OSMANLI DEVLETİNDE ORDU TEŞKİLATI

advertisement
UŞAK ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM FAKÜLTESİ İLKÖĞRETİM BÖLÜMÜ
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ PROGRAMI
OSMANLI TARİHİ DERSİ II
(Yard. Doc. Dr. Ali Galip BALTAOĞLU)
“OSMANLI DEVLETİNDE ORDU TEŞKİLATI”
Mesut ÜNAL
UŞAK-2011
“Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi, Olmaya devlet cihanda, bir nefes sıhhat gibi.”
Kanuni Sultan Süleyman
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ...................................................................................................................................................1
1.OSMANLI DEVLETİNDE ILK ASKERÎ TESKILÂTLANMA................................................2
2.OSMANLI DEVLETİNDE ASKERE ALMA VE ASKER YETİŞTİRME SİSTEMLERİ.....3
2.1.Pençik ve Devşirme Sistemleri.......................................................................................................3
2.2.Tımar sistemi..................................................................................................................................5
3.OSMANLI ORDUSU......................................................................................................................6
3.1.Kara Ordusu....................................................................................................................................6
3.1.1.Kapıkulu Askerleri .....................................................................................................................6
3.1.1.1.Kapıkulu Piyadeleri..................................................................................................................7
3.1.1.1.1.Acemi Oğlanlar Ocağı...........................................................................................................7
3.1.1.1.2.Yeniçeri Ocağı.......................................................................................................................7
3.1.1.1.2.1.Ağa bölükleri:...................................................................................................................9
3.1.1.1.2.2.Yaya Ortaları:...................................................................................................................9
3.1.1.1.2.3.Sekban Bölükleri..............................................................................................................9
3.1.1.1.3.Cebeci Ocağı........................................................................................................................9
3.1.1.1.4.Topçu Ocağı.......................................................................................................................10
3.1.1.1.5.Top Arabacıları Ocağı......................................................................................................11
3.1.1.1.6.Humbaracı Ocağı..............................................................................................................11
3.1.1.1.7.Lağımcı Ocağı....................................................................................................................12
3.1.1.1.8.Bostancı Ocağı ..................................................................................................................13
3.1.1.1.9.Saka Ocağı.........................................................................................................................13
3.1.1.2.Kapıkulu Süvarileri.............................................................................................................14
3.1.1.2.1.Silahdar..............................................................................................................................14
3.1.1.2.2.Sipahi..................................................................................................................................15
3.1.1.2.3.Sağ Ulufeciler....................................................................................................................16
3.1.1.2.4.Sol Ulufeciler.....................................................................................................................16
3.1.1.2.5.Sağ ve Sol Garipler...........................................................................................................16
3.1.2.Eyalet Askerleri.......................................................................................................................16
3.1.2.1.Tımarlı Sipahiler..................................................................................................................16
3.1.2.2.Yerli Kulu Askerleri............................................................................................................18
3.1.2.2.1.Azaplar ...............................................................................................................................18
3.1.2.2.2.Sekban ve Tüfekçiler...........................................................................................................19
3.1.2.2.3.İcareciler..............................................................................................................................20
3.1.2.2.4.Lağımcılar............................................................................................................................20
3.1.2.2.5.Müsellemler.........................................................................................................................20
3.1.2.3.Serhad Kulu Askerleri............................................................................................................20
3.1.2.3.1.Akıncılar..............................................................................................................................20
3.1.2.3.2.Deliler..................................................................................................................................22
3.1.2.3.3.Gönüllüler............................................................................................................................22
3.1.2.3.4.Beşliler.................................................................................................................................22
3.1.2.3.5.Fârisânlar.............................................................................................................................23
3.1.2.3.6.Derbendler ..........................................................................................................................23
3.1.2.3.7.Martoloslar...........................................................................................................................23
3.1.2.4.Geri Hizmet Kıt'aları..............................................................................................................23
3.1.2.4.1.Yayalar ve yörükler..............................................................................................................23
3.1.2.4.2.Müsellemler ........................................................................................................................24
3.1.2.4.3.Cerahorlar............................................................................................................................24
3.1.2.4.4.Cânbazlar.............................................................................................................................24
3.1.2.4.5.Voynuklar ...........................................................................................................................24
3.1.3.Osmanlı Mehteran Takımı........................................................................................................ 25
3.2.Osmanlı Donanması.....................................................................................................................26
3.2.1.Donanma Teşkilatı.....................................................................................................................26
3.2.2.Osmanlı Donanmasının Tarihi...................................................................................................28
3.3.Hava Kuvvetleri............................................................................................................................31
3.3.1.Osmanlı Hava Kuvvetleri Hakkında Bir Anektod.....................................................................31
4.OSMANLIDA ASKERİ EĞİTİM................................................................................................33
4.1.Humbarahane................................................................................................................................33
4.2.Tophane........................................................................................................................................34
4.3.Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn...............................................................................................35
4.4.Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn................................................................................................36
4.5.Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye........................................................................................................37
4.6.Harp Okulu (Mekteb-i Harbiye)...................................................................................................37
5.OSMANLI ORDUSUNDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER VE SEBEPLERİ.........................39
5.1.Tımar Sisteminin Bozulmasının Meydana Getirdiği Sonuçlar.....................................................39
5.2.Kapıkulu Ocaklarındaki Bozulmalar............................................................................................39
5.3.Yeniçerilerin Ayaklanmalarının Başlıca Sebepleri.......................................................................39
5.4.Kapıkulu Ocaklarında Yapılan Islahatlar......................................................................................40
6.ISLAHATLARLA KURULAN ASKERİ BİRLİKLER.............................................................40
6.1.Nizâm-ı Cedid..............................................................................................................................40
6.2.Sekban-ı Cedid.............................................................................................................................43
6.3.Eşkinci Ocağı................................................................................................................................44
6.4.Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye..............................................................................................44
7.OSMANLI ORDUSUNUN KULLANDIĞI SANCAKLAR......................................................46
SONSÖZ............................................................................................................................................46
KAYNAKÇA.....................................................................................................................................47
OSMANLI DEVLETİNDE ORDU TEŞKİLATI
Mesut Ünal*
''İnsanlari yücelten iki büyük meziyet vardır: Erkeğin cesur kadının namuslu
olması. Bu iki meziyetin yanında hem erkeği hem kadını şereflendiren bir
meziyet vardır. İcabında tereddütsüz canını feda edebilecek kadar vatanına
bağlı olmak. İşte Türkler bu meziyetlere ve fazilete sahip kahramanlardır.
Bundan dolayıdır ki Türkler öldürülebilir, lakin mağlup edilemezler"
Napoleon Bonaparte
GİRİŞ:
Tarihin bilinen en eski düzenli ordusunu Türkler kurmuştur. Türk ordu teşkilatını ilk kuran
Mete Han’dır. Mete Han Orduyu 10′luk sisteme göre düzenlemiştir. Onluk sistem daha sonra tüm
Türk devletlerinde kullanılmıştır. Doğuştan bir askeri zeka ve kabiliyete sahip olan Türklerin ismi,
tarih boyunca “asker” kelimesiyle bir arada kullanılmıştır. Bu yüzdendir ki; “Her Türk asker
doğar!” terimi yabancı milletlerin bile kabullendiği bir cümle olmuştur.
Türkler Osmanlı Devleti en parlak döneminde 14.983.000 km2 lik bir alana yayılmış ve
dünya cihan hakimiyeti denilebilecek bir güce ulaşmıştır. Bu üstün başarısını tipik “Kut” anlayışına,
ve ordularının güçlü dirayetine borçludur.
Bu araştırmada Osmanlı ordusunun teşkilat yapısı ve işleyişi hakkında geniş yer verilecektir.
Bu bağlamda Osmanlı ordusuna dair birçok bilgi ele alınacaktır.
Osmanlının ilk döneminde, yani Osman Bey döneminde belli bir ordu teşkilatı yoktur. Bu
dönemlerde merkeze bağlı her bey kendisine tabii aşiret kuvvetleriyle savaşa katılmışlardır. Ancak
genişleyen toprak ve büyüyen devlete düzenli ordu gerekmekteydi.
İlk düzenli ordu fikrini ortaya atan Çandarlı Halil Paşa ve Alaaddin Paşa'dır ve ilk düzenli
orduyu Orhan Bey kurmuştur. İlk zamanlarında yaya ve müsellem olarak ayrılan ordu yapısı
sonraları sistemli ve güçlü bir hal almıştır.
Osmanlı ordusu Kara, Deniz ve Hava olmak üzere üç ana başlık halinde incelenecektir.
Ayrıca Osmanlı askere alım, askeri eğitim kurumları ve askeri alanda yapılan ıslahatlara
değinilecektir.
* Uşak Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Programı Öğrencisi, mesutunal_43@hotmail.com
1.OSMANLI DEVLETİNDE ILK ASKERÎ TESKILÂTLANMA
Bizans Imparatolugu'nun hududlarinda bulunan ve Osman Gazi'ye baglı olan Türk asiretleri
atlı idiler. O dönemin iklim, harp, teknoloji ve siyasi sartlarına göre bu gereklıydı. Bu sebeple
Osman Bey zamanında harplere istirak edip fetih yapanlar bu asiret kuvvetleri idi. Asiret kuvvetleri,
baslarında serdarları olmak üzere Osman Bey'in hizmetine giriyor, fetihlerin sonunda ganimetlerden
pay alıyor ve zapt edilen topraklardan yerlesme hakkı elde ediyorlardi. Toprağa yerlesen
Türkmenler, tasarruf ettikleri yer karsiliginda Osman Gazi'ye tabi oluyorlardı.
Timarlarinin gerektirdigi sayıda atlı askeri de savasa gönderiyorlardı. Osman Bey, uç beyi
olduktan sonra kendisi ile yakın çevresini koruyan ve yevmiye hesabi ile ücret alan askerlerin
sayisini artırdı. Bunlar, Selçuklular'da oldugu gibi "Kul" veya "Nöker" adi ile anılıyorlardı. Ulûfeli
askerlerin sayısı, beyligin gücü ile orantılı olarak artiyordu. Bu bakimdan beyligin sinirlari
genisledikçe Osman Bey'in kapısındakı kul sayisi da artiyordu.
Osman Bey zamanında, beyligin kuvvetleri, hizmetleri karsılığı ganimetten hisse alan ve
feth edilen yerlere atlı asker vermek şartıyla yerlesen Türkmen kuvvetleri ile ücretleri gündelik
olarak ödenen Osman Bey'in sahsî askerlerinden ibaretti. Nöker veya Kul adini taşıyan bu askerler,
fetih hareketlerinde henüz etkin rol oynayacak sayıya ulasmamislardi.
Asiret kuvvetleri ile ulûfeli askerler, ilk zamanlarda yeterli oldularsa da fetihler çogaldikça
sayi olarak kifayet etmemeye basladilar. Bu bakimdan Osman Bey, fetihlere devam edebilmek için
dinamik eleman arayisina baslama ihtiyacini duydu. Bundan sonra ihtiyaç hasil oldugu zaman
Sögüt, Karacasehir, Eskisehir ve Bilecik dolaylarindaki köylerde oturan ve tarimla ugrasan Türk
köylülerinden yararlanmaya karar verdi.
Atli olan asiret birlikleri, özellikle kale muhasaralarında fazla tesirli olamiyorlardi. Bundan
baska fetihler sonucu arazi genisleyip birçok gayr-i müslimin, devletin vatandasi durumuna gelmesi
ve muhasaraların uzaması üzerine asiret kuvvetleri, istenilen zamanda istenilen yere
ulasamiyorlardi. Bu sebeple Orhan Bey döneminde yeni ve devamli bir askerî birliğe ihtiyaç
duyuldu.
Osman Bey'in ölümünden kisa bir süre sonra, beyligin sinirlarinin genislemesi ve kisa bir
gelecekte, daha bir genislemeye namzed olmasi, Orhan Bey'i askerî, malî ve idarî düzenlemeler
yapmak zorunda birakti. Gerçekten de beylik çerçevesinden çikip güçlü bir devlet haline gelmek
için, düzenli bir orduya ihtiyaç vardı. Orhan Bey de bu görüsten hareketle önce orduyu ele aldi.
Orhan Bey'in saltanatinin ilk yillarinda askerî kuvvetler, Osman Bey zamanindan pek farkli degildi.
Fetihler arttikça topraga yerlesen Türkmenlerin sayısı artmis, buna bagli olarak timarli sipahî sayisi
da çogalmisti. Kul veya Nöker denilen sinif, Osman Bey zamanında oldugu gibi yine ulûfe
alıyordu.
Fetihlerin devami için zarurî olan ordunun organizasyonu, yani, ilk düzenli birlikler,
Bursa'nin fethinden sonra ve Iznik'in fethinden önce Vezir Alaeddin Pasa ile Bursa Kadisi Çandarli
Kara Halil'in teklifleri dogrultusunda yapilmisti. Buna göre devamli surette savasa hazir yaya ve
atli bir kuvvetin bulundurulmasi gerekiyordu. Bu maksatla Türk gençlerinden meydana getirilen bu
ordunun atsiz askerine "Yaya", atli askerine de "Müsellem" adi verildi. Alaeddin Pasa'ya göre askerî
sınıfa mensub olan kimseler ile vezirler, özel bir kıyafet giyerek halktan ayırd edilmeliydi. Bu
sebeple, bunların giyecekleri elbise ve baslarinda tasiyacaklari sarigin renk ve biçimi tesbit edildi.
Buna göre bunlar "Ak börk" giyeceklerdi. Böylece taşradakı tımarlı sipahilerden de ayrilacaklardi.
Türk gençlerinden kurulan ve her biri bin kisi olan bu askerî birligin efradi. Çandarlı Kara
Halil tarafindan seçilmisti. Asikpasazâde'nin ifadesine göre birçok kisi "Yaya" yazilmak için
Çandarli Kara Halil'e müracaat etmisti. Savaş zamanında bu gençlere önce birer, daha sonra da
ikiser akça gündelik verilmesi kararlastirildi. Savaş olmadığı zamanlarda da ziraat yapmak üzere
kendilerine toprak tahsis edildi. Bunlar, vergilerden muaf tutuldular. Orhan Bey zamaninda hassa
ordusu sayılan yaya ve müsellemler, kaç sancak varsa o kadar yaya ve atlı sancaga bölünerek basina
sancakbeyi tayin edildi. Yaya denilen piyade sinifinin her on kisisi için bir bas (onbasi), her yüz
kisiye de daha büyük bir bas (yüzbasi) tayin edilmisti. Müsellem adı verilen atlı birligin her otuz
kisisi bir "Ocak" meydana getiriyordu. XV. yüzyil ortalarina kadar fiilen silahlı hizmette bulunmus
olan bu Yaya ve Müsellemler, Kapikulu ocaklarinin kurulup gelismesiyle yerlerini onlara terk
ettiler. Daha sonra Rumeli'deki Yürükler, Canbazlar ve Tatarların katılmasıyla Osmanlı askerî
teskilâtinin geri hizmet sinifini meydana getirdiler. Bu sinif, köprü yapimi, yol insaati, kale tamir ve
yapımı ile hendek kazımı gibi islerde kullanıldı.
2.OSMANLI DEVLETİNDE ASKERE ALMA VE ASKER YETİŞTİRME SİSTEMLERİ
2.1.Pençik ve Devşirme Sistemleri
Osmanlı askerî tarihinde, önemli yeri bulunan ve Kapıkulu piyadesinin mühim bir bölümünü
teşkil eden yeniçerilere menşe' olan "Acemi ocağı", Sultan Birinci Murad zamanında Kadıasker
Çandarlı Kara Halil ile Karaman'lı Kara Rüstem'in tavsiyeleri sonucu ortaya çıkmıştı. Hoca
Saadeddin Efendi'nin bildirdiğine göre bu uygulama, Sultan Birinci Murad'ın devr-i saltanatında
763 (1361-62) tarihindeki Zağra'nin fethi ile başlamıştır. Devlet adına ve "Pencik" kanununa göre
alınan esirler", Yeniçeri ocağına asker yetiştirmek için Gelibolu'da kurulmus bulunan Acemi
ocağına gönderiliyor ve günlük bir akça ücretle Gelibolu ile Çardak arasında işleyen at gemilerinde
hizmet görüyorlardi. Bir müddet sonra bunlar, Yeniçeri ocağina alınıyorlardı. Fakat bu esirler, firsat
buldukça kaçıp memleketlerine gittikleri için bu sistem değiştirildi. Savaşlarda esir edilen küçük
yaştaki Hıristiyan çocukları, evvela Anadolu'daki Türk köylülerinin yanına verilerek (Türk'e
vermek) az bir ücretle hizmet ettirilmeye başlandı.
Gerçi bu ocağın, Rumeli fatihi Süleyman Paşa zamanında, bizzat kendisi tarafından savaşta
esir alınan Hıristiyan çocukları ile başladığı belirtilmekte ise de ocağın gerçek manada
kurumlaşması, yukarıda belirtilen şekilde olmuştur.
Sözlük manasiyle beşte bir demek olan "pencik" harplerde ele geçirilen esirlerden, askerlikte
kullanılmak üzere beşte birinin alınması demektir.
Islâm hukukunun ganimetlerle ilgili koymuş olduğu prensiplerinden doğmuş olan "pencik",
Osmanlı Devleti'nin ilk kuruluş yıllarında uygulanmıyordu. Harpler sonunda ele geçen diğer
ganimetler gibi esirler de gazilere taksim ediliyordu. Gaziler, hisselerine düşen esirleri, Islâm
hukuku gereğince istedikleri şekilde çalıştırabiliyor, istihdam yeri olmayan da onları satabiliyordu.
Osmanlılarda Acemi oğlanı iki şekilde alınırdı. Bunlardan biri savaşlarda elde edilen erkek
esirlerin beşte birinden (pencik), diğeri de Osmanlı vatandaşı olan Hıristiyan çocuklardandı.
Savaşlarda elde edilen esirlerin asker olarak alınmasıyle ilgili "Pencik Kanunu" tertib edilmisti.
Buna göre alınan esir oğlanlara "Pencik Oğlanı" adı verilmisti. Elde edilen bu esirler, "Pencikçi"
denilen memur tarafindan tesbit edilir, bunlardan on ila on yedi yaşları arasında olan erkek
esirlerden vücutça kusursuz ve sağlam olanlar devletçe üçyüz akça karşılığı satın alınırdı. Böylece
Acemi ocağına ilk bireyler, Pencik kanunu ile toplanmıştır. Bu sistemin gelişmesinde büyük ölçüde
rolü bulunan Kara Rüstem de Gelibolu'da Pencik vergisini (Resm-i Pencik) toplamakla
görevlendirilmişti.
Pencik oğlanlarının, Anadolu'daki Türk çiftçilerinin yanına verilmesi, aradaki deniz
sebebiyle kaçmalarına engel olmak içindi. Bununla beraber, zaman zaman bazı esir çocukların
Avrupa'ya kaçtığı görülüyordu. Esirlerin, Türk çiftçilerinin yanına verilmesi ile ilgili kanun
hakkında kaynaklarda farklı tarih ve zamanlar verilmektedir. Bu cümleden olarak Sırpsındığı savaşı,
Edirne'nin fethi ve Bilecik tarafına yapılan ilk akınlarda olduğuna dair rivayetler bulunmaktadır.
Az bir ücretle Türk çiftçisinin yanına verilen Acemi oğlanlarına çok az bir ücretin verilmesi,
onların "ben padişah kuluyum" deyip çiftlik sahibine kafa tutmaması içindi.
Acemi oğlanlar, ziraat işlerinde çalıştırıldıkları gibi kısa zamanda Türkçe ile birlikte IslâmTürk örf ve âdetlerini de öğreniyorlardi. Böylece yeni hayata intibak ettikten sonra bir akça
gündelikle "Acemi Ocağı"na kayıt ettiriliyorlardı. Burada bir müddet hizmet gördükten sonra
günlük iki akça karşılığı "Yeniçeri Ocağı"na gönderiliyorlardi. Yıldırım Bâyezid döneminin
sonlarına kadar belirtilen şekilde devam eden bu usûl, Ankara Savaşı'ndan (1402) sonra fetihlerin
durması ve iç karışıklıkların baş göstermesi yüzünden büyük ölçüde tatbik edilemez olmustu.
Kapıkulu ocaklarındaki kadro eksikliğini gidermek için baska bir çareye bas vurmak gerekiyordu.
Bu sebeple Rumeli'ndeki Hıristiyan tebeadan muayyen bir kanunla ve "Devşirme" ismiyle uygun
sayıda Hıristiyan çocuğu alınmasına karar verildi.
Daha önce de temas edildiği gibi Ankara Savaşı'ndan sonra Osmanlı fetihleri durmuş, bazı
yerler Bizans ve Sırplara terk edilmişlerdi. Gerek Çelebi Mehmed zamanında, gerekse oğlu Sultan
Ikinci Murad'ın ilk devirlerinde Rumeli'de fütuhat yapılamadığı için esirlerden istifade
edilememişti. Bunun üzerine Osmanlılardan önceki Türk ve Islâm devletlerinde uygulanmamış olan
yeni bir usûl ile devletin, Hıristiyan tebeası olan ve yaşları uygun çocuklarından sadece bir tanesinin
Osmanlı ordusuna alınması kararlaştırıldı. Böylece Hıristiyan vatandaşların çocuklarından asker
devşirmek için bir "Devşirme Kanunu" yürürlüğe konuldu. Bu yeni kanunla, baştan başa gayr-i
müslim olan Rumeli halkı, tedrici surette müslümanlaştırılacaktı. Müslümanlaştırılan bu insanlarla
da Osmanlı ordusu kuvvetlenecekti. Böylece devlet, bu sayede Müslüman nüfusunu koruma gibi bir
hedefe de ulaşmış oluyordu. Gerek Müslüman nüfusu çoğaltma, gerekse harplerde kendisinden
istifade etme bakımından iki yönden faydalı olan bu Devşirme kanunu , Pencik kanunu ile asker
almanın yerine geçmisti. Zaten Pencik kanunu da eski önemini kaybetmeye baslamıştı.
Devşirme kanunu gereği ihtiyaca göre üçbeş senede ve bazan daha da uzun bir sürede
Hıristiyanlardan sekiz ila on sekiz ve bazan yirmi yaş arasındaki sıhhatli ve kuvvetli çocuklardan
Acemi Oğlanı alınmaya basladı. Bununla beraber 14-18 yaş arasındakiler tercih ediliyordu.
Önceleri Rumeli'de Arnavutluk, Yunanistan, Adalar ve Bulgaristan'dan, daha sonra ise Sırbistan,
Bosna-Hersek ve Macaristan'dan çocuk toplandı. Muhtelif hizmetlerde bulunan Acemilerin,
Yeniçeri Ocagina kayit ve kabullerine "Çikma" veya "Kapiya Çikma (bedergâh) denirdi.
Devşirme usûlü, kendi dönem ve zamanına göre iyi bir sonuç vermisti. Bu sonuç hem
Osmanlılar, hem de çocuğu devşirilen aileler için faydalı olmuştu. Osmanlılar açısından faydalı
olmuştu, zira o dönemin bitip tükenmek bilmeyen harpleri, devamlı surette insanları yutan birer
makine haline gelmişlerdi. Işte savaşların zararlarını en aza indirebilmek ve kendi Müslüman Türk
nüfusunu koruyabilmek için devlet, gayri müslim vatandaşlarşndan istifadeyi düşünmüştü. Böylece
hem Islâm Türk mefkûresinin daha genis sahalarda yayılmasını sağlamak, hem de kendi asil
nüfusuna dokunmamak suretiyle azınlığa düşmeyecekti. Devşirme sistemi, çocuğu devşirilenler
bakımından da faydalı bir şeydi, çünkü onlar da çocuklarının içinde bulundukları mali sıkıntıdan
kurtulacağını biliyorlardı. Muhtemelen çocukları devlet kademelerinde vazife alır ve yüksek bir
mevkiye gelebilirdi. Bunun da kendileri için faydalı olacağı bir gerçekti. Bu sebepledir ki
kaynaklar, pek çok Hıristiyan ailenin, çocuğunu devşirmeye verebilmek için adeta birbirleri ile
yarıştıklarını kayd ederler. Hatta sadece Hıristiyan çocuklarının devşirilmesi kanun iken feth
edildikten sonra halkı Müslüman olan Bosna'dan da devşirilmek suretiyle acemi oğlanı alınırdı. Zira
bunu bizzat kendileri arzuluyordu.
Bilindiği üzere her saha ve konuda oldugu gibi devşirme sisteminde de arzu edilmeyen bazı
suistimallerin olduğu söylenebilir. Buna karsılık devlet, gönderdiği memurlarının kanunsuz
hareketlerini önlemeye gayret ediyordu. 9. Cemaziyelahir 973 (10 Ocak 1566) tarihinde Semendire
Beyi ile Ivraca Kadısına yazılan bir hükümde Acemi oğlanı devşirmeye giden bir memurun hâne
(ev) başına onar akça nal parası vesair kanunsuz paralar alıp 5-10 yaşındakı çocukları önce alıp
sonra bin ve daha ziyade akçaya tekrar babalarına sattığı bildirilmekle Yayabaşılarından Ferhad
gönderilip hakkıyla teftiş olunması ve memurun eşyası arasında bulunan para, kumaş vesair
mühürlenip defterle merkeze gönderilmesi emr edilmistir. Böylece devlet, bu ve benzeri
haksızlıkların önüne geçmeyi, adaletsizligi ortadan kaldırmayı istiyordu.
2.2.Tımar sistemi
Tımar sistemi her ne kadar toprak yönetim şekli olsa da askeri faydası tartışılmaz bir
sistemdir. Bu yönden bu araştırma içinde yer alması gerekli bulunmuştur.
Osmanlı devletinde, belirli görev ve hizmet karşılığında kişilere tahsis edilen ve defter
yazılarındaki senelik geliri 20 bin akçaya kadar olan askerî dirlikler. Kendisine böyle bir imkân
tanınan kişiye de timar sahibi veya sipahî denir.
Timar sistemi, Osmanlı devletinde toprağın işlenmesi, devletin büyük bir masrafa girmeden
askerî kuvvet sağlaması ve ekonomik hayatın gelişmesinde büyük faydalar sağladı. Devletin
ekonomik ve askerî gücünü ortaya koyması bakımından önem taşıyan bu sistem bilinmeden bazı
konularda doğru ve sağlam fikir sahibi olmak mümkün değildir.
Bir beylik olarak ortaya çıkışından itibaren, bünyesinde gerektirdiği değişiklikleri
yapmaktan çekinmeyen Osmanlı Devleti, kendisinden önceki Müslüman devletler ile komşu diğer
Müslüman devletlerin müessese ve teşkilâtlarından da istifade etmişti. Nitekim, "Anadolu Selçuklu
Devletinin enkazı üzerinde ve onun bir devamı olarak teşekkül ve inkişaf etmiş bulunan Osmanlı
İmparatorluğunun, bu devletin ve onun vâsıtası ile daha eski diğer Türk ve İslâm devletlerinin veya
İran Moğollarının çok zengin teşkilât ve müesseselerinden de geniş ölçüde faydalanmak
imkânlarına sahip bulunduğu tarihî bir hakikattir. Bu sebeple bazı tarihçilerin, Osmanlı tımarının ilk
örneklerinin özellikle son dönem Bizans İmparatorluğunda aranması gerektiği şeklindeki görüşleri
gerçeklere uygun bir temayül sayılmaz. Nitekim, bilhassa vezir Nizâmü'lMülk'ün, Büyük Selçuklu
İmparatorluğunda yapmış olduğu idarî ıslâhattan sonra, bu imparatorlukta askerî hizmet mukabili
dağıtılmış olan "İkta"lar, Anadolu Selçuklularına ve dolayısıyla Osmanlılara, anahatları ile bir timar
örneği teşkil edebilecek bazı hususiyetler taşımakta idi."internet1
Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı gibi timar sistemi, Osmanlılardan önceki Müslüman
devletlerde de bulunmakta idi. Osmanlılar, bu sistemi onlardan aldılar. Bu sebeple daha devletin
kuruluş yıllarında timar sistemi ve bununla ilgili uygulamaları görmekteyiz. Nitekim Osman Gazi
(1299-1326), fethedilen yerleri dirlik (timar) olarak dağıtmış ve bunlarla ilgili bazı hükümler
koymuştur. Âşıkpaşazâde'nin ifâdesine göre o, "Her kime kim bir timar virem ânı sebepsiz elinden
almayalar ve hem ol öldüğü vakitte oğluna ve eğer küçücük dahi olsa vireler. Hizmetkârları sefer
vakti olacak sefere varalar. Ta ol sefere yarayınca" demiştir
Bu ifadelerden şu sonuçlar çıkmaktadır:
1. Sebepsiz yere hiç kimsenin tımarı elinden alınamaz.
2. Timar sahibinin ölümü halinde timar oğluna intikal eder.
3. Oğul küçükse, sefere gidecek yaşa gelinceye kadar onun yerine hizmetkârlarının sefere gitmesi
gerekmektedir. Bundan da anlaşıldığı gibi, Osmanlı Devletinde timar sistemi, mîrî arazi rejiminin
sonucu olarak ortaya çıktı. Osman Gazinin fetihleri ile başlayan bu sistem, Sultan I. Murad devrinde
tam teşkilâtlı bir müessese haline geldi.
