imam maturidi ve nübüvvet anlayışı

advertisement
T.C.
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
KELAM BİLİM DALI
İMAM MÂTURÎDÎ VE NÜBÜVVET ANLAYIŞI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMANI
HAZIRLAYAN
Doç. Dr. Selim ÖZARSLAN
ELAZIĞ 2008
Kenan GİLGİL
T.C.
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
KELAM BİLİM DALI
İMAM MÂTURÎDÎ VE NÜBÜVVET ANLAYIŞI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Bu tez
/
/
tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile
kabul edilmiştir.
Danışman
Üye
Üye
Doç. Dr. Selim ÖZARSLAN
Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nu n ....... / ....... / .......
tarih ve ......................... sayılı kararıyla onaylanmıştır.
ENSTİTÜ MÜDÜRÜ
Doç. Dr. Ahmet AKSIN
I
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ........................................................................................... IV
ÖZET .............................................................................................................. V
SUMMARY....................................................................................................VI
ÖNSÖZ......................................................................................................... VII
GİRİŞ
I. Araştırmanın Konusu .................................................................................. 1
II. Araştırmanın Amacı .................................................................................. .1
III. Araştırmanın Yöntemi .............................................................................. 1
IV. İmam Mâturîdî’nin Kelâmi Yönü ............................................................. 2
V. İslam’da Nübüvvet ...................................................................................... 3
BİRİNCİ BÖLÜM
İMAM MÂTURÎDÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ ..................................... 5
1.1. Mâturîdî’nin Hayatı .................................................................................. 5
1.1.1. Mâturîdî Kimdir ................................................................................ 5
1.1.2. Mâturîdî’nin Yetiştiği Coğ rafi ve Siyasi Ortam ................................. 7
1.1.3. Mâturîdî’nin Yaşadığı Çağda Dini ve Fikri Akımlar .......................... 9
1.1.3.1. Selefiyye ................................................................................... 9
1.1.3.2. Mutezile ................................................................................. 11
1.1.3.3. Eşariyye .................................................................................. 13
1.2. Mâturîdî’nin Eserleri .............................................................................. 15
1.2.1. Kelam ve Mezhepler Ta rihi ile İlgili Eserleri ................................... 15
1.2.1.1. Kitâbü’t-Tevhîd ...................................................................... 15
1.2.1.2. Kitâbü’l-Makalât .................................................................... 15
1.2.1.3. er-Red ale’l-Karâmita ............................................................. 15
1.2.1.4. Kelam ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Diğer Eserleri ................. 16
1.2.2. Fıkıh ve Usûlü Fıkıh ile İlgili Eserleri .............................................. 16
1.2.3. Tefsir ve Kıraat ile İlgili Eserleri ..................................................... 16
1.2.3.1. Te’vilâtu’l -Kur’ân .................................................................. 16
1.2.3.2. Risâle fi mâ lâ yecûzu’l -vakfu aleyhi fi’l-Kur’ân .................... 17
II
İKİNCİ BÖLÜM
NÜBÜVVET KAVRAMI .............................................................................. 18
2.1. Nübüvvet Kavramının Tanımı ............................................................... 18
2.1.1. Nebi ve Resul Kavramlarının Sözlük Anlamları .............................. 18
2.1.2. Nebi ve Resul Kavramlarının Terim Anlamları ................................ 19
2.2. Kur’ân-ı Kerim’de Nübüvvet Kavramı ................................................. 21
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İMAM MÂTURÎDÎ’NİN NÜBÜVVET ANLAYIŞI ..................................... 24
3.1. Nübüvvet Anlayışı ................................................................................... 24
3.1.1. Nübüvvetin ispatı ............................................................................ 24
3.1.2. Nübüvvetin Gerekliliği .................................................................... 28
3.1.2.1. Nübüvvetin Akl en Gerekliliği ................................................. 28
3.1.2.2. Nübüvvetin Naklen Gerekliliği ............................................... 31
3.1.3. Nübüvvet ve Vahiy .......................................................................... 31
3.1.3.1. Vahiy Kavramı ....................................................................... 32
3.1.3.2. Allah-Peygamber Diyalogu ..................................................... 32
3.1.3.3. Peygamberlerin Haberi ........................................................... 36
3.1.4. Nübüvvet ve Akıl ............................................................................ 38
3.1.5. Nübüvvet ve Mucize ........................................................................ 41
3.1.5.1. Mucizenin Sözlük ve Terim Anlamı ........................................ 43
3.1.5.2. Mucizenin Nübüvvete Delaleti ................................................ 46
3.1.5.3. Mucize Çeşitleri ...................................................................... 47
3.1.5.3.1. Akli Mucizeler ............................................................... 48
3.1.5.3.2. Hissi Mucizeler .............................................................. 49
3.1.5.4. Diğer Peygamberlerin Mucizeleri ........................................... 52
3.2. Peygamberlerin Ortak Görevleri ........................................................... 54
3.2.1. Tevhide Çağrı .................................................................................. 54
3.2.2. İnsanlara Örnek Olmak .................................................................... 57
3.3. Peygamberlerin Sıfatları ......................................................................... 59
3.3.1. Sıdk................................................................................................. 59
3.3.2. Emanet ............................................................................................ 60
3.3.3. İsmet ............................................................................................... 62
3.3.4. Tebliğ .............................................................................................. 66
III
3.3.5. Fetanet ............................................................................................ 72
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
İMAM MÂTURÎDÎ’DE NÜBÜVVETİN NİTELİKLERİ .......................... 74
4.1. Nübüvvetin Temel Özellikler i................................................................. 74
4.1.1. Nübüvvetin Vehbi Olması ............................................................... 74
4.1.2. Nübüvvetin İnsanlar Arasından Birisine Verilmesi .......................... 77
4.1.3. Nübüvvetin Mesajlarının Evrensel Olması ....................................... 86
4.2. Toplumların Nübüvvete Olan İhtiyacı ................................................... 88
SONUÇ........................................................................................................... 91
BİBLİYOGRAFYA ....................................................................................... 93
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................... 99
IV
KISALTMALAR
a. g. e
: adı geçen eser
a. s
: aleyhisselam
AÜİFD
: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakül tesi Dergisi
b.
: bin
bkz.
: bakınız
c.
: cilt
çev.
: çeviren
DİA
: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
DİB
: Diyanet İşleri Başkanlığı
h.
: hicri
haz.
: hazırlayan
Hz.
: Hazreti
krş.
: karşılaştır
mad.
: maddesi
MEB
: Milli Eğitim Bakanlığı
nşr.
: neşr eden
ö.
: ölümü
s.
: sayfa
S. A. V.
: Sallallahu Aleyhi Vessellem
say.
: sayı
thk.
: tahkik eden
trc.
: tercüme eden
ty.
: tarih yok
v.b.
: ve benzeri
vr.
: varak
yay.
: yayınları
V
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
İmam Mâturîdî ve Nübüvvet Anlayışı
Kenan GİLGİL
Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
Kelam Bilim Dalı
2008, Sayfa: X + 99
İslam’da nübüvvet konusu, Allah’ın varlığı ve birliği ve ahiret inancınd an sonra
üçüncü önemli konudur. Çünkü bütün ilâhi emirler ve yasaklar bu kurum aracılığıyla
insanlığa bildirilmektedir. Zaman içinde insanların peygamberler hakkındaki merakları,
mevcut bilgilere nesiller b oyu yeni ilaveler getirmiştir . Bu ilaveler kutsal kitaplara ve
onların yorumlarına da yansımıştır. Bu bilgilerin önemli bir kısmı peygamberler
hakkında gerçekleri aksettirmediği gibi çoğunluğu menkıbe görüntüsündedir.
İşte bu yanlış anlayışların, Kur’ân doğrultusunda düzeltilmesine katkıda bulunur
düşüncesiyle İmam
Mâturîdî’nin nübüvvet anlayışının incelenmesi gerektiğini
düşündük.
Anahtar Kelimeler: Akıl, İslam, Kelâm, Maturidiyye, Mezheb, Mucize,
Nübüvvet, Tevhid, Vahiy
VI
SUMMARY
Masters Thesis
İmam Mâturîdî and Understanding Prophety
Kenan GİLGİL
University of Fırat
The Institute of Social Sciences
The Departmant of Basic Islamic Sciences
Utterance Sciences
2008, Page: X + 99
The theme prophety in İslam is the third most important them after the existence
and oneness of Allah. Because all divine commands and prohibitions are being
informed to people by this soot mediation. From time to time the great interest of people
about prophets and drom generatio n to the existenced information. These additions were
reflected not only to the holy books, but also to their comment. The most important part
these informations is as they didn’t reflect the truth about prophets most of them are
look like a legend.
Now, in the thought correction these incorrect Koran we thought that there is a
need in studying the mentality of prophety by İmam -ı Mâturîdî.
Key Words: İntelligence, Islam, Utterance, Mâturîdîyya , Sect, Miracle, Prophet,
Unite, İnspiration
VII
ÖNSÖZ
Ebu Mansur Muhammed Mâturîdî, İslam düşüncesinin teşekkül ettiği ilk dönem
İslam âlimlerinden biridir. O, Orta Asya bölgesine hâkim olan ve Mâturîdîyye adıyla
bilinen büyük bir Kelâm okulunun kurucusu olarak da Müslü manlar arasında
bilinmektedir. Muhtelif din ve düşünce akımlarına karşı, mensup olduğu dinin inanç
sistemini ortaya koyup savunmuş, bu misyonundan ötürü daha sonraları Ehl -i Sünnet
olarak anılan Mâturîdîyye mezhebinin imamı olarak saygı ve kabul görmüştür.
Kelâm ilminde aklî düşünceyi temsil eden Mâturîdîyye’nin, Ehl -i Sünnet’in çok
önemli bir ekolü olduğu, bu ilim dalı ile uğraşan uzmanlarca kabul edilen bir gerçektir.
Ebu Hanife ile başlayıp, Ebu Mansur el - Mâturîdî ile şekillenen bu ekol, itikadi
sahadaki problemlere hem aklî hem de naklî yaklaşımlar getirmesi açısından gerçekten
üzerinde durulmaya ve incelenmeye değer bir sistemdir.
İslam’da nübüvvet meselesi önemli bir yere sahiptir . Çünkü bütün ilahi emirler
ve yasaklar bu kurum aracılığıyla insanlığa bildirilmektedir. Peygamberlik, insanın
tarihi ile başlar. Zira ilk insan aynı zamanda ilk peygamberdir. Peygamberlerin insanlara
ulaştırdığı ilahi mesajların tartışıldığı bir ortamda nübüvvet meselesi daha da önem
kazanmaktadır.
İsrailiyatın
tesiri
altınd a
kalındığından
dolayı
zaman
içinde
Müslümanların nübüvvet anlayışı ile Kur’ân -ı Kerim’deki nübüvvet anlayışı birbirine
uymamaktadır. Maalesef Ehl -i Kitap kültürünün tesiriyle Müslümanlar, peygamberlere
bir takım insanüstü vasıflar vermeye başlamışlardır. İslam peygamberi Hz. Muhammed
(s. a. v.) ve onun tebliğ etmiş olduğu Kur’ân -ı Kerim’in ise nübüvvet hakkında verdiği
bilgiler genelde kısa ve özdür.
Dolaysıyla bu yanlış anlayışların Kur’ân -ı Kerim doğrultusunda düzeltilmesi
gerekmektedir. Bizde nübüvvet h akkındaki bu yanlış düşüncelerin düzeltilmes ine
katkıda bulunur amacıyla İmam -ı Mâturîdî’nin nübüvvet anla yışını incelemeyi gerekli
gördük.
Bu tezde dipnot ve bibliyografya Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü’nün tez ve seminer yazım kuralları doğ rultusunda düzenlenmiştir. Kaynaklara
atıfta bulunurken ilk defa kullandığımız yazarın ve eserin tam ismini, basıldığı yer ve
tarihini zikrettik. Aynı kaynağa yapılan daha sonraki atıflarda ise, sadece yazarın adını
VIII
zikretmekle yetindik. Aynı yazarın birde n fazla eserini kullandığımızda, karışıklığa
sebep olmaması için atıfta bulunduğumuz eserin ismini zikrettik. Bu çalışma bir giriş ve
dört bölümden oluşmaktadır.
Çalışmamızın giriş kısmında tezin konusu, amacı, yöntemi, İmam Mâturîdî’nin
kelâmi yönü ve İslam da nübüvvet konusuna değindik.
Birinci bölümde, İmam Mâturîdî’nin hayatını ve eserlerinini irdelemeye çalıştık.
İkinci bölümde, nebi ve resul kavramlarının sözlük ve terim anlamlarını
belirttikten sonra aralarındaki farkı açıklayarak Kur’ân -ı Kerimin nübüvvetle ilgili
açıklamalarını ortaya koymaya çalıştık.
Üçüncü bölümde ise tezin ana konusunu teşkil eden Mâturîdî ’nin nübüvvet
anlayışını, peygamberlerin ortak görevlerini ve peygamberlerin sıfatlarını belirtmeye
çalıştık.
Dördüncü bölümde, yine Mâturîdî’ nin görüşleri doğrultusunda nübüvvetin temel
özelliklerini ve toplumların nübüvvete olan ihtiyacını açıklamaya gayret ettik.
Öncelikle danışmanlığımı yapan ve çalışmam boyunca özgün fikirleriyle bana
yardımcı olan değerli hocam Sayın Doç. Dr. Selim ÖZARSLA N Bey’e, kaynak temin
etmemde ve zorlandığım bazı kaynakları okumamda bana yardımcı olan değerli
hocalarıma ve arkadaşlarıma teşekkür etmeyi kendime bir borç bilirim.
ELAZIĞ- 2008
KENAN GİLGİL
1
GİRİŞ
I. Araştırmanın Konusu:
Araştırmamızın konusu, İmam Mâturîdî’nin hayatını, eserlerini ve nübüvvet
anlayışını başta Mâturîdî ’nin eserleri olmak üzere ve diğer kelam kaynaklarından
istifade ederek kelam metoduna göre araştırmaktır.
II. Araştırmanın Amacı:
İlk kelam kitaplarında nübüvvet konusunda fazla bir şey görülmez. Daha sonra
iç ve dış amillerin etkisiyle kelam kitaplarında nübüvvet konusuna temas edildiği ve
konuya geniş yer verildiği görülür. Ayrıca Kur’ân-ı Kerim’de de nübüvvet konusuna
genişçe yer verilmektedir.
Nübüvvet konusu diğer mezheplere göre hatta diğer semavî dinlere göre
araştırılması gereken önemli bir meseledir. Şayet nübüvvet meselesi üzerine yapılan
araştırmalar artarsa bu konudaki bilgiler şeffaflaşacak dolaysıyla peygamberliğin
konumu ve önemi daha iyi anlaşılacaktır. Ayrıca İmam Mâturîdî ve fikirleri üzerine
gecikmeli de olsa günümüzde birçok çalışma yapılmakta ve bu çalışmalar ın daha da
artacağını ümit ediyoruz. Bu çalışmalar birbirini tamamlar niteliktedir.
Biz de bu çalışmamızda daha sonraki dönemlerde iç ve dış amillerin etkisiyle
kelam kitaplarında yer edinen nübüvvet meselesini; Ehl -i Sünnet ve’l Cemaat’in önde
gelen mensuplarından İmam -ı Mâturîdî’nin anlayışıyla, kelam ilminin perspektifinden
bakarak somutlaştırma ya çalışacağız. Bu çalışmanın İmam Mâturîdî ile ilgili yapılan
diğer araştırmalara katkısı olacağını umuyoruz .
III. Araştırmanın Yöntemi :
Çalışmamızda öncelikle İmam Mâturîdî’nin eserleri daha sonra klasik kelam
kaynakları, çağdaş kelam kaynakları ve sö zlükler taranarak elde edilen bilgiler
akademik bir düzene konularak, elde edilen bu veriler kelam ilmi metodu çerçevesinde
incelenmeye çalışılacaktır.
2
IV. İmam Mâturîdî’nin Kelâmi Yönü:
Mâturîdî, fakih ve müfessir kimliğinden daha çok mütekellim kimliğiy le tanınan
ve alanında takdir edilen bir kimse olmuştur. İsmine nispet edilen Maturidiliğin
kurucusu olarak tanınmaktadır.
Mâturîdî’nin Kitâbu’t-Tevhid ve Te’vilât’ı incelendiğinde, kendinden önceki
mütekellimlerin tartışmadığı önemli problemleri tartıştığ ı, daha önce kullanılmayan
aklî, naklî, semantik temellendirmelerde bulunduğu ve kelama gerçek anlamda bir bilim
hürriyeti kazandırdığı açıkça görülecektir. 1
İslam’da dinî esaslar üzerindeki aklî tefekkürün Mutezile ile başladığı
bilinmektedir. Hicri I. asrın sonu ile Hicri II. asrın başlarındaki ilk fikri hareketlerden
sonra Mutezile mezhebi bir fikir ekolü olarak doğmuştur. Mutezile mezhebi, naklin
yanında akla daha çok önem vermiş ve nassı aklın ışığında yorumlamıştır. Ayrıca
Mutezile, Müslüman olmayan g rupların İslam’a yönelik itiraz ve eleştirilerine
reddiyeler yazmış, İslam dinini aklî yollarla savunmaya çalışmıştır.
2
Ancak daha
sonraları Mutezile mensupları kendi tarafında olmayanları zorlayarak kendi fikirlerini
benimsemelerini istemişlerdir. Fakat b u zorlamalar Mutezilenin zamanla yok olmasına
sebep olmuştur. Mutezile her ne kadar yok olup gitmişse de kelam metodu Mutez ile
tarafından ortaya konulmuştur.
Kelam ilmi, hicrî III. asrın ortalarından itibaren Sünni âlimler tarafından
öğrenilmiş ve hicri IV. asır başlarında Ehl-i Sünnet Kelamı kurulmuştur. Ehl-i Sünnet
Kelam ilminin kurucuları, Ebu’l Hasan Eş’ari ile Ebu Mansur el -Mâturîdî’dir.
Mâturîdî, dinin öğrenilmesinde aklı ve naklî , iki önemli bilgi kaynağı olarak
görmekte ve kelami problemlerin çözüm ünde akla ve akıl yürütmeye büyük önem
vermektedir. Mâturîdî, kelami görüşlerini ele aldığı eserinde bilgi kuramı, ilahiyat,
nübüvvet, ahiret, insan fiilleri, kaza ve kader, büyük günah meselesi, iman ve İslam gibi
konuları akli ve nakli temellendirmeler ı şığında ortaya koymaktadır.
Nakil’den maksat Kur’ân -ı Kerim ve sünnettir. En başta Kur’ân gelir ve
Kur’ân’ın anlaşılması konusunda Mâturîdî’nin Selefiye, Mutezile mezheplerinden ve
1
Kutlu, Sönmez, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Ankara, 2003, s. 22.
2
Ebu Seleme es-Semerkandi, Akaid Risalesi, haz. Ahmet Saim Kılavuz, İstanbul, 1989, s. 13.
3
filozoflardan ayrılan metodu vardır. 3 Selefiye Kur’ân’ı olduğu gibi alır v e üzerinde
düşünülmesine imkân tanımaz. Mutezile, Kur’ân ve akıl birbiriyle çelişirse Kur’ân’ı
bırakır aklı esas alır. Filozoflara göre ise mutlak doğru ancak akıl ile bilinir ve bulunur,
Kur’ân’ın önemi yoktur. Mâturîdî’ye göre daha önce belirttiğimiz gib i nakle ve akla
aynı oranda itimat etmek gerekmektedir. Aklın ihmalini, akıl yürütmenin terk
edilmesini istemez, akıl ve nakli değer bakımından dengede tutulmasını ister. Yani
birinin diğerine tercihini doğru görmez. Diğer kelami görüşlerinde olduğu gibi n übüvvet
konusunda da aynı metodu izlemiştir.
V. İslam’da Nübüvvet:
İslam’da nübüvvet konusu, Tevhid inancı ve Ahiret inancından sonra üçüncü
önemli konudur. Çünkü bütün ilahi emirler ve yasaklar bu kurum aracılığıyla insanlığa
bildirilmektedir. Peygamberl ik, insanın tarihi ile başlar. Zira ilk insan aynı zamanda ilk
peygamberdir. 4 Peygamberlerin insanlara ulaştırdığı ilahi mesajların tartışıldığı bir
ortamda nübüvvet meselesi daha da önem kazanmaktadır.
Tarihe baktığımız zaman birçok peygamberin gelip geçt iğini görmekteyiz.5
Nübüvvet hakkındaki bilgiler genel olarak iki yolla elde edilmektedir. Bu yollardan
birincisi kutsal kitapların bildirdikleri ikincisi ise tarih kitaplarından öğrendiklerimizdir.
Zaman içinde insanların, nübüvvet hakkındaki merakları ve bu merakların tahrik ettiği
bazı kabiliyetler, mevcut bilgilere nesiller boyu yeni ilaveler getirmişler. Bu ilaveler
kutsal kitaplara ve onların yorumlarına da yansımıştır. Bu bilgilerin büyük bir
çoğunluğu nübüvvet hakkındaki gerçekleri yansıtmadığı gibi çoğunluğu menkıbe
görüntüsündedir.
Gerçek şudur ki; nübüvvet müessesesine inanılmadan din, yani ilâhî emir ve
yasaklar söz konusu olmaz. Çünkü peygamberler, Allah Teâla’ nın insanları irşad için
3
Ecer, Ahmet Vehbi, Büyük Türk Alimi Mâturîdî, Yesevi Yay. , İstanbul, 2007, s. 71.
4
Bkz. Bakara, 2/ 31, 33.
5
Ehl-i Sünnete göre; peygamberlerin sayılarını tahmini olara k söylemek doğru görülmemiştir. Çünkü
sayının tespit edilmesi halinde, eğer rakam büyük olursa, gerçekt e enbiyadan olmayanların
peygamber sayılanlar içine katılması; eğer küçük olursa, enbiyadan olanların peygamberlerden
sayılmaması gibi bir dur umla karşı karşıya kalınabilir.
4
gönderdiği birer ilâhî elçi olarak kendilerine vahyolunan ilâ hî hükümleri, emir ve
yasakları yalnız tebliğ etmekle kalmazlar; aynı zamanda bu hükümleri kendi
nefislerinde aynen tatbik eder ve günlük hayatımızda fert ve toplum olarak nasıl
uygulayacağımızı gösterirler . Bütün peygamberler Allah Teâla tarafından seçilip ilâhî
elçiler olarak insanlara gönderildiklerine göre, hepsi birbiriyle kardeş gibidirler. Onlar
bir ailedendir ve bir tek cemaattir . Bütün peygamberler doğru sözlü, sâdık, emîn, akıllı,
sağlam karakterli, uyanık kalpli, yüksek ahlaklı, dünyada ve âhiret te itibarlı ve Allah’a
en yakın olan sevgili kullar, ilahi elçilerdir. Onların diğer insanlardan ay rı, kendilerine
ait ortak bazı sıfat ve özellikleri vardır. Bu sıfatlar sayesinde yüce yaratıcı ile kulları
arasında elçilik yapma liyakatini kazanmış olurla r.
İslam peygamberi Hz. Muhammed ( s.a.v) ve onun tebliğ etmiş olduğu Kur’ân -ı
Kerim’in nübüvvet hakkında bizlere verdiği bilgiler genelde kısa ve özdür. Fakat gerek
Kur’ân-ı Kerim tefsirlerinde, özelikle rivayet tefsirlerinde, gerekse hadis ve onun
açıklamalarında nübüvvetle ilgili haberlerin aşırı boy utlara vardığını söyleyebiliriz.
Bunda Ehli Kitap olarak anılan Yahudi ve Hıristiyanlara ait yazılı ve şifahi söylentilerin
etkisi büyük olmuştur.
İsrailiyatın tesiri altında kalındığından dolayı zaman içinde Müslümanların
nübüvvet anlayışı ile Kur’ân -ı Kerim’deki nübüvvet anlayışı birbirine uymamaktadır.
Maalesef Ehl-i Kitap kültürünün tesiriyle Müslümanlar, peygamberlere bir takım
insanüstü vasıflar vermeye başlamışlardır.
Buna ilave olarak Kur’ân-ı Kerim ve hadislerde nübüvvetle ilgili olan naslardaki
aşırı anlayışlar nübüvveti gerçek konumundan dışarı çıkarmıştır. Dolaysıyla bütün bu
yanlış anlayışların Kur’ân -ı Kerim doğrultusunda düzeltilmesi gerekmektedir.
5
BİRİNCİ BÖLÜM
İMAM MÂTURÎDÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ
1.1. MÂTURÎDÎ’NİN HAYATI
İnsanlar yaşadıkları coğrafî ve kültürel ortamların ın etkisi altında şekillenirler ve
kişilik kazanırlar. İnsa nların ve milletlerin araştırılmasında yaşanılan coğrafyanın etkisi
inkâr edilemez. Özellikle yaşanılan coğrafyadaki siyasi ortam kişilerin fikirleri üzerinde
olumlu veya olumsuz etki yapabilmektedir.
1.1.1. Mâturîdî Kimdir:
Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, bugünkü Özbekistan
Cumhuriyeti’nin Semerkand şehrine nispetle Semerkandî, onun bir mahallesi olan
Maturid’e (Maturid) nispetle de Mâturîdî diye anılır. 6
Kaynaklara baktığımızda Mâturîdî’nin hayatı hakkında pek fazla bir bilgiye yer
verilmediğini görmekteyiz. Kesin bir tarih olmamakla beraber onun miladi 852- 863
yıllarında doğduğu kabul edilmektedir. İmam Eş’ari miladi 873 yılında doğduğuna göre
Mâturîdî’nin Eş’ari’den yaklaşık 10 veya 20 y ıl önce doğduğu açıkça ortadadır .
Mâturîdî ve Eş’ari’nin aynı dönemde yaşadığı ve Ehl-i Sünnet akidesini savundukları
bilinen bir gerçektir ancak imam Mâturîdî’nin daha erken doğduğunu ve Eş’ari’nin
yaklaşık kırk yıl Mutezile fikirlerini savunduğunu düşünürsek Ehl -i sünnet akidesini ilk
savunan kişinin İmam Mâturîdî olduğunu söyleyebiliriz. Ehl-i Sünnet anlayışını
savunup Müslümanlar arasında yayılması için büyük çabalar sarfeden İmam Mâturîdî
ayrıca yaşadığı coğrafyada aşırı görüşlere karşı da daima mücadele etmiştir. Mâturîdî
bütün bu mücadelelerine rağmen maalesef birçok ilim ve mezhep tarihçisi tarafından
ihmal edilmiştir. Bunun birçok nedenleri olabilir dolaysıyla bu nedenl eri ortaya
çıkarmak için bu nedenler üzerinde ayrıca araştırmalar yapılması gerekmektedir. Buna
rağmen diğer bölgelere nazaran doğu bölgesindeki Hanefi müellifler tarafından
Mâturîdî’nin ihmal edilmediğini7 söyleyebiliriz.
6
Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed. b. Muhammed, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, İsam yay. ,
Ankara, 2003, s. XVII; Kutlu, Sönmez, a. g. e. , s. 18; Ecer, Ahmet Vehbi, a. g. e. , s. 31.
7
Kutlu, Sönmez, a. g. e. , s. 152.
6
Mâturîdî’nin doğum tarihi kesin olarak bilinmediği gibi onun soyu hakkında da
birçok tartışmalar yapılmıştır. Sem’ani (öl. 1166) ve Zebidi (öl. 1790) gibi bazı
yazarlarca Mâturîdî’nin soyunun Ebu Eyyub el -Ensarî’ye 8 dayandırılmasının yanl ış
olduğunu Prof. Dr. Sönmez Kutlu ş öyle açıklar:
"1. Mâturîdî’nin yetiştiği bölgede kaleme alınan kaynaklarda böyle bir bilgi
yoktur.
2. Onun soyunun Ebu Eyyub el -Ensari’ye dayandıran Zebidi, soyunun gerçekten
ona ulaştığı için değil, takdir ve şereflendirme amacıyla kullandığını belirtmektedir.
3. Mâturîdî’nin eserleri, özellikle Kitabü’t -Tevhid’in Arap dili bakımından bazı
ifade bozuklukları, muğlâklıkları ve gramatik hataları içermesi, onun Arap olmayan
birisi tarafından kaleme alındığını açıkça göstermektedir.
4. Eserlerinde ifadelerin zaman zaman Türkçe cümle yapısına uygun biçimde
kurulması, eserlerin Türk asıllı bir âlime ait olduğunun en önemli kanıtıdır.
5. Mensupları tarafından Eş’arî’nin Arap asıllı olmasıyla övünülürk en aynı şeyin
mâturîdî için yapılmaması da onun Arap olmadığının bir delilidir. 9"
Aynı konu hakkında Prof. Dr. Bekir Topaloğlu şöyle diyor: "Kitapta anlatım
bozukluklarının ve gramer hatalarının mevcudiyeti okuyucuyu, müellifin Arap kökenli
olmadığı sonucuna götürür. Kitapta yer alan cümlelerin birçok yerde Türkçe cümlelerin
kuruluşuna benzediği gözlenmektedir. Bu sebeple Mâturîdî’nin Türk asıllı olma ihtimali
kuvvet kazanmaktadır. 10" Anlaşıldığı kadarıyla Mâturîdî Türk kültür ortamında doğmuş,
büyümüş bir Türk âlimidir. Asıl önemli olan konu ise onun İslam âlemi için önemli bir
şahsiyet olmasıdır. Günümüzde onun mensuplarının milyonlarla ifade edilmesi bu
gerçeği açıkça ortaya koymaktadır.
Mâturîdî, kendi coğrafi bölgesinde Hanefi mezhebine bağlı bilginlerd en ders
almıştır. Bunlar Ebu Nasr el -İyazî, Ebubekir Ahmet el -Cürcanî, Kadı Muhammed
b.Mukatil er-Razî, Nusayr b. Yahya el -Belhî gibi bilginlerdir. Bunlar da Ebu Hanife’nin
takipçileri olan İmam Muhammed (öl. 804) ve İmam Ebu Yusuf’dan (öl. 804) ders alan
8
Ecer, Ahmet Vehbi, a. g. e. , s. 32.
9
Kutlu, Sönmez, a. g. e. , s. 18.
10
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. XIX.
7
Süleyman el-Cüzcanî’nin öğrencileridir. 11 O, Ebu Hanife çizgisinde ve kendisine
nispetle kurulan Mâturîdîyye mezhebinin kurucusu olarak kabul edilmiştir.
Mâturîdî’nin mensupları, onu çeşitli la kaplarla anarlar: "İmâmu’l -Hüdâ" (hidayet
önderi), "alemü’l-hüdâ" (hidayet meşalesi), "imâmü’l -mütekellimin" (kelamcıların
lideri), "musahhihu akaidi’l -müslimîn" (Müslümanların akaidini yanlışlardan arındıran),
"reîsü ehli’s-sünne" (Ehl-i sünnet’in reisi) gibi. 12 Mâturîdî’ye verilen bu lakaplar,
Mâturîdî’nin mensuplarının gönlünde nasıl bir yer işgal ettiğini ortaya koyma açısından
önemlidir.
Mâturîdî’nin (333/944) yılında Semerkand’ta vefat ettiği konusunda ittifaka
yakın bir kanaat vardır. Semerkand’ın Cakardîze mahallesindeki bilginlerin gömüldüğü
mezarlığa defnedilmiştir.13
1.1.2. Mâturîdî’nin Yetiştiği Coğrafi ve Siyasi Ortam:
Mâverâünnehir, Ceyhun nehrinin doğu tarafı olup, İslam’dan önce Hayatıla,
İslam’dan sonra ise Mâverâünnehir olarak isimlendirilen bölgenin adıdır. Bu nehrin batı
tarafına da Horasan denilmekt edir. Bölgede, Tirmiz, Nesef, Taşkent, Fergana, Buhara
ve Semerkand gibi önemli kültür merkezleri bulunmaktadır. Bunlardan Semerkand,
İslam öncesi ve İslam sonrası dönemde, çeşitli din ve kültürlerin kavşak noktası
olmuştur. Bu şehir, bölgede İslam’ın yayı lmasından birkaç asır gibi kısa süre sonra,
İslam düşüncesinin başta kelam/itikad, fıkıh ve tefsir olmak üzere çeşitli alanlarda
önemli eğitim merkezlerinden birisi hâline gelmiştir. 14 İmam Mâturîdî ilmin merkezi
haline gelen Semerkand şehrinde dünyaya gelm iştir.
Onun doğduğu yıllarda, Mâverâünnehir, önceleri Abbasi Devleti’ne bağlı yarı
otonom, sonraları ise ondan ayrılıp müstakil bir devlet olan Samaniler’in
(Samanoğulları) yönetimi altına girmiştir. Mâverâünnehir, Samaniler’in yönetimi altına
11
İmamoğlu, Ragıb, İmam Ebu Mansur el-Mâturîdî ve Te’vilât’ül -Kur’ân’daki Tefsir Metodu,
Ankara, 1991, s. 16.
12
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. XVII ; Gölcük, Şerafeddin, Kelam Tarihi, Esra
yay. , İstanbul, 1998, s. 111.
13
Bak: Ecer, A. Vehbi, Türk Din Bilgini Mâturîdî, Ankara, 1978, s. 9–16.
14
Kutlu, Sönmez, a. g. e. , s. 17.