Devlette önemli bir fonksiyonu bulunan tımar sistemi, Osmanlı toprak rejiminin temelini
teşkil eder. Zira bu toplumda ekonomik, sosyal, askerî ve idarî teşkilâtların tamamı büyük ölçüde
toprak ekonomisine dayanıyordu. Toplum hayatında en küçük vazife sahibinden devlet başkanına
(hükümdar) kadar hemen hemen bütün sosyal gruplar, geçimini toprak ürünleri ile temin
ediyorlardı. Bu sistem sayesinde devletin güçlendiği tarihçiler tarafından açıkça ortaya
konmaktadır. Nitekim Alman tarihçiler tarafından açıkça ortaya konmaktadır. Nitekim Alman
tarihçisi Leopold Von Ranke "XVII. Asırda Osmanlılar ve ispanya" adlı eserinde Osmanlı devletinin
kudretini teşkil eden üç unsurdan birinin timar (dirlik) sistemi olduğunu kaydeder
Toprak taksimatının en küçük bölümü olan timar, senelik geliri 3-20 bin akça arasında
değişen askerî dirliklere verilen bir isimdir. Devrin imkânları gözönünde bulundurularak bir kısım
asker ve memurlara geçimlerini temin hususunda böyle bir kaynak sağlanıyordu. Nitekim bu
mânâda kanun-nâmelerde "Zeâmet ve timar ki def-i a'da için tâyin olunan mal-ı mukateledir ve
asker dahi bunları tasarruf edenlerdir" denilmektedir
Osmanlı ordusu ilk zamanlarda sadece kara teşkilatı şeklindeyse de donanma birlikleri de
Orhan Bey zamanında orduya katılmış, Osmanlının son zamanlarında da hava birliği kurulmuştur.
Osmanlı devletinin ordu teşkilatı da bu bağlamda 3 ana başlık altında incelenektir.
3.OSMANLI ORDUSU
3.1.Kara Ordusu
Osmanlı devletinde kara ordusu merkez teşkilatı (Kapıkulu askerleri) ve eyalet teşkilatı
olmak üzere iki kısımdır. Bunlara yardımcı kuvvetlerin de eklenmesiyle başlıkta incelenebilir.
3.1.1.Kapıkulu Askerleri
Kapıkulu denilen bu askerî birlik, Selçuklular ve diger bazi devletlerde oldugu gibi "Hassa
Ordu"yu meydana getirmekteydi. Bu sınıfa dâhil olan askerler, devletten "Ulûfe" adiyla maas
alırlardı. Burada "kapı" kelimesinin kullanılması ve devletten maas alan askerlere de "Kapikulu"
askeri denmesinin sebebi, Kapi kelimesinden bizzat devletin anlasilmasiydi. Zira eskiden beri dogu
ülkelerinde işler, hükümdar saraylarinin kapisinda görülürdü. Bu tabir, Kapi müdafaasında bulunan
askerler için de kullanilmakla beraber sadece onlara hasr edilmeyen bir kelimedir. Askerler için de
bu kelime kullaniliyordu. Iste bu sebepten dolayı devletten maas alan askerlere "Kapikulu askerleri"
deniyordu.internet2
Kapıkulu askerleri baslangiçta devlet merkezinde bulunuyorlardı. Fakat ülke genisleyip
muhafazasi için hudud boylarında kaleler inşa edilince oralarda da ikamet etmek mecburiyetinde
kaldilar.
Osmanli Devleti, Rumeli taraflarinda fetihler yapıp genislemeye başlayınca devamlı bir
orduya ve daha fazla askere ihtiyaç hasıl olmustu. Bu da savaslarda esir alinan ve askerî şartlara
uygun hiristiyan çocuklarinin kisa bir müddet Türk terbiyesi ile yetistirilerek yeni bir askerî sinifin
meydana getirilmesiyle karşılanmistı. Iste bu teşkilât, Kapıkulu ocağının çekirdegini teşkil etmisti.
Kapıkulu askerleri iki gruba ayrılmaktadırlar. Bunlar, Kapıkulu Piyadeleri ve Kapikulu
Süvarileridir.
3.1.1.1.Kapıkulu Piyadeleri
Osmanli Devleti'nin, merkez askerî teskilât, içinde yer alan Kapikulu askerleri, Osmanli
askerî teşkilâtinin önemli bir bölümünü meydana getiriyorlardi. Kapıkulu piyadesi de kendi
arasinda ayrı gruplara ayrılmıştı.
3.1.1.1.1.Acemi Oğlanlar Ocağı
Acemi Ocağı ile yeniçeri ocağı teşkilâtları I. Sultan Murad zamanında Kazasker Cendereli
Kara Halil ile Konyalı Molla Rüstem'in tavsiyeleriyle ortaya konmuştur. Yeniçeri ocağına asker
yetiştirmek için acemi ocağı ilk defa Gelibolu'da kurulmuştur. İlk esirler doğrudan doğruya bu
ocağa alınarak bir akçe gündelik ile Gelibolu ile Çardak ve Lapseki arasında işleyen nakil
vasıtalarında hizmet görürler ve sonra yeniçeri ocağına alınırlardı. Esirlerden alınan bu çocuklara
pençik oğlanı ismi verilmişti. Bu isim devletin savaş esirlerinden beşte birini vergi olarak
almasından kaynaklanmaktaydı. Eğer fazla esire ihtiyacı yoksa devlet hazinesinin istifadesi için
esirlerin bedeli alınırdı. Esirlerin çoğu akınlardan elde edilirdi. Fakat esirler fırsat buldukça
kaçtıkları için bu usul değiştirilerek devşirme sistemi getirilmiştir. Devşirme sistemi ile seçilip
Türkleştirilen çocuklar Gelibolu ocağına kaydedilmekteydi. Gelibolu acemi ocağı sekiz bölükten
oluşmaktaydı.
Bunlar acemi oğlanları ocağında yedi yıl görevlendirilerek her çeşit zorluk, yorgunluk ve
ağır silahları kullanmaya alıştırıldıktan, dinin koşullarıyla eğitilerek Türkçe öğretildikten sonra;
yeniçeri ocağı ile kapıkulu ocaklarında açık bulunan boşlukların yerini doldurmak üzere "yeniçeri
kapısı" yahut "çıkma" terimleri ile eğilim ve heveslerine göre ocaklara dağıtılırlar. Böylece acemi
oğlanlar Osmanlı Ordusu erlerinin özel bir okulu durumunda idi. 59 ortadan oluşan bütün acemi
oğlanlarının amiri yeniçeri ağası idi; fakat birçok işi gücü bulunmasından ötürü ağanın bunlara
bakmağa vakti bulunmadığından, "İstanbul ağası" ağaya vekâleten bunlarla ilgilenirdi. Bundan
başka her ortanın da çorbacı, meydan kethüdası ve kapıcı adlarında üç subayı bulunurdu. Acemi
ocağı efradı yeniçeri ocağından başka cebeci, topçu ve tersane hizmetlerine de verilirler ve oraların
ihtiyaçlarını da temin ederlerdi. Ocağın en büyük subayı Gelibolu Ağa’ydı. Acemi oğlanları ocağı
1640 (Hicri 1048) yılına kadar sürdü. Ondan sonra devşirme yasası uygulanmadığından bu ocak
kaldırıldı.
3.1.1.1.2.Yeniçeri Ocağı
Avrupa'da kurulan devamlı ordudan bir asir önce vücuda getirilmis olan Yeniçeri ordusu,
Osmanli Devleti'nin ilk dönemlerinde dünyanin en mükümmel ordusu haline getirilmisti. Bu ordu,
teskilât ve disiplini ile bu sifati tasimaya hak kazanmıştı. Osmanlı Devleti'ni kuran ve kisa bir
zamanda hududlari Rusya, Lehistan, Macar ovalan ile Viyana, Venedik önlerine, Iran, Arabistan ve
Misir çöllerine kadar götüren hükümdarlarin en büyük dayanaklarından biri bu ordu olmuştur.
Piyade birligi olan Yeniçeri ocaginin, hangi tarihte ihdas edildigi kesin olarak tesbit
edilememekle birlikte bunun, Murad Hüdavendigâr zamaninda yani on dördüncü asrin son yarışı
içinde bir ocak halinde kuruldugu söylenebilir. Bazi kaynaklarda bu kuruluşun 1365 yili oldugu
söyleniyorsa da büyük bir ihtimalle bunun 1362 yılında olduğudur. Türkçe asker demek olan "Çeri"
ile "yeni" kelimelerinin bir araya gelmesiyle meydana gelen bu terim, Osmanli Devleti'nin
merkezinde ve hükümdara bagli bulunan yaya askeri için özel bir isim haline gelmistir. Haci
Bektas-i Veli ile hiç bir ilgisi olmamakla birlikte zamanla bu tarikata izafe edilerek Yeniçerilere
"Taife-i Bektasiye", ocağa da Bektasî ocagi denmistir.
Bu ocagin kurulus sebebi, mevcud askerin azlığına rağmen, fetihlerin çogalip sinirlarin
genislemesi ve eldeki askerin de bu sınırları koruyamaz duruma gelme endisesi idi. Halbuki hem
Rumeli'yi elde tutabilmek hem de yeni fetihlerde bulunabilmek için devamlı ve hükümdarin emir
komutası altında bir askerî birliğe ihtiyaç vardi. Benzer teşkilâtlar, yani esirlerden istifade etme
sistemi, daha önceki Müslüman ve Müslüman Türk devletlerinde de vardi. Bu mânada
Osmanlilarin, Selçuklular ile Memluklulari örnek aldıkları anlasilmaktadir.
Yeniçeriliğin ilk kurulusunda, orduya bin kadar yeniçeri alınmıştı. Bunlarin her yüz kişisine
komutan olarak daha önce Türklerden meydana getirilen yaya askeri usûlüne uygun olarak bir
"Yayabaşı" tayin edilmistir.
Ocak, XV. yüzyıl ortalarına kadar yaya bölükleri veya daha sonra cemaat adi verilen bir
siniftan ibaret iken Fâtih Sultan Mehmed zamanindan itibaren (1451 senesi), "Sekban" bölüğünün
de iltihakiyla iki sinif haline gelmis. XVI. asir baslarinda ise "Aga" bölügü denilen üçüncü bir kısım
daha teskil edilmistir. Yaya bölükleri peyderpey artarak 101 bölüğe kadar çikmistir. Ağa bölükleri
61, Sekban bölükleri ise 34 rakamına kadar yükselmistir.
Yeniçeriler, baslarina börk ismi verilen beyaz keçeden bir baslik giyerlerdi. Bunun arkasinda
ise yatirtma denilen ve omuza kadar inen bir parça yer almaktaydi. Yeniçeriler börklerini egri,
subaylari da düz giyerlerdi. Fâtih kanunnâmesinde belirtildigine göre yeniçeri taifesine her yil beser
zira' laciverd çuka ve otuz iki akça "yaka akçasi" ile her birine basina sarmasi için altisar zir'a astar
verilmesi hükmü konmustu.
Her yeniçeri bölügüne "Orta" denirdi. Her ortanin da komutani olan ve "Çorbaci" denilen bir
subayi bulunurdu. Sekban ve Aga bölüklerinde bu komutana "Bölükbasi" denirdi. Yeniçeri ocağının
en büyük komutanı "Yeniçeri Ağasi" idi. Yeniçeri Agasi, ocagin kurulusundan 1451 senesine kadar
.ocaktan tayin edilirken bu tarihten sonra Sekbanbaşılardan tayin edilmeye başlandı. Bununla
beraber bu kanun daha sonra degistirilerek ocagin disindan olan kimseler de tayin edilmistir.
Yeniçeri Agasi, Yeniçeri Ocagi ile Acemi Ocağı işlerinden sorumlu idi. Bundan baska Istanbul'un
asayişi ile de ilgilenir ve yaninda bulunan bir heyetle kol dolasip güvenligi saglardi. Bu sebeple
hükümdarlar, bunların güvenilir ve sadık kimselerden olmasina dikkat ederlerdi. Yeniçeri Agalarinin
azil ve tayini 1593'e kadar dogrudan padisah tarafından gerçekleştirilirken, bu tarihten itibaren
veziriazamlara intikal etmistir.
Yeniçeri Ocağı'nin en büyük komutanı olan Yeniçeri Agasi'ndan baska Sekbanbaşı, Ocak
Kethüdasi veya Kul Kethüdası, Zağarcibaşı, Turnacıbaşı, Muhzır Aga ve Baş çavus ta ocağın
büyüklerindendi. Bunlardan baska bir de "Yeniçeri Efendisi" denilen ocak kâtibi vardi.
Yeniçeriler, maaşlarını (ulûfe) üç ayda bir alırlardı. Bu konuda ocağın en büyük âmiri olan Yeniçeri
Ağasi ile herhangi bir nefer arasinda fark yoktu. Onun için Yeniçeri Agasi da bu ulûfe isine dahil
edilirdi. Ulûfe, pâdisahin nezâretinde büyük bir merasimle her ortaya torbalar halinde tevzi edilirdi.
Hicrî kamerî takvime göre dagitilan ulûfenin Sali günü verilmesi kanundu.
XVI. asra kadar devsirmeden toplananlardan baskası katılamazken 990 (1582) senesinde
Sultan III. Murad (1574-1595)'in, sehzadesi Mehmed için tertiplenen sünnet dügününe katılan bir
sürü canbaz, hokkabaz ve oyuncunun mükafat olarak bu ocaga kayd olmalari, ocagin yavas yavas
bozulmasina sebep olmustu. Devletin kurulusundan kisa bir müddet sonra teskil edilen Yeniçeri
Ocagi, belirtilen olaydan sonra hariçten insanların ocağa girmesiyle bozulmaya yüz tutmustu.
Çünkü, egitimsiz ve basibos kimselerin ocaga girmeleriyle bu askerî teskilât, dogrudan siyasete
katilan, devlet adamlarini tayin veya azlettiren, padişahları tahttan indiren veya tahta çikaran bir
kuvvet halini almisti. Gerçekten de onlarin zorbaliklarini ve yaptiklari kötülüklere isaret eden
(1826) tarihli bir hüküm Istanbul Kadisina gönderilmistir. Bu hükümde söyle denilmektedir:
"Allah'a, Peygambere ve sizden olan ûlu'l-emre itaatediniz" âyet-i kerimesi muktezasinca kaffe-i
mü'min ve muvahhid olanlar, emr-i ulu'l-emre itaat ve inkiyad ile me'mur olup bir müddetten beri
Yeniçeri nâmina olan eskiya makulesi, hilâf-i ser'-i serif, daire-i itattan huruc ederek fürce bulmasi
cihetiyle gerek memâlik-i mahrûsede ve gerek dâri's-saltanat-i seniyede her bir sey çigirindan
çikmis ve ol makule esrar-i nâsin garazlari olan mel'aneti icra zimninda her bir seye müdahele
daiyesine düşmelerinden nasi, Ümmet-i Muhammed'in mal ve canlarindan emniyetleri kalmayip
rahatlarina halel gelerek bayağı alıs verişlerine varinca fesada varmis..." Bu hükümde de açıkça
görüldügü ve yukarida belirtildigi gibi Yeniçeri askeri her seye müdahele eder olmus. Buna karsılık
gerçek vazifesi olan askerliği tamamiyle unutur olmustu. Zira onlar, askerlik yerine esnaflikla
ugrasiyorlardi. XVII ve XVIII. asirlarda sık sık ayaklanmışlardı. Bunun üzerine ocak, "Vak'a-i
Hayriye" diye isimlendirilecek olan bir karar ve hareketle 15 Haziran 1826'da Sultan Ikinci
Mahmud tarafindan lağv edilerek ortadan kaldirildi.
3.1.1.1.2.1.Ağa Bölükleri:
Bayezıd II. zamanında kuruldu.Padişahın cülûsu sırasında bazı Yeniçerilerin isyankar
hareketleri sonucu sekbanbaşıların Yeniçeri Ağası olma usülü kaldırıldı.Bunun yerine sarayda
padişaha bağlı birinin ağa olması getirildi.
Yeniçeri Ocağının en büyük kumandanı yeniçeri ağasıdır.Padişahların tahta geçebilmeleri bu
yeniçeri ağalarının onlara olan itaatine bağlı olduğu için padişahlar çoğunlukla bunları en
güvendikleri kişilerden seçerlerdi.Yeniçeriler padişahın hassa askerlerinde olduğu için padişahla
beraber sefere çıkarlar padişah çıkmazsa onlar çıkmazlardı.Seferlerde çadırlarını Otağ-ı
Hümayunun etrafına kurup Otağa yabancı birinin girmesini engellerlerdi.Savaşlarda da ordunun
merkezinde bulunurlardı.
3.1.1.1.2.2.Yaya Ortaları:
En eski yeniçeri ortalarıydı.Bunların her biri Deveci, Tekke, Katrancılar, İmam, Haseki,
Solak, Zağaracılar, Turnacılar, Seksoncu, Zemberekçi, Tüfenkçi ortaları gibi adlar alırlardı.
Ortabaşlarına yayabaşı adı verilirdi. Bu ortalar diğer (Ağa ve Sekban) ortalarına göre imtiyazlı
idiler.
En önemli hudut kalelerine muhafız olarak bu ortalar gönderilirdi.
3.1.1.1.2.3.Sekban Bölükleri:
Yaya ve atlı olmak üzere iki kısımdı.33. bölüğüne Avcı başlarına ise sekbanbaşı denirdi.1451
yılına kadar yeniçeriocağından ayrı bir bölümdü bu tarihten sonra Yeniçeri ağalarının sekbanbaşı
olması kuralı getirildi. Piyade ve süvari sekbanlar padişahla birlikte ava çıkarlardı.
3.1.1.1.3.Cebeci Ocağı
Kapikulu askerinin piyade ocaklarindan biri de "Cebeci Ocagi"dir. Kelime olarak "cebe"
zirh demektir. Osmanlilar, bir nevi istilah olarak bu kelimenin mana ve kapsamini genisletmis
görünmektedirler. Bunun içindir ki "cebeci" dendigi zaman belli hizmetleri olan bir askerî sinif akla
gelmektedir. Buna göre devletin yaya muharib askeri olan yeniçerilerin ok, yay, kalkan, kiliç, tüfek,
balta, kazma, kürek, kursun, barut, zirh, tolga, harbe vesaire gibi ihtiyaçlari olan savas alet ve esyasi
yapan veya tedarik eden ocaga "Cebeci Ocagi" denirdi. Bu ocak, yeniçerilere lazim olan harp
levazimatini deve ve katirlarla nakl ederek, cephede bulunan yeniçerilere dagitirdi. Savas sonunda
da bunlari tekrar toplardi. Bu arada tamire muhtaç olanlari da tamir ederek silah depolarinda
muhafaza ederdi.
Sefer esnasinda ordu komutanlari refakatina münasib bir miktar cebeci verilirdi. Bunlarin,
kuvvetli, becerikli ve silahtan anlayanlardan olmasi gerekirdi. Bu maksatla Cebecibasiya bu yolda
emirler verilirdi. Baris zamaninda bunlar, kendilerine tahsis edilen Ayasofya taraflarinda ve
Tophane civarinda bulunan kislalarinda ikamet ederlerdi.
Bu ocagin kurulus tarihi kesin olarak tesbit edilmekle birlikte, Yeniçeri ocagi ile birlikte
veya ondan çok kisa bir müddet sonra oldugu tahmin edilmektedir. Bu ocaga girecek olanlar,
"Pencik" ve "Devsirme Kanunu" devam ettigi müddetçe Acemi oglanlari arasindan seçilirdi.
Sonralari Yeniçeriler gibi bunlarin da evlenmelerine müsaade edildiğinden yetisen çocuklari da
cebeci olurdu. Ocaga alinacak kimseler, önceleri "sakird" ismiyle alinir, daha sonra fiilen cebeci
olurlardi.
Ocak mevcudu, aralarindaki münasebet dolayisiyla Yeniçeri askerinin azalip çogalmasina
bagli olarak artar veya eksilirdi. XVI. asir ortalarinda yeniçeriler 12 bin nefer iken bunlarin sayilan
500 kadardi. XVII. asirda (1675) te cebecilerin sayilari 4180 civarindadir. XVIII. yüzyilda
cebecilerin sayisi 2500-5000 arasinda degişmekteydi. Yeniçeri Ocagi'nin lagv edilmesi ile ortadan
kalkan Cebeci Ocagi, Asakir-i Mansûre ile yeniden tesis edilmisti.
Diger Kapikulu ocaklari gibi "orta" denilen ve 38 bölüge ayrilmis bulunan cebecilerin en
büyük komutani "Cebecibasi" idi. Ortalar, kendi aralarinda silah yapan, silahlan tamir eden,
barutlari islâh eyleyen, harp levazimatini tedarik edip hazirlayan ve humbara yapanlar gibi ayri ayri
kisimlara ayriliyorlardi.
3.1.1.1.4.Topçu Ocağı
Top dökmek, top atmak ve top mermisi yapmak gayesiyle teskil edilen bu ocak da, Kapikulu
ocaklarinin yaya kismindandi. Efradi, Acemi Ocagi'ndan saglanirdi. Osmanli ordusunda ilk top,
Sultan I. Murad zamaninda 1389 yilinda Kosova Meydan Muharebesinde kullanilmistir. Yildirim
Beyâzid tarafindan da gerek Istanbul muhasaralarinda gerekse Nigbolu kusatmasinda topun bir silah
olarak kullanildigi, Asikpasazâde tarafindan anlatilmaktadir. Görüldügü gibi Osmanli Devleti'nin
daha baslangiç yillarinda top, ordunun ayrilmaz bir parçasi haline gelmistir. Bununla beraber topun
silahli kuvvetlerin agir ve önemli bir silahi olarak ordu ve donanmaya yerlesmesini saglayan, Fâtih
Sultan Mehmet olmustur. Kale yikan büyük toplar ile havan topunun mucidinin de Fâtih Sultan
Mehmed oldugu belirtilmektedir. Bu silahin, askeriyedeki önemi o kadar büyümüs ve devlet ona o
kadar ehemmiyet vermistir ki, patlatilamayan bir topun patlamasını temin eden kimseleri bile her
türlü vergi ve rüsûmdan muaf saymistir.
Topçu ocaginin top döken kismi ile top kullanan bölükleri ayri ayri idiler. Toplar, her zaman
devlet merkezinde veya fabrikalarinda döktürülmezlerdi. Bazen kale muhasaralarinda kalelerin
önünde de top imal edildigi görülmektedir. Nitekim Sultan II. Murad zamanindaki Mora ve
Arnavutluk seferlerinde, daha sonra da Istanbul kusatmasinda develerle getirilen malzeme ile
buralarda toplar döktürülmüstü.
Osmanlilar, gelecekteki ihtiyaçlarini karsilamak ve devamli bir sekilde hazirlikli bulunmak
gayesiyle Istanbul'un disinda da top fabrikalari kurmuslardi. Bu fabrikalar, hudud veya hududa
yakin yerlerde idi. Bu yerler: Belgrad, Semendire sancaginin Baç (Beç) madeni, Budin, Içkodra,
Praviste, Timasvar ile Asya'da Iran sınırına yakın Kerkük'ün Gülanber kalesi idi. Bu toplarin
mermilerini yapan fabrikalar da Bilecik, Van, Kigi, Kamengrad, Novaberda ve Baç'da idi. Bu
mermiler (yuvarlak=gülle) için de ayri ayri yerlerde depolar yaptırılmıstı. Her yıl ne kadar mermi ve
gülle döküleceği, Divan tarafindan planlanip Topçubasina bildirilirdi. Dökümhanelere de buna göre
emir giderdi. Bir gülle dökümhanesinin yillik ortalama kapasitesi 20-24 bin aded arasinda
degisiyordu. Bu mermilerin en küçükleri 320 gram agirliginda idi. Bunlar, "Sahî" denilen toplarin
gülleleri idi. Sahîler, katir sirtinda taşınabilen ve yalniz iki topçu eri tarafindan kullanilabilen küçük,
pratik, atesi seri ve müessir toplardi. "İnce Donanma"yi meydana getiren nehir gemilerinde de
bunlar kullanılırdı. Kale muhasaralarında surlari yıkmak için kullanılan toplar daha büyüktü. Bu
toplarin gülleleri 70 kg. agirliginda idi. Top mermisi döken madenlerde dökücü ustalari ve yeterince
isçi vardi Dökücüler, Istanbul'daki Tophaneden gönderilirlerdi.
Osmanlilar, sadece madenî degil, tas gülle de kullanmislardi. Bu gülleleri demir olanlardan
ayirmak için "Tas gülle" tabirini kullaniyorlardi.
Topçu ocaginin en büyük zâbitine (subayina) "Sertopî" veya "Topçubasi" denirdi. Bundan
baska Dökümcübasi, Ocak kethüdasi ve çavusu gibi yüksek rütbeli subayları ile "Çorbaci" veya
"Bölükbasi", Dökücü halifeleri" gibi subaylari ile Ocak katibi vardi.
Tophanede sivil memurlar da istihdam ediliyordu. Bunlar, Tophane Nâzin ile Tophane Emini
idi. Tophane Emini, tophaneye alınan ve sarf edilen eşyanın defterini tutar ve her sene hesabini
verirdi. Tophane levazimi, bunun eli ile tedarik edildiginden vazifesi çok önemli idi. Bütün
bunlardan anlasildigina göre Topçubasi, Dökümcübasi, Tophane naziri, top dökümcüleri kethüdası,
Tophane emini ve Topçu çavusu Tophane ocaginin yüksek rütbeli subaylarindandi.
Topçular, sayica "Cebeciler"e yakin idiler. XVI. asirda ocağın mevcudu 1204 nefer iken,
XVII. asirda bu sayi 2026'ya kadar yükselmistir. Onyedinci asrın sonlarında muharebelerin devamı
yüzünden sayilari 5084'e kadar çikmistir.
Oldukça islah edilmesine ragmen Sultan III. Selim'in tahttan indirilmesi (hal') esnasinda
Kabakçi Mustafa'ya iltihak eden Topçu ocagi, isyana istirak etmisti. Halbuki Sultan Selim, bu
ocağın, zamanın şartlarına göre ıslâh edilmesine ehemmiyet vermis, derece ve itibarlarını artırmıstı.
Vak'a-i hayriye esnasinda topçular, devlete sadik kalarak Humbaraci ve Lagimci ocaklari ile birlikte
"Sancağ-ı Şerif altina gelmislerdi. Yeniçeri ocağının ilgasından sonra Topçu ocagi yeni şekle göre
tertip edilmisti.
3.1.1.1.5.Top Arabacıları Ocağı
Topçu ocagi ile çok yakindan ilgisi bulunan bir ocak daha vardir ki, bu da "Top Arabacilari
Ocagi"dir. Osmanlilarin ilk dönemlerinde kullanilan toplar, deve, katir ve beygirlerle naklolunan
küçük ve hafif toplardi. XV. asirdan sonra topçulugun büyük ölçüde gelismesi üzerine ve büyük
toplarin dökülmesinden sonra, yenilik yapan Osmanlilar, bunları araba ile savaşa götürmeye
basladilar.