8
girince Türkler arasında İslamiyet ’in yayılma süreci daha da hızlanmış oldu. 15
Gerçekten de Samaniler, ele geçirdikleri bölgelerde İslamiyet’i yayma gayreti içinde
oldular ve Türklerin bu konuda katkılarından yararlandılar. Oğuz ve Karluklar’dan
oluşan 1000 aileyi hududa yerleştirerek saldırıları önlemeyi amaçladılar. 16 Türklerle iyi
ilişkiler içinde oldular, ırkçılıktan bağımsız olarak kültürel ve dini etkinliklere öncelik
tanıdılar.
O dönemde Mâverâünnehir bölgesindeki şehirler , birer kültür merkezi haline
geldiler. Yollar, kaleler, camiler, mescitler, ribatlar, tekke ve zaviyeler ile çeşitli hayır
kurumları inşa edildi. İslam dünyasının parlak bir uygarlık alanı haline gelen
Mâverâünnehir’de büyük Türk bilginleri yetişti.
Disiplinli,
iyi
bir
yönetim
kuran
Samaniler,
Sü nni
Müslümanlığın
savunuculuğunu ve yayıcılığını üstlendi. Her dalda ilim adamları yetişti. İlim adamları
krallar düzeyine ulaşmıştır. 17 İslami ilimlerden başka tıp, matematik, astronomi, felsefe,
fizik, kimya, tarih ve coğrafya gibi alanlarda da büyük bilg inlerin yetişmesine ortam
hazırlamıştır.
Samaniler, Sünni İslam anlayışını devlet politikası haline getirerek Türkler
arasında yaygınlaştırmışlardır. Türkler in itibarı devlet ve toplum nezdinde yükselişe
geçmiştir. İşte böylesine Türklerin ve ilim adamları nın itibarlı olduğu bir ortamda, Ebu
Mansur Muhammed el -Mâturîdî ortaya çıktı ve Sünni inanç sistemini yazdı ve yaydı.
Mâturîdî’nin yetiştiği çevre siyasi açıdan h uzurlu olmakla beraber çeşitli düşüncelerin,
bidat içerikli görüşlerin, farklı din ve me zheplerin var olduğu fikirsel bağlamda karışık
bir çevre idi.
Mâverâünnehir, Samanilerin yönetimi altına girince Abbasi iktidarının batı
merkezlerinde baskı gören Haricilik, Mutezile, Zeydilik, İsmaililik gibi pek çok siyasi
ve itikadi mezhep, görüşlerini merk ezi otoritenin zayıfladığı bu bölgede yaymaya
15
Barthold, W, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Yay: K.Y. Kopraman- A. İ. Aka, Ankara,
1975, s. 76.
16
Yazıcı, Nesimî, İlk İslam Türk Devletleri Tarihi, Ankara, 2002, s. 42; Günay, Ünver; Güngör, Harun,
Türk Din Tarihi, Kayseri, 1998, s. 235.
17
Emin, Ahmed, Zuhru’l-İslam, Kahire, 1960, c. I, s. 260.
9
çalışmışlar 18 ancak başarılı olamamışlardır. Çünkü b ölgede, özellikle Türklerin
hâkimiyeti altında olan yerlerde, Hanefilik âdeta milli bir mezhep haline gelmişti.
Dolayısıyla Mâturîdî’nin içinde doğup büyüdüğü kültürel çevrede Haricilik , Mutezile,
Zeydilik, İsmaililik gibi pek çok siyasi ve itikadi mezhep itikadda Mürcie ve Fıkıhta
Hanefilik kadar etkili olamamıştır.
1.1.3. Mâturîdî’nin Yaşadığı Çağda Dini ve Fikri Akımlar :
Hz. Muhammed’den sonra İslam dinini anlama ve yorumlama konusunda bazı
farklı ekoller (dini akımlar, anlayışlar) oluşmuştur. Bunların oluşmasında en başta,
İslam dininin düşünceye hürriyet tanıması, bazı dinlerde olduğu gibi din adına Tanrı
tarafından görevlendirilmiş bir ruhban sınıfının bu lunmayışı, tarihi, siyasi ve sosyal
olaylardaki gelişmeler sayılabilir. 19
Mezhepler, kendi içlerinde, dini görünümlü siyasi mezhepler, itikadi (inançla
ilgili) mezhepler ve fıkhi ( ibadet, ahlak ve sosyal ilişkilerle ilgili) mezhepler diye
ayrılırlar. Mâturîdî’nin yaşadığı çağda var olan mezheplerin belli başlıları Eşarilik,
Haricilik, Babekilik, Cebriyecilik, Dehrilik, Kerramilik, Selefilik, Mürcielik ve
Mutezilecilik gibileridir. Bu akımlardan özellikle Selefiy ye, Mutezile ve Eşariyye’nin,
Maturiliğin ortaya çıkmasında ve taraftar toplamasında etkili olduğunu söyleyebiliriz.
1.1.3.1. Selefiyye:
Selefiyye20; Sıfatiyye, Eseriyye ve Ehl -i Sünnet-i Hâssa adlarıyla da anılır.
Genel olarak sahabe ve tabiûn mezhebinde bulunan fukaha ve muhaddisûnun yolu
şeklinde tarif olunmaktadır. 21
18
Bölgedeki dini durum ve mezhepler hakkında geniş bilgi için bkz: Kutlu, Sön mez, Türklerin
İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara, 2002, s. 156–158.
19
Mezheplerin doğuşu hakkında bkz: Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri,
Muğla, 1999, s. 7–49.
20
Selefiye hakkında bkz: Sarıkaya, Saffet, İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler, Isparta, 2001, s. 75–77
21
İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, İstanbul, 1341h, c. I, s. 98; Akseki, Ahmet Hamdi, İslâm
Dini, Ankara, 1962, s. 49.
10
Hicri III. Yüzyıl başlarında ortaya çıkan bu zümrenin yolunun, Kur’ân ve Sünnet
yolu olduğu ifade edilmektedir. Bunlar, Müslümanlığı Hz. Peygamber zamanında
buldukları gibi devam ettirmek istemişlerdir. Kur’ân ve Sünnette be lirtilen esaslara akıl
ve rey’e müracaat etmeksizin ve te’vile başvurmaksızın olduğu gibi inanmaktadırlar.
Kur’ân ve Sünneti düz anlamlarıyla aynen kabul ederek dinin zor konularını çözmek
için aklın hakemliğine ve yoruma yanaşmazlar.
Sonraları Selefiyye’nin görüşleri yedi esasta22 toplanıldı. Bu yedi esas onların
düşünce yapısını ortaya koyma açısından önemlidir. Bunlar;
1. Takdis: Allah’u Teala’yı, şanına ve yüceliğine yakışmayan şeylerden ve
cismiyetten, yani maddeye ve cisme ait olan özelliklerden tenzih etmek.
2. Tastik: Allah’ın Kur’ân’da ve Sünnette geçen sıfat ve isimlerinin, onun
yüceliğine, kemaline uygun bir şekilde manaları olduğunu kabul edip , Hz. Peygamber
Allah’ı nasıl tavsif edip açıklamışsa, ona öylece inanmaktır.
3. Aczi İtiraf: Müteşabih ayetlerde geçe n ilahi murad ve maksadı, Allah’ a
bırakarak bunları bilmediğini ve bilemeyeceğini itiraf etmektir.
4. Sükût: Müteşabihlerin anlamını sormamak, onlara dalmamaktır. Câhil birinin,
bilmediği şüpheli şeyleri sormaması, âlimin de buna cevap vermemesi gerekir.
5. İmsak: Müteşabih ayetler üzerinde değişiklik yapmamak, açık ve net olmayan
manaları kullanmaktan ve te’vil etmekten uzak durmak.
6. Keff: Müteşabih ayetlerle, kalben dahi meşgul olma mak ve onlar üzerinde
fikir üretmemektir.
7. Marifet Ehlini Teslim: İnsa nlara kapalı görünen müteşabihat ve yüce konular
Peygamber ve sahabeye gizli değildir. Bu bakımdan onların herkese kapalı olduğu
düşünülmemelidir. Ancak bunlar üzerinde durmak yerine, te’vilini ancak Allah bilir
diyerek onların bilgisini ehline bırakıp çeş itli yorumlar yapma yoluna gidilmemesi
gerekir.
Bu esaslara baktığımızda selefiler , Kur’ân ve sünneti anlamada zahir manaları
kullanmışlardır. Bu anlayış tamamen iyi niyetin bir sonucudur ancak; dinin
savunulması, yayılması, insanların ikna edilmesi, farkl ı düşüncedeki din düşmanlarıyla
22
İzmirli, a. g. e. , c. I, s. 98.
11
mücadele edilmesi ve dinle ilgili ortaya çıkan sorunların halledilmesi bu anlayışla
mümkün olamamaktadır. Bu yüzden ikna ve savunma metoduna sahip olmayan
Selefiyye’nin yetersizliği ve aczi karşısında önce Mutezile daha sonr a Eşariyye ve
Maturidiyye ortaya çıktı.
1.1.3.2. Mutezile:
Zamanla İslam yayılmaya başladı ve dine giren insanların sayısı hızla arttı. Dine
yeni girenlerin sordukları sorulara selefiler cevap veremediler ve çelişkili görünen
konularda açıklama yapamadıla r. Ortaya çıkan sorunları çözmek için aklı kullanmak
gerekiyordu ama o dönemde aklı sadece filozoflar kullanıyordu. Onlar aklı kullanmakla
beraber dinin kaynaklarını da hiçe sayıyorlardı. Ayrıca onların dini savunma gibi bir
gayeleri de yoktu. İşte böyle b ir ortamda İslam dinini aklı kullanarak savunmak üzere
Mutezile mezhebi ortaya çıktı.
Vasıl b. Ata (131/748) ve Amr b. Ubeyd (143/761) Basra’da Hasan Basri’nin
(110/728) ders halkasında kebire (büyük günah) işleyenin ne mümin ne kâfir olmadığını
beyanla, bu kimsenin " el-Menziletü Beyne’l-Menzileten" de (İman ve Küfür gibi iki
makam
arasında)
olduğunu
söyleyerek
ayrılmalarından
dolayı
bu
isimle
adlandırılmışlardır. Vasıl, Hasan Basri’nin meclisinden ayrılınca ona arkadaşı Amr b.
Ubeyd katıldı. O zaman halk onlar hakkında şöyle dedi:
"Bu ikisi ümmetin inancından, görüşünden ayrıldılar. " O günden itibaren
bunlara uyanlara Mutezile dendi. 23 Bu konuda Hasan Basri’nin " Vasıl bizden ayrıldı"
sözü çok meşhurdur. 24 İşte Mutezilî ismi Hasan el -Basri’nin bu sözünden s onra Vasıl ve
ona uyanlara verilmiştir. Bunların meydana getirdiği topluluğa da i’tizal (ayrılanlar)
mezhebi anlamında Mutezile mezhebi denilmiştir.
Hasan Basri büyük günah sahibini münafık, Mürcie mümin, Havaric’den
Ezarika kâfir sayıyordu. Vasıl bütün bu görüşleri reddederek, kendi görüşünü, büyük
günah işleyeni, el-Menziletü Beyne’l-Menzileteyn’e koyarak ortaya atıyordu.
23
Bağdadî, Ebu’l-Mansûr Abdulkahir b. Ta hir et-Temimî, el-Fark Beyne’l Fırak (Mezhepler
Arasındaki Farklar), çev. E. Ruhi Fığlalı, T.D.V. Yay., Ankara, 2005, s. 86.
24
Şehristanî, Ebu’l Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, Kahire, 1968, c. I, s. 48.
12
Buna göre, Hariciler şiddet ve sertlik yolunu seçip sadece kendilerini mümin
sayıyor, Mürcie ise uzlaşmacı bir yol takip ederek Şia’yı, Havaric’i ve bunların
karşısında olanları mümin kabul ediyordu. Mutezile’ye gelince o, Havaric ile Mürcie
arasında yer almakta, ne Hariciler kadar sert bir tutum içerisine girmekte, ne de Mürcie
kadar yumuşak davranmaktadır. Onlara göre büyük günah işleye n mümin değildir, ama
kâfir de değildir. Öyleyse el -Menziletü Beyne’l-Menzileteyn, iman ile küfür arasında
bir mertebede (fâsıklık mertebesinde) dir.
O dönemlerde büyük günah meselesi üzerinde çokça durulmuş ve çeşitli
görüşler ileri sürülmüştür. Bunun en önemli sebebi ise sahabe arasında meydana gelen
olaylardır. Karşı karşıya gelen sahabe gurupları arasında acaba hangisi haklıydı? Hz.
Osman mı, yoksa onu şehit edenler mi? Hz. Ali mi, yoksa Hz. Aişe mi? Ve diğer
olaylar.
Aslında Mutezile, ümmetin genel ina ncından ayrılarak kendisine has bir inanç
sistemi oluşturduğu için bu adı almıştır. Kendileri bunu kabul etmeseler de inanç
sistemlerini beş ( Tevhid, Adalet, Va’d ve Va’id, el -Menziletu beyne’l-Menzileteyn, ElEmru
bi’l-Ma’ruf
ve’n-Nehyi
anil-Münker)
esasta
toplamaları
bunu
açıkça
göstermektedir.
Mutezile mezhebi mensupları, dini anlama ve anlatmada akla büyük önem
vermiş ve dinin ana kaynaklarını yani nakli ikinci planda tutmuşlardır. Bunlar İslam
dünyasında akılcı ve ilimci bir hareketin gelişmesine ve o luşmasına vesile olmuşlardır.
Mutezile her ne kadar aklı kullanmışsa da kendi fikirlerindeki bazı çelişkileri
çözememişlerdir. Mesela Kur’ân’ın mahlûk (yaratılmış) olduğu, kadim (öncesiz)
olmadığı fikrini Yahudi bilginlerden etkilenerek ortaya koymuşlardır .25 Bu anlayışı bir
iman göstergesi olarak kabul ettikleri için aksini iddia edenlere işkence yapmışlardır.
Mutezile’nin bu ve buna benzer uygulamaları taraftar kaybetmesine ve zamanla yok
olmasına sebep olmuştur.
Aslında Mutezile’nin yıkılışının gerçek seb eplerini öğrenmek istersek bunları
başka yerde değil, fakat yine bu sistemin içinde aramamız lazımdır. Düşünce
özgürlüğünün savunucusu olarak ortaya çıkan bu fırka mensupları, daha sonra bunu
kendileri gibi düşünmeyenler ve onların izinde yürümeyenler için çok gördüler. Memun
25
Işık, Kemal, Mutezile’nin Doğuşu ve Kelamî Görüşleri, Ankara, 1967, s. 36.
13
(ö.833) gibi bazı halifelerin himayesinde mezheplerini Müslümanlara zorla kabul
ettirme çabasına düştüler. 26
Dolaysıyla bu zorlama ve baskılara karşı birtakım guruplar ortaya çıktı. Bunların
en önemlileri, hem Mutezile’nin metotlarını kullanan hem de Kur’ân ve sünneti ihmal
etmeyenlerdir. Bunlardan Ebu’l -Hasan el-Eş’ari (ö.936) Arabistan’da, Ebu Mansur
Muhammed el-Mâturîdî (ö.944) Maveraünnehir bölgesinde, Ebu Cafer et -Tahavi
(ö.944) ise Mısır’da dikkatleri çekmişlerdir.
1.1.3.3. Eşariyye:
Sünnet ve Cemaat Ehli’nin iki büyük kolundan birisi itikadda Eşariyye
mezhebidir. Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail el-Eşari el-Basri’yi itikadda imam olarak kabul
edenlere Eşariyye denilmektedir. İmam Eşari, 260/875 yılında Basra’da doğmuş,
324/936 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir.
O tarihlerde büyük bir bilim merkezi olan Basra şehrindeki âlimler ve bilimsel
tartışma ortamı Eşari’nin yetişmesinde son derece etkili olmuştur. Ehl -i Sünnet ve’lCemaat Kelam okulunun ilk kurucularından olan Eşari, önceleri o sıra larda revaçta olan
Mutezile Kelamı içerisinde yetişmiş bir âlim idi. 27 Eşari, meşhur mutezili âlim Ebu Ali
el-Cübbai’nin (303/916) hem talebesi ve hem de üvey oğludur. Bu sebeple yaklaşık kırk
yaşına kadar Mutezile’yi savundu ve bu alanda eserler yazdı.
Mutezile’nin sayılır âlimlerinden biri durumuna gelen Eşari, hocasına sorduğu
bazı sorulara tatminkâr cevap alamaması sebebiyle mezhebi hakkında şüpheye düşer.
Doğruyu bulma çabası içerisine giren İmam, Hz. Peygamber (S.A.S)’i de rüyasında
görüp sünnetinin zaferi için çalışma tavsiyesi alır ve hocası ile son olarak Salah -Aslah
konusundaki " İhve-i Selâse (üç kardeş)" diye bilinen tartışmasıyla Mutezile’den ayrılır.
Daha sonra Selefi’nin görüşlerini ve İbn Küllab el -Basri’nin metodunu benimseyerek,
akaid mevzuunda akli deliller kullanma yolu olan bu metodu geliştirecek olan Eşari, bir
Cuma günü Basra Ulu Camii’nde minbere çıkarak halka Mutezile’den ayrıldığını ve
İmam Ahmed b. Hanbel’nin görüşlerini benimsediğini resmen ilan etmiştir. Böylece
26
Işık, Kemal, a. g. e. , s. 65.
27
Tunç, Cihat, Kelam İlminin Tarihçesi ve İlk Kelam Okullar, Kayseri, 2001, s. 45.
14
Mutezile’nin görüşlerini reddeden Eşari, ömrünün kalan yaklaşık yirmi beş yılını
mutezile ve bütün ehl-i bid’atı redd, Ehl-i Sünnet akidesini izah ve ispat ile geçirmiştir.
Eşariyye mezhebi daha çok Mutezile’ye karşı bir antitez olarak doğmuş ve
felsefeye karşı tez olarak de vam etmiştir. Eşari kelam âlimleri, zamanla te’vile çok fazla
yer vermişler, zaman zaman da kelamda yenilikler yaparak kelam ilmini felsefe ile
rekabet edebilecek bir güce kavuşturmuşlardır. Bu sebeple Eşari kelamı, -her ne kadar
bazı konularda Mutezile’de n ayrılışın etkisiyle aklı mahkûm etmiş ise de- genelde
akılcıdır. 28 Eşarilik, önce Irak ve Suriye’de yayılmıştır. Daha sonra Selçuklu veziri
Nizamulmülk’ün kurduğu medreselere Eşari âlimleri müderris olarak tayin edişiyle
daha geniş bir alana yayılma imkân ı bulan bu mezhep, Mısır ve Mağrib ülkelerine kadar
yayılmıştır.
Eşariyye’nin hizmetleri inkâr edilemeyecek kadar açıktır. Her asırda
Maturidiyye’den sonra en çok Müslüman nüfusunu bünyesinde toplayabilmiştir. XX.
Yüzyılın sonlarında Malikilerin hemen heme n tamamı ile Şafilerin büyük ekseriyetini,
ayrıca Hanefi ve Hanbelîlerin bir kısmını teşkil eden Sünni Müslümanlar Eşariyye’ye
mensuptur. 29 Eşari’nin dinde aklı kullanması Mâturîdî ile Selefiye arasında bir çizgi
üzerinde kabul edilir. Aklı kullanma ve akla önem verme konusunda Mâturîdî’nin,
Eşariden daha çok Mutezileye yakın olduğunu söyleyebiliriz.
Dolaysıyla İmam
Mâturîdî’nin ortaya çıkmasında Selefiyye, Mutezile ve Eşariyye’nin önemli ölçüde
etkili olduğunu söyleyebiliriz.
28
Gölcük, Şerafettin; Toprak, Süleyman, Kelam, Tekin Dağıtım, Konya, 2001, s. 57.
29
Doğan, Lütfi, Ehl-i Sünnet Kelamında Eşariyye Mektebi, Ankara, 1961, s. 24.
15
1.2. MÂTURÎDÎ’NİN ESERLERİ
Mâturîdî, kelam, fıkıh, fıkıh usulü, mezhepler ve kıraat konusunda çok sayıda
eser bırakmıştır. Ancak, bunlardan pek çoğu korunamamış; istilalar, göçler, doğal
afetler, maddi imkânsızlıklar ve diğer sebeplerle kaybolmuştur. Kaybolanların
çoğunluğunu, Mutezile yi, Haricileri, Rafızîleri ve Şii –Karmatileri eleştirmek için
yazdığı eserlerle, fıkıh ve fıkıh usulüyle ilgili eserleri oluşturmaktadır. 30
1.2.1. Kelam ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Eserleri:
1.2.1.1. Kitâbü’t-Tevhîd: Kelami görüşleri açısından Mâturidi ’nin en önemli
eserlerinden biri olmakla birlikte aynı zamanda Mâturîdîyye akidesinin hem temel
kaynağı hem de Mutezile başta olmak üzere çeşitli İslami fırkalar, bazı dinler, inançlar
ve felsefi görüşler açısından en eski kaynaklardan biri durumundadır. 31 Dünyada tek
yazma nüshası bulunan bu eser, Dr. Fethullah Huleyf tarafından neşredilmiştir. Daha
sonra Prof. Dr. Bekir Topaloğlu tarafından tercüme edilmiştir.
1.2.1.2. Kitâbü’l-Makalât: Ebu’l-Muin en-Nesefi ve Kâtib Çelebi eseri bu
isimle zikretmişlerdir. 32 Kesin olmamakla beraber İmam bu eserde, Ehl -i Sünnet’e
muhalif fırkaların görüşlerini ele alıp eleştirmiş olmalıdır. Köprülü kütüphanesi 856
numarada kayıtlı bir yazma nüshası vardır. 33
1.2.1.3. er-Red ale’l-Karâmita: Nesefi, Karmâtîler’e reddiye niteliğ inde
Mâturîdî’ye iki eser atfetmiştir. Bu kitapların birinde İmam mezhebin aslî, diğerinde de
fer’i hükümlere ait görüşlerini eleştirmiştir. 34
30
Kutlu, Sönmez, a. g. e. , s. 20.
31
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. XXV.
32
Nesefi, Ebû’l Muin Meymun Muhammed, Tabsıratu’l-Edille, Thk. Hüseyin Atay, Ankara, 1993, c . I,
s.359; Kâtip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, İstanbul, 1941–1943, c. II, s. 1782.
33
Kutluboğa, Zeynuddin Kâsım, Tâcu’t-Terâcîm Fi Tabakati’l-Hanefiyye, Bağdat, 1962, s. 58.
34
Nesefi, a. g. e. , c. I, s. 359.
16
1.2.1.4. Kelam ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Diğer Eserler i:
— Kitâbu’l-Usul
— Reddü’l-Usuli’l-Hamse li-Ebi Muhammed el-Bâhilî
— Reddü Evâ’ili’l-Edille li’l-Kâ’bî
— Reddü Tehzîbi’l-Cedel li’l-Kâ’bî
— Reddü Vaîdi’l-fussâk li’l-Kâ’bi
— Reddü Kitâbi’l-İmame li-ba’zı’r-revâfız
— Beyânü vehmi’l-Mu’tezile 35
1.2.2. Fıkıh ve Usûlü Fıkıh ile İlgili Eserleri:
— Kitâbu me’hazi’ş-şerâ’i fi usûli’l-fıkh
— Kitâbu’l-cedel fi usûli’l-fıkh
— Kitâbu’r-redd alâ furû’i’l-karâmıta
— Şerh’ul-câmi’u’s-sağîr
1.2.3. Tefsir ve Kıraat ile İlgili Eserleri:
1.2.3.1. Te’vilâtu’l-Kur’ân: Mâturîdî’nin tefsir ile ilgili eseridir. Ancak bu
eserde Mâturîdî sadece ayetlerin yorumunu yapmakla kalmamış, konunun gelişine göre
inanç ve fıkıh mezheplerinin farklı görüşlerine de yer vermiş ve onların görüşlerini
tartışmıştır. Bu sebeple Te’vilâtu’l-Kur’ân, hem fıkıh hem inanç ile ilgili önemli bir
kaynaktır. 36
Mâturîdî bu kitabı için tefsir değil de te’vil kelimesini maksatlı olarak
kullanmaktadır. Mâturîdî’nin anlayışına göre tefsir, bir ayete kesin bir ifade ile anlam
vermektir. Başka ifadeyle Allah’ın kelamından murad edilen şey hakkında kesinlikle
hüküm vermedir. Bu hus us ancak Hz. Peygamber ile vahyin gelişine şahid olan
sahabeye ait olabilir. Te’vil ise ayeti ihtimal çerçevesinde açıklamaktan ibarettir veya
35
Kutlu, Sönmez, a. g. e. , s. 396.
36
Ecer, Ahmet Vehbi, a. g. e. , s. 37.
17
ihtimallerden birini tercih etmektir .37 Te’vilât’a ait yazma nüshaların kırk kadar olduğu
tespit edilmiştir. Kırk nüshanın otuz biri Türkiye’de, altısı diğer İslam ülkelerinde, üçü
de başka ülkelerde bulunmaktadır. Türkiye’dekilerin yirmi sekizi İstanbul’da, diğerleri
Konya, Kayseri ve Ödemiş’teki kütüphanelerdedir. 38 Bu eserin dilimize kazandırılması
Mâturîdîyi anlama açısından son derece önemlidir.
1.2.3.2. Risâle fi mâ lâ yecûzu’l -vakfu aleyhi fi’l-Kur’ân: Tek yapraktan
ibaret olan Kur’ân kıraati ile ilgili bir eserdir. Türkiye’de Şehit Ali Paşa, Köprülü
kütüphanelerinde yazma nüshaları vardır. 39
37
Te’vil ve Tefsir terimlerinin açıklamasıyla ilgili bkz. Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Ankara, 1971,
s. 209–211; Cerrahoğlu, Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller, Ankara,1968, s.
12; Soysaldı, H. Mehmet, Nüzûlünden Günümüze Kur’ân ve Tefsir, Elazığ, 1998, s. 186- 187.
38
Te’vilât nüshaları hakkında TDV İslam Araştırmaları Merkezi tarafında n yayıma hazırlanan eserin I.
cildinin mukaddimesinde geniş bilgi mevcuttur.
39
Bak. Ecer, Ahmet Vehbi, Türk Din Bilgini Mâturîdî, s. 49.
18
İKİNCİ BÖLÜM
NÜBÜVVET KAVRAMI
2.1. NÜBÜVVET KAVRAMININ TANIMI
Nübüvvet, peygamberlik bahsi olarak kelam ilminin semiyyat kısmına girer.
Nübüvvet veya peygamberlik denilince akla n ebi ve resul kavramları gelmekte dir.
2.1.1. Nebi ve Resul Kavramlarının Sözlük Anlamları :
″Nebi″ Arapça bir kelime olup ″nebe″ kökünden türetilmi ştir. Nebi, haber
anlamına en-Nebe veya yükseklik anlamına gelen en -Nebâvetu aslından türetilmiştir.
Nebide yol anlamı da vardır. Bu takdirde Allah ile insan a rasında vasıta anlamı taşır.
Nebide hem haber hem de yükseklik ve rütbe manaları da vardır. 40
″Nebi″ kelimesi Allah’tan haber veren manas ına kullanılmaktadır. 41 Farsçadaki
karşılığı ise peygamber kelimesidir. Bu kelime Türkçeye de aynı şekilde geçmiştir.
Nübüvvet peygamberlik manasına gelir. 42
″Nebi″ kelimesi Kur’ân-ı Kerim’de sadece peygamberleri ifade etmek için
kullanılmıştır. Bazı ayeti kerimelerde birtakım kimselere ″kitap, hikmet ve nübüvvet
verilmiş″43 olduğundan bahsetmektedir.
Nebi kelimesinin türet ildiği kökle ilgili olarak biri ″hemzesiz″ diğeri ″hemzeli″
olduğu şeklinde iki farklı görüş ileri sürülmüştür. Hemzeli olduğunu ifade eden görüşe
göre ″nebi″in aslı ″en-nebeü″ şeklinde hemzeli olup ″haber vermek, belirginleşip ortaya
çıkmak″ anlamındaki ″nübu″ kökünden türetilmiştir. Bu durumda nebi, insanlara
Allah’tan mesaj getiren kimse demektir. 44
40
Gölcük, Şerafettin; Toprak, Süleyman, a. g. e, s. 307.
41
İbn Manzur, Ebû’l Fadl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanu’l Arap, Beyrut, 1990, c.I, s
162; Yüksel, Emrullah, Kelam Dersleri, Ankara, 1986, s. 42.
42
Firuzabadi, Ebû Tahir Mecmud din Muhammed b. Yakup eş -Şirazi, Kamusü’l-Muhit, trc: Ahmet Asım
Efendi, İstanbul, 1305h, c.I, s. 102 - 104.
43
Al-i İmran, 3/79; En’am, 6/89; Ankebût, 29/27; Casiye, 45/16; Hadid, 57/26.
44
İbn Manzur, a. g. e. , ″nbe″ mad.; İsfahani, Ebû’l Kasım Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredat fi
Garibi’l Kur’ân, Beyrut, 1990, ″nbe″ mad.
19
″Nebi″in, hemzesiz olduğunu savunanlara göre ″yükseklik, yüksek makam″
anlamlarını ifade eden ″nebve, nebave″ köklerinden türetilmi ştir. Buna göre ″nebi″
Allah(c.c) katında yüksek bir dereceye sahip olması ve insanların hidayetine vesile
olması sebebiyledir ki, yüce bir makam sahibi olarak vasıflandırılmıştır. 45
″Resul″ kelimesi ise Arapça da ″r -s-l″ fiilinden türemiş olup, gönderilmiş, elçi,
belli bir mesaj ve söz taşıyan, belli bir görev verilerek bir yere gönderilen elçiye denir. 46
Kısaca resul, Türkçede elçi anlamına gelir. Arapçada mürsel, gönderilmiş
manasındadır. 47 Hem gönderilen mesaj hem de mesajı yüklenip götüren anlamındadır.
Bu kelime Kur’ân-ı Kerim’de tekil halinde ″resul″ 48 veya çoğulu olan ″rusul″49 olarak
geçer. Bu kelimeler, insanlar arasından gönderilen peygamberleri ifade etmek için
kullanıldığı gibi yine bu kelimeler Cebrail ve diğer melekleri ifade etmek içinde
kullanılmıştır. 50
Çoğunluk Kelâm âlimleri bu anlayıştan dolayı ″resul″ kelimesinin lügat manas ı
bakımından ″nebi″ kelimesinden daha geni ş ve şümullü olduğunu belirtmişlerdir.
Çünkü meleklerde, ilâhi haberler taşıdıklarından, onlara da ″ilâhi haberciler″ anlam ında
″resul″ denmektedir.
2.1.2. Nebi ve Resul Kavramlarının Terim Anlamları :
Nebi ve Resul kelimelerinin terim anlamlarına baktığımızda karşımıza iki husus
çıkmaktadır. Bunlardan birincisi nebi ve resul kelimeleri arasında bir farkın olmadığını
iddia edenler, ikincisi ise nebi ve resul kelimelerinin birbirinden farklı olduğunu
savunanlardır. 51
Birinci görüşe göre nebi ve resul şöyle tarif edilmiştir: Allah’ın kendisine
vahyettiği ve tebliğe memur kıldığı kimse nebidir, resuldür.
45
İbn Manzur, a. g. e. , ″nby″ mad.; İsfahani, a. g. e. , ″nby″ mad.
46
İsfahani, a. g. e. , ″rsl″ mad.
47
Firuzabadi, a. g. e. , c.III, s. 1324.
48
Bkz. Tevbe, 9/128.
49
Bkz. Şuara 26/16.
50
Bkz. Hud, 11/69, 77, 89; Ankebût, 29/31; Hakka, 69/40; Mürselat, 77/1.
51
Maverdi, Ebû’l Hasan Ali b. Ebû Mansur Muhammed, İ’lamu’n-Nübüvve, ta’lik: M.M Bağdadi,
Beyrut, 1987, s. 70.
20
Nebi ile resul arasında fark görenler ise şu tarifle ri yapmışlardır: Nebi; Allah’ın
vahyettiğinden insanları haberdar eden kimse olup kendisine ait müstakil bir şeriatı
olmayıp, önceki bir şeriatla amel eden ve insanlara bunu izah edendir. Nebiye ayrıca
bazı belirli konularda özel haber de vahyedilir. İsrai l oğullarına gönderilen nebiler bu
türdendir. 52
Resul; Allah’ın kendisine vahyederek tebliğe memur ettiği, kendisine kitap ve
yeni bir şeriat verdiği kimsedir. 53 Dolaysıyla resul vahiy ile tebliğe memur olmuş, yeni
bir şeriat veya unutulmuş bir şeriat getir en veyahut geçmiş şeriattan insanların
unuttukları kısımları ihya ederek tebliğ eden peygamberdir. Burada nebi ile resul
arasındaki en önemli fark nebinin kendisine ait yeni bir şeriatı olmayıp, önceki şeriatı
devam ettirmesi, resul ise kendisine yeni bir şeriat verilen kimse olmasıdır.
Mâturîdî’ ye göre nebi, Allah’ın vahyettiği gerçekler hakkında insanları
haberdar eden ve önceki peygamberlerden birinin kitap ve şeriatını devam ettiren
peygamberdir. 54 Kısaca kendisine yeni bir kitap ve şeriat verilen peyg ambere resul;
davet etmek üzere gönderilen peygambere ise nebi demektedir. O, peygamberimiz Hz.
Muhammed’in hem son nebi, hem de son resul olduğunu söylemektedir. 55
Bu genel tanımdan anlaşıldığı gibi Mâturîdî’ ye göre resul özellikle kendisine
yeni bir şeriat vahyedilmiş olması itibariyle nebiden ayrılmaktadır.