Demek oluyor ki bu ocak, toplarin daha ziyade tekemmül ederek arabalarla taşınmasından
sonra dogmustur. Arabacibasi adinda bir subayın komutasında bulunan bu ocak da çesitli ortalara
ayrılmıştı.
3.1.1.1.6.Humbaracı Ocağı
Farsça asıllı bir kelime olan humbara, içine patlayıcı maddeler doldurulmak suretiyle
demirden yapılmış bulunan mermi demektir. Humbaraci da bu mermiyi havan topu ile kullanan
topçu (havan topçusu) demektir. Humbaranin el ile atilani (el bombasi) oldugu gibi havan topu ile
atılanı da vardir. Ayrıca tas da atılabilirdi.
Daha çok kale kusatmalarında ve görülmesi mümkün olmayan hedeflere karsi kullanilan
havanlar sayesinde Müslüman Türkler, dikkate deger basarilar saglamışlardı. Topçular gibi
Kapikulu ocağına mensub bulunan humbaracı ortalarının XV-XVI. asirlar arasinda ihdas edildiği
tahmin edilmektedir. Humbaracıbaşı adı verilen bir subayın komutasında bulunan bu ocak
mensupları, baslangıçta biri topçulara, diğeri cebecilere baglı olmak üzere iki kısımdan ibaretti. Bu
ocağın esas kısmının Kapıkulu gibi maaşlı degil, tımarlı olduıu bilinmektedir. Nitekim 1126 yılı
Safer ayinin sonlarinda Humbaracibasi tarafindan Payitahta gönderilen bir arizadan, Hotin Kalesi
muhafazasında bulunan tımarlı humbaracı neferatinin bulundugu anlaşılmaktadır. Buna göre
humbaracilari topcu, cebeci, ve tımarlı olmak üzere üç kisma ayirabiliriz.
Bulunmasi gereken birçok vesikada isimleri zikredilmeyen humbaracıların müstakil bir ocak
haline gelmesi XVII. asirdan sonra olmalıdır. XVIII. yüzyıl baslarında büsbütün ihmale uğrayan
humbaracilik mesleginin, günün sartlan ve Avrupa'daki gelismesi de göz önüne alınarak yeniden
tesisi düsünüldü. Bir müddet Avusturya'da kaldiktan sonra Osmanli ülkesine iltica edip Müslüman
olan Fransiz asilzâdesi Copmte de Bonneval (Ahmet Pasa), Birinci Mahmud devrinde Mirimirân
rütbesi ile humbaracıbaşılığına tayin edildi.
Humbaraci ocagi, "fenn-i humbara ve sanayi-i atesbazîde maharet-i tammesi" olan bu zat
tarafindan Avrupa'daki usûl ve sistemlere uygun bir sekilde teskilatlandirilmaya tabi tutuldu. Ahmed
Pasa'nin bu konudaki çabalari sonucunda Bosna'dan 301 nefer alınarak her 100 kişi bir "oda" teşkil
etmek üzere bir ocak vücuda getiriliyor, her bölüğe bir yüzbasi, iki ellibasi, on onbasi, tabib, cerrah
ve yazicilar tayin olunduktan ve ulûfeler tesbit edildikten sonra teşkilât, humbaracıbasının emri ve
sadrazamin nezareti altina aliniyordu. Sıkı bir talim ve eğitim ile yetişecek olan humbaracılardan
tahsillerini bitirip olgun bir hale gelenler, Vidin, Nis, Hotin, Azak ve Bosna"nin serhad kalelerine
"Humbaracıbaşı" olarak tayin edileceklerdi.
Fabrika ve kışlaları Üsküdar'da bulunan humbaracılarin, devlet askerî teskilâti bakımından
önemli bir yeri bulundukları anlaşılmaktadır. Yeniçeriligin ilgası esnasinda meydana gelen
olaylarda, devletin yaninda yer almis olan Humbaraci Ocagi, Asakir-i Mansûre ordusu içinde
topçulara bağlanarak ayrı bir ocak olmaktan çıkmıs oldu.
3.1.1.1.7.Lağımcı Ocağı
Kusatma altindaki surlarının altından tünel (lağım) kazmak suretiyle yıkan veya düşmanın
açtigi tünelleri kapatan bir ocaktır. Osmanlı ordusunda mühendislik bilgisine dayali olan bu ocak,
XVII. asrin ortalarindan itibaren bozulmaya yüz tutmustu. Biri, Cebecibaşının komutasında ve
maasli, diğeri de Lağımcıbaşı denilen komutanin emri altinda ve timarli olan iki kisma
ayriliyorlardi.
Yer altinda yollar açarak fitil ve barutla kale bedenlerini yıkan veya lağım açarak berheva
eden lagimcilik, Osmanli ordusunda çok gelismisti. Gerçekten, günümüzün istihkâm sınıfı diye
adlandırabileceğimiz bu ocak hakkinda su ifadeler kullanilmaktadir: "XVIII. asra kadar Türk
istihkamcisi, gerek teknik ve gerekse tabya bakımından dünyanın mukayese edilemeyecek kadar en
üstün istihkâm sınıfı idi. Bunu, o dönemin bütün Avrupalı yazarları ve tanınmış generalleri teyid
etmektedirler. Modern Avrupa istihkamcılığının kurucusu da Türklerdir. Türk istihkâm teknigini ilk
defa Fransizlar ögrenmis ve XIV. Louis devrinde tatbik etmislerdir. Daha sonra bu teknik bilgi,
Avrupa ordulari tarafından aynen iktibas edilmistir. (Lavisse-Rambaud, VI, 96) Avrupa
istihkamciliginin babasi sayilan mühendis general Vauban, ilk defa Türkler'den öğrendiği tabya
teknigini, 1673 senesinde Hollanda'nin Maestricht kalesi kusatmasinda kullanmıs, basarılı olması
üzerine ayni asrin sonlarında bu teknik, bütün Avrupa'ya yayılmıştır. Vauban, Türk istihkam
tabyasını Kandiye'de ögrenmisti."
Vazifesi, sadece tünel açmakla bitmeyen bu ocak, hem ordunun hem de ağırlıklarının
geçirilmesi için köprü yapmak ve gerekiyorsa mevcudlari tamir etmek gibi vazifelerle de yükümlü
idi. Kale muhasaralarinda bunlarin bilgi, teknik ve faaliyetlerinden epey istifade edilmistir. Bu
sayede zapti kabil olmayan pek çok kale, bu ocak mensuplarinin açtiklari tüneller sayesinde kolayca
ele geçirilmisti. Nitekim Serdar-i Ekrem Köprülüzâde Ahmed Pasa'nin 1078 (1667) senesindeki
Kandiye kusatma ve fethinden bahs edilirken lağımcıların burada ne denli hizmet ve yararliliklar
gösterdigine temas edilir. Bu tarihten sonra da Osmanlilarin lağımcilığı yavaş yavaş gerilemeye
başlamıştı. Bu sebeple olsa gerek ki, 1207 (1792) de "Nizam-i Cedid" denilen yeni bir sistemle
dönemine göre modern bir hale getirilmeye çalisildi. Bu maksatla ocak, biri lağım bağlamak, diğeri
köprü, tabya ve kale yapmak gibi mimarî bilgi gerektiren iki kısma ayrıldı.
3.1.1.1.8.Bostancı Ocağı
Bostancı Ocağı Osmanlı sarayları ile saray çevresinin ve iskelelerin asayişinden sorumlu
hizmetlilerin bağlı bulunduğu ocak.
Bostancılar ocağına, devşirme suretiyle toplanan acemi oğlanları arasından, kabiliyetli
olanları seçilirdi. Bu ocağa seçilenlerin eğitimleri, İstanbul ve Edirne'deki saray bahçelerinde
yapılırdı. Saraylarda, camilerin inşaatına gereken malzemenin temini ve nakliyatı, bu ocağa aitti.
Topkapı Sarayının odununun, İzmit'ten getirilmesinde kullanılan gemilerde, bostancılar, kürekçilik
yaparlardı.
Bostancılar, zamanla askeri bir sınıf haline gelmişlerdir. Topkapı Sarayında vazife yapan
300-400 bostancı olduğu halde, şehir içinde asayişle görevli bir o kadar daha bostancı vardı. Şehir
içindeki bostancılar, Üsküdar, Eyüp, Kâğıthane, Boğaziçi, Adalar, Yeşilköy, Kadıköy, Bostancı
semtlerinde bulunurlardı. Bostancıların sayısı, zaman içinde değişmiştir. On altıncı asır başında
3396 iken, aynı asrın sonunda 1998, on sekizinci asırda ise 2400 kişi olmuştur.
Bostancı ocağının en büyük amiri, Bostancıbaşı idi. İstanbul etrafındaki Marmara,
Karadeniz ve Haliç sahillerinin muhafazası ve inzibatı buna aitti. Sahillerde, bostancı ağasının izni
olmadan yalı yapılmazdı. Bostancıbaşı, sahillerdeki bina ve yalıların mevkileriyle, kimlerin
olduğuna dair mükemmel bir defter tutardı. Sahilde yaptırılan binalardan vergi alırdı.
Bostancıbaşılar, Yalı Köşkünde otururlar, resmi günlerde, padişahın atının üzengisini
tutarlardı. Sarayın muhafazasından sorumlu oldukları için, görevleri çok mühimdi. Bostancıbaşılar,
başlarına kırmızı renkte berata, kuşaklarına mücevherli kama takarlar; kırmızı kaftan, mavi şalvar,
ve ayaklarına yemeni giyerlerdi. Bostancıbaşılar, saray dışına tayin edildiklerinde, kapıcıbaşı veya
sancakbeyi olurlardı. Vezirliğe kadar yükselenler de vardır.
Bostancıbaşıdan sonra, bostancılar kethüdası, haseki ağa, hamlacıbaşı, odabaşı, bostancı
karakulağı, vezir karakulağı ile dört baltacı, bu ocağın zabitlerindendi. Bostancılar, maaşlarını,
yeniçeriler gibi üç ayda bir kere alırlardı. Edirne bostancıları, Edirne bostancıbaşısının emri
altındaydı. Gelibolu bostancılarının amiri, daha küçük rütbeliydi.
Yeniçeri ocağının lağviyle, Bostancı ocağı da kaldırılmıştır. Ocağın lağvı esnasında,
ihtiyarları emekliye ayrılmış, gençlerinden ise sarayın muhafazasında vazifelendirilmek üzere,
“Nizamiye Taburu” teşkil edilmiştir.
3.1.1.1.9.Saka Ocağı
Yeniçeri çorbacılarından "saka başı" adında bir kişinin gözetiminde bulundurulan kapıkulu
ocaklarının en aşağı sınıfı sayılırdı. Sakaların "saka başı"ndan başka subayları yoktu. Kapıkulu
ocaklarını oluşturan ortalardan her birine erlerin her çeşit gereksinmeleri için gerekli suyu sağlamak
üzere birkaç saka eri görevlendirilirdi.
3.1.1.2.Kapıkulu Süvarileri
Osmanlı Devleti’nde Kapıkulu süvarisinin kanunnâmeye göre sipahi ve silahtar adlarıyla
teşkili ilk defa Rumeli beylerbeyi Kara Timurtaş Paşa’nın tavsiyesi üzerine I. Murat tarafından
kurulmuştur. Kapıkulu süvarisi genellikle altı bölük halinde teşkilatlandırılmıştı,
Kapıkulu süvârîleri; başlangıçta sipâhî ve silahdâr olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Bu iki
kısım süvârîden sonra derece derece aşağıya doğru ulûfeciyân-ı yemîn (sağ ulûfeciler) ve
ulûfeciyân-ı yesâr (sol ulûfeciler) ve gurebâ-i yemîn (sağ garibler) ve gurebâ-i yesâr (sol garibler)
isimleriyle 15. asır ortalarına doğru dört kısım kapıkulu süvârîsi daha kuruldu ve süvârîlerin hepsi
altı bölüğe tamamlandı. Kapıkulu süvârisînden her bölüğün ayrı ayrı vazifesi vardı.
3.1.1.2.1.Silahdar
Silah taşıyan anlamında kullanılan bir deyimdir. Osmanlı Devleti’nde, ileri gelen devlet
adamları ve vezirlerin kapı halkından,bir bölüğüne kapıkulu süvarilerinden ikinci bölüğe verilen bir
addır.
Osmanlılarda, Yıldırım Beyazıt devrinde Silahdarlık kurulmuştu. Ancak Osmanlı sarayında
ayrıca bir Silahdarlar bölüğü kurulmamış, padişahın silahını taşımak, öteki silahları ile birlikte diğer
kıymetli mücevher ve eşyaları korumakla tek bir silahdar vazifelendirilmişti. Silahdarlar Enderun’a
alınan gençler arasında zamanla yetişerek bu mevkie yükselirlerdi. Hasbahçe bostancılığından
zülüflü baltacılara, oradan seferli odasına, daha sonra has odaya geçen genç; bir süre Hametten
sonra tülbent ağası, rikabdar ve çuhadar olur, bundan sonra Silahdarlığa yükselirdi. Padişahın
gezintilerine katılmak, padişaha buhur ve gülsuyu sunmak görevleri arasında bulunuyordu.
Çorlulu Ali Paşa, Sultan II. Mustafa’nın silahdarı olarak enderûna yeniden bir düzen verdi
ve silahdarların nüfuzlarını arttırdı. Böylece silahdarlar has oda, hazine, kiler ve seferli koğuşları ile
zülüflü baltacıların amiri olarak sarayın başmabeyncisi durumuna yükseldiler. Padişahın emirlerini
tebliğ vazifesini de üstlenmiş olduklarından, sabah namazından yatsıya kadar padişahın yanından
ayrılamazlardı.
Zamanla çeşitli mesuliyetleri yüklenen silahdarın emrine lala adı altında 5′i Has Odalı olmak
üzere kaftancı, tütüncü, kilerci, yedekçi vs. adlarla, bütün enderûn koğuşlarından 34 kişi verilmişti.
Fatih devrinde gündelikleri 20 akça olan silahdarların ücreti zamanla artarak XVIII. yüzyıl başında
100 akçaya ulaşmış, ayrıca haslar da elde etmişlerdi. Yine başlangıçta 50 akça ile emekli olurken
XVIII. yüzyılda 300 akça ve çeşitli tayinatla emekliye sevkedilir oldular. Silahdarlık Sultan II.
Mahmut devrine kadar sürdü. Giritli Ali Ağa’nın 10 Ekim 1831′de ölümü üzerine bu göreve yeni bir
tayin yapılmayarak kaldırıldı ve silahdarlık vazifesi hazine kethüdasına verildi. Az sonra da bu
hizmeti görmek üzere Enderûn nazırlığı, bir yıl sonra ise mabeyn müşirliği kuruldu. Osmanlı
Devleti’nde ayrı, atlı askerî birlik teşkil eden silahdarlar bölüğü ağası da Silahdar Ağa adıyla
tanınmaktaydı. Yeniçeri Ocağı kurulurken meydana getirilen Kapıkulu atlı ocaklarının ilki olarak
kurulan bu ocağın en büyük sorumluluğu olan silahdar ağası, Fatih devrinde Sipahiler Ocağı
kurulunca, Sipahiler Ağası’ndan sonra, ikinci dereceye inmişti.
Sağ ulûfeciler ağalığından terfi edildiğinde silahdar ağası, buradan da sipahi ağalığına veya
sancak beyliğine geçilmekteydi. Çevresini silahdarlar kethüdası, başçavuş ve silahdarlar katibi
meydana getiriyordu. Emri ve kumandası altında bulunan silahdar ocağı ise, 260 bölüğe ayrılmıştı.
Her bölüğün yönetimi bölükbaşı veya ser-bölük denilen bir çorbacıya verilmişti. Ocağın kaynağı
Edirne ve İstanbul saraylarında yetiştirilen acemi oğlanlarıydı. Bir silahdar, görevini ve ulufesini
silahdar ağasının tasdiki ile öz oğluna devretmek hakkına sahipti.
Bir muhafız bölüğü olan silahdarlar san bayrak taşırlar, Cuma selamlıklarında ve seyirlerde
padişahın solunda yürürler, otağ-ı hümayûnda sol tarafta safbağlar, seferde padişah veya
veziriazamın tuğlarını taşır, yolları açar, köprü kurar, padişahın yedek atlarım çeker, padişah adına
sadaka dağıtırlardı. Bu hizmetlerine göre tuğcu, yedekçi ve buçukçu diye de anılırlardı. Ayrıca vezir
kapılarında da görev alır; vezir kethüdası, dîvan katibi, mühürdar, çuhadar, selam çavuşu vs. ile kapı
halkını meydana getirdiklerinden paşa defterlileri diye de anılırlardı.
Silahdar ocağı da öteki Kapıkulu ocakları gibi III. Murat devrinden itibaren gittikçe bozuldu
ve 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ile dağıtıldı.
3.1.1.2.2.Sipahi
Yeniçeri ocağından sonra en mühim kapıkulu ocağı olarak, kapıkulu sipahisi görülür.
Timarlı sipahisinden ve diğer atlı sınıflardan farkı, aynen yeniçeriler gibi XVI. yüzyılda devşirme
çocuklarından meydana gelmiş bir kapıkulu ve merkez askeri olmasıdır. XVI. yüzyıl sonlarından
itibaren bunların en büyük çoğunluğu Türk asıllı kimselerden seçilmiş, bunların da mevcudu bu
tarihten sonra çok artmıştır.
Kapıkulu sipahisi, yeniçerilerin büyük rakibi oldukları için, onlar kadar ayaklanmalara
karışmamışlardır. Bazen hiç karışmamış, bazen karşı ihtilâlci olarak yeniçeriler karşısında yer
almışlar, fakat bazen de ihtilâli onlar çıkartmışlardır. Kapıkulu sipahisine “timarsız sipahi” de
denilmiştir. Çok iyi süvari, okçu ve kılıç dövüşçüsü idiler.
Kapıkulu sipahisi veya timarsız süvari sınıfı, XVI. hatta XVII. yüzyılda seçkin bir sınıftı.
Yeniçerilerden daha fazla maaş alırlardı.
“Sipah Bölüğü” denilen, birinci alay, kırmızı sancaklı olup en itibarlıları idi. Sultan Fatih
Mehmet tarafından büyük devlet adamlarının ve kumandanların çocuklarından meydana gelen bir
süvari bölüğü olarak kurulmuş sonra devşirmeler de alınmaya başlanmıştı. Bu alay, seferde
hükümdarın veya serdarın arka tarafında durur, aynı zamanda saltanat bayraklarını korurdu. Otağ-ı
hümâyûnu bir gece sipahi alayı, bir gece silâhdâr alayı sıra ile beklerlerdi. Sipahi alayının bazı
birlikleri ordunun önünden gider, istihkâm sınıfının işlerine katılırlardı.
“Silâhdâr alayı” denilen ikinci alay, sarı sancaklıydı. “Sancak tepeleri”nin yığılmasına
bakmak görevi bu alayındı. Ordu-yı hümâyûn yoldan geçerken, birkaç kilometrede bir tepelerdeki
bayrakları görerek yolunu bulurdu. Orduya padişah kumanda ediyorsa, yani sefer-i hümâyûn ise, bu
tepeler yolun her iki tarafına, serdar-ı ekremler kumanda ediyorsa yalnız sol tarafına yapılırdı. 23
adet tuğcu da genellikle bu alaydan seçilirdi. Yedekçiler, sefer-i hümâyûnlarda, padişahın yedek
atlarını çeker, fakat binemezlerdi. “Buçukçu” denilen asker de bu alaydan seçilir, padişah, cami,
türbe gibi yerlere ziyarete gittiği zaman fakirlere yarımşar altın dağıtırlardı. Bunların başlarındaki
teğmenlere “tuğcubaşı”, “yedekçiba-şı” ve “buçukçubaşı” denilirdi.
Sağ ulûfeciler (ulûfeciyân-ı yemîn) alayının sancağı yeşil, sol ulûfeciler (ulûfeciyân-ı yesâr)
alayınınki sarı-beyazdı. Sağ ulûfeciler seferde yeniçeri tümeninin sağında giden sipâh alayının
sağında, sol ulûfeciler ise, yeniçerilerin solunda giden silâhdâr alayının solunda yer alırlardı.
Sağ garîbler (gurebây-ı yemîn) ve sol garîbler (gurebây-ı yesâr) alayları, seferlerde
ağırlıkların muhafazası ile görevli idiler. Sancağ-ı Şerifin çevresinde yürürlerdi. Sağ garîblerin alay
sancağı sarı-beyaz, sol garîblerin ise yeşil beyaz idi. Bu 6 alay eşit derecede sayılmaz, en üst
derecedekine daha mühim savaş görevleri verilirdi. Tecrübeli ve değerli savaşçılar, üst alaylarda idi.
Timarsız (ulûfeli) sipahilerin çoğunluğu İstanbul’daki kışlalarında oturur, bir kısmı taşrada büyük
merkezlerde bulunurdu.
Kapıkulu sipahisi, ordunun asıl süvari sınıfı değildi. Asıl süvari sınıfı timarlı sipahiler ve
ikinci derecede akıncılar idi.
3.1.1.2.3.Sağ Ulufeciler
Osmanlı Devleti askeriyesinin Hassa Ordusu'nun Süvariler kısmında yer alırdı. Bu bölüğe
Yeşil Bayrak da denilirdi. Sağ ulufeciler 120 bölükten oluşurdu.
Sağ ulûfeciler, seferde pâdişahın sağında yürüyen sipah bölüğünün sağında yürürlerdi. Savaş
meydanında ve ordunun konak yerinde ise, pâdişâh sancağının sağında dururlardı. Hazîneyi
korumak bunların görevleri arasındaydı. Ulufecilerden toplam 7 kişi tayin edilen bölük subaşılığına
Subaşı sıfatıyla sağ ulufecilerden 4 kişi tayin edilirdi.Ayrıca ordumuz için de büyük bir önemi vardı.
Bu yüzden sağ ulufeciler osmanlı donanmasında yer almaktadır.
3.1.1.2.4.Sol Ulufeciler
Savaşta ordunun ağırlıklarını ve hazineyi korurlardı. Sol ulûfeciler, seferde pâdişahın
sağında yürüyen sipah bölüğünün solunda yürürlerdi. Savaş meydanında ve ordunun konak yerinde
ise, pâdişâh sancağının solunda dururlardı. Hazîneyi korumak bunların görevleri arasındaydı.
Ulufecilerden toplam 7 kişi tayin edilen bölük subaşılığına Subaşı sıfatıyla sol ulufecilerden 4 kişi
tayin edilirdi.Ayrıca ordumuz için de büyük bir önemi vardı. Bu yüzden sol ulufeciler osmanlı
donanmasında yer almaktadır.
3.1.1.2.5.Sağ ve Sol Garipler
Gurebayı Yemin (Sağ garipler) Gurebayı Yesar ( Sol Garipler ) bölüklerinin en önemli
görevleri padişahın sancağını korumaktı.Bu bölüklere Galata,İbrahimpaşa ve Edirne saraylarından
çıkanlara ve savaşlarda büyük kahramanlık gösterenler alınırdı.Atları için büyük otlaklara
gereksinim olduğundan bu süvariler doğrudan İstanbul’a değil Anadolu ve Rumeli’de muhtelif
yerlere gelirlerdi.Ok,yay,balta,pala,mızrak,hançer,kalkan ve bozdoğan (gürz) kullanırlardı.
Ocağın adı
Mevcudu
Acemiler
7.745
Yeniçeriler
12.000
Cebeciler
500–800
Topçular
1000–1200
Top Arabacıları
400
Kapıkulu Süvarileri
8000
Günlük Ulûfesi
1–2,5 akçe
2–5 akçe
8 akçe
6–8 akçe
4–6 akçe
14–90 akçe
3.1.2.Eyalet Askerleri
Osmanli kara ordusunun ikinci kismini meydana getiren, devletin büyümesinde,
gelismesinde ve sinirlarini genisletmesinde önemli derecede rolü bulunan askerî kuvvet, eyalet
askerleridir. Bunlan : Timarli Sipahiler, Yerli Kulu, Serhad Kulu ve Geri Hizmet Kıtaları olmak
üzere 4 grup halinde ele alabiliriz.
3.1.2.1.Tımarlı Sipahiler
Osmanlı Devleti ordusunun temeltaşı niteliğinde olup, devletin büyümesinde birinci
derecede te’sirli olan topraklı süvârî teşkilâtı. Tımarlı sipâhî ordusunun kuruluş ve gelişmesi, esas
olarak tımar rejimine dayanmaktadır. Tımar rejimi, Türklerin on birinci yüzyılda İslâm dünyâsı
içerisine girdikten sonra kendi askerî teşkilât ve gelenekleriyle yerli müesseseleri uzlaştırarak
meydana getirdikleri bir sistemdir. Osmanlılar bu sistemi târihî şartlara göre geliştirmişler ve
cihânşümul devletlerini bu temel üzerinde kurmuşlardır.
Tımarlı sipahilerin kaynağı, daha kuruluştan itibaren tamâmiyle devletin fetih politikasına
dayanıyordu. Tımar almak ve Sipâhî sınıfına girmek için, pâdişâh seferlerine, gazâya katılmak ve
yararlık göstermek şarttı. Tımar tevcihleri, daha ziyâde fethedilen topraklar üzerinde yapılırdı.
Böylece Rumeli’de ve Orta Avrupa harp meydanlarında Anadolu’dan gelen binlerce Türk gönüllü
veya akıncı, büyük yararlıklar karşılığında fethedilen topraklarda tımarlı sipâhî olarak
yerleşiyorlardı. Büyük seferler sırasında pâdişâh, Anadolu’ya fermanlar göndererek meydanlarda
okutur, gönüllü gençleri gazâya çağırır ve yararlık göstereceklere tımar vadinde bulunurdu. Bu
usûlün Osmanlı Devleti’nin başlangıcından itibaren kullanıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim 1301’de
Baphaeon savaşında Osman Gâzi’nin kuvvetlerinin bir kısmı süvârî idi. Bu Gâziler, gazâ yapmak ve
dirlik sahibi olmak için onun bayrağı altına koşan gönüllü Türklerdi.
Osmanlı Devleti’nin vergi sistemi ve toprak siyâseti yanında eyâlet idâresinin temeli de
tımar rejimi idi. Osmanlılar, cihânşümul bir politika güttükleri için hıristiyan Avrupa’nın en büyük
ordularıyla savaşmak mecburiyetinde bulunduklarından, devletin bütün kaynaklarını bu
mücâdeleler için seferber edecek şekilde teşkilâtlanmışlardı. Devlet arazisi, tımarlı sipâhî
kuvvetlerinin kumandanı olan beylerbeyiler idaresinde geniş idâri birliklere ayrıldı. On beşinci
yüzyılın başında Osmanlı Devleti; Anadolu, Rumeli ve Eyâlet-i Rum (Sivas, Tokat, Amasya) adıyla
üç beylerbeyilik iken, asrın ortalarına doğru beylerbeyliklerin sayısı arttı. On yedinci yüzyıl
başlarında sayıları 32’ye çıktı. Beylerbeyilikler sancaklara, sancaklar da subaşılıklara ayrılıyordu.
Subaşılıklara dâhil köylerde sipahiler otururlardı. Sefer zamanı sipahiler, her subaşılıkta bulunan
çeribaşılar tarafından toplanır ve subaşıların kumandası altında belirlenen yerde sancak beyinin
emrine girerler. Sancak beyleri de önceden bildirilen yerde beylerbeyinin kumandası altına girmek
üzere hareket ederlerdi. Beylerbeyi kendi eyâletinin askerini alarak belirtilen yerde pâdişâhın
ordusu ile birleşirdi. Yavuz Sultan Selim’in, Şâh İsmâil üzerine yürüdüğü İran seferi rûznâmesinde
orduya yapılan iltihaklar şu şekilde kaydolunmuştur: “Rebîülevvel’in on birinci gününde Yenişehir
önünde Rumeli askeri ve Anadolu vilâyeti leşkerı (asker) beyler ile gelüp ordu-yı hümâyûna mülhak
oldular (katıldılar). Gelen beylerbeyi, pâdişâhın önünde geçit resmi yaparak ordusunu gösterdi.”
Beylerbeyiler ve kendilerine tâbi sancak beyleri, subaşıları ve sipahiler seferde olmadıkları
zaman, bölgelerinde asayişi muhafaza ederler, pâdişâhın emirleri ve kânunlara göre kâdıların
verdikleri her türlü kararları uygularlardı. Böylece bu asker sınıfı bugünkü jandarma hizmetlerini de
yaparlardı.
Tımarın tamâmiyle sipâhîlerin şahsına verilen ve kılıç tımar denilen asgarî bir mikdârı vardı.
Kılıç tımar mikdârı yer ve zamana göre değişmekle beraber 3.000 akçe dolaylarında olurdu. Bu
mikdâr tımar defterine her sipâhî için ne kadar yazılmışsa, kesinlikle değiştirilmez ve
parçalanmazdı. Sipâhî bu mikdârdan fazla her 3.000 akçelik gelir için, cebeli denilen tam tachizâtlı
bir askeri savaşa götürmek zorundaydı. Her cebelinin atı, silâhı, yiyip içeceği sipâhîsine âiddi.
Tımarlı sipâhîlerin mutlak surette kazasında veya hiç olmazsa sancak dâhilinde oturması
şarttı. Çünkü sipahiler cebelilerini hazırlayarak bâzan pek kısa bir zaman içinde hareket etmeye
mecbur olduklarından, dirliğine yakın yerde oturmaları îcâb ediyordu. Hükümetin müsâdesi
olmadan sefere gitmeyen sipahinin dirliği elinden alınırdı.
Sipahiler; ok, yay, kılıç, kalkan, mızrak ve gürz gibi silâhlar kullanırlardı. Bu ordunun
Avrupa orduları karşısında üstünlüğü, hafif süvârî olarak, daha hızlı manevra kabiliyetine sâhib
olması ve gelenek olan Türk taktiğini, yâni kaçıp dağılır gibi yaparak düşman saflarını bozmak
sonra onu maharetle kuşatma usûlünü uygulamasındadır. Bu manevra, davul ve bayrak işaretiyle
yapılırdı. Türk okları, kılıçları ve atları da an’anevî üstün vasıflara sâhibti. Ancak her zaman
Osmanlı ordusunu zafere ulaştıran en mühim unsur, bu taktiği ve silâhları kullanan asîl ve kahraman
milletin bozulmaz îmânı ve ahlâkı olmuştur.
Her eyâlette; tımarlı sipâhî ve zeamet sahiplerinin isim, künye ve hüviyetleriyle, tımar
yerlerini ve mikdârını gösteren defterler vardı. Bu sebeple devlet, sefer esnasında ne kadar tımarlı
sipâhî ve cebeli çıkaracağını bilirdi. Nitekim 1528’de resmî kayıtlara göre 27 bin kapıkulu askerine
karşılık tımarlı ordusu cebelileri ile 85-90 bini buluyordu. Kânûnî Sultan Süleymân devrinde tımarlı
sipahiler sosyal ve askerî yönden en parlak devrini yaşadı. Bu devirde bunların sayısı 75.600’ü
Rumeli, 91.600’ü Anadolu tımarlı sipahisi olmak üzere 167.200’e ulaşmıştı. Bu suretle tımarlı
sipâhîler, Rumeli ve Anadolu atlı ordusu olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Nitekim meydan muhârebesi
düzeninde sağ ve sol kanatları bu iki ordu teşkil ederdi. Kapıkulu askeri ise merkezde bulunurdu.
İlk zamanlarda Rumeli tımarlı ordusunun kumandanı Rumeli beylerbeyi, Anadolu tımarlı
ordusunun kumandanı da Anadolu beylerbeyi idi. Fakat sonradan her iki kanada da pâdişâhça
seçilen vezirler kumanda etmeye başladı. Kânûnî devrinde bu iki ordu o derece büyüyüp güçlendi
ki, Avrupa’ya sefere çıkıldığında çok defa Anadolu sipâhî ordusu çağrılmaz veya bâzı birlikleri
çağrılırdı. Sefer Asya’da ise, bu defa Rumeli kuvvetlerine hemen hemen hiç ihtiyâç duyulmazdı.
Sefer sırasında beylerbeyiler, sipâhîler için tutulan defterleri yanlarında götürürler, buna göre,
harpten önce ve sonra olmak üzere iki yoklama yaparlardı. Harp başlamadan önceki birinci
yoklamada bulunmayan sipâhinin dirlikleri alınmaz, son yoklamaya kadar beklenirdi. Dönüşte
yapılan yoklamada, aldıkları emir sebebiyle gelmeyenler hâriç, bulunmayanların dirlikleri alınır ve
cezalandırılırlardı. Buna karşılık muhârebede mühim rolleri olan tımarlı sipahilerden şevk ve
gayreti görülenlerin dirlikleri arttırılarak terfî ettirilirlerdi. Savaşta şehîd düşen sipâhîlerin aileleri ve
çocukları da devletin himâyesi altına alınır, oğullarının her birine iki veya üç bin akçelik tımarlar
verilirdi. Osmanlı ordusunu üstün bir ordu durumuna getirip, cihân devleti olmasında mühim rol
oynayan tımarlı sipâhîler, on yedinci asırdan itibaren itibârını yavaş yavaş kaybetmeye başladı.
Bunun da sebebi, bir ortaçağ askeri olan sipahinin modern çağın tüfekli piyadesine karşı
koyamaması, kale muhasara savaşlarında ancak yardımcı asker olarak hizmet edebilmesi idi.
Geleneksel silâhlarını terketmek istemeyen tımarlı sipâhîler yerine, Anadolu’da yeni bir askerî
birlik olarak tüfekli sekban bölükleri kurulmaya başlandı. Bundan sonra Osmanlı ordusunun
Anadolu’dan aldığı gerçek askerler; tüfekleri bulunan ve ücretle hizmet gören sekbanlar oldu.
Böylece Kânûnî Sultan Süleymân zamanında Anadolu ve Rumeli’de yüz-yüz elli bin civarında atlı
çıkaran tımarlı sipâhîler, aradan bir asır geçmeden, sekiz bin civarına düştü.
1826’da sultan İkinci Mahmûd, mevcut tımarlı sipâhîlerin üçte birinin her yıl İstanbul’a
gelerek kışlalarda modern eğitim görmelerini emretti. Bunlara derecelerine göre, erlikten yüksek
subaylığa kadar rütbeler verdi. Ancak bunlar Asâkîr-i Mansûre süvarisi adını alacak ve bundan
böyle tımarlarında değil kışlalarda yaşayacak, modern eğitim görecek ve yeni askerî usûlü
öğreneceklerdi. Tımarlarında oturmaya devam eden sipâhîler ise, 1844’de atlı jandarma olarak
hizmete alındı. Bu arada uzun müddetten beri ne sipâhî ne de saray mensubu olarak kimseye tımar
verilmiyordu. Ölen tımarlı sipâhîlerin çocukları ise İstanbul’a getirilip askerî mekteplere yazdırıldı.
Onun için yeni Türk subayları arasında tımarlı sipâhî çocukları pek çoktur. Böylece kuruluşundan
îtibâren Osmanlı Devleti târihinde büyük bir rol oynayan tımarlı sipâhîler, bir buçuk asır devam
eden buhranlı hayâtının son safhasında, yeniçeriler gibi kanlı ve ızdıraplı bir tasfiyeye sebeb
olmadan, sessizce kendiliğinden ortadan kalktı.
3.1.2.2.Yerli Kulu Askerleri
Yerli Kulu piyadesi, eyalet pasalari ile sancak beylerinin komuta ve idaresinde bulunan,
komutanlari da bunlar tarafindan tayin olunan muntazam ve disiplinli bir askerî siniftir. Rikab-i
Hümayûndaki askere Kapikulu dendigi gibi, devlet merkezinin disinda bulunan bu askere de Yerli
Kulu denmekteydi. Hizmet gördükleri müddetçe maas alabilen bu askerî sınıfın iasesi, eyalet veya
sancak beyi vasıtasiyle veyahutta devlet hazinesinden verilirdi.
Bu sinifa dahil askerleri de gördükleri hizmetlere göre: Azepler, Sekban ve tüfekçiler,
Icareliler, Lagimcilar, Müsellem'ler olmak üzere bes gruba ayirmak mümkündür.
3.1.2.2.1.Azaplar
Yerlikulu askerinin ilk sinifini meydana getiren azepler, harplerde büyük hizmetler
görüyorlardi. Ordunun ön saflarinda yer almalarindan dolayi düsman taarruzuna en çok onlar maruz
kaliyorlardi.
Kelime olarak "bekâr" demek olan azep tabiri, Osmanli askerî teşkilâtında: bekâr, güçlü ve
kuvvetli olan gençlerden meydana getirilmis bir askerî sınıf için kullanılmaktaydı.
Klasik Osmanli ordusunda azepler, Anadolu'daki Müslüman Türklerden kurulu hafif piyade askerî
birliğidir. Bununla beraber yine aynı adı taşıyan ve 1450'den sonra Fâtih Sultan Mehmed tarafından
teskil olunan kale azepleri de vardir.
Osmanlilarin ilk dönemlerinden itibaren XVI. asrın yarısına kadar meydana gelen harplerde
hafif okçu kuvvetlerine ihtiyaç vardi. Bu bakımdan, harp esnasında ne kadar azebe ihtiyaç varsa
tesbit edilirdi. Tesbit edilen miktar, sancaklara taksim edilirdi. Böylece ihtiyaca göre 20 veya 30
hâne (ev)den bir azep istenirdi. Istenilen azebin bekâr, güçlü ve kuvvetli olmasi lazimdi. Sancaga
bagli kazalardan seçilen her azebin ücret ve masrafı onu seçen yere ait olup bu, XV. asrin sonu ile
XVI. asırda her azeb için 300 akça tutmakta idi. Her azebin, askerden kaçmaması için bir kefili
vardi. Kaçtigi takdirde masraf bu kefilinden alınırdı. Azeplere verilecek para, azeb alınan yer ile
halkının servetine göre tahsil edilirdi. Sefer hazırlığı esnasında azeplerin toplanmasına "Azep
çağırtmak" denirdi. Bunlarin maaşları olmadigindan harp zamanlarinda bütün vergilerden muaf
sayılırlardı.
Ok, yay ve pala gibi hafif silahlarla donatılmış olan azepler, ordunun ön saflarinda
bulunduklarindan ilk olarak onlar düsman hücumuna maruz kalirlardi. Bunlarin gerisinde toplar,
onlarin arkasında da yeniçeriler yer alırdı. Savas basladığı zaman azepler sağa sola açılmak
suretiyle topçunun rahat ateş etmesine imkan saglarlardi.
Bahsimize konu teşkil eden ve iki asırdan fazla büyük hizmetler ifa eden hafif piyade
azepleri, XVI. asir ortalarinda, Kanunî Sultan Süleyman saltanatinin sonlarına dogru ilga edildiler.
Kale azepleri ise 1826 senesine kadar hizmetlerine devam ettiler.
3.1.2.2.2.Sekban ve Tüfekçiler
Yerlikulu piyadelerinden olan sekbanlar, askere ihtiyaç hasil oldugu zaman, gönüllü olarak
toplanan köy halkindan olduklari için, diger birlikler gibi saglam bir askerî egitime sahip degillerdi.
"Salyâne"den kurtulmak için zaman zaman Hıristiyanlar bile bu birliğe istirak edebiliyorlardi.
Bunlar, bulundukları bölgenin paşasından başkasını tanımazlardı. Hizmet gördükleri müddetçe
ulûfe alirlardi. Sekbanlar, "Bayrak" ismi ile siniflara ayrilirlardi. Sekban bölükbasisi ve Bayraktar
adinda subaylari vardi. Bunlar, silah olarak kılıç kullanırlardi.
Zamanla sekbanların önemleri azalınca bunların yerini "Tüfekçi" adi ile yeni bir piyade
sınıfı aldı. Her elli-altmis tüfekçi bir bayrak kabul edilerek, "Gönüllü zabiti" adi verilen bir subayın
komutası altında bulunurdu. Her sancak veya eyaletteki tüfekçi bayraklari, "Tüfekçi basi" adi
verilen bir subayin komutasina verilirdi. Önemli eyaletlerden üçer veya beser tüfekçi başı varsa,
bunlardan biri baş seçilerek adına "Serçeşme" denirdi.
3.1.2.2.3.İcareciler
Hudud boylarinda bulunan sehir ve kalelerde istihdam edilen yerli topçulardan meydana
getirilen bir sınıftır. Ücretle vazife gördüklerinden dolayi kendilerine bu isim verilmistir.
Komutanları, topçuluğu iyi bilen ve "Topçu ağasi" adi verilen bir kimsedir. Topçu ağası, eyalet
paşalarının komutasinda bulunmak üzere payitahttan gönderilirdi.
3.1.2.2.4.Lağımcılar
Yerlikulu askerinin bir bölümünü teşkil eden bu sınıf, hududa yakin bulunan önemli bazi
kalelerin aniden muhasara edilmesi düsünülerek kurulmus bir siniftir. Ayrica düsman tarafindan
kazilacak hendek ve tünellere mukabil hendek ve tünel kazmak suretiyle harbi kazanmak gayesi
güdülmüstü. Kapıkulu ocaklarından olan Lağımcılarla aynı vazifeyi görmelerine rağmen bunlarin
durumlari daha farkli idi. Zira bunlar, baris zamanlarinda da bagli bulunduklari kalelerde bulunuyor
ve genellikle Hiristiyan tebeadan meydana getiriliyorlardi.
Bunlar, devlet merkezinden gönderilen ve "Lağımcıbaşı" denilen bir subayin komutasına
verilmişlerdi.
3.1.2.2.5.Müsellemler
Osmanli Devleti'nde, pek çok görevi yerine getiren müsellemler, harp zamanlarinda ordunun
geçecegi yollan temizlemek, köprüleri tamir etmek ve yol açmak gibi hizmetlerle de mükellef
idiler: Buna karsılık barış zamanlarinda bütün vergilerden muaf sayiliyorlardi. Zaten bu ismi bu
yüzden almislardi. Rumeli'de genellikle Hıristiyan tebeadan olan müsellemlere karsılık, Anadolu'da
Müslüman tebea istihdam olunurdu. Bunlara "Yörük" ismi verilirdi.
3.1.2.3.Serhad Kulu Askerleri
Osmanlı kara ordusunun, önemli bir bölümünü meydana getiren eyâlet askerlerinin bu ikinci
sınıfı olan Serhad kulu da, hizmet ve durumlarina göre ayri kategorilerde mutalaa edilmistir. Bu
sınıf: Akıncılar, Deliler, Gönüllüler ve Besliler olmak üzere daha küçük birliklere ayrılmışlardır.
3.1.2.3.1.Akıncılar
Serhad kulu grubunun en önemli birliğini akincilar teskil ederdi. Müslüman Türklerden
meydana getirilen hafif süvari kuvvetlerine verilen bu isim, 500 sene sonra Avrupa'da "komando"
olarak ortaya çıkacaktır.
Serhad denilen hudud boylarinda bulunan akıncılar, fevkalade disiplinli bir teşkilâta
sahiptiler. Bunlar, atlarla düsman içlerine kadar sokulur, gerek bizzat gördükleri, gerekse
düşmandan elde edilen esirler vâsıtasıyla ögrendikleri bilgileri degerlendirerek önemli bir istihbarat
aği kurmuşlardi. Öncü kuvvetler oldukları için, ordunun keşif hizmetlerini görüyorlardi. Bundan
baska onlar, düsman topraklarındaki araziyi tedkik ederek orduya yol açıyorlardı. Çok seri hareket
ettikleri için, düşmanın pusu kurmasina imkan vermiyorlardi. Ayrıca ordunun geçecegi yerlerdeki
mahsûlü korumak suretiyle ekonomik bir fayda da sağlıyorlardı. Akıncılar, esir almak suretiyle
bölgede bulunan nehirlerin geçit yerlerini de ögreniyordu. Bunun içindir ki akıncılar, esas ordudan
dört bes gün daha ileride bulunurlardi. Günümüzün motorize birlikleri gibi pek seri ve sür'atli
hareket ettikleri için, düşmana karşı dehset saçar ve onlarin maneviyati üzerinde çok etkin
psikolojik tesirde bulunurlardı.
Islâmî suurdan kaynaklanan bir ruha sahip olan akıncıların, ordunun başarısı için yaptıkları
akınlarda, pekçok esir aldıkları bir gerçektir. Akncı anlayisina göre savasmak (cihad yapmak) hem
dinî hem de millî bir vazifedir.
Hafif süvari birlikleri olduklarından, düşman kale ve ordusu üzerine varmayan akıncılar,
ordu için yollan açıyorlardı. Bu yolların birkaç yönden açılması gerekiyordu. Ordunun hedefi olan
ülke, hem maddî hem de manevî bir şekilde yıpratılmalı idi. Düşmanın, maddî güç kaynakları yok
edilmeli, ekonomisi ile ordusu hırpalanmalı idi. Halka korku salıp onların manevî güçlerini kırmak
gerekiyordu. Elde edilmesi mümkün olan her türlü gizli bilgi elde edilmeliydi. Akincilarin açtıkları
bu yol ve verdikleri hizmetten sonra, Padisah veya Serdar-i Ekrem asil ordu ile gelip harp ederlerdi.
Akıncılar içinde devşirme yoktur. Bu sinifa, Arnavut ve Bosnak gibi, Osmanlilar vasitasiyle
Müslüman olanlar da alinmazdi. Akinci olabilmek için Osmanlı Türkü olmak gerekiyordu. akinci
beylerinin çoğu, Osman Gazi'nin arkadasları olan maruf komutanlarin çocuklaridir. Akinci beyleri,
istediklerini ocağa alır, istemediklerini de almazlardı. Bu konuda Divan anlari tamamiyla serbest
birakmisti. Bu yüzden Divan, onlarin bu tasarruflarina karismazdi. Akıncı ocağı beyleri, geniş bir
yetkiye sahip ve doğrudan doğruya padişahtan emir alan kimselerdi.
Büyük bir kismi, Avrupa ve Balkan halklarinin dillerini çok iyi biliyordu. Bu sebeple
sinirlarin ötesinde kendilerine bagli birçok ajanlari vardi. Bu ajanlar sayesinde akincilar, Orta
Avrupa ve ötesi hakkinda günlük bilgileri elde edebiliyorlardi. Bu sekilde hareket etmek, onlar için
bir zorunluluktu. Aksi takdirde girisecekleri akin bir felaketle sonuçlanabilirdi.
Her biri ayri bir komutana bagli bulunan akinci birlikleri, ayri ayri yerlerde ikamet ediyorlardi. On
kişilik akıncı birliğinin komutanina onbasi, yüz kisilik birlik komutanına yüzbasi, bin kisilik birligin
komutanina da binbasi deniyordu. Bütün bunlarin üstünde de "Akıncı beyi" denilen akıncı komutanı
vardi ki, buna akıncı sancakbeyi denirdi.
Düsman ülkesine yapilan bir akının, akın adını alabilmesi için o taarruzun akıncı
komutanlarinin emrinde olmasi lazımdı. Akinci komutani kendisi sefere istirak etmez, gönderdigi
birlik te 100 veya daha fazla kisiden meydana geliyorsa buna "Haramîlik", 100 kisiden daha az ise
buna da "Çete" denirdi. Hazar zamaninda (harb olmadigi zaman) akincilar, kendi is ve talimleri ile
mesgul olurlardi. Düsman ülkesine yapilan akinlar, gelisigüzel degil, bir plan ve program dahilinde
olurdu.
Rumeli'de ayri ayri ocaklar halinde bulunan akincilar, komutanlarinin isimleri ile anilirlardi.
Osmanlilar'in ilk fetihleri zamaninda Evrenos Bey akincilari vardi. Daha sonra Mihalogullari,
Turhan ve Malkoç Bey akincilari meydana çikti. XVI. asir sonlarina kadar söhretlerini muhafaza
eden akincilar, Osmanli fetihlerinde önemli rol oynamislardi. Genelde Akıncılar, Rumeli sınır
boylarinda kullanılmakla birlikte zaman zaman Anadolunun doğusunda da istihdam edilmislerdir.
Savaslarda başarılı olan akincilara dirlik tahsis edilince tımarlı akıncılar ortaya çikti. Böylece
akincilar, tımarlı ve vergiden muaf olanlar diye iki gruba ayrilmis oldular. XVII. asir baslarindan
itibaren vergiden muaf olanlar, bazi kadılar tarafindan vergi vermeye zorlanmis görünmektedirler.
Merkezden gönderilen emirlerle kadıların bu neviden davranışlarından vaz geçmeleri istenmektedir.
Nitekim 1014 (1605) senesine ait bir hükümde söyle denilmektedir:
"Akinci taifesinin sakin olduklari yerin kadilarina hüküm ki, kadimu'l-eyyamdan olan sefer-i
hümayunuma eser akinci taifesi sefere estikleri (sene) umûmen avanz-i divâniye ve tekâlif-i
örfiyeden muaf ve müsellem olmak babinda emr-i serifim vârid olmus iken, haliya taife-i mezbureye
kudat tarafindan tekâlif çektirilmekle, sefere ihraç olunmak lazim geldikte taife-i mezbûre sair reaya
gibi hem tekâlif çekeriz ve hem sefere teklif idersiz deyü sefere gitmekte taallul ettikleri ilam olundu.
Imdi taife-i mezbûre memur olduklari sefere gelüp hizmet ettiklerinden sonra tekâlif ile rencide
olunmamak ferman olunmustur."
Akincilarin silahlan, bir zırhlı göğüslük ve yaka ile mızrak, kalkan ve atlarının egerine takılı
basi topuzlu bir bozdoğandı. Akincilarin tamami zirh kullanmazdi. Bunlarin yiyecekleri ve kapları
da kendileri gibi hafifti. Atlarinin egerine asili birer küçük kushâne ile yemek islerini görürlerdi.
Çogu zaman bu tencerede pirinç, kavurma veya koyun pastirmasini pisirirlerdi.
XVI. asir sonlarına kadar Batı'da önemli hizmetlerde bulunan akincilarin sayisi, zaman ve
sartlara bagli olarak azalip çogaliyordu. Nitekim 1530 Budin ve 1532 Alman seferinde sadece
Mihaloğlu Mehmed Bey'in komutasinda 50 binden fazla akıncı vardi.
Eflak Beyi Mihal'in isyanindaki harekâtta (1595), Vezir-i A'zam Sinan Pasa'nin tedbirsiz
hareketi sonucu adeta mahv olurcasina zayiat veren akincilar, bundan sonra pek fazla is
yapamadilar. Gerçi XVII. yüzyilin ilk yarisi içinde cüz'î bir kuvvetle bazi muharebelerde
görünmüslerse de eski kuvvet ve kudretlerine ulasamadilar. Bundan sonra akıncılarin vazifesi, Tatar
ve Kirim Hani kuvvetleri tarafindan görülür olmustu. Varligini ismen de olsa uzun süre devam
ettiren akincilik, 1826 yilinda resmen ortadan kaldırılmıştı.
3.1.2.3.2.Deliler
Serhad kulu askerinin bir bölümünü de "Deliler" teşkil ediyordu. Bunların büyük bir kısmı
Türk'tü. Öncü birliklerden olan ve deli denilen bu atlılar da akıncılıar gibi gözünü budaktan
sakınmıyorlardı. Gerçekten bu sınıfa mensub olanlar, öyle bir cesarete sahip idiler ki, asir "delil"
demek olan bu tabir, cesaretlerinden dolayı halk arasinda "deli" olarak meshur olmustu. Iri yan ve
cesaretli kimselerden meydana gelen bu hafif süvari birligi, ocaklarini Hz. Ömer'e kadar
dayandirirlar. Fevkalade cesaret, atilganlik ve korkunç kiyafetleri ile düsmana dehset veren Deliler,
hep galip gelirlerdi. Bu sinif askerî birligin parolasi "yazılan gelir basa" şeklinde idi. Böyle bir
anlayis ve suura sahip olduklari için hiç bir tehlikeden çekinmezlerdi.
Sancak beyi veya beylerbeyi maiyetinde olan delilerde, akincilarin bütün silahlan vardi.
Bunların her ellialtmis kişisi "bayrak" adı ile bir birlik meydana getiriyordu. Bu birliklerin birkaç
tanesi "Delibasi" adinda bir subayin komutasında idi. Birkaç delibasinin askerleri de "Alaybeyi"
veya "Serçesme" denilen daha yüksek rütbeli bir subayin komutasina havale edilmislerdi.
XVI. asırlardan önce pek görülmeyen bu askerî birlik, Türklerden baska Bosnak, Sirp ve Hirvat gibi
Müslüman olmus cengaverlerden meydana gelmisti. Bunlar, tamamiyle Rumeli halkindan oldukları
için orada bulunurlardi.
Baslarinda, benekli sirtlan derisinden yapilmis ve üzerine kartal kanatları takılmis bir başlık
bulunurdu. Şalvarları kurt veya ayı derisinden olup tüyleri dışarda idi. Bu kiyafetleri ile deliler,
düsmana büyük bir korku verirlerdi.
Devlette, zaaf belirtilerinin görüldügü XVIII. asirdan itibaren bu askerî birlik de önemini
kayb etti. Yeniçerilerin ortadan kaldirilmasi ile bunlar da lagv edildi.
3.1.2.3.3.Gönüllüler
Serhad kulu süvârilerindendir. Hudûd ahâlisinden seçilirlerdi. On beşinci yüzyıl sonları ve
on altıncı yüzyıl başlarında kurulan teşkilâtın hudut şehir ve kasabalarını muhafaza etmek başlıca
vazifesiydi. Tahsisatlarını bağlı bulundukları eyâletin mâliyesinden alırlardı. Gönüllü ağası ismiyle
ağaları, kethüda, kâtip, alemdar, çavuş ve sâir zabitleri vardı. İyi binici olmaları şarttı. Sağ ve sol
gönüllüleri diye iki kısma, her kısım da çeşitli bölüklere ayrılmıştı.
3.1.2.3.4.Beşliler
Bunlar da serhat kulu süvârîlerindendir. Düşmana yakın yerlerde bulunan palangaların yâni,
siper ve hendekler ile çevrilmiş yerlerin müdafaasıyla görevli idiler. Îcâb ettiği zaman akına da
gidip düşman ahvâlinden hükümeti haberdâr ederlerdi. Beşliler de sağ ve sol beşlileri gibi kısımlara
ayrılmışlardı. Maişetlerini bulundukları eyâletin mâliyesinden veya ocaklık olarak gösteren
mahallin hâsılatından sağlarlardı. Her beş hâneden bir kişi bu sınıfa asker alındığı için bu isimle
anılmışlardır.
3.1.2.3.5.Fârisânlar
Serhad kulu atlı sınıfından olup, kalelerin ehemmiyetine göre fârisân-ı evvel, fârisân-ı sânî
ve fârisân-ı sâlis gibi ortalara ayrılmışlardı. Ortalar birinci ve ikinci ağa ismi verilen iki ağaya tâbi
olup, bu ağalar sancak merkezindeki kalede otururlardı. Ortalarda o sancaktaki kalelerde hizmet
görürler, maaşlarını bulundukları sancağın mâliyesinden veya herhangi bir mahallin mukâtaa
gelirlerinden alırlardı.
3.1.2.3.6.Derbendler
Askeri ve ticarî yolları, dağ geçitlerini, sınır noktaları ile köylerden geçen yolları korumak
için kurulan müstahkem karakollarda bulunan asker sınıfıdır.
3.1.2.3.7.Martoloslar
Hudud boyları ile derbend ve geçitlerin muhâfazasıyla sorumlu bir nevi muhafız sınıfı.