Klasik kaynaklarda nebi ve resul kavramlarının birbirinden farklı anlamlara
gelen kelimeler olarak izah edildiğini müşahede etmekteyiz. Doğal olarak aynı anlayışın
günümüzde de yaygınlık kazanmış o lduğunu görmekteyiz.
52
Gölcük, Şerafettin; Toprak, Süleyman, a. g. e. , s. 308.
53
Taftazani, Saduddin Mesud b. Ömer, Şerhu’l-Makasıd, nşr. Abdurrahman Umeyra, Beyrut, 1989, c.II,
s. 173.
54
Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed. B. Muhammed, Te’vilâtu’l Kur’ân, Ragıp Paşa Ktp, No: 33/36,vr.
357a.
55
Mâturîdî, Te’vilâtu’l Kur’ân, vr 71b-72a.
21
2.2. KUR’ÂN-I KERİM’DE NÜBÜVVET KAVRAMI
İslam Kur’ân üzerine bina kılınmıştır. Nübüvvet müessesesi de inancın özünü
teşkil eder. Allah’a gerçek anlamda iman ancak nebiler ve resuller vasıtasıyla, onl arın
rehberliğiyle mümkündür. Kur’ân-ı Kerim’e baktığımızda nebi ve resul kavramlarının
zikredildiğini görmekteyiz. Öncelikle Kur’ân-ı Kerim’de nebi ve resul kelimelerinin
geçtiği ayetleri irdelemeye çalışalım.
″ (Resulüm!) Kitap'ta Musa'y ı da an. Gerçekten o ihlâs sahibi idi ve hem resu l,
hem de nebi idi″.56
Yaygın anlayışa göre sadece eski peygamberlerden birinin kitap ve şeriatını
devam ettiren peygamber “nebi”, kendisine yeni bir kitap indirilmiş olan ve yeni bir din
tebliğ eden peygamber ise hem “nebi” hem de “resul” dür. Hz. Musa’ya Tevrat inzal
buyrulduğundan, yukarıdaki ayette nebi ve resul olarak anılmıştır. 57
″(Ey Muhammed!) Biz, senden önce hiçbir resul ve nebi göndermedik ki, o, bir
temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya
kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah, kendi
ayetlerini (lafız ve mana bakımından) sağlam olarak yerleştirir. Allah, hakkıyla bilendir,
hüküm ve hikmet sahibidir ″.58
Yukarıdaki her iki ayette de resul ve nebi kelimeleri arka arkaya kul lanılmış ve
burada peygamber kastedildiği için aynı anlama gelmektedir. Yani peygamber denilince
hem resul hem de nebi veya her ikisi kastedilmektedir. Dolaysıyla resul olup ta nebi
olmayan veya nebi olup ta resul olmayan peygamber yoktur.
İmam-ı Mâturîdî, iki kelimenin yan yana kullanılması hakkında ″ resuldür,
nebidir″ ayetiyle ilgili olarak demi ştir ki resul, te’vili bilen kişidir. Diğer bazıları da
şöyle demişlerdir: Resul , kendisine vahiy ve kitap inen , nebi ise her türlü hayır ve
bereketi haber veren anlamındadır. Nebi kelimesi sadîk ( ‫ )ﺻﺪﯾﻖ‬kelimesi gibidir. Kişide,
hayır ve bereketle ilgili bütün hasletler bir araya gelince ( ‫ )ﺻﺪﯾﻖ‬diye isimlendirilir. Eğer
bu hasletlerin hepsine değil de birine ya da bazılarına sahipse ona s âdık (‫ )ﺻﺎدق‬denir.
Aynı şekilde nebi kelimesi de böyledir. Hasletler birleşince nebi diye isimlendirilir.
56
Meryem, 19/51.
57
Bkz. Diyanet Vakfı Meali, Meryem, 19/51.
58
Hacc, 22/52.
22
Demek ki, nebi diye isimlendirilmesi aynen s adîk (‫ )ﺻﺪﯾﻖ‬kelimesinde olduğu gibi hayır
ve bereket hasletlerini bir araya getirdiği içindir 59 diyor.
Bütün peygamberler hayır ve bereket hasletlerini bir araya getirdikleri için
onlara nebi diyebiliriz. Dolaysıyla bütün peygamberler nebidir. Ayrıca nebi kelimesi
Kur’ân-ı Kerim’de sadece peygamberler için kullanılmıştır. Fakat resul kelimesi için
aynı şeyi söyleyemeyiz çünkü bu kelim e hem peygamberler için hem de Cebrail ve
diğer melekleri ifade etmek için kullanılmıştır.
″ Meryem oğlu Mesih ancak bir resu ldür. Ondan önce de (birçok) resu ller gelip
geçmiştir. Anası da çok doğru bir kadındır. Her ikisi de yemek yerlerdi. Bak, onlara
delilleri nasıl açıklıyoruz, sonra bak nasıl (haktan) yüz çeviriyorlar ″.60
″ Dedi ki: "Ey kavmim! Bende herhangi bir sap ıklık yoktur; fakat ben, âlemlerin
Rabbi tarafından gönderilmiş bir elçiyim ″.61
″ Musa dedi ki : "Ey Firavun! Ben âlemlerin Rabbi taraf ından gönderilmiş bir
peygamberim″.62
Yukarıdaki ayetlerde resul kelimesi sadece peygamberler için kullanılmıştır.
Resul, kelimesinin peygamber dışında kullanıldığı ayetler ise şöyledir;
″ Andolsun ki elçilerimiz (melekler) İbrahim'e müjde getirdiler ve: "Selam
(sana)" dediler. O da: "(Size de) selam" dedi ve hemen kızartılmış bir buzağı getirdi ″.63
″ (Elçilerimiz melekler) Lût'a gelince, (Lût) onlar ın yüzünden üzüldü ve
onlardan dolayı içi daraldı da "Bu, çetin bir gündür" dedi ″.64
″ (Melekler) dediler ki: Ey Lût! Biz Rabbinin elçileriyiz. Onlar sana asla
dokunamazlar. Sen gecenin bir kısmında ailenle (yola çıkıp) yürü. Karından başka
sizden hiçbiri geride kalmasın. Çünkü onlara gelecek olan (azap) şüphesiz ona da isabet
edecektir. Onlara vâdolunan (helâk) zamanı, sabah vaktidir. Sabah yakın değil mi? ″.65
59
Mâturîdî, Te’vilâtu’l Kur’ân, vr. 357a.
60
Maide, 5/75.
61
Araf, 7/61.
62
Araf, 7/104.
63
Hud, 11/69.
64
Hud, 11/77.
65
Hud, 11/81.
23
″ Elçilerimiz İbrahim'e (iki oğul ihsan edeceğimize dair) müjdeyi getirdiklerinde
şöyle dediler: Biz bu memleket halkını helâk edeceğiz. Çünkü oranın halkı zalim
kimselerdir″.66
″ Hiç şüphesiz o (Kur’ân), çok şerefli bir elçinin sözüdür″.67
Bu ayetlerde resul kelimesi ile melekler kastedilmiştir.
Kur’ân-ı Kerim’de ki bu ayetlerde resul ve nebinin zahir manalarına bakınca
aralarında bir fark olmadığını görmekteyiz. Ancak bu iki kelime arasında gerek sözlük
anlamları yönünden ve gerekse terim olarak ifade ettikleri manalar yönünden fark
vardır. Farkı belirtmek için şu ifade kullanılmıştır: ″ Her resul nebidir fakat her nebi
resul değildir″68.
Bunlara göre; ikisi arasında, mantık diliyle ″ umum-husus-mutlak″ ilişkisi
vardır.
İmam-ı Mâturîdî de nebi ve resul kelimelerinin birbirinden farklı olduğunu
belirtmiştir. Mâturîdî’ye göre resul, insanlara Allah katından haberler getiren kişidir.
İnsanlar ister kendisinden talep etsin isterse karşı çıksın, onlara ilahi mesajları tebl iğ
etmekle görevli ve bununla mükellef olan kişiye resul denir 69 diyor.
Ayrıca Mâturîdî, ayetlerde geçen ″ nebidir, resuldür″70 ifadelerinde resulü te’vili
bilen kişi olarak tanımlaması O’nun resul kelimesine farklı anlamlar yüklediğini
göstermektedir.
66
Ankebût, 29/31.
67
Hakka, 69/40.
68
Bağdadi, Ebu’l-Mansûr Abdulkahir b. Tahir et-Temimî, Usulu’d-Din, İstanbul, 1928, s. 154.
69
Mâturîdî, Te’vilâtu’l Kur’ân, vr. 269b.
70
Bkz. Meryem, 19/51; Hacc, 22/52.
24
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İMAM MÂTURÎDÎ’NİN NÜBÜVVET ANLAYIŞI
3.1. NÜBÜVVET ANLAYIŞI
3.1.1. Nübüvvetin ispatı:
İnsanlar risalet konusunda çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Hidayet önderleri,
hayır öncüleri ve bilge kişiler onu kabul etmişlerdir. 71 Buna mukabil;
a. Yaratıcıyı inkâr edenler
b. O’nun mevcudiyetini benimsemekle birlikte buyruğu ve yasağı olabileceğini kabul
etmeyenler,
c. Bunu benimsedikleri halde insan aklının tek başına yeterli olup risaletten müstağni
kılacağını zannedenler nübüvveti reddetmişlerdir. Bu inkârcı görüşlere şunu da
eklemek söz konusudur:
1. Risalet iddiasında bulunan kişinin göstereceği mucizeleri kâhinlerin, sihirbaz ve
gözbağcıların fiillerine denk tutmak da mümkündür,
2. Üstelik nübüvvet iddiasında bulunanların izhar ettikleri olağan üstü görünümlü
olaylar karşısında muhataplarının aciz kalışı, onlarda bu tür fiillerin gerektirdiği
eğitim ve alışkanlığın bulunmayışı sebebine de bağlanabilir; zaten peygamber
diye ortaya çıkanlar, bütün toplulukların fiil gücünü denemiş ve zorlamış
değillerdir. 72
Mâturîdî burada insanları farklı kategorilere ayırmıştır. Öncelikle nübüvveti
kabul edenler ve nübüvveti kabul etm eyenler olarak ikiye, daha sonra ise nübüvveti
kabul etmeyenleri kendi arasında beş kısma ayırmıştır . Bu beş kısım gurubu ise s ırasıyla
Allah’ı inkâr edenler, Allah’ın varlığını kabul ettikleri halde emir ve yasaklarının
olmadığını savunanlar, Allah’ın varlığını, emir ve yasaklarını kabul ettikleri halde aklın
tek başına yeterli olduğunu savunanlar nübüvveti reddetmişlerdir. Diğer iki gurup ise
nübüvvet iddiasında bulunanların göstermiş olduğu mucizeleri reddetmişlerdir yani
mucizelerin normal bir şey olduğunu savunmuşlardır.
71
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 221.
72
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 221.
25
Bu konuda Ebû’l-Muin en-Nesefi şöyle diyor: ″ Bazıları şöyle bir iddiada
bulunmuştur: Peygamberin getir diği mucize, aslında bu anlamda gayret ve çalışmaları
bulunan branşında eğitim görüp alışkanlık kazanan kimse için elde edilmesi mümkün
olan türdendir. Risalet iddiasında bulu nan kimsenin muhatapları, muhtemeldir ki bu
konuda herhangi bir alışkanlığa sahip olmamıştır ve o bütün insanların gücünü de
denemiş değildir; şayet deneseydi belki de mucizesinin benzerine güç yetiren ve
fevkaladelik gösterisinde kendisiyle boy ölçüşen kimseleri bulabilecekti ″73.
İmam Mâturîdî insanların peygamberi kabul etmeleri içi n öncelikle yaratıcıyı
kabul etmeleri gerektiğini belirterek Kitab-ı Tevhid de şöyle diyor; ″Yaratıcıyı inkâr
edenleri önce O’nun ispatı konusunda tartışmaya davet ederiz, çünkü O’nun peygamber
göndermesini söz konusu etmek ancak varlığını benimsemenin ger ekliliğinden sonra
mümkün olur. Bununla birlikte peygamberlerin gösterdiği mucizelerle hem ulûhiyet
hem de nübüvvetin ispatı imkân dâhilindedir. Çünkü peygamberler, durumlarını
yakından bilen ve kudretinin nereye kadar uzanabileceğini kestiren bir topluluk içinde
yetişmişlerdir. Dolaysıyla onlar, beraber yaşadıkları insanların akıllarını hayrette
bırakan mucizeler getirince, böyle fevkalade olaylar izhar etme gücüne sahip
olmadıklarını bilen bu kişilere gereken şey, kendilerini elçilikle görevlendiren varlı k
adına söyledikleri hususlarda doğru ve samimi olduklarının bilincine ulaşmak ve bu
mucizelerin o varlığın yarattığı olağan üstülüklerden olduğunu idrak etmektedir; ta ki
böylesinin iddia ettiği risaletin âlim ve hâkim olup kendi mevcudiyetinin delillerin i icat
etmeye gücü yetenden kaynaklandığı hususu gerçekleşmiş olsun ve insanlar görmeseler
bile O’nun kesin bilgisine ulaşabilsin. Bütün güç ve kudret Allah’a aittir ″74.
Allah’ın varlığını kabul etmeyenlere peygamberden bahsetmek mümkün
değildir. Akla büyük önem veren Mâturîdî nübüvvetin ispatında yine aklı ön planda
tutarak nübüvvetin ispatının temel şartının Allah inancı olduğunu belirtmektedir. Allah
inancıyla beraber mucizenin de nübüvvetin ispatında önemli bir yeri olduğunu
savunmaktadır.
″Allah’ın emir ve yasağının vaad ve tehdidinin mevcudiyetini benimsemeyene
göre kâinatı yaratanın hiçbir hikmeti yoktur, kâinat sadece yaratılmak, ardından da yok
edilmek üzere Allah tarafından icat edilmiştir. Şimdi, herkesçe bilinen bir husustur ki
73
Nesefi, a. g. e. , c. I, s. 446.
74
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 222.
26
fiillerinin sonucu böyle (amaçsız) olan her varlık hakîm oluş niteliğinden yoksundur.
Hâlbuki birliğini ve karşı durulmaz hükümranlığını kanıtlayan birçok delili yarattığı
kâinata yerleştiren Allah’ın bu isabetli fiilleri O’nun hakîm olduğunun belgesi olmuştur
(dolaysıyla emir ve yasağının, vaad ve tehdidinin de mevcudiyetini kanıtlamıştır).
Başarıya ulaştıran sadece Allah’tır. Şunu da belirtmek gerekir ki yüce Allah, zatıyla her
şeyden müstağni ve fiilinde daima isabetli olduğunu göre canlıları, kendileri için
belirlediği kudretin bitimine kadar varlıklarını sürdürmeleri amacıyla yaratmıştır; bunun
yanında hayatın devamını gıdalara bağlamış, sürekliliği ve uzun ömürlülüğü de
insanlara sevdirmiştir. Şayet Allah onlara yönelik birtakım emirler ve yasaklar
çıkarmasaydı, herkes arzu ve şehvetleriyle birlikte sürekliliğini ve hayatının devamını
sağlayacağını umduğu şeye hızla yönelecek, hemcinsleri de aynı şeye aynı yönelişi
gösterecekti. Böylece aralarında tartışma ve çekişme meydana gelecek, bu da onları
birbirini ortadan kaldırmaya sevk edecekti. Bunda ise sürekliliğe vesile kılınan şeyin
mahvolmaya sebep teşkil etmesi endişesi vardır. Şu halde (dini müeyyideler olarak)
vaad ve tehdit içeren helalle haramların belirlenmesi ve emirle yasağın çıkarılması
gerekli olmuştur; ta ki herkes kendisine ait olanla olmayanı birbirinden ayırsın, bu
suretle de her türlü tecavüzden emin olsun ve hayatı korunmuş bulunsun ″75.
Kâinat amaçsız bir şekilde yaratılmadığı gibi yaratılan her şeyde bir sebep ve
sonuç ilişkisi görmek de mümkündür. Allah’ın varlığını kabul etmekle beraber kâinatta
herkesin istediği gibi yaşayacağını, emir ve yasakların olmadığını ve öldükten sonra
hesabın mümkün olmayacağını savunanlar dolaylı olarak nübüvveti inkâr etmişlerdir.
Mâturîdî ise yine aklı ön planda tutarak kâinatın lüzumlu olduğunu ve lüzumlu
olan bu kâinat üzerinde huz urlu yaşamanın birtakım kuralları olduğunu ve bu kuralları
tam anlamıyla ancak peygamberler aracılığıyla öğrenebileceğimizi belirterek nübüvveti
ispat etmeye çalışmıştır.
Yine, Allah mahlûkatı yaratmış ve birbirinden yaralanma esasını koymuştur; her
şeyden müstağni olduğu için O’nun bundan elde edeceği herhangi bir fayda da yoktur.