Önceleri sâdece rumlardan teşekkül etmiş bir sınıf iken, sonraları içlerine Osmanlı tebeasından olan
diğer hıristiyanlar da girmiştir. Bunların yalnız Bosna hududunda bulunanları müslüman idi.
On beşinci yüzyılın başında tamamen hudûd bekçisi hizmetinde bulunan Martoloslar, bu yüzyılın
ikinci yarısında, Tuna nehri üzerinde Vidin, Güğercinlik, Belgrad, Tameşvar, Delvine, Zigetvar gibi
kalelerde hizmet eden askerî bir teşkîlât olarak görünmektedirler. On-onbeş kişilik birlikler hâlinde
bulunan martoloslar, bir reis idaresinde idiler. Yevmiyeleri iki akçe kadardı. Martolos sınıfının
başında bulunan ağalar müslümanlardan seçilirdi.
On yedinci yüzyılın sonlarından itibaren bozulmaya başlayan martoloslar teşkilâtı, 1722’de
Rumeli vâlisi Osman Paşa’nın arzı üzerine kaldırıldı. Bu teşkilâtın yerine tamâmiyle müslüman
reâyâdan muhâfazacı ve bekçi adı altında yeni bir teşekkül meydana getirildi.
3.1.2.4.Geri Hizmet Kıt'aları
3.1.2.4.1.Yayalar ve yörükler
Osmanlı Devleti’nin ilk muntazam yaya sınıfını meydana getiren teşkilâtta Anadolu’dakilere
yaya, Rumeli’dekilere ise yörük denirdi. Yeniçeri ocağının kurulup bu ocakta yaya kuvvetlerinin
yetiştirilmesinden sonra yörük ve yayalar yavaş yavaş on beşinci yüz yıl ortalarına doğru, muhârebe
hizmetinden alınarak geri hizmetlerde kullanıldılar. Anadolu eyâletinin muayyen sancaklarında
bulunan yayaların, herbir ocağın başında bir yayabeyi olurdu. Her altı-yedi yayadan biri nöbetleşe
altı ayda bir hizmete veya sefere gelirdi.
Yayalar harp zamanında yol açmak, hendek ve siper kazmak, top çekmek, gülle, ağırlık ve
zahire nakletmek gibi vazîfeler yaparlar; sulh zamanlarında ise, ihtiyâca göre, kale tamiri,
mâdenlerde çalışma, tersane hizmeti gibi görevlerde bulunurlardı.
Rumeli’de yayalarla aynı hizmeti gören yörükler; Tanrıdağı, Kocacık, Vize, Naldöken,
Ofcabolu yörükleri gibi muhtelif mıntıkalarda bulunurlardı. Her mıntıkanın yürüklerinin başında da
bir yörükbeyi vardı. Yirmi dört yörük, bir ocak sayılırdı. Her yirmi dört yörükten dördü sefere
nöbetleşe gider, diğerleri yamak olarak yerlerinde kalırlardı.
Harp, Anadolu’da ise yayalar; Rumeli’de ise, yörükler sefere giderlerdi. Gerek yayalar ve
gerekse yörükler yaya yâni piyade sınıfından olup; ok, yay, kalkan, kılıç ve künder denilen kargı
gibi silâhları bulunurdu.
3.1.2.4.2.Müsellemler
Bunlar da yaya veya yörüklerle birlikte kurulan Osmanlı ordusunun ilk muntazam ordu
teşkilâtının süvarisi olup, sonradan geri hizmette kullanılmışlardır.
Müsellemlerin Anadolu’dakileri genellikle müslümanlardan seçilmekle beraber,
Rumeli’deki ler hem müslüman hem hıristiyan tebeadan alınırdı. Atlı olan müsellemler, harp
zamanlarında, bir-iki gün evvel ordudan ileri sevk edilerek; yol, köprü ve ormanlıkları açarlardı.
Müsellemlerin en büyük âmirleri sancakbeyleri olup, bunların otuz neferi bir ocak idi ve beşte biri
nöbetleşe sefere giderdi. Sefere gidenlerin harçlığını gitmeyenler verirdi.
On altıncı yüzyıl sonlarına doğru yaya ve müsellem ocakları kaldırılarak, çiftlikleri zeâmet
ve tımar yapılıp, bunların zâim ve tımarları da Kapdânpaşa eyâletine bağlandı.
3.1.2.4.3.Cerahorlar
İlk fütûhat devirlerinde Osmanlı ordusunda bulunduğu anlaşılan bu sınıf, daha ziyâde yol
açmak, kale yapmak, ordunun geçmesine mâni ormanları kesmek, bataklıkları temizlemek, siper
kazmak ve ordu ağırlıklarını nakletmekle vazifeliydiler. Serhad boylarındaki hıristiyan tebeadan
alınırlardı. Verilen emre göre cerahor mıntıkalarından herhangi bir hizmet için belirli mikdârda
cerahor tedârik olunurdu.
3.1.2.4.4.Cânbazlar
Osmanlıların ilk devirlerinde teşkil olunan askerî kuvvetlerden birinin adı. Cânbâz, can ile
oynayan, canını tehlikeye atan demektir. Ancak harp zamanında faaliyet gösteren bu teşkilât
mensupları, sefere çıkıldığı zaman öncülük ederler ve daha ziyâde cesaret isteyen tehlikeli işlere
girişirlerdi. Sulh zamanlarında ise ordu için at beslemek veya satın almak gibi vazifeleri vardı.
Cânbazlar sınıfının on altıncı asırda kendine mahsus bir kanunnâmesi bulunuyordu. Buna göre on
cânbâz bir ocak teşkil etmekte ve sefer sırasında bunlardan biri nöbetle savaşa gitmekte, diğer
dokuzu da buna ellişer akçe sefer harçlığı vermekte idi. Genelde yörüklerden teşkil olunan
cânbazlar, otuz dokuz ocak hâlinde Vize ve Vidin taraftarında bulunurlardı.
Yeniçeri ordusunun kurulmasından sonra yaya ve müsellemler gibi cânbâzlar da geri
hizmete alındılar. Nihayet on altıncı yüzyılda teşkilât kaldırılıp mensupları donanma hizmetlisi
olarak kaydolundular. Çiftlikleri ise zeamet ve tımara çevrildi.
3.1.2.4.5.Voynuklar:
Osmanlı Devleti’nde askerî hizmette bulunup ekserisini Bulgarların teşkil ettiği hıristiyan
efrattan meydana gelen, nakliye ve ıstabl-ı âmire (saray ahırları) hizmetlerinde kullanılmış olan
asker. Bunlar amme ve hassa voynukları diye ikiye ayrılırlardı. Amme voynukları harp
zamanlarında sipahilerin atlarına bakarak ağırlık naklederler ve ordugâhın kurulup kaldırılmasında
hizmet görürlerdi. Hassa voynukları ise ıstabl-ı âmire hizmetinde istihdam olunurlardı. Bunlar, çayır
biçmek ve çayır zamanlarında hassa beygirlerine bakmakla mükellef idiler.
Voynuklara âid topraklar satılamaz veya tapuyla verilemez, mîrâs bırakılamazdı. Voynuk
ölünce öncelik sırasıyla, oğlu veya kardeşi voynuk yapılır, topraklar ona verilirdi.
Voynuklara hizmet karşılığı verilmiş olan toprağa baştına denir, öşür alınmazdı. Voynuklar
harac ve ispençe (bülûğa erenlerden başlayarak vücûdu çalışmaya müsâid erkek hıristiyanlardan
alınan harac-ı muvazzaf) vermezlerdi. Baştınaları dâhilinde ot, kovan ve domuz resimlerinden ve
tekâlif-i örfiyeden muaf idiler.
Voynuklar dörder-beşer kişilik müfrezelere ayrılmışlardı. Her müfrezeden biri sıra ile sefere
giderdi. Voynukların sancak beyleri ve çeribaşları müslüman olup, daha küçük âmirleri hıristiyan
idi.
3.1.3.Osmanlı Mehteran Takımı
Mehter Dünyanın ilk ve en eski alaturka Ordu bandosudur. Hun'lar zamanındaki adı Tuğ
olan ve vurmalı sazlarla nefesli sazlardan oluşan askeri mızıka okulunun Fatih'ten sonra aldığı isim,
Hun'lardan beri Türk savaş tekniğinin vazgeçilmez unsuru olan askeri müziğin amacı, çok
uzaklardan duyulan ve gitgide yaklaşan gök gürültüsüne benzer yabancı bir müzmin sesiyle
düşmanın moralini bozup savaşacak güç bırakmamak, düşmanı teslim almak suretiyle harbi en kısa
zamanda bitirmek ve böylece bir bakıma insan kıyımını önlemektir.
Dünyanın en eski askeri bandosu olan mehtere ilk olarak Orhun Kitabelerinde
rastlanmaktadır. Bu kitabelerde “Kübürge” ve “Tuğ” olarak anlatılan askeri bandonun,11. yy.
yazılmış Divan-ü Lügat-it Türk’te Hakanların huzurunda müzik yaptığını anlatılır. O zamanlarda
küvrük (kös), tomruk (davul), çenk (zil) ve nay-i Türkî adındaki sazlardan oluşan “Tuğ” lar,
savaşlarda ve özel günlerde müzik yapmaktaydılar. Ayrıca “Tuğ” Türklerde hâkimiyetin de sembolü
olmuştur.
Selçukluların T'abılhâne veya Nevbet hane dediği bu kurumda Hunlardan beri ikisi nefesli,
dördü vurmalı altı temel çalgı yer almıştır: İslamiyet ten sonra adları zurna, boru (nefir veya
şahnay), çevgan, zil, davul ve kös'e çevrilen yurağ, boygur, çöken, çanğ, tümrük ve küvrük. Savaşta
ordunun önünde giden kös, davul, nakkare, zil, çevgan, çalpara, çengi harbi, zurna ve boru gibi
yüzlerce vurmalı ve nefesli çalgının çalacağı müzik, savaş, tören ve oyun (spor) amaçları için özel
olarak bestelenirdi.
Osmanlı imparatorluğuna Anadolu Selçuk Türklerinden geçmiştir. Şöyle ki Osman Gazi'nin
kurduğu Beylik; Bizanslılara karşı birçok önlemli savaşlar kazanmış olup topraklarını
genişletmiştir. Bu savaşlar neticesinde Osman Gazi'nin, Selçuklu hükümdarı Aladdin Keykubat'a
yararlığını göstermek ve bu savaşlarda kazandığı bazı harp ganimetlerini Selçuklu Hükümdarına
hediye olarak göndermiştir. Bu arada İnegöl kalesini de kuşatarak beyliğine dâhil ederek
büyütmüştür. Bu olaylardan çok memnun kalan Anadolu Selçuklu Hükümdarı adamlarında KARA
BALABAN ÇAVUŞ vasıtasıyla 1284 tarihinde Osman Gazi ' ye bir ferman göndererek kendisini
kutlamış ve Emirlik payesi ile İstiklal (EGEMENLİK) sembolü sayılan Tuğ, Âlem Tabıl (DAVUL)
Nakkare (ÇİFTENARA) Hakkaniyeti, Adaleti temsilinde Ak (BEYAZ) renkte sancak göndermiştir.
Osmanlılarca TABLI ALI'i OSMAN adı ile anılan ilk mehter nevbeti (KONSER) 1289 tarihinde
Bileciğin bir kasabası olan söğüdün büyük Mescit meydanında Osman Gazi ve silah arkadaşlarının
huzurunda bir ikindi vakti ayakta dinledikleri bir nevbet (KONSER) ile Osmanlının hazarda ve
seferde çok büyük hizmetler verecek olan Mehter takımı kurulmuş olur.
Osman Gazi ve silah arkadaşlarının ayak üzre dinledikleri bu nevbet (KONSER) Selçuklu
hükümdarına gösterdikleri hürmetten dolayıdır. Bu adet Osman Gazi'den sonraki Padişahlarca da
devam etmiştir.
Mehterin aynı makamda birçok parçayı art arda çalıp söylemesine nevbet vurma denirdi.
Önceleri günde beş kez her namazdan önce nevbet vuran Mehterhane-i Hakanı, II. Mehmet
döneminde yalnız ikindi namazlarından önce çalmaya başladı. Bunun dışında cüluslarda, kılıç
alaylarında, zafer müjdesi geldiğinde, arife divanlarında, şehzade ve sultanların doğum ve sünnet
düğünlerinde de çalardı. Barış zamanında özel yerinde çalan Mehterhane-i Hakanı, seferde
padişahın (o yoksa serdarın) çadırı önünde nevbet vururdu. 17. yüzyılın sonunda ve 18. yüzyılda
Topkapı Sarayı'nda Demirkapı denen yerde, ayrıca Eyüp sultan, Kasımpaşa, Galata, Tophane,
Beşiktaş, Rumelihisarı, Yeniköy, Kavak, Beykoz, Anadoluhisarı, Üsküdar gibi semtlerde geceleri
yatsı namazından sonra ve halkı sabah namazına kaldırmak için güneş doğmadan hemen önce
nevbet vurulurdu.
Mehter takımı yüzyıllar boyunca 3 kıtada Asya, Afrika ve Avrupa'da hazarda ve seferde
önemli görevler yapmıştır. Bilhassa savaşlarda Türk ordularına verdiği heyecan ve kahramanlık
ifade eden Mehter musikisi marşları ile Türk ordusu karşısında bunalan düşman orduları Türk
Sancağından önce Mehter takımına hücum ederek onu susturup saf dışı bırakma faaliyetlerine
girişmişlerdir.
16, 17 ve 18. yy.da yetişen Bestekâr ve icracıları eliyle askeri musiki sanatının zirvesine
ulaşan mehter musikisi hem savaşlar, hem Osmanlı elçi veya heyetlerine eşlik eden şatafatlı
takımlar münasebetiyle tanındığı Avrupa'da önce ordu birliklerini, sonra da bestecileri etkilemekte
gecikmedi. Daha 1683'te Viyana'ya yürüyen Jan Sobieski'nin ordusuna mehter etkisiyle vurmalı
çalgı arttırılmış bir askeri bando eşlik etmişti. Batılıların çoğunlukla Yeniçeri müziği anlamına gelen
terimlerle adlandırdıkları mehteri ilk uygulayan Lehler oldu (l741): Avusturya, Rusya, Prusya ve
İngiltere de arkalarından geldi. Daha sonra mehter, bünyesinde barındırdığı sazlardaki
değişikliklerle kapatıldığı 1826 tarihine kadar gelişmesini sürdürür.
Mehterhane 1828'de II. Mahmut tarafından kapatılmış, bunun yerine III. Selim'in yakın
dostu Napolyon'un emekli bando subayı Giuseppe Donizetti'ye Mızıka-i Hümayun adlı Batı kopyası
saray bandosu oluşturulmuştur.
Dünyanın ilk askeri bandosunun tekrar yaşatılmaya başlanması ise Eski Yeniçeri bandosunu
ve ordusunu sembolik olarak temsil etmek için mehter: 1914 yılında askeri müze bünyesinde
yeniden kurulmuştur. Bu dönemde Mehter musikisini icra eden icracılara ek olarak, bir tuğ takımı
ile yeniçeri ortalarını sembolik olarak temsil eden tarihi birlikte mehtere ilave olmuştur. Böylece
askeri müzede faaliyete geçirilen mehtere tarihi bir hüviyet kazandırılmıştır. 1.Dünya savaşı,
Kurtuluş savaşı ve Cumhuriyetin ilk yıllarında askeri müzede varlığını sürdüren mehter: 1935
yılında tekrar kaldırılmıştır.
1952 yılında ise askeri müze bünyesinde Mehter takımını yeniden kurdurularak daha sonraki
yıllarda kurulacak Mehter takımlarının da önünü açmıştır. Bu tarihten sonra da Cumhuriyet
Türkiye’sinde günümüze kadar yaşatılmıştır.
3.2.Osmanlı Donanması
3.2.1.Donanma Teşkilatı
Önceleri deniz askerleri tersane ocakları denilen birkaç ocaktan oluşur, "Tersane Halkı" ile
"Harp Sınıfından olmak üzere iki bölümden meydana gelirdi.
Her iki bölümün âmir ve komutanı "Kaptan Paşa" idi. "Tersane Kethüdası" ve "Tersane
Ağası" da deniz askerlerinin büyük rütbeli kişilerini meydana getirirdi. Sonraları "Kapudane-i
Hümâyun" adını alan birincisi Kaptan Paşa'nın muavini olup, ikincisi ise bunun yokluğunda vekalet
ederdi.
Tersanede çalışan tersane halkı azablardan oluşurdu. Bunlar Reis, Odabaşı, Aşçıbaşı
adlarında üç subayın komutasında bulunur, reise "gardiyan başı" da denirdi.
Azablar her biri beş altı kişiden oluşmak üzere birçok küçük ortalara bölünmüş bulunur,
tersane nöbet beklemek, subayların filikalarını çalıştırmak, İzmit'ten kereste getirmek ve zindanda
bulunan hükümlüleri muhafaza etmek gibi görevleri yerine getirir, bir kısmı da kalafatçılık yapardı.
Azabların bir sınıfı da top ve humbara atışı gibi askeri eğitimler de yaptıklarından gerektiğinde
bunlar aşağıda sayılacak savaş sınıfında da görev alırlardı.
Tersanede Tersane emini; tersane katibi, liman katibi, zindan katibi gibi bazı subaylar' da
hizmet görürlerdi.
Deniz askerinin harp sınıfı;
1. Levendler
2. Tımar ve zeamet kişileri
3. Tayfalar
4. Forsalar'dan oluşurdu. 17 nci yüzyıl sonunda bunlara "kalyoncu" adıyla bir sınıf daha
eklenmiştir.
Osmanlı kıyılarında bulunan bazı sancaklardan "Kaptan Paşa Eyaleti" adıyla meydana
getirilen eyalette, yöresel asayişi sağlamak için, diğer eyaletlerdeki "Yerli Kulu" askerlerine benzer,
sancak beyleri tarafından kullanılan askerlere "Levend" adı verilmişti. Bunlar gereğinde savaş
gemilerine Tüfekçi erleri olarak yani silah taşıyarak katılırlardı. Levendler arasında rumlar da
çalıştırıldığından, bunlara da "Levend-i Rumi" denirdi.
Kaptan Paşa eyaleti de öteki eyaletler gibi, has, zeamet ve tımar'a bölündüğünden, Padişah
Donanmasının hareketi halinde adı geçen eyaletlerin zeamet ve tımar sahipleri ile bunların yasal
olarak çıkarmağa zorunlu oldukları "Cebelu" lar da silahlandırılmış olarak padişah donanmasına
katılırlardı.
Her savaş gemisinin deniz hizmeti, "Tayfa" adıyla 20-30 kişiye verilmişti. Tayfalara "Oda
Başı" adında bir subay komuta ederdi. Savaş gemilerinin büyük kısmı küreklede hareket
ettirildiklerinden, çoğunlukla suçlu ve esirlerden oluşan Forsa lar kürekçilik görevini yaparlardı.
Her gemide bu forsa lar Gardiyan başı adında bir subayın gözetiminde bulunurlardı.
Tutsaklar arasında en kıdemlisine reis adı verilir, O da geminin kılavuzluk işini görür,
dümene de bakardı. Akdenizde özellikle Adalar Denizinde kıyıların doğal oluşumlarından dolayı
fırtınalı havalarda sığınabilecek birçok yerler bulunduğundan, Osmanlılar rüzgarın esintisine
uymaya zorunlu olmayarak kendileri her an denize egemen olabilmek için kürekle yüzen küçük
gemilere daha ziyade önem vermişlerdir. Fakat sonraları büyük gemilerin gerekliliğini
kavramışlardır. Tam arma ve yelkenli olan bu gibi büyük gemilerin manevrası silah fenninde özel
maharet istediğinden, kalyon adıyla inşa olunan büyük gemiler için kalyoncu adiyle bir sınıf gemici
askeri daha kurulmuştur.
Donanma, Kaptan Paşa'nın emir ve komutasında olarak denize açıldığı zaman onu meydana
getiren fırka ve filoların emir ve komutası beylerbeyi ve sancak beylerine aitti. Başlangıçta bu gibi
komutanların başkaca adları yoktu.
Sonraları fırka ve filo komutanlarına patrona ve piyale denilmeye başlanmıştır. Bu adlar da
denizcilikte rütbe sırasına geçmiştir ki, bugün birincisine Ferik, ikincisine Liva denilmektedir.
3.2.2.Osmanlı Donanmasının Tarihi
Medeniyet dünyasına eski ve tarihî hayatiyetini veren Akdeniz’e hakimiyet; cihangirlik
davasının başlıca unsurlarından biriydi. Roma’nın bu denize hakimiyeti, onun cihangirlik
vasıflarındandı. Bu sebeple onlar, Akdeniz’e Mare Nostrum (Bizim deniz) diyorlardı. Şarkî Roma
(Bizans) İmparatorluğu da, İslâmiyet'in doğuşuna kadar bu hakimiyeti elinde tuttu. Görülen lüzum
üzerine, Emevîlerin kuruluşundan itibaren Müslümanlar, süratle denizciliğe başladılar. Az zamanda
Akdeniz hakimiyetini ele geçirdiler ve bir kısım kuzey sahilleri dışında, bütün kıyılarına hakim
oldular. Müslümanların fetihleri ve medeniyetleri gibi, Akdeniz’e hakimiyetleri de o derece kuvvetli
olmuş ve asırlarca sürmüştür.
Ancak, 12 ve 13. yüzyıllardaki Haçlı saldırıları, donanma faaliyetlerinin uzun süre
aksamasına sebep oldu.
On üçüncü ve on dördüncü asırlarda, Mısır-Suriye Türk Memlûkları, Akdeniz’in doğusunda,
ancak mevziî bir kudrette deniz gücüne sahip bulunuyorlardı. Bununla beraber Türkler, Anadolu’ya
gelişlerinden bir müddet sonra denizlere hakim olmanın lüzumunu duydular. İlk teşebbüse, İzmir’de
küçük bir devlet kuran Çaka Bey tarafından girişildi. Çaka Bey, büyük bir gayretle vücuda getirdiği
donanmayla adaları zaptetti ve İstanbul muhasarasına hazırlandı. İlk Türkiye Selçuklu Sultanı
Süleyman Şahın ölümünden sonra, İznik Türk beyleri de Marmara’da Bizans’a karşı bir donanma
inşasına başladılar. Fakat imparatorun deniz kuvvetleri, bu tesisleri tahrip etti. Türkiye Selçukluları,
ancak 13. asır başlarında, Akdeniz’de Antalya ve Alâiye, Karadeniz’de ise Sinop ve Samsun
limanlarında tersane kurup, donanmalar ortaya koydular. Daha sonra Karadeniz’de Sinop beyleri,
Adalar (Ege) Denizinde Aydınoğulları ve Karesioğulları, Akdeniz’de Antalya beyleri denizcilikte
bir hayli ilerlediler. Bilhassa Aydınoğulları, deniz gazâ ve seferleriyle, adaları ve sahilleri
hakimiyetleri altına aldılar.
Osmanlı Devletinin ilk zamanlarında İzmit, Gemlik taraflarının ve daha sonra Karesi ilinin
elde edilmesi, Osmanlıları tabiî olarak denizle alâkadar etti. Nitekim, Karesi Beyliği gemilerinden
de istifade edilerek, Rumeli’ye geçildikten sonra, 1390 yılında Gelibolu’da ehemmiyetli bir tersane
yapıldı. Bu ilk devirler, Osmanlı denizciliğinin acemilik zamanı olup, denizde pek kuvvetli ve
mahir olan Venediklilerle boy ölçüşebilecek kudrette değildi. Bununla beraber, bazı başarısızlıklara
rağmen, günden güne tecrübeli bir Osmanlı denizciliği ortaya çıkmaktaydı. Çünkü İkinci Murad
Hanın gösterdiği ihtimam neticesinde Osmanlı donanması, Trabzon-Rum İmparatorluğunu denizden
tehdit edecek kadar kuvvetlenip, deniz harekâtına alışmıştı.
Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u aldıktan sonra, burayı Akdeniz’den gelecek bir tehlikeye
karşı muhafaza için, Çanakkale Boğazını tahkim ederken, donanmaya da önem verdi. Nitekim,
donanmanın desteğiyle, İmroz, Limni, Taşoz, Semendirek, Midilli ve Eğriboz adaları fethedildi.
Sakız ve Sisam vergiye bağlandı. Bilâhare Akdeniz’de korsanlık eden Türk leventleri reislerinden,
meşhur Kemal Reis'in Osmanlı Devleti hizmetine girmesi, donanmaya yeni bir canlılık kattı.
Akdeniz’deki deniz seferleri, İspanya sahillerine kadar uzadı. Sultan İkinci Bayezid döneminde,
gemicilik daha da gelişti. Antalya Valisi Şehzade Korkut, Akdeniz’de yelken açan Müslüman ve
Türk denizcilerin hâmisi oldu.
Yavuz Sultan Selim, İslâm dünyasına hakim olunca, Avrupa’nın fethine girişmek
maksadıyla, büyük bir gemi inşâ faaliyetine ve tersaneler yapılmasına başladı ve bir donanma
kurmaya yöneldi. O tarihe kadar Osmanlıların asıl tersanesi olan Gelibolu’dan başka, Haliç’te de
mükemmel bir tersane inşâ ettirdi. Eldeki yüz kadırgalık donanmayı yeterli görmeyerek gemileri
çoğalttı. Yüz kadırga, yirmi fosta, yirmi bir barça, üç büyük yelkenli ve altı perkendi olmak üzere,
mevcut miktara yüz elli gemi daha ilâve etti. Böylece o, karadaki zaferlerine paralel olarak,
denizcilikte Akdeniz hakimiyetini elde etmek yoluna gitti. Fakat, bu büyük tasavvurlarını
gerçekleştirmeye ömrü yetmedi.
Yavuz Sultan Selim’in bu niyeti, oğlu Kanunî Sultan Süleyman tarafından gerçekleştirildi.
Kanunî zamanında Akdeniz hakimiyetinin elde edilmesinde, başlangıçta Osmanlı Devletinin
emrinde olmayan Barbaros Hayreddin ve arkadaşlarının çok büyük rolü oldu. Kanunî Sultan
Süleyman, Macaristan’da zaferler kazanırken, onlar da aynı yılda, yani 1525’te, Akdeniz’in kuzey
sahillerini vurup, pek çok Hıristiyan gemilerini esir alıyorlardı. İmparator Şarlken’in, Barbaros’a
karşı gönderdiği Kaptan Andrea Doria mağlup oldu ve Septe Boğazını aşarak kaçtı. Türk
denizcileri, İspanyolların zulmüne uğrayan 70.000 Endülüs Müslümanını, Kuzey Afrika sahiline
çıkardı. Bu büyük zafer üzerine Kanunî, Barbaros’u, 1533’te İstanbul’a davet etti. Hayreddin Paşa,
merasimle karşılandığı huzurda, kendisini ve Cezayir beyliğini padişahın emrine verdiğini bildirdi.
Kanunî Sultan Süleyman da, bu büyük denizciyi, donanma umum kumandanlığı ile birlikte Cezayir
Beylerbeyliğine getirdi. Ayrıca, tersaneyi yeni tesisat ve ilâvelerle genişletti.
Barbaros Hayreddin Paşa, Osmanlı Devleti hizmetine girdikten ve bir takım
muvaffakiyetlerden sonra, İspanyolların meşhur denizcisi Andrea Doria kumandasında bulunan
büyük Haçlı donanmasını, 27 Eylül 1538’de müstesna bir zaferle imha etti. Padişah, her tarafa
fetihnâmeler göndererek, şenlikler yapılmasını emretti. Osmanlı Devleti, bu suretle karadaki
hakimiyetine ilâveten deniz hakimiyetini de tam elde etti. Öte yandan Kanunî, Süveyş’te kurduğu
donanma ile Kızıldeniz’i ve Arabistan sahillerini emniyete aldı. Avrupalıları Hindistan sahillerinden
uzaklaştırdı. Hadım Süleyman Paşa kumandasında, büyük toplarla donatılmış Süveyş donanması,
harekete geçerek Aden’i ve Arabistan sahillerini kurtardıktan ve Portekizlileri mağlup ettikten
sonra, Gücerât sahillerine kadar vardı ve Hind Denizindeki bu faaliyetler, Pîrî Reis, Murad Reis ve
Seydi Ali Reis dönemlerinde de devam etti.
Osmanlı donanmasının en büyük âmiri, önceleri kapudan (kaptan) paşa ve 16. yüzyıl
başlarında da kapudan-ı deryâ veya kapdân-ı deryâ denilen deryâ beyi (deniz komutanı) idi. Ancak,
eski kaptanlardan Kemal Reis, Pîrî Reis, Murad Reis, Seydi Ali Reis, Turgut Reis, Salih Reis gibi
meşhur denizcilerimize, 16. asırda kaptan denilmeyip, reis denilmiş, daha sonraları, kaptan tabiri
tamamıyla yerleşmiştir.
Kaptan olan reisleri, diğer reislerden ayırmak için hassa reisi denirdi. On altıncı yüzyıldan
sonra ise, bir harp gemisini idare edenlere reis ve bir filoya kumanda edenlere de kaptan denilmeye
başlandı. 1682 senesinden itibaren, donanmanın, kaptan paşadan sonra gelen büyük amirallerine
sırasıyla; kapudâne, patrona ve riyâle isimleri verilip diğer kalyon vs. süvarileri, kaptan diye
anılmaya başlandılar.
Donanmada kalyon kullanılmaya başlanmadan evvel, kürek devrinde, hassa kaptanları, gemi
azabları bölükbaşıları olan reislerden tayin edilirlerdi. Her gemideki efrad (personel), kaptanın emri
altındaydı. Bunlar, gemilerine fener takarlardı. Bu devirde kaptan olabilmek için, cenkte düşman
gemilerinden birini zaptetmek şarttı.
Osmanlı harp gemileri, Gelibolu ve İstanbul tersanelerinden başka, Karadeniz, Marmara ve
Akdeniz sahillerindeki birçok iskele ve mevkilerde yapılırdı. Donanmaya olan ihtiyaç sebebiyle, bu
tersanelerde yapılacak gemilerin miktar ve nevileri, hükümet tarafından o mahallin kadılarına
bildirilir ve müddeti de tayin olunurdu. Bunların inşası için gereken malzeme ile mühendis ve
ustalar, ya mahallinden tayin olunur veya gönderilirdi. On yedinci asrın ortalarına kadar, her sene
kırk kadırga yapmak kanundu. Ancak ihtiyaç hâlinde, bu sayı daha da arttırılabilirdi. Nitekim
İnebahtı mağlubiyetinden sonra Osmanlı Devleti, bir kış esnasında, yani beş ay zarfında İstanbul ve
Gelibolu tersaneleri de dahil olmak üzere, öncekinden daha muazzam ve bütün levazımatıyla teçhiz
edilmiş bir donanma yaptırmıştı. Sonraki tarihlerde bu kanun terk edilmiş ve kalyon inşası
ehemmiyet kazanmıştı.
Osmanlıların kullandıkları gemiler, muâsırı (çağdaşı) olan denizci devletlerinki gibi, kürekliyelkenli ve yalnız yelkenli olmak üzere iki kısımdı. Kürekle yürüyen gemilere umumî tabirle çektiri
denilirdi. Çektirilerin en küçüğü karamürsel, en büyüğü ise baştarda idi. Çektirilerin büyüklerinden
olan kadırga, yelken devrine, yani kalyonculuğun birinci safa geçtiği tarihe kadar, Osmanlı
donanmasının esasını teşkil ederdi. Ancak, 18. asır başlarından itibaren, kadırgalar, eski önemlerini
kaybetmiş ve tedrici surette, vazifelerini kalyonlara devretmeye başlamışlardı. Bunun için Üçüncü
Ahmed devrinden başlayarak sayıları azaltılan kadırgalar, Birinci Abdülhamid devrinde sona erdi ve
kadırga nevinden olarak, yalnız kaptan paşa baştardası kaldı.
Osmanlı donanmasında hizmet eden azaplar, leventler, kürekçiler, aylakçılar, kalyoncular,
gabyarlar ve sudagabalar gibi muhtelif hizmet efradı (personeli) vardı. On altıncı yüzyılda, Türk
korsan gemilerinde çalışan ve Akdeniz’de faaliyette bulunan güçlü kuvvetli denizcilere levend
(levent) denirdi. Bu sebeple, korsan Türklerden, Osmanlı donanması hizmetine girmiş muharip
askere “levend” ismi verilmiştir. Daimî bahriye sınıfından olan leventlerin, muayyen maaşları vardı.
Leventler, gemilerde karakollukçuluk eder ve muhafaza hizmetinde bulunurlardı.
Osmanlı donanması, 16. yüzyıl boyunca, 17. yüzyıl ortalarına kadar Karadeniz ile
Akdeniz’in hakimi olarak, ihtişamlı bir şekilde denizlerde seyrediyordu. Ancak, onu ileriye dönük
işler yapmaya sevk edecek sebepler ve ihtiyaçlar yok gibiydi. Buna karşılık Karadeniz ve
Akdeniz’deki ticaret ve gelirlerini kaybeden Avrupa ülkeleri, açık denizlerden doğuya ulaşıp,
buraların zenginliklerinden faydalanma yollarını arayıp buldular ve Uzakdoğu ülkelerine birçok
seyahatlerde bulundular. Bu seyahatleri sırasında denizcilik sahasında pek çok bilgi ve tecrübe
kazandılar. Donanmalarını bu bilgi ve tecrübeleri ile geliştirip tamamen kalyonlarla teçhiz ettiler ve
denizcilik mektepleri açtılar. Bu durum, denizlerdeki üstünlüğün Venedik’e geçmesine sebep oldu.
Ancak 17. yüzyılın sonlarına doğru Amcazâde ve Mezomorta Hüseyin paşaların kaptanlığı
dönemlerinde adedi artırılan kalyonlar sayesinde, donanmada üstünlük tekrar ele geçirildi. Sakız
Adası, Venediklilerden geri alındı. Bu üstünlük, 1770 senesindeki Çeşme mağlûbiyetine kadar, 80
sene müddetle devam etti. Bu tarihte yakılan donanmamızda, 5000 denizcimiz şehid düştü. Bunun
üzerine 1773’te, donanmaya personel yetiştirecek ve gemi yapacak ustalar ile mühendisler
yetiştirmek üzere, yerli ve yabancı hocaların ders verdiği, Bahriye Mektebi açıldı.
Üçüncü Selim zamanında, 1787-1792 Türk-Rus Harbinden sonra, çekirdekten denizci olan
Küçük Hüseyin Paşa, kapdân-ı deryâ olunca, Osmanlı donanmasının modernize edilmesinde önemli
adımlar atıldı. Bu gelişmeler, Sultan Abdülmecid Han zamanında da devam etti. Kuvvetli bir
donanma gücüne sahip olmadıkça savaşlarda netice alınamayacağını bilen Sultan Abdülaziz Han,
Osmanlı bahriyesine hususî bir alâka gösterdi. Bu zamanda donanma, asrın teknik gelişmelerine
göre teçhiz edilerek, personel eğitimine önem verildi ve tersanelerde buharlı gemiler yapıldı. Bu
sayede, Osmanlı donanması, İngiltere ve Fransa donanmalarından sonra dünyanın en kuvvetli
donanması durumuna geldi.
Nitekim, donanmanın bu gücü sayesinde Osmanlı denizcileri, İkinci Meşrutiyet döneminde
Türk-İtalyan Savaşında denizaşırı uzak bölgelere, önemli ölçüde silah taşımıştır. Denizcilerimiz,
Balkan Harbinde bir yandan gemilerini onarıp, öte yandan ordunun ikmal nakliyatını başarmışlar ve
Birinci Dünya Harbinin dört yılında, bitmez tükenmez bir enerji ile çalışmışlardır. Kurtuluş
Savaşında da, cephenin ihtiyacı olan cephaneyi bulup taşımışlardır. Donanma, bu faaliyetleri
yürütürken, tamamen Sultan Abdülaziz zamanında ulaştığı muazzam gücünden istifade etmişti
3.3.Hava Kvvetleri
Haziran 1909'da kurulmuş olup, dünyadaki ilk hava kuvvetlerinden biridir. Osmanlı
Devleti'nin, Paris'teki Uluslararası Havacılık Konfernansı'na iki Türk pilotunu göndermesinin
ardından kurulmuştur. Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa tarafından temelleri atılan Osmanlı
Hava Kuvvetleri, 1911 yılında Fen Kıtaları Müstahkem Genel Müfettişliği 2. Şubesi bünyesinde
Havacılık Komisyonu adıyla faaliyete geçirilmiştir. Havacılık Komisyonu'nun temellerini
Fransa’dan satın alınan biri 25 Beygirlik, biri de 50 Beygirlik iki uçak oluşturmuştur.
Hava desteğinin önemine şahit olan Osmanlı Devleti kendi askeri hava gücünü oluşturmaya
karar vermişti. Bu amaçla, savaş uçuşu eğitimine katılmaları için 1910'un sonlarında Avrupa'ya
subaylar gönderildi. Fakat, kötü hayat koşullarından dolayı program iptal edildi ve subaylar 1911
ilkbaharında Türkiye'ye döndüler.
Hava kuvvetleri kurulmasıyla ilgili herhangi bir ülkenin desteği alınmamış olmasına
rağmen, zamanın Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa askeri havacılık fikrini desteklemeye devam
etti ve 1911'de yapılan denemelerde en yüksek manevra punlarını alan subaylar olan Fesa ve Yusuf
Kenan'ı daha iyi uçuş eğitimi almaları için Fransa'ya gönderdi.
1911'in sonlarında Süreyya İlmen, Harbiye Bakanlığı Fen Kıtaları Müstahkem Genel
Müfettişliği'ne bağlı Havacılık Komisyonu'nu kurmakla görevlendirildi.
21 Şubat 1912'de Fesa ve Yusuf Kenan uçuş eğitimlerini tamamladılar ve 780. ve 797.
Fransız havacılık diplomalarıyla eve döndüler. Aynı yıl, sekiz subay daha Fransa'ya uçuş eğitimine
gönderildi.
3.3.1.Osmanlı Hava Kuvvetleri Hakkında Bir Anektod
Osmanlıyı Göklere Çıkartmak
İstanbul'da Fatih Belediyesi'nin kullandığı eski kaymakamlık binasının karşısındaki sessiz anıt, bize
bir şeyler söylemek ister gibi huzursuzdur. Öğrencilik yıllarımdan beri önünden geçip gittiğim, ağaçlarının
hışırtısını işittiğim, yaz sıcaklarında ağaçlarının gölgelerinden serinlik yudumladığım bu parkın, bizi
geçmişimize bağlayan en hüzünlü ama aynı zamanda en meraklı köprülerden biri olmak için yanıp
tutuştuğunu çok sonraları fark edecektim.
Sahiden de göklere fırlamak için hazırlanmış top mermisi şeklindeki mermer sütun neler fısıldıyordu
bizlere? Bu sorunun cevabını bulabilmek için hafızamızın kuşunu kafesinden çıkartıp 92 yıl önceye
uçurmamız, haritamızın sınırlarını da Kudüs'e kadar uzatmamız gerekecektir.
Dünyada ilk uçak, 1903 yılının Aralık ayında kanatlanmış yerden. Amerikalı Wright kardeşlerin
açtığı bu çığır kısa zamanda Avrupalıların da ilgi odağı haline gelmiş ve ilk ciddi uçuş denemeleri 1906’da
gerçekleştirilmiş.
Osmanlı buna ilgisiz kalacak değil ya, 3 yıl sonra, 1909’da yine bir Aralık günü Baron de Catters
adlı Belçikalı bir asilzadenin İstanbul’daki uçuş tecrübesini başarıyla tamamladığını öğreniyoruz. Ancak
pilotların acemilik yıllarıdır; bu yüzden sık sık kazalarla karşılaşılması normaldir. Baron’umuz üç defa
ertelediği uçuşların ardından Taksim’den havalanmışsa da gözden kaybolmuş ve çok geçmeden Pangaltı’da
bir evin damına çakılı vaziyette bulunmuştur.
Fakat ne de olsa ilk adım atılmıştır ve arkasının gelmesi kaçınılmazdır. Ordudaki havacı subaylar
Almanya, İngiltere ve Fransa’da tahsil görürken, halktan “iâne-i milliye” adı altında para toplanır ve
Avrupa’dan iki adet uçak satın alınır. Birisi, yardım kampanyasının adını almıştır (Muâvenet-i Milliye),
öbürüne ise Prens Celaleddin’in adı konulur.
Nihayet bugün adı Sefaköy’e dönüşen Sofraköy’de, yani Yeşilköy Atatürk Hava Limanı’nın
bulunduğu mahalde ilk uçak tesislerimiz yükselmeye başlar. Eylül 1913’e geldiğimizde, Fransız Hava
Kulübü’nden 3 uçağın Osmanlı semalarında giriştikleri kıyasıya bir yarışa sahne olur Yeşilköy tesisleri.
Fransız pilotların Kahire’ye kadar ulaşan (yine bir Aralık ayında, bu defa 1913’teyizdir) ve İslam
âlemine yönelik teknolojik bir şova dönüşen uçuşları, Osmanlı askerinin Balkan Harbi’nden yaralı çıkan
gururunu tahrik eder.
Buna mutlaka bir cevap verilmeli, yarışta geri kalınmadığı cümle âleme ispat edilmelidir. Bu amaçla
Osmanlı pilotları İstanbul-Kahire arasında tam 2.500 km uçacak ve bu yarışta “Biz de varız!” diye
yazacaklardır göklere. Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın isteği üzerine 8 Şubat 1914’te Yeşilköy’den havalanan
Muâvenet-i Milliye’nin pilotu Fethi Bey’dir, yardımcısı da Sadık Bey.
Arkalarından Nuri Bey’in kullandığı ve gözcülüğünü İsmail Hakkı Bey’in yaptığı Prens Celaleddin
havalanır. Kılıç-kalkan ve ok-mızrakla başlayan uzun macerası sonunda Osmanlı, göklere de çıkabildiğini
göstermek azim ve kararlılığındadır.
Fethi Bey, uçağıyla Torosları aşmayı başarmış, önce Adana’ya inmiştir, ardından da Halep’e. İki
hafta boyunca Şam ve Beyrut’ta gösteri uçuşlarına katılan ekip, 27 Şubat günü Şam’dan Kudüs’e gitmek
üzere havalanırken, bunun son uçuşları olduğunu elbette bilemezdi. Kudüs’te havaalanında toplanmış olan
tam 80 bin kişi, heyecanla göklerden inecek olan Osmanlı kuşunu beklemektedir.
Ancak nafile. Zira Fethi ve Sadık beyler, Şam’dan kalkıp 80 km kadar uçtuktan sonra Taberiye Gölü
civarındaki Cehennem Vadisi üzerinden geçerken kuvvetli bir hava akımına kapılmış ve kayalara çarparak
şehit olmuşlardır. Şehitlerin cenazeleri, 10 bin kişinin katıldığı muhteşem bir merasimle Şam’da Emeviye
Camii’nin avlusunda bulunan “Şark’ın en sevgili sultanı” Selahaddin-i Eyyubî’nin ayak ucuna
defnedilmiştir.
Dedik ya, Osmanlı bir onur mücadelesidir tutturmuş. Kahire’ye uçma emri, bu defa arkadan gelen
uçağa verilir. Üsteğmen Nuri Bey ve arkadaşı 11 Mart günü Yafa’dan havalandıklarında binlerce kişi
arkalarından dua etmektedir. Ne var ki, onlar da aynı acı akıbetten kurtulamayacaktır. Uçak daha tam
havalanamadan denize gömülmüş, Nuri Bey şehit olmuş, yoldaşı Yüzbaşı İsmail Hakkı ise son anda
kurtarılmıştır.
Yine kalabalık bir cenaze alayı üçüncü hava şehidimizi Selahaddin-i Eyyubî ve arkadaşlarının
yanına defnedecek, böylece havacılık tarihimizin ilk şehitleri Şam-ı Şerif’in evliya kokulu toprağına emanet
edilecektir.
Osmanlı azmi bu, kolay kırılmaz. Nitekim görevin tamamlanması için üçüncü bir uçak alındığına
şahit oluruz. Salim ve Kemal isimli iki yüzbaşı, Ertuğrul adı verilen uçakla yola çıkarsa da aksilikler bir
türlü yakalarını bırakmaz. Edremit yakınlarında ağaçlı bir bölgeye zorunlu iniş yaparlar ve uçakları
kullanılamaz hale gelir. Şu işe bakın ki, bu defa Edremitliler aralarından topladıkları parayla yeni bir uçak
satın alarak Hava Kuvvetleri’mize bağışlarlar. Görevi tamamlamak, Edremit adı verilen bu Bleriot uçağına
nasip olacaktır.
Beyrut’a gemiyle götürülen Edremit uçağı, 1 Mayıs’ta Kudüs semalarında gözükür. 3 bin kişilik bir cemaatle
Mescid-i Aksâ’da kılınan namaz, heyecanı doruğa çıkarır. Nihayet Mayıs’ın 9’unda Kahire’dedirler.
Piramitler üzerinden uçan Edremit uçağı, halk arasında o denli coşkulu bir heyecan dalgasına yol
açmıştır ki, hakkında kartpostallar çıkarılmış ve sonuçta halkın dikkatini havacılığa çekmeyi başarmıştır.
Bu başarıyı, büyük bir yardım kampanyası taçlandıracaktır. Velhasıl 8 Şubat’ta Yeşilköy’de başlayan
macera, tam 3 ay sürmüş ve ilk büyük hizmetini Çanakkale Savaşı’nda verecek olan hava kuvvetlerimizin
temellerini atmıştır. Bu zorlu macerayı ölümsüzleştirecek bir anıt yapmak vacip olmuştur İstanbul’a. Mimar
Vedat Tek’in projesi kabul edilmiş ve Nisan 1914’te temelleri atılan anıt, 1916’da açılmıştır. Aynı zamanda
Abide-i Hürriyet ile beraber Cumhuriyet öncesinin nadir anıtlarından biri olan Tayyare Şehitleri Anıtı’nın
kaidesindeki mermerde, geleneksel Selçuklu ve Osmanlı mimarisinden unsurlar kullanılması dikkat çeker.
Ucu kırık sütun, havacılarımızın yarım kalan yolculuklarını simgelemektedir; kaideye işlenen tunç
madalyalar ise talihleri yaver gidip de menzil-i maksuda sağ olarak ulaşsalardı, Kahire’de boyunlarına
asılacak madalyaların büyütülmüş birer kopyasıdır. Ayrıca o zamanlar Milli Savunma Bakanlığı olan
İstanbul Üniversitesi’nin kapıları, İstanbul’un minareleri, Beyazıt Kulesi, bir uçak ve Mısır piramitleri,
kabartma resimler halinde bize yakın tarihimizden sırlar fısıldamaya çalışır.
(03 Eylül 2006, Pazar, Zaman Gazetesi, Mustafa Armağan)internet3
4.OSMANLIDA ASKERİ EĞİTİM
Osmanlı Devletinin kuruluşundan XIX. yüzyıla kadar savaş zamanı toplanan eyalat
askerlerinin dışında, merkezde sürekli askerlik yapan yalnız "Yeniçeri" ordusu vardı. Savaşlar
sırasındaki bu Osmanlı ordusunun geri kalan kısmı, yalnızca bu sırada toplanan ve sonra dağılan,
esas görevi askerlik olmayan milis kuvetlerdir.
Yeniçeri ordusu 515 yıl Osmanlı Devletinin kaderi üzerinde olumlu veya olumsuz egemen
olmuştur. 277 yıl bir düzen içinde yürüyen bu askerî örgüt, geri kalan 257 yılını hep isyanlar, kazan
kaldırmalar, Devlet işlerine karışmalar ve şunu bunu "istemezük" gibi bağırıp çağırmalarla
geçmiştir.
Bu durum karşısında, padişahlar bu askerî örgütü dağıtarak yeni bir askerî örgüt kurmak için
,bazıları başarısızlıkla da sonuçlanan, bazı girişimlerde bulunmuşlardır. I. Mahmut döneminden
itibaren yapılan çalışmalar, aşağıda kısaca verilecektir. Osmanlı askerî eğitiminin Batılılaşmasında
tek etken, Yeniçeri düzeninin bozulması, onların çıkardıkları huzursuzluklar değildir. Bunun yanı
sıra başka nedenler de vardır ki, bunlar şöyle sıralanbilir:
Savaştaki yenilgiler: Osmanlı Devleti askerî yönden, cephede Avrupa ülkeleri ile sürekli
yüz yüze idi. XVIII. Yüzyıl Avrupasında artık savaş teknik ve sanatına uygun subaylar yetişiyor ve
savaş alanlarında da bunlar egemen oluyordu. Osmanlı orduları artık yalnız Avrupa orduları
karşısında değil, Avrupalı uzmanlardan yararlanan Rus ve Mısır kuvvetleri karşısında bile
yeniliyorlardı. Bu da Batı tekniğine göre askerî okullar kurulmasını zorunlu kılıyordu.
Yabancı uzmanların etkisi: Orduların yenilgileri karşısında Devlet ileri gelenleri yabancı
askerî uzmanlara müracaat ettiler. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda çeşitli Avrupa ülkelerinden gelen
uzmanlar, askerî eğitimin Batılılaşması için önerilerde bulunmuşlar ve bilfiil de çalışmışlardır.
Sivil hayatta medrese düzeninin ve fikirlerinin çok egemen olması, Batılılaşmanın ancak askerî
alanda ve askerî kurumlar aracılığıyla olabileceği fikrini yaymıştır.
4.1.Humbarahane
I. Mahmut döneminde Rusya ve Avurturyalılarla Osmanlıların ilişkilerinin çok gergin
olduğu bir dönemde, Sadrazam Topal Osman Paşa, Bosna'dan Kont de Bonnuval'ı çağırdı. Bu zat,
Fransa'nın ileri gelen asilzâdelerinden ve Fransız ordusunun değerli subaylarından biri idi. XIV.
Louis ile anlaşamadığından dolayı Avusyurya'ya iltica etmiş ve bu ülkenin ordularıyla Fransa ve
Osmanlıya karşı savaşmış; sonra da Bosna'ya yerleşmişti.
Topal Osman Paşa'nın çağrısını kabul eden Kont de Bonnuval, İatanbul'da humbaracı
sınıfının komutanlığına getiridi. Humbara (Hum-i pâre = Kumbara), el bombalarına benzer küçük el
toplarıydı ve o zaman, kılıç ve tüfeğe karşı Avrupa ordularında etken olarak kullanılıyordu.
Kont de Bonnuval, humbara yapımı ve atımının yanı sıra askerî yürüyüş ve talimlerde de Batı
örneğini yerleştirmek istemiştir. Bu arada din değiştirerek "Ahmet Paşa" adını almıştı. Onun bu
şöhreti Fransa'da kısa zamanda yayıldı ve Papas Makarni Daglis, Kont Ramsey, Marki Dornev ve
Dervi gibi Fransızlar da gelerek onun 300 kişilik humbaracı alayında subay oldular. Ahmet Paşa'nın
oğlu Kont Latur da din değiştirerek "Süleyman Paşa" adını aldı.
Humbaracı Ahmet Paşa'nın çalışmaları biraz ilerleyince, 1734 yılında Üsküdar Toptaşı'nda
"Humbarahane ve Hendesehane" adlı bir askerî okul açıldı. Haseki ve Bostancılardan zeki kişileri
buraya öğrenci yazıldılar, ancak yeniçeriler bunu haber alıp kuşkulandıklarından 1736'da okul tatil
edildi.
1759'da Sadrazam Ragıp Paşa tarafından eski öğrenciler ve onların çocuklarının yeniden
toplanmasıyla, Haliç-Karaağaç'ta tekrar açılan okul, III. Selim zamanına kadar sönük bir biçimde
devam etti. III. Selim 1790 yılında İsveç ve Fransa'dan uzman ve subaylar getirerek bu Okulu
genişletti. 1792'de Halıcıoğlu'na bir kışla yaptırarak lağımcı (istihkam) ve humbaracıları burada
eğitmeye başladı. 1795'te Okul lağvedilerek, öğrencileri Mühendishane'ye aktarıldı.
4.2.Tophane
Osmanlı Ordusunun ilk dönemlerinde topçuluk gayet iyi durumdaydı. Bu dönemde top
döküm tekniği, zamanına göre çok yüksek bir düzeydeydi. Ancak Avrupa ordularındaki gelişmeler
karşısında Osmanlı topçuluğ, kale yıkma topçuluğu idi. Oysa Avrupa orduları sahra topçuluğu ve
küçük çaplı sür'at topçuluğunu geliştirmişti.
O sırada İstanbul'da Fransız elçiliğinde görevli olan Baron de Tott, Osmanlı donanmasının
Çeşme'de yakılmasından sonra Çanakkale boğazının tahkiminde görevlendirilmişti. Burada
topçuları yetiştirme ve yerleştirme bakımından üsttin başarı gösterdiğinden, İstanbul'a dönüşte de
topçuları yetiştirmek ve yeni topları dökmekle görevlendirildi. Burada askere hem top dökümünü
hem de nişacılık eğitimlerini yaptırdı ve gösteriler düzenledi.
1795 tarihinde Mühendishane adıyla bir topçu okulu açıldı. O sırada topçu okulları
subaylarına "Mühendis" deniliyordu. Bu okulda Avrupa'dan birçok kitaplar getirildi. Avrupaî
talimler yapıldı.
O sırada III. Selim, yeniçeri ordusunun dışında "Nizam-ı Cedîd" adlı askerî birlikler
kurmaya, bunlara ayrı gelir kaynakları yaratmaya çalışmıştır. "Yeni düzen" askerleri Suriye'de
Napolyon askerlerine ve Edirne'de iç asilere karşı başarı gösterince, İstanbul'da yeniçeriler Kabakçı
Mustafa'nın önderliğinde Sarayı bastılar, her şeyi mahvetiler. Bunun üzerine Rusçuk'tan Alemdar
Mustafa Paşa komutasında "I. Hareket Ordusu" denilen birlik İstanbul'a geldi. Hapisteki III. Selim'i
kurtaramadı ama asilerin başa getirdiği IV. Mustafa'yı tahttan indirerek II. Mahmut'u işbaşına
getirdi.
Kendisi de Sadrazam olan Alemdar Mustafa, "sekban" adlı yeni bir tipte askerleri Levent
çiftliğinde yetiştirmeye başladı, Bunların da Mora İsyanında önemli başarıları görüldü. Yeniçeriler
tekrar isyan ettiler ve Alemdar Mustafa'yı konağı ile beraber havaya uçurdular. Bundan sonra II.
Mahmut yeniçeriler arasından seçtiği kişilelerle "Eşkinci" adlı yeni bir askerî birlik meydana
getirdi. Ancak bir süre sonra bunlar "Frenk icadı talim"i istemedikleri bahanesiyle isyan edince,
sekban askerleri halk ve ulema işbirliği ile yeniçeleri ortadan kaldırdılar. Sekbanlar da ortadan
kaldırılarak, orduyu yeniden kurma çalışmalarına başvuruldu.
"Asakir-i Mansûre-i Muhammediye" adıyla kurulan yeni orduda "Nizamiye" adli muvazzaf
kuvvetlerle "Redif" ve "Müstehfaz" adlı ihtiyat kuvvetleri vardı. Böylece kuruluşundan beri çeşitli
cins askerlerden yararlanma yoluna giden Osmanlı Devletinin, savaşta ve barışta tek bir ordusu
bulunuyordu.
Osmanlı kara ordusunun kuruluıgurıda özellikle Prusya Ordu düzeninin büyük etkisi
olmuştur. II. Mahmut döneminde Almanların Moltke başkanlığında gönderdikleri Singe, Mühlback,
Fischer gibi topçu subayları, aynı zamanda kara ordusunun kurulmasında da çalıştılar. Gene aynı
dönemde İstanbul'da askerî incelemeler yapan Prinz August von Preussen, Almanyanın yetenekli
topçularından Yüzbaşı Kotschkovski (Muhlis Paşa) ve teğmenler Went (Nadir Paşa), Lohling
(Mahir Bey) Schwenzfeier (Rami Paşa) ve Wiesental'ı İstanbul'a gönderdi. Bu subaylar Türk
topçuluğuunu Humbaracılık halinden çıkakmak için çok uğraştılar. Bunlara Napolyon ordusunda
topçuluk yapmış olan Pietru adlı bir İtalyan da öğretmen olarak yardım etti.