Kâinattaki zararlı şeyler de aynı konumdadır. İşte böylesinin yaratıklara yönelik olmak
üzere birbirinden yararl anma ve zararlardan sakınma konusunda emir ve yasak
çıkarması tabiidir. Şunu n da belirtilmesi gerekir ki Allah insanları öyle yarattığı ve
öylesine yatkın kıldığı için onlara yararlı olanları emretmekte, zararlı olanları da
75
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu s. 222.
27
yasaklamaktadır. Başarıya ulaştı ran sadece Allah’tır. Yine, emir ve nehiy hikmetin
gerçeğidir. Çünkü Allah insanları en güzel biçimde yaratmış, yeryüzünde bulunan her
şeyi, ayrıca hem yeryüzünün hem de semanın bereketlerini insanların emrine vermiştir.
Hâlbuki onlardan, bu ilahi lütfün, mukabelede bulunma veya kul tarafından kazanılmış
bir hakkı Allah’ın ödemesi durumunu doğuracak hiçbir davranış vuku bulmamıştır. Bu
tür nimetleri kıymetlerini bilmeyene vermek aklın doğru bulmayacağı bir şeydir, çünkü
bu davranışta nimetleri heba edip yok yere harcamak gibi bir sonuç vardır. Şu halde
insanların, sevilmeye ve teşekküre layık olanı tespit edebilmeleri için nimetleri vereni
tanımaları gerekli olmuştur. Bundan da imtihan (yani emir ve nehiy) zarureti
doğmuştur. Cenab-ı Hak bu emir ve nehye mük âfat ve cezayı da eklemiştir ki
özendirme ve sakındırma ilkeleri yeterince etkili olabilsin. Başarıya ulaşmak ancak
Allah’ın yardımıyla mümkündür.
Bir de şu var: Allah doğruluk ve adaleti akılların nazarında güzel, zulüm ve
yalanı da çirkin göstermiş; bunların birinci grubunu muazzam ve değerli, ikincisini ise
bayağı ve değersiz olarak gönüllere yerleştirmiştir. Bu sebeple akıllar sözü edilen
(doğruluk, adalet, zulüm ve yalan gibi) davranışları sergileyenlerden şerefini
yükseltenleri işlemeyi emreden, s ahibini küçük düşürenlerden de sakındıran bir
istikamet alır. Buna bağlı olarak da aklî bir zorunluluk çerçevesinde önce ilâhî emir ve
nehiy, sonrada mükâfat gereklilik kazanır, ta ki yolund a bulunan ve hakkını eda eden
kimsenin insanlık şerefi kemalini bulsun, nefsanî arzularını aklın rehberliğine tercih
eden kimsenin de hak ettiği ceza gerçekleşsin ″76.
Mâturîdî bütün bu düşüncelerle nübüvveti ispatlamaya çalışmıştır. İnsanların
gerçek anlamda Allah’a kul olab ilmeleri ayrıca dünya ve ahiret dengesini sağla maları
için O’nun emir ve yasaklarını doğru bir şekilde öğrenmeleri gerekmektedir. Akıl bunu
başarmada tek başına yeterli olmamaktadır. Dolaysıyla bu emir ve yasakları tam
anlamıyla öğrenmemiz ancak peygamberler sayesinde gerçekleşebilir bütün bu
gerçekler bize nübüvvetin mevcudiyetini göstermektedir.
76
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 224.
28
3.1.2. Nübüvvetin Gerekliliği:
Mâturîdî, insanlığın Hz. Âdem’den çoğaldığını, zamanla insanların ihtilafa
düştüklerini, anlaşmazlıkların ortaya çıktığını belirterek, Allah’ ın insanlar arasındaki bu
anlaşmazlıkların çözümünde 77 onlara yardım etmek, kolaylık göstermek için 78
peygamberler gönderdiğini söylemektedir. Bu da nübüvvetin insanoğlu için ne kadar
gerekli olduğunu ortaya koymaktadır.
İbn Sina bu konuda şöyle diyor: ″ Peygamberler, kanun tebli ğ ve ilan eden şeriat
sahibidir. Peygamber insanlara kirpikleri, saçları kadar önemlidir. Kendi hallerine
bırakılan insanlar herhangi bir konuda bencilliklerinin tesiriyle anlaşamazlar. Onların
her biri doğruyu kendine faydalı şekliyle tarif eder. Zulmü ve adaletsizli ği de kendisine
uygun olmayan şey olarak izah eder ki, bu durum bir ilâhi kanun ve peygamberlerin
insanlara gerekli olduğunu gösterir ″79.
Aklın rolünün yetersiz, aklın güçsüzlüğünün açık olduğu sahalarda nübüvvetin
rolünün bulunduğu, nübüvvete ihtiyaç oldu ğu açık ve kesindir. Akıl nübüvvetin faydalı
ve gerekli olduğunu kabul ediyor. Peygamber gibi bir rehberden yoksun, kendi kendine
bırakılmış insan; toplum düzenini yıkıcı, kazanç ve bencillik duygularının esiri haline
gelir. Allah’ı hoşnut eden ibadet şeki llerini keşfedip tatbik edemeyeceği gibi, medeni bir
teşkilatlanmanın gereği olan usulleri de bulup uygulama alanına getiremez. Bütün bu
eksiklikleri gidermede peygamber gereklidir. Peygamber, insanlık için her konuda bir
rehberdir.
3.1.2.1. Nübüvvetin Aklen Gerekliliği:
Mâturîdî nübüvvetin aklen gerekli olduğunu belirtmek için klasik örnekler
vermekle beraber üstün vasfını ortaya koymaktadır. Mâturîdî’ye göre nübüvvet; Allah’ı
inkâr etmeyen kimse için emirler ve yasakların bildirilmesi yönünden gereklidir .
İnsanlığın bir yol göstericiye ihtiyacı ancak nübüvvetle giderilir. O’na göre nübüvvetin
aklen gerekliliğinin temeli de bu husustadır.
77
Mâturîdî, Te’vilâtu’l Kur’ân, vr.34b, 105a, 313b.
78
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 227.
79
İbn Sina, eş-Şifa (İlahiyat), Kahire, 1960, s. 441–442.
29
Hz. Peygamber (s.a.s) birçok hadislerinde nübüvvetin fayda ve önemine işarette
bulunmuştur. Konuyla doğrudan ilgili ola n bir hadis-i şerifin meali şöyledir: ″ Benimle
insanların misali bir ateş yakan kimse gibidir ki, ateş etrafını aydınlattığı zaman
ateşin çevresinde bulunan hayvanlar ve küçük kelebekler ateşe düşmeye
başladılar, o kimse bu hayvanları ateşe düşmekten men etmeye başladı. Fakat
hayvanlar o zata galebe ederek düşüncesizce, süratle ateşe düşüyorlardı. Siz
düşüncesiz ve tedbirsiz olarak ateşe düşerken ben bellerinizden yakalayıp ateşe
düşmekten sizi kurtarmaya çalışıyorum ″80. Bu hadis insanları helakten ve felak etten
koruma ve kurtarmada nübüvvetin fayda v e ehemmiyetine dikkat çekmekte ayrıca aklen
nübüvvetin varlığını kabul etme açısından önem arz etmektedir.
Mâturîdî Kitabü’t-Tevhid’ de şöyle diyor: ″ Toplumun nübüvvete olan
ihtiyaçlarından biride çeşitli sanat ve mesleklerde kendini gösterir, çünkü insanları örtüp
bir mekânda barındırmak, onları sıcaktan ve soğuktan korumak ancak bunlarla
mümkündür″81.
Sanat ve teknikle ilgili medeniyetin kaynağı ilâhi kaynaklıdır. Bunların temelini
peygamberler aracılığıyla öğrenmiş olduğumuz bir gerçektir . İnsanlığın sanat ve teknik
alanda sahip olduğu bilgilerin ve becerilerin genel prensibi Allah tarafından gönderilen
peygamberlerce konulmuş ve öğretilmiştir. 82 Bu görüşü hem Mâturîdî, hem de Eş’ari
klasik kelamının temsilcileri kabul etmektedir.
Bir diğer örnek te ise insanlar için yaratılmış olmakla birlikte faydalanılmaya
yatkın bulunmayan serkeş hayvanlar; öyle ki bunlara ilgi duyan kişi hangi fayda için
yaratıldıklarını hatta kendi yararına icat edilip edilmediklerin i bilemediği gibi her bir
hayvanın yaratılış amacından kaçış şeklinde sergilediği tepki karşısında bunları nasıl
eğitip kullanışlı ve uysal hale getireceğini de kestiremez. 83
80
Buhari, Ebi Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buhari, Çağrı yay. , İstanbul, 1992, c.VII, s. 186;
Müslim, Ebi Hüseyin Müsli m b. Haccac, Sahih-i Müslim, Çağrı yay. , İstanbul, 1992, c.IV, s.
1788.
81
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 225.
82
Razi, Fahreddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Kitabu’l-Muhassal ( Kelam’a Giriş),
çev. Hüseyin Atay, Ankar a, 1978, s. 157.
83
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 225.
30
İnsanlardan farklı olarak yaratılan hayvanlar hayatımıza farklı bir renk
katmaktadır. Bütün hayvanlar insanoğlunun hizmetine verilmekle beraber h er hayvanın
farklı bir görevi olduğu bilinen bir gerçektir . Akıl, zararlı hayvanları görünce
insanoğluna nasıl bir faydası dokunacağını tam anlamıyla kavrayamamaktadır. Fakat bu
hayvanların dolaylı olarak insanlar için faydalı olduğu gün geçtikçe orta ya çıkmaktadır.
Dolaysıyla peygamberler gelmiş oldukları dönemlerde , bu gerçekleri irşad ettikleri
toplumlara aktarmışlardır.
İnsanlar bilmediği bir konuyu öğrenmek için bir öğreticiye ihtiyaç duya rlar en
iyi öğreticinin ise peygamberler olduğunu çok iyi biliyoruz. Bunun temel nedeni ise
onların vahiy ile beslenmiş olmaları dır. Şayet onların arkasında vahiy olmayıp sadece
akıllarıyla hareket etmiş olsalardı nübüvvete ihtiyacımızın olmadığını söyleye bilirdik
ancak
onların
vahiy
il e
hareket
ettiklerini,
kendi
heva
ve
heveslerinden
konuşmadıklarını çok iyi bildiğimiz için aklen nübüvvetin varlığını inkâr etmemiz
mümkün değildir.
Mâturîdî’ye göre nübüvvet Allah’ı inkâr etmeyen kimse için nasıl gerekliys e
ziraat, sanat, ticaret, hayvan yetiştirme ve tıp alanlarında olduğu gibi lisanlar, isimler ve
yazı konusunda da nübüvvete ihtiyaç olduğu açıktır. İnsanlık, tarihin bilinmeyen ve
bilinen devirlerinde ancak ilahi bir elçinin önderliğinde göçebe medeniyette n yerleşik
medeniyete geçebilmiştir. 84
İçinde yaşadığımız âlemin Allah tarafından yaratılması insanları bir takım
emirler ve yasaklarla donatması hikmetli bir iştir. Bu hikmetli iş nübüvvettir. Allah bu
hikmeti ile insanlara yaşayacakları iki dünyada kendi lerinin yararına olan hususları
bildirir. Nübüvvet Allah için imkân dâhilinde olup onun akılla çatışan bir yönü yoktur. 85
Görüldüğü gibi Mâturîdî kelamcısı olan imam Nesefi de Mâturîdî’ nin görüşlerini
destekler mahiyette açıklamalarda bulunmuştur. Genel anlamda bütün Mâturîdî
kelamcıları nübüvvetin aklen gerekliliğini kabul etmişlerdir.
84
Gölcük, Şerafeddin, a. g. e, s. 115.
85
Nesefi, Ebû’l Muin Meymun Muhammed, Bahru’l-Kelam fi Akaidi Ehli’l-İslam, Konya, 1911, s. 33.
31
3.1.2.2. Nübüvvetin Naklen Gerekliliği:
Nübüvvetin yerine kaim olmak üzere aklın yeterli olduğunu iddia etmek doğru
değildir. Zira akıl ibadetlerin keyfiyetini ve miktarı nı tayin edemez. Ayrıca çeşitli
hadiseler için şer’i ahkâm tesis edemez. 86 Ayrıca akıl nübüvvetin varlığını kabul
etmekte ve gerekli olduğunu bildirmektedir.
Allah bütün kullarıyla konuşmadığından onların arasından seçtiği elçileri
vasıtasıyla insanlara hit ap etmiştir. O’nun kelamını insanlara bildirecek, Allah ile
insanlar arasında elçilik yapacak, yaratıcıyı ve O’na giden yolları insanlara öğretecek bir
peygamber gereklidir. Maverâünnehir bölgesi Hanefî -Mâturîdî âlimlerden bir kısmı ise
"Allah’ın hikmetinin gereği olarak peygamber göndermek vaciptir " görüşünü
benimsemişlerdir. Ancak onlar vacip sözüyle Mutezile’nin anladığı gibi Allah’ın onu
kendine zorunlu kılması ya da bir başkasının Allah üzerine zorunlu kılmasıyla vacip
oluşunu kastetmemişlerdir. 87
Allah’ u Teâla peygamberleri aracılığıyla insanlara hitap ederken her kavme
kendi içlerinden 88 bir peygamber göndermesinin nedeni iletişimde bir sorunun
çıkmaması içindir. Dolaysıyla peygamberler ile kavimleri arasında lisan açısından bir
sorun ortaya çıkmamıştır. Allah ile peygamberler arasındaki iletişim ise bilindiği gibi
vahiy ile gerçekleşmektedir. Nübüvvetin naklen gerekliliği ise peygamber - vahiy
ilişkisine dayanmaktadır. Yani peygamberi, peygamber yapan gerçek , vahiydir.
Peygamber, Allah’ın emirlerini vah iy yoluyla öğrendiği için Allah’ın , insanlar
arasından seçip gönderdiği peygamberlerle nasıl irtibat kurduğu sorusunu cevaplamak
için vahiy konusuna bakmamız gerekmektedir.
3.1.3. Nübüvvet ve Vahiy:
Nübüvvet ile vahiy özdeş iki önemli kavramdır. N übüvvet vahiysiz, vahiyde
nübüvvetsiz olamaz. Nübüvvet vahye dayanır.
86
Pezdevi, Ebû Yusr Muhammed, Usulu’d-Din ( Ehl-i Sünnet Akaidi), çev. Şerafeddin Gölcük,
İstanbul, 1980, s. 131.
87
Özarslan, Selim, Mâtürîdî Kelâmcısı İbn Hümâm’ın Kelâmî Görüşleri, Ankara, 2003, s. 72.
88
Bkz. İbrahim, 14/4.
32
Kur’ân-ı Kerim’de insanların tek ümmet olduğu, aralarında ihtilafların
çıkmasından sonra peygamberlerin gönderildiği ve bunların hedeflerinin insanları
iyiliğe davet etmek ve insanların bo yutlarını aşan konuları onlara bildirmek olduğu
ifade edilmektedir. Bütün bu bildirimler vahiy ile olmaktadır.
3.1.3.1. Vahiy Kavramı:
Kur’ân’da yetmiş sekiz yerde geçen vahiy kelimesi sözlükte, kitap, işaret, risalet,
ilham89 acele, sürat, çabuk, emir, ba’s, ateş, erkeklerden olan, Allah’ın kalbe ilkazı,
ağlatma 90 istikzaf (kuvvetli, hızlı atma) 91 vahiy edenden vahiy edilene gönderilen
şeyler92, ayrıca Allahtan gelen bir bilgi 93, bir haber gibi manalara gelmektedir .
Mâturîdî’ye göre vahye dayanan haberde yal an bulunmaz. O, doğru bilgi verir. 94
Dil kurallarına göre bu anlama gelen vahiy kelimesi genel olarak akıl sahibi
olanlara isnat edilir. Bazen cansız 95 ve hayvan 96 gibi akıl sahibi olmayan varlıklara da
isnat edilmesi mümkündür. Istılah manası ise, Allah’ın emirlerini nehiylerini ve dilediği
diğer hususları, peygamber olarak se çtiği kullarına bildirmesi ve öğretmesidir.
3.1.3.2. Allah-Peygamber Diyalogu:
Vahiy kelimesi ve türevleri birçok ayette geçmektedir. Lügatte fısıldamak, işaret
etmek, gizli konuşmak , ilham etmek, yazı yazmak, süratli olmak anlamlarına
gelmektedir. 97
89
Cevheri, İsmail b.Hammad, es-Sihah Tacü’l-Lüğa ve Sihahü’l-Arabiyye, Beyrut, 1990, c. VI,
s. 2520.
90
İbn Manzur, a. g. e. , c. XV, s. 381–382.
91
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 41b.
92
Taberi, Muhammed b. Cerir, Camiu’l-Beyan Te’vili’l-Kur’ân, Beyrut, 1978, c.III, s. 183.