Kırım savaşı sırasında Rusların Almanya'ya baskı yapmaları üzerine Alman subaylar
ülkelirine dönmemek için Türk tabiyetine girerek Müslüman oldular. Daha sonra Topçuluk Mektebi,
Harbiye'nin içinde bir bölüm halinde yer aldı. Topçuluk eğitiminde gene Alman subaylar öğretmen
olarak çalıştılar. II. Abdülhamit döneminde üçüncü grup Alman subayları topluluğu (Grünwaldİskender Paşa, Lehmann, Schmidt, Willganski, Maltkovski ve Stermecker-Raşit Paşa), dördüncü
grup (Risto, Steifin, Gromieko Paşalar) geldiler. Ordu seri ateşli toplarla (Dağ, Piyade, Sahra ve
Hafif ve Ağır Obüs) donatıldı. Almanya'ya gönderilen subaylar ve oradan getirilen ustalarla bu
topların imalatı bile yapıldı. Gene Abdülhamit döneminde Almanya'dan Von Anderten, Von Kres ve
Benhold adlı subaylar da getirildi ve eğitim-öğretim çalışmalarında bulundular.
4.3.Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn
Anadolu'daki Türk denizciliği XI. yüzyılda gerek Çaka Bey gerekse Sinop ve Antalya
tersaneleri ile önemli bir gelişme gösterdi. Osmanlılar zamannda de Akdeniz tamamen Türklerin
denetimine girdi. Hatta bir ara Osmanlı deniz kuvvetleri Hint Okyanusuna bile açıldılar. Osmanlı
Devleti'in yükselme devrinde Türk denizcileri açık denizde korsanlık usullerine göre yetişiyorlardı.
Ancak XVII. yüzyılın sonlarına doğru korsanlık ortadan kaldırıldı. "Kürekli" donanma yerini
yelkenli kalyonlara bıraktı. Ancak Osmanlılar Batıdaki denizcilik gelişmelerine yetişemediler.
Osmanlı donanmasının XVIII. yüzyılda seri yenilgiler alması üserine ve özellikle Çeşme'de
Osmanlı donanmasının Rus donanması tarafından yakılması üzerine, Cezayirli Hasan Paşa'nın
önerisi üzerine, Tersane-i Amire'de bir askerî okul açıldı. Okulun açılmasında Baron de Tott'un
tavsiyelerinin de önemli payı olmuştur.
Okulun açılış tarihi üzerine, konuyla ilgilenenler iki tarih verirler: 1773 ve 1776. Esasen
okulun ilk isimleri de karışıktır. "Hendesehane" "Humbarahane", "Mühendishene" gibi adlar hep
aynı kuruma verilmektedir. Aslında çeşitli adlar alan bu okullarda, askerî öğrenciler karışık olarak
okumaktaydı. Kırım meselesinden dolayı Osmanlı-Rus ilişkilerinini sıkıştığı bir dönemde, Türk
ordusunda kale ve istihkam öğretmeni olarak çalışmak üzere gelen öğretmenler de bu okulda
öğretim yapamaya başladılar (1784). Ancak dört yıl sonra, Rus ve Avusturya baskısı karşısında
Fransa öğretmenlerini çekince, Okulda Türk öğretmenler görev aldılar. 1790-1800 arasında Tersane
çevresinde askerî okullar yapılmaya başlandığı görülmektedir.
Daha sonra, o sırada yeni açılan Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn'un ders araçları daha
mükemmel olduğundan, Deniz Okulu öğrencileri haftada iki kere bu okulda teorik öğretimi kara
öğrencileri ile ortak görmüşlerdir.
Ancak bir süre sonra, III. Selim zamanında Okul tekrar ayrıldı ve gemi yapımı mühendisleri
yetiştirmeye ağırlık verildi. Okul, seyr-i sefain ve gemi inşaiye şubeleri olarak teşkilâtlandırıldı.
Deniz okulu II. Mahmut döneminde bazı isim değişikleriyle devam etmiştir. Bu arada binalarında
da bazı değişiklikler oldu. Heybeliada'ya gidip geldi. 1838 yılından itibaren okulda mecburî yabancı
dil Fransızca yerine İngilizce oldu. Okulda, ingilizler öğretmenlik yapamaya başladılar.
Deniz okuluna bir ara lise sınıfları da eklenerek öğretim süresi sekiz yıla çıkarıldı. Daha sonra
ortaokul (rüşdiye) sınıfları da Heybeliada'da kuruldu. Zaten Okul, 1851 yılında toptan
Heybeliada'ya taşınmıştır.
Güverte, makina ve inşaiye zabitleri yetiştiren Deniz Harp Okulu (Bahriye Mektebi) 19l0
yılında İngiliz Deniz Okulu sistemine göre yeni bir düzenlemeye sokuldu ve başına İngiltere'den
Mister Holand getirildi. Zaten daha önoe de Okul, Amiral Williams'ın elinde idi. Son ıslah
çalışmaları içinde İngiltere'den iki öğretmen getirilmişti.
Dünya Savaşı yıllarında Deniz Okulu'nda çeşitli değişiklikler oldu; Bahriye rüştiyesi,
idadisi, Çarkçı ve Güverte okulları, Kâtip mektebi vs gibi çeşitli yandaş okullarla kâh birleşti, kâh
ayrıldı.
Cumhuriyetten sonra bir süre Deniz Lisesi Heybeli'de, Harp Okulu Kasımpaşa'da bulundu.
Sonra tümden Heybeliada'ya taşındı (1929). 1940-46 yıllarında Mersin'de, sonra tekrar
Heybeliada'da öğretim yaptı.
4.4.Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn
Osmanlı Devletinin kuruluş yllarından itibaren sürekli kara ordusu olan Yeniçeriler,
tarihçilerce "Acemi Oğlanlar Mektebi" denilen kurumsal yapı içinde eğitiliyorlardı. Yeniçeriler iki
kaynaktan sağlanıyordu.
1. "Pencik oğlanı" denilen ve savaşlarda elde edilen esirlerin 1/5'inden oluşan Hıristiyan çocukları.
2. Devşirme yasasına göre, İmparatorluk sınırları içindeki Hıristiyan ailelerden alınan çocuklar.
Bunlara "Acemi oğlan" deniliyordu. Bunlar Anadolu'da Türk ailelerin yanına verilir; orada
Türkçe, gelenekler, dinî bilgi ve davranışlar öğrendikten sonra İstanbul'da askerî eğitime alınırlar ve
yeniçeri olurlardı.
Acemî oğlanlar arasında gerek beden ve gerekse zekâ açısından yetenekli olanlar, İstanbul
ve Edirne'deki bazı saraylarda ön eğitime elınırlar ve buralardan yetişenler Enderun Mektebi'nde üst
yönetim ve saray hizmetleri için yetiştirilirlerdi.
XVIII. yüzyıl sonlarına doğru Yeniçeri ordusunun artık iyice bozulduğu görülünce,
1730'lardan itibaren -yabancı uzmanların da tesiriyle- özellikle topçuluk alanında bazı yenileşme
çalışmaları yapılmıştı.
Ancak okur-yazar matematikçi topcu subaylarını tam yetiştimmek için 1791'de
"Mühendishane-i Sultanî", 1795'de de "Mühendishane-i Berrî-i Hümayûn" kuruldu. Buraya
Humbarahane ve Mühendishane mensuplarının çocuklarıyla Enderun'dan bazı gençler alındı.
Okul, Fransız askerî okullarının programını esas olarak kabul etti. Tüm askerî öğrencilere kara ve
denizle ilgili geometri, hesap ve coğrafya alanlarında gerekli savaş bilgi ve eğitimi vermek
isteniyordu. Bu nedenle bir ara Deniz okulu Öğrencileri de bu Okluda ders görmüşlerdir.
Mühendishane-i Berrî, genellikle topçu subayları yetiştirirdi. Yeniçeri Ocağının kaldırılmasında ve
bazı kalelerin savunmasında büyük hizmetleri olmuştur.
Daha sonra Kara ordusunun kurmayları da bu okuldan çıkmıştı. 1834 yılında Harbiye
Mektebi açıldıktan sonra, Mühendishane-i Berrî, topcu ve istihkamat okulu haline geldi. 1845'te
Avrupa'ya öğrenci gönderildi. Daha sonraki yıllarda da subaylar gönderildi.
O zaman "Topçu Harbiyesi" adını alan bu Okul, bir ara 1871-1878 yılları arasında Harp okulu ile
birleştirildi. Sonra tekrar ayrılarak "Erkân-ı Harp" ve "Mümtaz" (Yüzbaşı çıkaran) sınıflar eklendi.
Bu arada XIX. yüzyılın ikinci yarısında birçok sivil mühendislik dalları da bu Okulun içinde açıldı.
Bu şekliyle Teknik Üniversite'ye de kaynaklık ettiler.
Okul, Balkan Savaşına kadar istihkam, ağır ve sahra topçu subayları yetiştirmeye devam etti.
1912'de kapatıldı. Savaş yıllarında Topçu Atış Okulunda kısa devreli subay yetiştimeye gidildi.
1919-20 arasında İstanbul'un çeşitli semtlerine taşınarak tekrar açıldı. Bu arada Konya'da da bir
Topçu talimgâhı açılmıştı.
Cumhuriyet döneminde topçu subayları da Harpokulu'nda yetiştirilmeye başlandı. Bu arada
İstanbul'da Topçu Atış ve Topçu ve Nakliye okulları da açıldı. 1941'den itibaren ise, Polatlı'da ayrı
bir Topçu (ve Topçu Atış) Okulu biçiminde kuruldu.
4.5.Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye
Tıp eğitim ve öğretimi, insanlığın her aşamasında ve her toplumda devamlı gereksinme
duyulan bir alan olmuştur. Ortaçağ Türkiyesinde de Hint ve Yunan tıbbını temele alan İslâm
tabiblerinin bilgi ve deneyimleri medreselerde ve Dârüşşifa, Dârüssıhha, Bimaristan, Bimarhane,
Tımarhane, Dârüttıp gibi çeşitli adlar alan hastahanelerde öğretiliyordu.
Ancak XIX. Yüzyıl -her alanda olduğu gibi- tıp alanında da çok önemli değişmelerin olduğu bir
yüzyıl idi. Avrupa tıbbı zaten Rönesanstan itibaren çok önemli gelişmeler yaparak Doğu tıbbını geri
bırakmıştır.
Türkiye'de Batı örneğine göre bir Tıbbiye kurma girişimi 1826 yılanda hekimbaşı Mustafa
Behçet Efendi'nin girişimleri ile başladı. Yeni kurulan ordunun hasta ve yaralı erlerine bakılmak için
açılan Okulun orijinal adı, "Tıbhane-i Amire ve Cerrahane-i Mamure" idi. İlk kuruluşunda tamamen
Doğu gelenekleri egemen olan Okulda, 1831'den itibaren Topkapı Sarayı içinde Sade de Calère'in
yönetiminden Fransızca öğretim yapılımaya başlandı. Daha sonra l838 de Viyana'dan Doktor
Bernard getirildi, Galatasaray binasına taşınarak önemli ıslahat yapıldı. 1845'ten itibaren Tıbbiye'ye
bir de lise sınıfları açıldı.
Daha sonra Türkçe tıp öğretimi yapmak üzere, sivil Tıbbiye kuruldu (1866). Ama ancak
1870 yılından itibaren Tıbbıye'deki öğretim dili Türkçe olabildi. Gene aynı yıl öğrencilerin
uygulama yapmaları için Haydarpaşa Askerî Hastanesi, "Ameliyat ve Tatbikat Mektebi" haline
getirildi. Ancak burası bir depo hizmeti görmekten başka işe yaramadı. 1898 yılında Almanya'dan
Doktor Rieder ve Doktor Deycke getirildi. Bunlar "Gülhane Tebabet-i Askeriye Tatbikat-ı Mektep
ve Serriyatı"nı kurdular ve geliştirdiler. Daha sonra Wieting, Selling, Bruning adlı Alman
doktorlarla birçok Alman hemşire burada çalışarak hizmet etti. 1941 yılından sonra ise Gülhane
Ankara'ya taşındı.
Tıbbiye Mektebi de 1909 yılında sivil tıbbiye ile birleştirildi. Üniversite'nin Tıb Fakültesi
içinde askerî öğrenci olarak okumaya başladılar.
4.6.Harp Okulu (Mekteb-i Harbiye)
Osmanlı Devletinde III. Mustafa döneminde "Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn" kurularak
Osmanlı deniz kuvvetlerinin hem gemi hem de subay ve asker kadrosu yeniden kurulmaya
başlamıştır. İstihkam ve topçuluk alanındaki çalışmalar ise ta I. Mahmut zamanından beri -yabancı
uzmanların da yardımıyla- hızla devam ediyordu. Sonunda III. Selim devrinde "Mühendishane-i
Berrî-i Hümâyûn" açılarak bu alandaki çalışmalar sürekli bir kuruma kavuşturulmuştu.
Bu hareketler, şekil olarak Yeniceri ordusunun ana görevi dışında olduğu için, bu gruptan direk ve
çok yıkıcı eleştiriler gelmiyordu. Yeniçerilerin ordudaki alt sınıfı piyade idi. Diğer bir etkili ordu
birliği olan "sipahi"lerin sınıfı ise süvari idi.
II. Mahmut 1826 yılında Yeniçeri Ocağını kaldırıp yerine "Asker-i Mansûre-i
Muhammediye" adlı yeni bir kara ordusu kurunca, bu ordu için gerekli piyade ve süvari
subaylarının yetiştirilmesi için bir askerî okula ihtiaç vardı. II. Mahmut'u yeni bir askerî okul
kurmaya yönelten nedenlerden birisi de, Mehmet Ali Paşa'nın Mısır'da sağladığı gelişmelerdi.
Napolyon Ordusu Mısır'a gelip gittikten sonra ve Süveyş Kanalı'nın Fransızlar tarafından
açılmasından sonra, bazı Fransızların Mısır'da kalmaları ve Mehmet Ali Paşa'nın da gerek
bunlardan çok iyi yararlanarak, gerekse bunların da tavsiyeleriyle Fransa'ya çok sayıda öğrenci
göndererek, Mısır'da sivil ve asker çok sayıda okul kurarak sağladığı başarı, II. Mahmut'un çok
dikkatini çekmişti.
Özellikle Mısır ordusunun Kütahya'ya kadar ilerleyerek Osmanlı hükümdarının Rusya'dan
somut yardım getirmsi, artık Mısır gerçeğini çok iyi değerlendirmek gereğini ortaya koyuyordu.
Üstelik Mehmet Ali Paşa, Padişahın, birkaç yetişkin subayı öğretmen olarak gönderme isteğini de
red etmiştir.
Bu durum karşısında 1834 yılında Maçka Kışlasında bir "Mekteb-i Harbiye" kuruldu. Okula
ilk alınnan öğrenciler okuma-yazma bilmez ama yetenekli erler idi. Bunlar çeşitli aşamalardan
geçirilerek subay yetiştirilirdi. Esasen, o zaman var olan diğer askerî okullar da aynı yolu
izliyorlardı.
Harbiye'deki ilk önemli ıslahat 1837'de Mehmet Ali Paşa'nın yanından gelen bir subay
tarafından yapıldı. Bu ıslahatla, kuruluş biraz okul biçimine girdi. Öğretmenler arasında biraz
İspanyol Şiranz (Resim), Fransız Mavoni (Piyade talimi) gibi yabancılardan da vardı. Daha sonra
1834-38 yılları arasında Avrupa ülkelerine 26 öğrenci gönderilmiş, Arapça ve Farsçanın yanısıra
Fransızca da yabancı dil olarak programa konmuştur. Çeşitli Avrupa ülkelerinden mühendis ve
öğretmenler olarak çeşitli uzmanlar getirtilmiştir. 1834'te ilkokul düzeyinde bir eğitim ile işe
başlayan Okul, 14 yıl sonra ilk subaylarını çıkardı. Daha sonra Okul 1843'te idadi ve yüksek kısım
olarak ikiye ayrıldı.
Ayrıca daha sonda gerçekleştirilecek pek çok yenilikler de, 1845 sıralarında belirlendi.
Prusya ve Fransa'dan öğretmenler getirildi. Avrupa'ya gönderilen öğrenciler öğretmen olarak
döndüler.
1848 yılında bir yıl öğretim süreli Erkân-ı Harbiye Mektebi açıldı. Daha sonra askerî
okulların rüşdiye kısımları da açıldı (1875). Harbiye'deki esas yenilikler 1878 Osmanlı-Rus
Savaşından sonra olmuştur. O zamana kadar Fransa Harp Okulu örneğine göre öğretim yapan okul,
Alman subayı Von der Goltz tarafından Alman sistemine göre kurulmuştur (1884).
İçerde askerî ıslahat yapılırken, II. Abdülhamit devri olmasına rağmen, 1883 ve 1887 tarihlerinde
Avrupa'ya iki gurup askerî öğrenci gönderildi. 1905 yılında Edirne, Manastır, Erzincan, Şam ve
Bağdat gibi ordu merkezlerinde de birer Harp Okulu açıldı. Ama 1908 yılında bunlar kapatıldı.
1913 ve 1914'te Okulda Alman Uzman Heyeti önemli değişiklikler yaptı. Birinci Dünya Savaşı
yıllarında Alman Albayı Berek von Erlich, Askerî Okullar Genel Müdürü olarak çalıştı.
Esasen Harbiye 1914-1920 arasında kapalı kaldı. 1920'de de ancak üç ay kadar açık kaldı. Bu sırasa
Türk Ordusunun yönetim merkezi İstanbul'dan Ankara'ya kaymıştı. Ankara'da 1920'de kurulan
Zabit Namzetleri Talimgâhı, 1923 yılında Harp Okulu "ilk adım" olarak İstanbul'a taşındı, 1936 da
ise yeniden Ankara'ya döndü.
Burada sayılan ana askerî okullar dışında çeşitli adlarla kurulmuş ve çeşitli hizmetler için
eğitilmiş kişiler yetiştiren pek çok askerî okullar vardı. Askerî Baytar Mektebi, Piyade ve Topçu
Endaht Okulları, Küçük Zabit (Astsubay) Okulları, Piyade İhtiyat Zabitanı Okulu, Jandarma
Okulları, Nalbant, Levazım, Nakliye, Süvari Tatbikat, Tayyare Talimgah Okulları vs.
5.OSMANLI ORDUSUNDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER VE SEBEPLERİ:
Osmanlı ordusunda meydana gelen bozulmaların temelde iki nedeni vardı, Avrupadaki
gelişmeler, Tımar sistemindeki bozulmalardır.
Avrupa'da merkezi krallıkların güçlenmesiyle daimi nitelikte ve yeni silahlar kullanan Batı
ordularına karşı, çoğunluğu tımarlı sipahilerden oluşan Osmanlı ordusunun eskisi kadar başarılı
olamayışıydı. Çünkü Avruupa orduları daimi olduklarından onlar için "savaş zamanı" diye bir şey
söz konusu değildi. Oysa tımarlı sipahi hasat zamanı köyünde bulunmak, öşrünü toplamak
düşüncesindeydi.Ayrıca yeni savaşteknikleri ve silah kullanımı ancak kışlada özel eğitimle
verilebileceğinden tımarlı sipahinin savaşlarda etkiside kalmamıştı.Bu nedenle tımarlılar 17.
yüzyıldan sonra sadece yol ve istihkam işlerine bakan askerler haline geldiler.
Tımar sisteminin bozulmasına bağlı olarak kapıkulu ocaklarının da bozulmasıdır.
5.1.Tımar Sisteminin Bozulmasının Meydana Getirdiği Sonuçlar
1- Devlet ulûfeli tüfekli kapıkulu askerinin sayısını artırmak zorunda kaldı.
2- Sayıları çoğalan kapıkullarına ulûfe yetiştirmek güçleşti.Hazinenin yükü arttı.
3- Eyaletlerdeki tımarlı sipahiler ile kapıkulu birbirine karşı denge unsuru idiler. Tımarlı
sipahiler kalkınca, kapıkulları devlete hükmeder hale geldiler.
4- Kapıkulu askeri ihtiyacı artınca "devşirme sistemi" de bozuldu. Devşirme olmayan kişiler de
kapıkulu askeri yapıldı.
5- Köylü kapıkulu askeri olmak isteyince toprağını bıraktı.Bu yüzden üretimde azaldı.
5.2.Kapıkulu Ocaklarındaki Bozulmalar
Askerî alandaki başarısızlıkları önlemek için 17. yüzyıldan itibaren askeri teşkilatta yeni
düzenlemelere ihtiyaç duyuldu. Ancak bu düzenlemelere Yeniçeri ocakları karşı koydular.
Yeniçerilerin başlıca ayaklanmaları şunlardır:
1- Yeniçeriler 17. yüzyılın başında sadrazamın görevden alınması için padişah III. Mehmet'i ayak
divanına çağırmışlar, padişah istekleri kabul etmek zorunda kalmıştır.
2- Padişah II.Osman Lehistan seferi sırasında yeniçerilerin isteksiz davranışını görünce, sefer
dönüşü Anadolu,Mısır ve Suriyeden toplayacağı askerle yeniçerileri kaldırmayı düşünmüş, ancak
bunu öğrenen yeniçeriler ayaklanarak II.Osmanı şehit etmişlerdir.
3- IV.Murat saltanatının ilk yıllarında yeniçerilerin isteklerini kabul etmek zorunda kalmış,fakat
sonra sert tedbirlerle onları sindirmiştir.
4- IV.Mehmet zamanında zorbalıkları devam eden yeniçeriler 1656'da devlet adamlarını öldürdüler
(Vakayı Vakvakiye=Çınar vakası)
5- 1687'de IV.Mehmet'i tahttan indirerek yerine II.Süleyman'ı geçirdiler.
6- Nizam-ı Cediti kuran III. Selim'i tahttan indirdiler. (Kabakçı Mustafa Ayaklanması)
5.3.Yeniçerilerin Ayaklanmalarının Başlıca Sebepleri
1-Padişah ve diğer devlet adamlarının yeniçeri ocaklarında düzenlemeler yapmak istemeleri,
2-Saray entrikaları sonucu vezir veya diğer devlet adamlarının yeniçerileri kışkırtmaları
3-Padişah değişikliğinde cülus bahşişi aldıklarından padişahları tahttan indirerek yerine yenisini
geçirmenin işlerine gelmesi
4-Pekçoğunun İstanbul'da esnaflık gibi işlerle uğraşmalarından sefere gitmek istememeleri
5-Maaşlarının düşük ayarlı para ile ödenmesi
6-Denge unsuru olan tımarlı sipahilerin ortadan kalkmasıyla devlet içinde en etkili güç haline
gelmeleri,
7-Tımar sisteminin çökmesiyle sayılarının ve güçlerinin artması
5.4.Kapıkulu Ocaklarında Yapılan Islahatlar
1- I.Mahmut (1730-1754) zamanında Fransız asıllı olan Humbaracı Ahmet Paşa ordunun topçu ve
humbaracı ocaklarını Avrupa yöntemlerine göre ıslah etti. Ayrıca bu dönemde Hendeshane kuruldu.
2- III.Mustafa(1757-1774) zamanında topçu ocağı Baron dö Tot tarafından yeniden ıslah edildi.
"Sürat topçuları" adıyla yeni bir askeri birlik kuruldu.
3- III.Selim (1789-1807) Nizam-ı Cedit adıyla yeni bir ordu kurdu(1793).
4- a)-II.Mahmut döneminde(1808-1839) sadrazam Alemdar Mustafa Paşa SEKBAN-I CEDİT
ocağını kurdu.
b)-Alemdar Mustafa Paşanın öldürülmesi üzerine Sekban-ı Cedit kapatıldı.II.Mahmut EŞKİNCİ
adıyla yeni bir ocak kurdu.
c)-II.Mahmut 1826'da yeniçerileri ortadan kaldırdı. Bu olaya Osmanlı tarihinde "Vakayı Hayriye"
denir. Yeniçeri ocağının yerine ASAKİR-İ MANSURE-İ MUHAMMEDİYE adında yeni bir
kuruldu.Bu orduya daha sonra NİZAMİYE adı verildi. Komutanına da SERASKER(Kara
kuvvetleri komutanı) denildi.
5- Tanzimat Devrinde askerlik "vatan görevi" olarak kabul edildi(1843).Temel askerlik süresi 5 yıl
olarak belirlendi.
6- 1870'de "askeri zaptiye" teşkilatı (jandarma) kuruldu.
6.ISLAHATLARLA KURULAN ASKERİ BİRLİKLER
6.1.Nizâm-ı Cedid
Osmanlı Devleti'nde 18. asır sonunda, askerî ve idarî sahalardaki düzensizliklere çare
bulmak için yapılan teşebbüslerin tamamı. Ayrıca, Avrupa usulleriyle meydana getirilen talimli
orduya verilen isim.
Bu terim, ilk defa Fazıl Mustafa Paşa'nın sadrazamlığı esnasında, maliyede yapılan bazı
yenilikler için kullanılmıştır. Daha sonra Sultan Üçüncü Selim Han (1789-1807) devrinde de, şimdi
anlaşılan manada kullanılmağa başlanmıştır. Ancak, Nizâm-ı Cedid, geniş ve dar manâda olmak
üzere iki şekilde tarif edilmiştir. Dar manâda; Sultan Üçüncü Selim Han devrinde, Avrupaî tarzda
yetiştirilmek istenen askerî kuvvetlerde, geniş manâda ise; yine aynı padişah devrinde devlet
teşkilâtının bütününde yapılmak istenilen yenilikler olarak bilinmektedir. Bu tariflerden ikincisi
daha doğru olarak kabul edilir.
On sekizinci asır boyunca devam eden askerî başarısızlıklar, bunları takip eden günlerde
ıslahat lâyihalarının verilmeleriyle neticelenirdi. Bunların içinde, Halil Hamid Paşanın askerlik
sahasındaki nizamnâmesi en önemlisidir. Sultan Üçüncü Selim’in tahta çıkışına kadar aşağı yukarı
yüz sene devam eden ıslahat hareketlerinin bir merhalesini teşkil eden Nizâm-ı Cedid fikri,
tamamen bu padişahın şahsına bağlanır. Gerçekten de bu padişah şehzadeliği ve veliahtlığı
esnasında devletin içinde bulunduğu durum için yapılan ıslahat teşebbüslerini yakından takip
etmiştir.
Nizâm-ı Cedid hareketi, Sultan Üçüncü Selim’in tahta çıkışıyla beraber belli bir tertip içinde
uygulanmaya başlandı. Böyle yeni bir sistemin konulması için, öncelikle bazı yönlerden örnek
alınacak Avrupalıların ilerlemesinin sebeplerinin incelenmesi ve devlet adamlarıyla âlimlerden
teşekkül edilecek bir danışma meclisinin kurulması icab ediyordu. Padişah, meşveret (danışma)
meclisi teşkiliyle, yeni fikrin, bir şahsın değil, devletin malı olması gayesini güdüyordu. Islahat için
yirmi iki devlet adamından bu konudaki düşüncelerini açıklayan birer rapor hazırlamalarını istedi.
Yirmi iki kişinin ikisi Avrupalı idi. Bunlardan Bertrauf Osmanlı ordusunda çalışan bir subay, diğeri
ise İsveç konsolosluğunda çalışan D’Ohosson idi. Türk devlet adamlarının belli başlıları ise,
Sadrazam Koca Yusuf Paşa, Veli Efendizâde Emin, Defterdar Şerif Efendi, Tatarcık Abdullah
Efendi, Çavuşbaşı Efendi ve tarihçi Enver Efendiydi.