93
Özcan, Hanefi, Mâturîdî’de Bilgi Problemi, İstanbul, 1998, s. 83.
94
Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed. b. Muhammed , Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, Beyrut,
1970, s. 11.
95
Bkz. Fussilat, 41/12.
96
Bkz. Nahl, 16/68.
97
Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul, 1970, c. VI, s. 4256; Göl cük, Şerafeddin,
a. g. e. , s. 187; Akbulut, Ahmet, Nübüvvet Meselesi Üzerine, Ankara, 1992, s. 42.
33
Vahiy şeklinin, sesinin hissen ve aklen bilinmesi mümkün değildir.
98
Çünkü
vahiy aklı aşan bir olaydır . Vahiy kelimesini daha iyi anlayabilmemiz için Kur’ân-ı
Kerim’de nasıl geçtiğine bak mamız gerekir.
″ Bunun üzerine Zekeriyya, mabetten kavminin kar şısına çıkarak onlara: "Sabah
akşam tesbihte bulunun" diye işaret verdi ″99.
Bu ayette Hz. Zekeriyya’nın kavmine yaptığı
vahiy, işaret ve ima
kastedilmektedir.
″ Böylece biz, her peygambere in san ve cin şeytanlarını düşman kıldık. (Bunlar),
aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler fısıldarlar. Rabbin dileseydi onu da
yapamazlardı. Artık onları uydurdukları şeylerle baş başa bırak ″100.
″ Üzerine Allah'ın adı anılmadan kesilen hayvanlardan yemey in. Kuşkusuz bu
büyük günahtır. Gerçekten şeytanlar dostlarına, sizinle mücadele etmeleri için telkinde
bulunurlar. Eğer onlara uyarsanız şüphesiz siz de Allah'a ortak koşanlar olursunuz ″101.
Yukarıdaki her iki ayetle insan ve cin şeytanlarının birbirlerin e ve kendi
dostlarına yaptıkları vahiy, telkin ve fısıldama ortaya konmaktadır. Biz burada sadece
birkaç ayet vermekle yetindik . Bunların dışında Allah’ın yere 102, bal arısına 103,
meleklere 104 ve peygamber olmayan insanlara da vahyetti ği105 gibi peygamberlerine de
vahyettiğini bildirmektedir. 106
Bazı müfessirler, Kur’ân-ı Kerim’deki ″ Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla
veya perde arkasından konuşur veyahut bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini
vahyeder. O yücedir, hâkimdir ″107 ayetinden yola çıkarak, Allah’ın i nsanla üç şekilde
iletişim kurduğunu açıklamaktadır.
98
Hanefi, Hasan, mine’l Akide ile’s-Sevre, Beyrut, 1988, c. IV, s. 21.
99
Meryem, 19/11.
100
En’am, 6/112.
101
En’am, 6/121.
102
Fussilat, 41/12.
103
Nahl, 16/68.
104
Enfal, 8/12.
105
Taha, 20/39.
106
Hud, 11/37; Enbiya, 21/45; Taha, 20/114; Necm, 53/3, 4.
107
Şura, 42/51.
34
1- Doğrudan doğruya vahiy etmek suretiyle
2- Perde arkasından konuşmak suretiyle
3- Bir melek gönderip, dilediği mesajı ona bildirmek suretiyle. 108
Yazır’a göre Allah, hiçbir peygambere bu üç tarzdan başka bir su rette söz
söylemediği gibi hiçbir beşere de başka türlü söylemez. 109 Yukarıdaki ayette de geçtiği
gibi vahiy, Allah ile insanın iletişim şekillerinden biridir. Kur’ân’ın vahiy olduğunu,
onu peygamberin kalbine Cebrail’in indirdiğini yine Kur’ân-ı Kerim bize şöyle
bildirmektedir.
″ Muhakkak ki o (Kur’ân) âlemlerin Rabbinin indirmesidir ″, ″ (Resulüm!) Onu
Rûhu'l-emin (Cebrail) indirdi″, ″ Senin kalbine; uyarıcılardan olman için ″, ″ Apaçık
Arapça bir dille″110.
″ De ki: Hangi şey şahadetçe en büyüktür? De ki: (H ak peygamber olduğuma
dair) benimle sizin aranızda Allah şahittir. Bu Kur’ân bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı
herkesi uyarmam için vahyolundu. Yoksa siz, Allah ile beraber başka tanrılar olduğuna
şahitlik mi ediyorsunuz? De ki: "Ben buna şahitlik etmem." "O ancak bir tek Allah'tır,
ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden kesinlikle uzağım" de. 111
″ Onlara bir mucize getirmedi ğin zaman, (ötekiler gibi) onu da derleyip
getirseydin ya! Derler. De ki: Ben ancak Rabbimden bana vahyolunana uyarım. Bu
(Kur’ân), Rabbinizden gelen basiretlerdir (kalp gözlerini açan beyanlardır); inanan bir
kavim için hidayet ve rahmettir ″112.
Maverdi’ye göre ise, vahiy çeşitleri şunlardır:
1- Allah’ın vasıta olmadan, peygamber ile konuşması 113
2- Allah’ın, melekler vasıtasıyla bildirmesi
108
Taberi, a. g. e. , c. II, s. 222.
109
Yazır, a. g. e. , c. VI, s. 4257.
110
Şuara, 26/192- 195.
111
Enam, 6/19.
112
Araf, 7/203.
113
Araf, 7/143; Taha, 20/1 2.
35
3- Allah’ın rüyada elçisine mesajını bildirmesi. 114 Ancak rüyanın vahiy
olabilmesi için önceki iki yoldan biri ile tasdik etmesinin gerektiğini
bildirmektedir. 115
Bu konuyla ilgili Kur’ân’da zikredilen bazı olaylara bakalım.
Hz. İbrahim, rüyasında oğlu İsmail’i kesti ğini görüp, bunu İsmail’e söyledi. Bu
durum karşısında İsmail: ″ Ey babacığım! Ne ile emrolundunsa yap ″ diyerek teslim
oldu. Olayın gerçekleşmesine Allah müdahale etti ve ″ Ey İbrahim! Rüyayı gerçek
yaptın″ dedi. Hz. İbrahim samimiyetini gösterdi ve imtiha nı kazandı. 116
Diğer bir ayeti kerime Yusuf (a.s)’un rüyasıdır. O rüyasında on bir yıldız, güneş
ve ayın kendine secde ettiklerini gördü. Bunu babasına anlattı. Hz. Yakub, hem
Yusuf’un rüyasını yorumladı hem de bunu kardeşlerine söylememesini tavsiye etti.
117
Hz. Yusuf, babası Yakub (a.s) ile Mısır’da buluştuktan sonra ona ″ Babacığım işte bu,
vaktiyle gördüğüm rüyanın çıkışıdır. Rabbim onu gerçekleştirdi ″118 dedi.
Rüya meselesi Kur’ân’da Hz. Peygamber ile ilgili olarak da zikredilmektedir.
Allah, elçisine hitaben ″ Allah onları uykunda sana az gösteriyordu. Çok göstermiş
olsaydı, yılacak ve bu hususta çekişmeye başlayacaktınız, fakat Allah sizi kurtardı.
Çünkü O kalplerde olanı bilir ″119. Bu ayette, rüyanın Allah ile peygamberi arasında bir
iletişim şekli olduğu değil, Allah’ın peygamberi psikolojik telkine tabi tuttuğu
belirtilmektedir.
Yine Hz. Peygamber ile ilgili olarak Kur’ân’da şöyle buyrulmaktadır: ″ And
olsun ki Allah, peygamberinin rüyasının gerçek olduğunu tasdik eder. Ey inananlar!
Allah dilerse siz, güven içinde başlarınızı tıraş etmiş veya saçlarınızı kısaltmış olarak,
korkmadan Mescid-i Haram’a gireceksiniz. Allah, sizin bilmediğinizi bilir. Size bundan
başka yakın zamanda da bir zafer verecektir ″120.
114
Maverdi, a. g. e. , s. 63; Vahiy ve Çeşitleri için bkz. Hizmetli, Sabri, İslam Tarihi, Ankara, 1995, s.
107- 112.
115
Maverdi, a. g. e. , s. 66.
116
Saffat, 37/107.
117
Yusuf, 12/4- 6.
118
Yusuf, 12/100.
119
Enfal, 8/43.
120
Fetih, 48/27.
36
Görülüyor ki rüya meselesi ile ilgili olan ayetler de, rüyanın gerçekleştirilmesi ,
rüyanın yorumlanması ifadeleri geçmektedir. Kaldı ki, peygamberlerin dışındaki
insanların rüyalarına ve yorumlarına da Kur’ân’da yer verilmiştir. Dolaysıyla rüyanın
bir vahiy olamayacağı sonucuna varabiliriz.
Mâturîdî’ye göre; özel bir vahiy dilinin bulunmaması, yani vahyin çeşitli
dillerde gelmesi, vahyin geldiği dillere herhangi bir kutsiyet atfetmenin doğru
olmayacağının bir delilidir. Nitekim Mâturîdî’nin belirttiğine göre, bu durumu göz
önünde bulunduran Ebû Hanife, ayetlerin tercümelerini okuyarak ibadet etmenin
mümkün olduğunu ifade etmiştir. 121
Aslında,
anlayamayacakları
ve
yapamayacakları
bir
şey
insanlardan
istenmemektedir; fakat yine de peygamberlerin, doğacak ihtilafları gidermesi ve vahyin
en açık ve en kolay bir biçimde anlaşılmasını sağlaması gerekmektedir. Çünkü
peygamber vasıtasıyla öğrenmek, insanlara daha kolay ve daha cazip gelmektedir.
122
Bu
şekilde öğrenilen bilgiler uygulama açısından kişiyi daha çok motive etmekte ve kişi
üzerinde daha fazla etkili olabilmektedir.
3.1.3.3. Peygamberlerin Haberi :
Mâturîdî, bilgi konusuna çok önem vermektedir. Ona göre bilgi insanı her türlü
dereceye yükselten ve fazilete ulaştıran bir asıldır. 123 Herhangi bir konuda bilgisi
olmayanın o konuda konuşmaması gerekir. Zira takl it edici, alıştığı şeylere çok sıkı
bağlandığı için, açık seçik ayetleri bile kavrayamaz bir durumdadır. 124
İnsan ilminin kaynakları üçtür bular; hiçbir yan tesirden etkilenmeyen selim
duyular, haber-i sadık ve akıldır. 125 Duyuların sahasına girmeyen bilgiler , akıl yoluyla
bilinir. Ayrıca akıl, bazen yanılır. Bunun için doğru bir habercinin yol göstermesine
121
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 12b, 108a, 268a-b.
122
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 134b, 354b, 400b, 668a; Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah
Huleyf, s. 44, 137, 183- 184.
123
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 10 .
124
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 11.
125
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 9.
37
muhtaçtır. Vahiy, bir tür bilgilerden olup realitesi bilindiği halde mahiyeti bir nübüvvet
sırrıdır.126
Mâturîdî’ye
göre
bilgi
kaynaklarından
biride
haberdi r.127
Haberler,
peygamberlerin verdiği haberler ve mütevatir haberler olarak ikiye ayrılmaktadır.
Mâturîdî, haber-i sadık’ı, doğruluğu bakımından ondan daha açık hiçbir haberin
bulunmadığı bir haber olarak nitelendirmektedir. 128 Çünkü peygamberlerin doğruluğun u
gösteren açık deliller vardır. Bu yüzden Mâturîdî, kalbi tatmin etme bakımından
doğruluğu peygamberlerin haberinden daha açık olan hiçbir haberin bulunmadığını
söyler.129
Mâturîdî’nin peygamberlerden gelen haberleri kabul etmeden önce çok dikkatli
davrandığını görmekteyiz. Haberleri bilgi kaynağı olarak kabul etmeyenlerin
görüşlerine şiddetle muhalefet etmekte ve alaycı bir ifadeyle, bu düşünceye sahip
olanların fiziki cezaya çarptırılmalarını ve bu ezadan şikâyetçi oldukları takdirde bu
şikâyetlerinin haberden başka bir şey olmadığını söylemeyi tavsiye etmektedir. 130
Ayrıca
durumundadır.
bu
131
haber,
doğruluğu
teyid
edilmiş
bir
peygamberin
haberi
Mâturîdî, doğruluğunu halkın açık olarak bildiği böyle bir haberin bir
hüccet ve delil olduğunu söyler. 132
Görülüyor ki, Mâturîdî, kaynağı bir olup, bize intikal ediş şekli farklı olan vahiy
ve peygamberin haberinin açık ve kesin bilgi veren bir haber olduğu görüşündedir.
Mâturîdî, haberin yayılmasının hızlılığından söz eder. Her bir haberin önemine
göre yayılma hızı olduğunu kabul etmemiz gerektiğini söyler. Örneğin: bir kralın ölüm
haberinin gizli tutulması için ne kadar gayret gösterilirse de bunun mutlaka duyulacağı
gibi. Bir ülkenin fethedilmesi haberini de başka bir örnek olarak verir. 133
126
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 414b.
127
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 7.
128
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 506b.
129
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 8.
130
Bkz. Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 2- 13.
131
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 667a.
132
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 556b.
133
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 196.
38
Mâturîdî’ye göre peygamberlerin haberi de hızlı ve çok kısa zamanda dünyanın
her tarafına yayılmıştır. Eğer peygamberlere dair bir haberin yalan olduğu anlaşılırsa
hemen reddedilir, doğruluğu ortaya çıkarsa kabul edilir. Örnek olarak Hz. Peygamberi
verir. Onun belirli zamanda bir bölgede yaşamasına karşın, değişik ülkelere mektup
gönderip onları İslam’a ça ğırdığını belirterek, onun konumunda bir insanın bütün
dünyayı karşısına alacak bir tavır içine girmesi riskini üstlenmesinin ancak insanüstü bir
gücün desteğiyle mümkün olabilec eğini ifade eder. Bunun için Hz. Peygamberin
haberlerine şüpheli bakanların görüşlerinin mantıklı olmadığını söyler. 134
Mâturîdî, lezzet ve zevk veren şeylerin de insanlardan öğrenildiğini söyler. Ona
göre, kendinde lezzet bulunan şeyler haber verilmemiş o lsaydı, aklı başında bir kişinin,
onlarda zevk ve lezzet bulunup bulunmadığını denemek için kendisini tehlikeye atması
düşünülemezdi. Başka bir deyişle bir denemeye girişmeksizin insan, zararlı ve yararlı
şeyleri haber yoluyla öğrenmektedir. Ayrıca Mâturîdî, çeşitli hile ve tedbirlerin bu
şekilde bildirildiğini söyler. 135
3.1.4. Nübüvvet ve Akıl:
İnsan, aklı ve duyguları olan bir varlıktır. İnsan, aklı ile düşünür, iyiyi ve kötüyü
ayırır. Yüce Allah, insanı düşünen, araştıran bir varlık olarak yaratmıştır . Allah’ın
verdiği akıl sayesinde düşünen insan, gerçekleri bulabilir. Hz. İbrahim aya, güneşe ve
yıldızlara bakarak, onların hareketlerini inceleyerek, yüce bir varlığın bulunduğunu
anlamıştı. İnsanlara da yavaş yavaş, Allah’ın varlığını
başlamıştı.
ve birliğini anlatmaya
136
Mâturîdî’ye göre Hz. İbrahim ay ve güneş için, gerçekten bunlar benim
rabbimdir dememiştir. Sadece ″ bu mu benim rabbim? ″ anlam ına gelecek sözler
söylemiştir. Babası gibi taşlara tapmamıştır. Aklını kullanarak Allah’ın varlığına ve
birliğine ulaşmıştır. Dinde akıl önemlidir. Aklını doğru kullanan ve düşünen herkes
Allah’ı bulabilir. 137
134
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 197.
135
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 16 .
136
Bkz. Enam, 6/74–79.
137
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 159b.
39
Mâturîdî’ye göre, deliller, günlük hayattaki genel bilgi kaynaklarına uygun
olmak zorundadır. Genel anlamda bilgi kaynakları akıl, duyular ve haber ( naki l)
olduğuna göre, delillerin de bu üç kaynaktan biri ile ilgili olması gerekir. Yani deliller
akli, nakli, ya da hissi olmak zorundadır. Yüce Allah, bütün bilgi çeşitlerinden deliller
göstermiştir. Bu deliller peygamberlerin kavimlerinin anlayış ve düzeyle rine göre
belirlenmiştir. Mesela: Hz. Musa’nın kavmi anlayış ve kavrayış bakımından zayıf
olduğu için, onun delillerinin hepsi hissi, yani duyulara hitap eden delillerdir. Hz.
İbrahim’in delilleri ise, daha çok akli olduğu halde, Hz. Muhammed’in delilleri hem
hissi hem de aklidir. 138
Dolaysıyla peygamberler, getirdikleri delillerle, her şeyden önce sağlam bir
itikadi temel oluşturup Tevhid dinini iyice yerleştirdikten sonra ahlaki ve ameli
konulara yönelerek dinin, her düzeydeki insanın hayatında gerçekleşme sini sağlamaya
çalışmışlardır.