Diğer taraftan Ebû Bekr Râtib Efendi, o devir için Avrupa’nın güçlü devletlerinden olan
Avusturya’nın başşehri Viyana’ya sefaret vazifesiyle gönderildi. Gönderilen bu elçiden,
Avusturya’nın bütün müesseselerini incelemesi ve rapor etmesi istendi. Sekiz aylık bir seyahat
neticesinde yazılan bu Sefaretnâme’de, alınması gerektiği bildirilen başlıca tedbirler şu maddeler
içinde özetlenebilir:
1. Hazinenin dolu ve düzenli olması
2. Askerin itaatli olması
3. Devlet adamlarının doğru ve sadık kimseler olması
4. Halkın refah ve himayesinin temini
5. Bazı devletlerle ittifak anlaşmalarının yapılması
Ebû Bekr Râtib Efendiye göre, örnek seçilecek bir devletin askerî kanunları ve nizamları
iktibas edilerek, kendi bünyemize uydurup, ihtiyacımıza cevap verecek bir Nizâm-ı Cedid
ordusunun kurulması gerekiyordu. Padişahın düşüncelerine tesir eden bu Sefaretnâme, Nizâm-ı
Cedid programının hazırlanmasının bir safhasını teşkil ediyordu.
Kendisinden önceki padişahların, ıslahat hareketlerindeki düşüncelerinden faydalanmasını bilen
Sultan Üçüncü Selim Han, Sultan Üçüncü Ahmed Han devrinde yapılmak istenilen ıslahatın devlet
adamlarından gizli olmasının zararlarını gördüğünden, devlet adamları ile âlimleri yanına çağırarak,
onların düşüncelerinden faydalanma ve memleketlerin durumunu daha iyi tahlil etme imkânını ele
geçirmek istedi. Ancak layihaları kaleme alan kimselerin askerlik sahasında tecrübeli olmaması,
köklü tekliflerin gelmesine mani oldu.
Verilen layihalar, başlıca üç görüş üzerinde toplanıyordu:
1. Ordunun, Kanunî Sultan Süleyman Kanunları’na göre ıslah edilmesi.
2. Sultan Süleyman Kanunları’na, Avrupa nizamlarını tatbik ederek yeniden ordu teşkili.
3. Yeniçeri Ocağı tamamen kaldırılarak, Avrupa usullerine göre yeni bir ordunun kurulması.
Üçüncü düşüncede olanlara göre, devletin eski kanunları, ihtiyaca cevap veremez hâle
gelmiş, Yeniçeri Ocağına fesat karışmış bu da ordunun bozulmasına sebep olmuştu. Bu sebeplerden
dolayı, Yeniçeri Ocağını bir tarafa bırakarak, tamamen Avrupa usulleriyle yeni bir ordu
kurulmalıydı.
Sultan Üçüncü Selim Han, bu fikirlerden üçüncüyü seçti. Programın uygulanması için tertip
edilen heyetin başına, İbrahim İsmet Bey gibi dirayetli bir şahsı getirdi. Bu zat, işin başlangıcında
olabilecek tehlikeleri dile getirmişti. Islahat heyetinin hazırladığı program, yetmiş iki maddeden
meydana geliyordu. Öncelikle askerlikle ilgili maddelerin tatbikatına geçildi.
Yeniçeri Ocağının birdenbire kaldırılmasının devlete vereceği zarar ortada olduğundan, bu
ocağın ıslah edilmesi sırasında yeni ordunun kurulması çalışmalarına başlandı. Yeniçeri Ocağına
haftada birkaç gün mecburî talim konuldu. Humbaracı, Topçu, Lağımcı ve Toparabacı ocaklarının
yeni kanunnameleri hazırlandı. Bunlar ordunun teknik sınıflarını teşkil edeceklerdi.
Yeni ordunun teşkili ise, Sadrazam Koca Yusuf Paşanın Ziştovi ve Yaş anlaşmalarından
sonra cepheden İstanbul’a dönmesiyle başladı. Sadrazamın Avrupa’dan subay da getirmesi, talimli
piyade askerinin teşkilini hızlandırdı. Padişah, bu ordunun yeniçerilerden bağımsız olmasını ve
genç yeniçerilerin buraya alınmasını istiyordu. Ancak bunun mahzurları düşünüldüğünden, yeni
ordunun Bostancı Ocağına bağlı, on iki bin mevcutlu ve örnek bir ordu gibi teşkili yoluna gidildi.
Levend Çiftliği Kanunnâmesi ile yeni ordunun kadroları ve diğer meseleleri açıklanmış oluyordu.
Nizâm-ı Cedid ordusunun kuruluşunda ortaya çıkan diğer bir problemse yeniçeri taraftarlarının
çıkaracağı taşkınlıktı. Bunun için halk arasında mûteber olan devlet adamlarından faydalanma
yoluna gidildi. Yapılan propagandada, yeni ordunun İstanbul’da Rus tehlikesine karşı muhafaza için
kurulduğunu, İstanbul’a karşı bir tehlike esnasında Anadolu ve Rumeli’ne dağılmış olan, çiftçilikle
uğraşan askerin geç gelmesinin doğuracağı tehlikeler anlatıldı. Pek tesirli olmamakla beraber
yapılan propaganda neticesi, ilk andaki tepkiler önlenmiş oldu. Sessizlikten istifade etmek isteyen
devlet, Anadolu’da asker yetiştirme hareketine girişti. Bu harekette, Karaman Valisi Kadı
Abdurrahman Paşa ile Amasya Sancakbeyi Cabbarzâde Süleyman Beyin gayretleri semeresini
verdi. Ancak Yeniçeri Ocağına talim mecburiyeti konması, hariçten esamî satın alarak ulufeye
kaydolanların işine gelmedi. Ocak içinde usulsüz aidat toplayanların, kanunnâme ile engellenmesi,
çıkarcıları zor duruma soktu. Yapılan karşı propaganda neticesi önce Yeniçeriler talime çıkmamaya
başladı, sonra da Nizâm-ı Cedide kaydolanların dağılmaları, devlet adamlarına Nizâm-ı Cedidin
asker kaynağının sadece ordu olduğunu anlatmış oldu. Bu esnada Levend’den başka Üsküdar’da
Kadı Abdurrahman Paşanın askerlerinden teşekkül eden yeni bir ordu tesis edildi.
Nizâm-ı Cedid ordusunun kurulmasının yanı sıra tophane, tersane ve mühendishânenin de
yeniden organizasyonuna başlandı. Tophane mensupları elenerek yenilendi, Avrupa’dan top döküm
ustaları getirilerek yeni ve kuvvetli top imalâtına başlanıldı. Çok ihmal edilmiş olan donanma ile
tersanenin ıslahatına girişildi ve bu konu, Küçük Hüseyin Paşaya verildi. Alınan tedbirler
neticesinde donanma her yönden güçlendi. Fennî eğitimde tahsil ve terbiyenin ilerlemesi için,
1773’te açılan Mühendishâne-i Bahri-i Hümâyûn genişletildi. Bu okullarda, geniş ölçüde yabancı
öğretmenlerden faydalanıldı. Okulların kitap ihtiyacını karşılamak için de Üsküdar Matbaası
yeniden tesis edildi.
Yapılan değişiklikler, devlet bütçesine ağır yük getiriyordu. Yükün kaldırılması için, sâdece
Nizâm-ı Cedidin giderlerini karşılayacak İrad-ı Cedid denilen yeni bir hazine kuruldu. Ayrıca İrad-ı
Cedid, ileride meydana gelebilecek harplerin giderlerini de karşılayacaktı. İki yüz bin kese
değerinde olacak bu hazinenin gelir kaynaklarını, rüsûm-ı zecriye denilen tütün, içki ve kahveden
alınan vergilerle, mahlûl mukataalardan alınan vergi ve her sene yenilenen beratlardan alınan
vergiler teşkil ediyordu. Hazinenin hesaplarını görmek için de talimli asker nazırı, İrâd-ı Cedid
defterdarı tayin edildi.
Nizâm-ı Cedid hareketi, askerî sahadaki yeniliklerin yanı sıra idarî, siyasî ve ticarî sahalarda
aynı istikamette bir takım teşebbüsleri beraberinde getirdi. İdarî sahada, Anadolu ve Rumeli, yirmi
sekiz vilâyete bölündü ve vezir sayısı buna uygun hâle getirildi. İdareciliği menfî olan ehliyetsiz
kişilere vezirlik verilmemesine dair kanunnâme çıkarıldı ve tayinlerin yapılması hakkı, padişah ve
sadrazama verildi. Vezirlerin memuriyet süresi, en az üç, en çok beş yıl arasında sınırlandırıldı.
Kadıların durumu, timar nizamnâmesi düzenlenerek, yapılacak muamelelerin kanunnâmeye uygun
olmasına dikkat edildi.
Osmanlı Devletinin iktisadî, idarî, siyasî sahalarında yapılan yenilik ve ıslahatlar, yapılan
menfî propaganda, içteki ve dıştaki başarısızlıklar sebebiyle istenilen neticeyi veremedi. Islahatları
tatbik edenler arasında, padişaha tam olarak itaat edenlerin sayısının az olması da bu
başarısızlıklarda rol oynadı. Haricî düşmanlarla yapılan savaşlar, Arabistan’da Vehhabî, Mora’da
Rum, Balkanlar’da Sırp isyanları ile diğer küçük çaptaki isyanları bastırmakta güçlükle
karşılanılmasının suçu, devamlı Nizâm-ı Cedid askerine yüklendi. Yeniçeri Ocağı mensuplarının da
Nizâm-ı Cedid askerinin çoğalmasıyla kendi maaşlarının ellerinden gideceği korkusu, yeniliklere
cephe almalarına yol açtı. Fransa’nın Osmanlı Devleti aleyhine cephe alıp, İstanbul’daki Fransız
sefirinin el altından Yeniçerileri, “Maaşlarınız alınıp, devlet ileri gelenlerine dağıtılacaktır”
şeklindeki tahrikleri de etkili oldu. Bu hareketin başarısızlığında korkak ve müsrif devlet
adamlarının mühim tesiri oldu. Devlet bütçesinden yapılan masrafların artması, hileli sikke
kesilmesi veya yeni yeni vergilerin konulmasına bağlı olarak, eşya fiyatları arttı. Taşrada vergi
tahsildarlarının yolsuzlukları halka büyük sıkıntı getirdi. Bu sebeplerden, yeniliğe karşı olan
unsurlar, Nizham-ı Cedid’in yıkılması için fırsat aramaya başladılar.
Napolyon’un Mısır Seferi sırasında Akkâ Kalesinin önündeki savaşta başarı kazanan Nizâmı Cedid ordusundan, Sırp isyanlarına ve Rusya ile savaş tehlikesine karşı faydalanılmak istendi ve
ordu Rumeli'ne geçirildi. Ancak bu durumdan şüphelenen Rumeli âyânına, ordunun Sırp İsyanını
bastırmakla vazifeli olduğu ilân edildi. Fakat, Sadrazam, İsmail Paşanın ve yeniliğe muhalif
olanların Rumeli âyânı ve Yeniçerileri tahriki, olayların başlangıcı oldu. İlk hâdise Tekirdağ’da
meydana geldi. Burada, kurulacak Nizâm-ı Cedid ordusuna dair fermanı okuyan kişiyi Yeniçeriler
öldürdüler. Askeri Edirne’ye götüren Kadı Abdurrahman Paşaya mukavemet edilmesi, iç harp
tehlikesi derecesine ulaştı. İngiliz donanmasının İstanbul’u yakmakla tehdit ettiği ve düşmanın
sınırlara asker yığdığı sırada böyle bir isyanın başlaması, devletin selâmeti açısından kötü neticeler
verecekti. Bu sebeple Üçüncü Sultan Selim Han, Abdurrahman Paşayı geri çağırdı. Ancak bu tedbir
arzu edilen neticenin aksine, muhaliflerin taşkınlıklarını arttırmaktan başka bir işe yaramadı. Zira,
yenilik düşmanlarının şımarmalarına sebebiyet verildi. İstanbul’da Boğaz yamakları isyan etti.
Edirne’deki hâdiseden sonra merkezde yapılan değişiklikler, fayda yerine zarar getirdi. Yeni
tayinlerle, görünüşte Nizâm-ı Cedid taraftarı olanlar, makam sahibi oldular. Ordunun da İstanbul’da
bulunmayışını fırsat bilen Yeniçeri ve yenilik muhalifleri, Nizâm-ı Cedidi ortadan kaldırmaya karar
verdiler. Bu karardan habersiz olan Padişah, Boğaz yamaklarını Nizâm-ı Cedid’e dahil etmeye
çalışıyordu. Köse Musa Paşa ise el altından haber göndererek, bu askerleri; “Eğer, Nizâm-ı Cedid
elbisesi giyerseniz dinden çıkarsınız, giymezseniz ocaktan atılırsınız. Belki de Nizâm-ı Cedid sizi
öldürecek” diye tahrik ediyordu. Tahrikler sonucu 26 Mayıs 1807 tarihinde Büyükdere Çayırında
toplanan yeniçeriler isyanı başlattılar. Başlarına reis olarak seçtikleri, Kabakçı Mustafa denilen
serkeş de İstanbul halkına, yaptıkları işin mukaddes bir hareket olduğu yolunda propaganda yaptı.
Bu esnada Kaymakam Köse Murad Paşa, bir taraftan Padişaha isyanı önemsiz gibi gösterirken,
diğer taraftan, isyancıları bastırmaya hazırlanan Topçu Ocağına, karşı gelmemelerini emreden
haberi gönderiyordu. Böylelikle isyan programı düzenli olarak tatbik edilmeğe başlandı. İsyancılar
Et Meydanında (Aksaray’da) toplandıktan sonra, devlet adamlarının içinde bulunan Nizâm-ı Cedid
muhalifleriyle anlaştılar. Padişah durumdan haberdar olduğunda iş işten geçmişti. İsyanın
bastırılması için Nizâm-ı Cedidin kaldırıldığına dair bir ferman yayınladıysa da, âsiler bu defa da,
Padişahtan on bir kişinin kendilerine teslimini istediler.
Kendisine on bir kişinin isimlerinin listesi verildiğinde çok üzülen Padişah, bütün bunlara
sebep, kendi yumuşak huyluluğu olduğunu söyledi. Kan dökülmemesi için âsilerin istekleri kabul
edildi. Âsiler verdikleri listede olan kişileri birer yolunu bulup katlettikten sonra, bizzat Nizâm-ı
Cedidin mimarı olan Sultan Üçüncü Selim’e karşı hareketlere başladılar. Nihayet Üçüncü Selim
Han da iyi huyluluğu, şefkati ve temiz ahlâkı yüzünden şehit edildi. İsyanın neticesinde de
memleket, Avrupa’ya yetişmek yolunda uzun bir süre geri bırakılmış oldu.
6.2.Sekban-ı Cedid
Sekban-ı Cedid (29 Eylül 1808-18 Kasım 1808) II. Mahmut tarafından daha önceki Nizam-ı
Cedid ordusu model alınarak kurulmuş kısa ömürlü bir Osmanlı ordusudur.
Rusçuk ayânı Alemdar Mustafa Paşa İstanbul'a ordusuyla yürüyerek IV. Mustafa'yı tahtan
indirdi ve yerine II. Mahmut'u tahta geçirdi. (28 Temmuz 1808) II. Mahmut, Alemdar Mustafa
Paşa'yı sadrazam yaptı. Alemdar Mustafa Paşa'nın sadrazam olduktan sonra yaptığı ilk işlerden biri
devletin ileri gelenleriyle büyük bir toplantı yapmak oldu. Bu toplantıda alınan kararlar Sened-i
İttifak adı verilen bir belgede derlendi. Bu belge ile ayanlar, hükumet emirlerini dinleyeceklerine
söz verdiler. Nizam-ı Cedid ordusu Sekban-ı Cedid adıyla yeniden kuruldu. O zamanki Karaman
valisi Kadı Abdurrahman Paşa bu yeni ordunun başına geçti.
Tahttan indirilen IV. Mustafa ve adamları bu gelişmelerden hoşnut değillerdi. 14 Kasım
1808 gecesi, Alemdar Mustafa Paşa'nın konağını bastılar. Gelecek yardımı bekleyerek yeniçerilerle
kıyasıya çarpışan sadrazam, damı delmekte olan yeniçerileri görünce patlattığı barut fıçısıyle intihar
etti. Ayaklananlar II. Mahmut'u tahttan indirmek için saraya saldırdılar. Kadı Abdurrahman Paşa
Sekban-ı Cedid askerleriyle Topkapı Sarayı'nı savundu. Bozguna uğrayan ayaklananların üzerine
giden Kadı Abdurrahman Paşa, 3.000'den fazla yeniçeri ve diğer ayaklananları kılıçtan geçirtti. Ama
yeniçeriler üstünlük sağladılar. Sultan II. Mahmut 18 Kasım 1808 tarihinde Sekban-ı Cedid'i
dağıtmak zorunda kaldı. Kadı Abdurrahman Paşa Anadolu'ya kaçtı ama hakkında çıkan ferman
gereği idam edildi.
6.3.Eşkinci Ocağı
Sultan İkinci Mahmud Han, daha da bozulan bu teşkilâtı, 25 Mayıs 1825 te düzenleyerek
modern bir eşkinci ocağı kurdu.
Şeyhülislâm Tâhir Efendiden, askerî eğitimin lüzumlu olduğuna dair fetva alınıp,
yeniçerilerin bütün adı verilen elli bir ortasından şimdilik yüz ellişerden 7650 asker, eşkinci adıyla
kaydedilip, bir kanunnâme yazıldı.
Eşkinci askerlerinin başına Hacı Sâib Efendi getirilip, eğitiminden de Mısır Cihâdiye Askerî
Binbaşılarından Davud Ağa ile eski Nizâm-ı Cedîd Yüzbaşılarından İbrahim Ağa sorumlu idi.
Eşkinci yazılanların ayaklarına sıkı potur ile başlarına yeşil renkli Karadeniz kalpağı giydirilip,
kundaklı tüfek ile birer kılıç verildi. Dua ve sena ile yeni elbiseleri giydirilip, silahları kuşatılan
eşkinciler, 11 Haziran 1826 Pazar günü, At Meydanında eğitime başladı. Ancak, disiplini tamamen
kaybolan yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra, eşkinci ocağı da yerini yeni kurulan Asâkîr-i
Mansûre-i Muhammediye adlı orduya bıraktı.
6.4.Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye
Sultan II. Mahmut döneminde Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ile kurulan askerî teşkilât (17
Haziran 1826). II. Mahmut, Osmanlı tarihinde “Vak’a-i Hayriyye” diye adlandırılan olay ile
Yeniçeri Ocağı’nı dağıtmış, bu olaydan üç gün sonra bir hatt-ı hümâyûn ile Yeniçeri Ocağı’nın
kaldırıldığım ve yerine “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye” adı altında, yeni bir asker! teşkilâtın
kurulduğunu bildirmiştir. Boğaz muhafızı ve Kocaeli, Hüdavendigâr (Bursa) sancakları
mutasarrıflıkları üzerinde kalmak üzere Ağa Hüseyin Paşa da “Serasker” sıfatıyla bu teşkilata
komutan olarak atanmıştır.
Sultan II. Mahmut ayrıca Süleyman iye’deki “Ağa Kapısı”nın bundan sonra “Serasker
Kapısı” adı ile anılmasını bildirmiş ve 7 Temmuz 1826 tarihinde bu teşkilâta ait bir de kanunnâme
yapmıştır. Kanunnâmeye göre önceleri 1200 kişilik olması düşünülen bu teşkilat, 1500′er kişiden
meydana gelen ve tertip adı verilen 8 birliğe ayrılmış, her birliğin komutası binbaşı rütbesinde bir
subaya verilmiştir. (Bir tertibin mevcudu, binbaşı, kolağaları, topçubaşı, arabacı başı, cebehanebaşı,
mehterbaşı, imamlar, hekim, cerrah vb. ile 1527 kişi idi.)
Sekiz tertipten ikisi sırayla Serasker Kapısı’nda İstanbul’un asayişinden sorumlu olacak,
altısı Davut Paşa ve Rami ile Üsküdar’daki kışlalarında bulunacaktı. Her tertip sağ ve sol olmak
üzere iki kola ayrılmış, her kolun basma ağayı yemin (sağ kolağası) ve ağayı yesar (sol kolağası)
unvanı ile birer subay getirilmiştir. Her kol 100 kişiden olmak üzere “Saf” adı ile 6 kışıma
bölünmüş, her Saf’ın basma bir yüzbaşı atanmıştı. Yüzbaşının emri altında bulunan her on erin biri
onbaşı rütbesinde idi. Bundan başka her kolun içinde kol mülâzımı, yüzbaşı mülâzımları, sancaktar,
çavuş, topçu ustası, topçu kalfası (halife), topçu araba, cebehane ve mızıka mürettebatı, saka, bir de
nefer katibi vardı.
Bu teşkilatla beraber, Tevcihat defterinden anlaşıldığına göre, protokol bakımından,
Darphane-i Amire Nezareti ile Cebehane Nezareti arasında olmak üzere ayrıca “Muallem Âsakir-i
Mansûre-i Muhammediye Nezareti” kurulmuştu. Sekiz tertibin başına Serasker Paşa ile Nazır
tarafından seçilen ve Kapıcıbaşı derecesinde başbinbaşı adı ile yüksek rütbeli bir subay getirilmiş ve
Masraf-ı Şehriyarî Katipliği ile Süvari Mukabeleci ligi arasında bulunan bir de kâtip atanmıştır. Her
Saf’ın kadrosunda olmamakla beraber, tertip kadrosu içinde İstanbul Kadılığı’nca atanan birer
imam da vardı. Böylece Âsakir-i Mansûre-i Muhammediye’nin terim ve tabirlerinin çoğu Nizam-ı
Cedit’inkine benzemekte idi.
Asker ve subayların maaştan başka tayinleri de vardı; maaşlar gündelik olarak hesaplanır, 30
gün üzerinden ayda bir defa verilirdi. Bu teşkilâta kim olduğu belirsiz, işsiz, soysuz, din değiştirmiş
kimseler alınmayacaktı. 15-30 yaş arasında ve sağlam yapılı oldukları takdirde en çok 40 yaşma
kadar olanlar, kendi istekleriyle asker kaydedileceklerdi.
Erler subaylarına hizmet eri görevi yapmayacak; subaylar ancak dışarıdan hizmetçi
alabilecekler, bunların elbiseleri bile erlerinkine benzemeyecekti. Orduya girenler meşru mazeretleri
olsa dâhi 12 yıl geçmeden ayrılmayacaklardı. 1828 yılında Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye
terimlerinde esaslı değişiklikler yapılmış, tertip yerine “alay” kol yerine “tabur” saf yerine de
“bölük” kelimeleri kullanılmışta. Yeni değişikliklere göre, her alay 500 mevcudlu üç taburdan
meydana gelecekti. Başbin başılık da kaldırılarak, her alay “miralay” adında yüksek rütbeli bir
subaya, her tabur da bir binbaşının emrine verilmiştir. Bundan başka, her alaya bir “kaymakam”, bir
“alay emiri”, her tabura da sağ ve sol ağaları adlı iki “kolağası”, biri “sancaktar” ve bir “tabur
kâtibi”, yüzbaşıların komutasında kalan bölüklere de iki “mülâzım”, bir “başçavuş”, dört “çavuş”,
bir de “bölük emini” verilmişti. Bir zaman sonra “Kapıkulu süvarileri” (Gedikli Sipahi) de
kaldırılarak, bu yeni usul üzere, gerek İstanbul, gerek eyaletlerde süvari birlikleri de kurulmaya
başlanmıştır. Sonraları birlikler, çoğalınca, iki alay bir “liva” sayılarak bir “mirliva”nın komutasına
verilmiş ve alaylar İstanbul ve Üsküdar’da olmak üzere “Hassa” ve “Mansûre” adı ile iki kışıma
ayrılmış, her kısmın basma “Ferik” rütbesinde birer komutan getirilmiştir. Hassa birlikleri yalnız
İstanbul’da, Mansure birlikleri ise İstanbul ile beraber, önemli bölgelerde bulundurulmakta idi.
1832′de “Hassa Ferikliği” “müşirlik”e yükseltilerek, askerî dereceler yeni bir şekil almış ve bu
teşkilât aşağı yukarı Osmanlı İmparatorluğu’nun son zamanlarına kadar süre gelmiştir. Başlangıçta
çocuk denecek yaşta erlerden oluşan bu ordu, kendisini ilkönce 1828-1829 Rus Harbi’nde
göstermiş, sonunda azlığı yüzünden eriyerek yenilmişse de, Ruslara iki yıl cesaretle dayanmış ve
Osmanlılara Yeniçerilerin kaldırılmasının doğruluğunu ve vatan savunmasında düzenli iyi eğitim
görmüş bir ordunun lüzumunu ispat etmiştir. II. Mahmut karşılaştığı büyük harpler, ayaklanmalar
ve iktisadî darlıklara rağmen bu ordunun mevcudunu hayatının son yıllarında 118.400 kişiye
çıkarmış bulunuyordu. Zamanla memleketin muhtelif yerlerinde ordular ve sefer yedek birlikleri
olmak üzere “Redif” tümenleri teşkilatlandırıldıktan sonra Âsakir-i Mansûre birliklerine “Âsakir-i
Nizamiye” adı verilmiştir.
7.OSMANLI ORDUSUNUN KULLANDIĞI SANCAKLAR
SONSÖZ
Osmanlı ordusu, Yükselme Dönemi’nin sonuna kadar bir ordunun başarılı olması için
gereken özelliklere sahip olmuştur. Kendinden önceki teknolojik mirasa sahip çıkmakla kalmamış,
sürekli yenilenmeyi hedeflemiştir. Çevresindeki gelişmeleri yakından takip etmiş ve kendisine
lüzumlu olanları almak suretiyle daha da geliştirmiştir. Bu suretle sürekli bir yenilenme ile çoğu
defa düşman karşısına yeni silahlar ve metotlarla çıkmış ve düşmanlarını dehşete düşürmüştür.
Osmanlı askeri sahip olduğu disiplin ve düzen sayesinde düşmanını hayrete düşürecek manevralar
yapmış ve çoğu zaman inanılması güç başarılar kazanmıştır. Sahip olduğu dini değerler ve millî
kahramanlık hisleri sonucu kanını ve canını milleti için feda edebilmiştir. Türk komutanının kendini
bir neferden ayırt etmemesi askerin fedakarlığını artıran önemli bir unsur olmuştur. Osmanlı
Devleti’nde savaş kararları verilirken divanlar toplanmış ve kararlara çoğu zaman halkın katılımı
sağlanmıştır. Bu da halkın katılmış olduğu bu kararları sahiplenmesini netice vermiş, başarıyı
etkileyen unsurlardan biri olmuştur.
Ancak özellikle 18. yy'dan itibaren Osmanlı devletindeki mali sıkıntılar, toprak
yönetimindeki sıkıntılar, isyanlar, savaşlar orduda birliğin bozulmasına neden olmaya başlamıştı.
Bir de avrupa savaş teknolojilerinin ve sistemlerinin değişimi Osmanlı ordularında da bir reformun
gerekliliğini hissettirmişti. Yapılan ıslahatlara rağmen bu değişimler ordunun güçlenmesine çok da
fayda sağlayamamıştı. Son olarak birinci dünya savaşında alınan yaraların kapanması imkansız
olmuştu ki, Osmanlının küllerinden Türkiye Cumhuriyeti Devleti doğacaktır. Mustafa Kemal'in de
dediği gibi... “İlelebet payidar kalacaktır.”
KAYNAKÇA
HASAN, H: İbrahim, İslam Tarihi Ansiklopedisi, C.13, 2000
HALAÇOĞLU, Yusuf, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, TTK, 2003
internet: http://Kutuphane/Osmanli_Tarihi_Ans/Osmanli_Tarihi_E/198_Eyalet_Askerleri.htm
İnternet1: http://yunus.hacettepe.edu.tr/~facun/Klasik_donemde_timar_sistemi.pdf
internet2: http://www.belgeler.com/blg/bqc/osmanli-ordusu
Download