Mâturîdî’ye göre, aklın tek başına yapabileceği iş ve akıldan beklenilen görev
fazla karmaşık ve zor değildir. Aklın yapması gereken şey, dinin aslının ve özünün
bilinmesini sağlamaktır. Bu da Tevhid inancıdır. Akıl, kullanı ldığı ve ondan
faydalanıldığı takdirde, insanın ihtiyaç hissettikleri temel şeyleri bilebilecek bir güç ve
meleke durumundadır. 139
Mâturîdî’ye göre Allah rahmandır. Bu sebeple, bize kitap ve peygamber
gönderdi. Aklın varlığı Allah’ın varlığının fıtri bir d elilidir. Doğru kullanılan sağlam
akıl, insanın şu noktalarda bir kanaate ve bir hükme ulaşmasına yardımcı olur. İnsan,
Allah’ın vahdaniyetinin ve rububiyetinin delillerini akıl ile kavrar ve anlar.
a) İnsana bir nimet olarak verilen akılla, insanın önemi ve hikmeti anlaşılabilir.
b) Sadece insanlar için yaratılan her şey ancak akıl ile bilinebilir.
c) Gaib olan şeylerin düşünülüp tasavvur edilebilmesi; dolaysıyla bu konuda
bazı şeylerin kavranılıp bir fikre ulaşabilmesi ve hatta bu konuyla ilgili nakill erin
anlaşılabilmesi de ancak akıl ile mümkün olur. Kısaca akıl, duyuları aşan ve doğrudan
kavranılamayan şeyleri de düşünüp kavrayabilir. 140
138
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 159b; bkz. vr. 314a, 338b, 340a.
139
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 159b.
140
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 14 .
40
Görülüyor ki, Mâturîdî, bu açıklamalarıyla insanın dış dünyayı ve onun parçası
olan kendi varlığını tanımasını, Al lah’ın vahdaniyet ve ulûhiyetine delalet eden işaretler
olarak görmektedir. 141
Mâturîdî’nin sisteminin temeli akıldır. Ona göre iyilik ve kötülük külli olarak
akılda vardır. Akıl, dış dünyada onları birbirinden ayırt etme vasıtasıdır . İnsan, akıl
sayesinde bütün yaratılmışlara üstün bir konumdadır insan onun varlığına bağlı olarak
sorumlu tutulmuştur. 142
Peygamberler, insan aklının kendiliğinden kavramayacağı ve neticede hata
edebileceği şeyleri insanlara bildirmek için gönderilmişlerdir. 143 İnsanın sorumluluğu da
aklı sebebiyledir. Çünkü akıl dinin temelidir. 144
Mâturîdî’nin görüşlerinde hem aklın hem naklin çok önemli bir yeri vardır. Ona
göre, İslam akaidi nakil kaynaklı olup, aklın fonksiyonu onun mantıki ve doğru bir
şekilde benimsenmesini sağlamaktır. 145
Güzellik ve çirkinliği genel anlamda bilebilen akıl, çeşitli arzular yüzünden
yanılabilir. Bu sebeple akla yol gösterecek rehberlere ihtiyaç vardır. Bu rehberler de
peygamberlerdir.
Mâturîdî dini tanımamızı sağlayan iki kaynak olarak vahyi ve aklı kabul ede r.
İnsanın sorumluluğunun nakle bağlı olamayacağını ileri sürenlerin a ksine o, nakli çok
önemli sayar. Akıl, dinin birinci temel kaynağıdır. Akıl, zorunlu olarak insanı şu h ükme
götürür: Şuur sahibi her varlığın fiilleri mutlaka bir hikmete dayanır. Bu âle m de bir
takım hikmet ve gayelere mebni olarak yaratılmıştır. 146 Dolayısıyla akıl ile âlemdeki
hikmetler bir noktada buluşmaktadır.
Mâturîdî’ye göre akıl, nimet vereni tanımayı ve ona teşekkür etmeyi güzel bulur,
O’nu tanımamayı ve inkâr etmeyi de çirkin bu lur. Fakat akıl bunu icmali olarak
bilebilir. Teşekkürü gerektiren ve küfranı nimete götüren şeyleri sıhhatli bir şekilde
141
Bkz. Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 205b, 352a, 519b.
142
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 10, 135.
143
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Hule yf, s. 229.
144
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 224.
145
Mustafiz, Muhammed er -Rahman, İmam Mâturîdî’nin Te’vilâtu Ehli’s -Sünne’sine Önsöz, Bağdat,
1983, s.33.
146
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 96–97.
41
kavramak onun için mümkün değildir. Çünkü insanın her bir organının konu olan her
şeyde Allah’ın sayılamayacak kadar çok nimeti vardır .147
Akıl duyulara benzer. Çünkü o da sonradan yaratılmış bir bilgi kaynağıdır. Akıl,
peygamberlerin tebliğ ettiği prensipler çerçevesinde değer kazanmakta ve varlığını
hissettirebilmektedir. Nitekim akıl, teklife muhatap olmanın vazgeçilmez bir şartıdır.
148
Allah’ı ve onun sıfatlarını kabul eden biri için Allah’ın peygamber
göndermesinde imkânsız bir taraf olmadığı açıktır. İnsan için peygamberliğin
gerekliliği, Allah’ın varlığının bir uzantısı ve sonucudur.
Gerek insanları, gerekse cinleri tevhide götüren tek bir yol vardır; o da
düşünmektir. Bu da, ancak akılla ve aklı kullanmakla mümkün olur. Kur’ân’da
düşünmez misiniz, 149 aklınızı kullanmaz mısınız 150 ifadeleri bunu ortaya koymaktadır.
Herkes aklını doğru kullanma, dolayısıyla doğruya ulaşma başarısını gösterebilir
fakat insanların kişisel özelliklerine göre aklını kullanışı da değişir. Dolaysıyla, akıl
herkes tarafından aynı başarıyla kullanılmadığı için, insanları farklı sonuçlara
götürmektedir.
3.1.5. Nübüvvet ve Mucize:
Kur’ân-ı Kerim, Allah tarafından peygamberlikle görevlendirilen kimselerin,
doğruluklarını ispatlamak amacıyla olağanüstü, tabiat kanunlarını aşan birtakım
olaylarla desteklendiğini bildirir. 151 İslam düşüncesinde bu tür harikulade hal ve
olaylara mucize denir. Taftazani mucizeyi, peygam berin peygamberliğini doğrulamak
ve ispat etmek için Allah tarafından tabiat kanunlarına aykırı bir şekilde yaratılan
olağanüstü olay 152 şeklinde tanımlamaktadır. Aynı şekilde Bakıllaniye göre mucize,
147
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 181.
148
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 183.
149
Bkz. Ali-İmran, 3/65; Enam, 6/50.
150
Bkz. Bakara, 2/44; Hud, 11/51; Yusuf, 12/109.
151
Bkz. Bakara, 2/87, 253.
152
Taftazani, a. g. e. , c. II, s. 175–176.
42
peygamberliği onay ve teyit mahiyetindedir. Bütün yaratılmış varlıkların güçlerini aşan
olağanüstü bir olay olup Allah’ın fiili kapsamına girmektedir. 153
Mâturîdî, bakara suresinin 60. ayetini şöyle açıklar: ″ Musa kavmi için su
istemişti″. Allah da ona ″ Asanla ta şa vur″ diye vahyetti. Allah onlara, asa arac ılığı ile
pek çok mucize göstermiştir. Musa’nın asasını denize vurması ve denizin ikiye
ayrılması da bir mucizedir. ″ İkiye ayrıldı, her bölüm yüce bir dağ gibi idi ″ Onun asasını
taşa vurması ve bu taştan pınarlar fışkırması da peygamberliğini ispat eden bir mu cize
idi. Mâturîdî’ye göre en ilginç mucizelerden biri taştan pınarlar çıkmasıdır. Bu, aslında
âlemin benzersiz olarak yaratılmış olmanın bir delilidir. Zira Allah lütfü ile kör bir
taştan pınarlar fışkırtmış ve onunla sayısız insanları sulamıştır. Taştan her kavim için
ayrı bir pınar fışkırmıştır. Aslında taş, suyun çıkmasına elverişli bir kaynak değildir.
Allah Teala bununla, yani cevherinde su olmayan bir şeyden su çıkararak âlemi de
yoktan yarattığını göstermek istemiştir. Ayrıca cevherinde hiç yokken b ir asadan yılan
(ejderha) çıkarması da benzersiz yaratışının bir göstergesidir. ″ Ondan on iki pınar
fışkırdı″ denildi ki onlar on iki torun idiler. Yakub’un o ğulları idiler. Her toruna
(aşirete) bir pınar tahsis edildi. Her bölük kendi payını bildi. Bu , çöllerde yaşayan
kavmin bölük pörçük olmadığı birlikte yaşadıklarına bir delildir. 154 Dolaysıyla Hz.
Musa’nın asasını vurduğu taştan on iki pınar fışkırıyor bu, pınarların birbirine yakın
olduğunu gösterir. Birbirine yakın pınarlardan faydalanacak olanlarda d oğal olarak
birbirine yakın olacaklardır.
Peygamberlerin
ortaya
koydukları
mucizeler,
genellikle
onların
peygamberliğinin birer delili olarak kabul edilirler. İnsanların kalplerini mutmain
kılmak ve şüphelerini gidermek için Allah peygamberlikle görevlend irdiği kimseleri,
mucizelerle desteklemiştir.
Bir peygamberin getirdiği mesajın, insan gücünü aşan yönü olmalı, bu farklılık
sayesinde onun Allah tarafından gönderildiği bilinmelidir. İşte peygamberi destekleyen
ve Allah tarafından verilen bu güce mucize diyoruz. 155
153
Bakıllani, Kadı Ebû Bekir, Kitabu’l-Beyan, Beyrut, 1958, s. 8; İslam Ansiklopedisi, M.E. B. yay. ,
İstanbul, 1979, c. VIII, s. 444.
154
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 12a.
155
Cürcani, Şerif Ali b. Muhammed, Kitabu’t Ta’rifat, tah: Abdurrahman Umeyra, Beyrut, 1987, s. 219;
krş: Razi, a. g. e. , s. 207.
43
3.1.5.1. Mucizenin Sözlük ve Terim Anlamı:
Mucize kelimesi Arapça olup ″ aceze″ den türetilmi ştir. Aciz bırakan, güçsüz
kılan, kudretsizlik, takatsizlik, karşı konulamaz olağanüstü olay 156 insanları aciz bırakan
olağanüstü olay gibi anlamlara gel mektedir. 157
Mucizede insanları aciz bırakan Allah’tır. 158 Mucize Allah’ın fiilidir.
Peygamberin peygamberliğini destekler. 159
Terim olarak mucize, dar anlamıyla ″ peygamberin elinden meydana gelen
harikulade iş veya fiil ″ demektir. Kelam ve Akaid kitaplar ında yer alan tanımları
dikkate alarak mucizeyi şu şekilde tarif etmek mümkündür: Mucize, peygamberlik
iddiasında bulunan kimsenin bunu kabul etmeyen inkarcılara karşı, elinde ortaya çıkan
eşyanın alışılmış kurallarına aykırı olarak meydana gelen, muarızlarını benzerini
meydana getirmekten aciz bırakan ve peygamberlik iddiasını doğrulayıcı bir mahiyet
arz eden durum veya fiildir. 160
Mucizeler peygamberlerin doğruluğunu ispat eden deliller olduğu için; Kur’ân-ı
Kerim’de de ve hadislerde bu kelime yerine ″ ayet″, ″ beyyine″ ve ″ burkan″ kelimeleri
kullanılmıştır. 161
Mâturîdî’ye göre, peygamberlerin peygamberliklerini ispatlamak için delillere
ve mucizelere ihtiyacı vardır. Bu mucizeler akla uygun olarak peygamberlerin
doğruluğunu gösteren deliller olmalıdır. 162
Ayet; Arapça bir kelime olup, ″ nişan ve alamet″ manalar ına gelmektedir.
Kur’ân-ı Kerim’de peygamberlerin mucizelerine ayet denilmiştir. Mucizeler resullerin
ve nebilerin doğruluklarına delalet eden birer alamettirler.
Nitekim Hz. Salih,
peygamberliğini inkâr eden kavmine ″ işte size ayet-mucize- olmak üzere Allah’ın dişi
devesi″163 demiştir. Ayet kelimesi Kur’ân-ı Kerim’de değişik manalarda kullanılmıştır.
156
İbn Manzur, a. g. e. , c. V, s. 369.
157
Bkz. Ahkaf, 46/32; Tevbe, 9/2 –3; En’am, 6/134; Yunus, 10/53; Hud, 11/20.
158
Hanefi, Hasan, a. g. e. , c. IV, s. 57.
159
İbn Teymiyye, Ebû’l Abbas Takiyud’din A hmed, Kitabu’n Nübüvvat, Beyrut, 1985, s. 28.
160
Taftazani, a. g. e. , c. V, s. 11.
161
Bkz. En’am, 6/109; İbrahim, 14/10.
162
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 340a.
163
Araf, 7/73.
44
Beyine; ″ ayırmak″, ″ uzaklaştırmak″ manasındaki ″beyn″ veya ″ açık seçik hale
getirmek″ anlamındaki ″ beyan″ kökünden sıfat olup ″ apaçık delil, hüccet, kesin belge ″
şeklinde ifade edilmektedir. 164
Hakikati apaçık bir şekilde ispatlayan kesin delil anlamındaki ″ beyyine″
kelimesinin çoğulu ″ beyyinat″ tır.165 O da genellikle ″ ayetler, ayat″ manas ına
gelmektedir. ″ Ayatün Beyyinat″ ifadesi üç defa Kur’ân ayetlerinin dışında ″ işaretler″
için kullanılmaktadır. Bunların biri Lut (a.s) kavminin helak edilmesi ile ilgili olarak ″
ileride gelebilecek felaketin işareti ″,166 diğer ikisi de Hz. Musa’nın başından geçen
olaylar veya mucizelerle ilgili kullanılmıştır. 167
Mâturîdî’ye göre, ″ Beyyinat″ ( açık deliller) Allah katındadır. Beşerden sadır
olmamıştır. Hz. Musa’nın bildirdiği ve söylediği her şeyin doğru olduğunu belirten,
hüküm vermedeki ve davranışlarındaki adaleti ispat eden açık delillerdir. Resuller,
Allah’a ibadette ve O’na itaate davet ettikleri için bu türlü sözlerini tasdik edecek ve
verdiği hükmün doğruluğunu gösterecek delillere ihtiyaç duyarlar. 168
Mâturîdî, ″ İsrailoğullarına sor, onlara nice mucizeler gös terdik″169 ayetinin,
birkaç anlama geldiğini söylüyor. Allah (c.c) nebisi Muhammed’e emir veriyor ve
onlara istekleri üzerine gönderilen mucizeler hakkında soru sormasını istiyor. Yani Ey
Muhammed onlara sor bakalım, kendilerine ve atalarına Musa vasıtasıyla
nice
mucizeler göndermişizdir. Ama onlar bu mucizeleri inkâr ettiler, inanmadılar. İşte
sizlere de mucizeler göstersek yine de inanmayacaksınız. Allah (c.c) nebisine onların
isteklerini tasdikten değil de inattan kaynaklandığını böylece bildirmiş oluyordu .170
Beyine, ister akli olsun ister duyularla hissedilen olsun, delaleti sarih olan delil
ve şahit demektir. Kur’ân-ı Kerim’de mucizeler; peygamberlerin nübüvvetlerine delil ve
164
Topaloğlu, Bekir, ″ beyine″ mad., DİA, İstanbul, 1992, s. 96.
165
Bkz. İbn Manzur, a. g. e. , c.XIII, s. 67.
166
Bkz. Ankebût, 29/35.
167
Bkz. Taberi, a. g. e. , c. XV, s. 114–115; Rahman, Fazlur, Ana Konularıyla Kur’ân, çev: Alparslan
Açıkgenç, Ankara, 1987, s. 164 –165.
168
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 340a.
169
Bakara, 2/211.
170
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 34a.
45
şahit olduğu için, bu kelime ile ifade edilmiştir. ″ Meryem’in oğlu İsa’ya beyineler
verdik″171; ″ peygamberleri onlara beyineler getirmi ştir″.172
″Beyyinat″ kelimesi, deliller anlam ına gelmektedir. Bazılarına göre ise, helal ve
haramları ifade eden bir kelimedir. Beyan, hakkı batıldan, doğruyu yanlıştan, hatasızı
hatalıdan ayıran şeydir.173
Mâturîdî kelam okulunun en önemli temsilcilerinden biri olan Nesefi de
mucizenin iki yolla gerçekleştiğini söylemektedir:
1. Olağan olmayan bir fiili meydana getirmek suretiyle olmasıdır.
2.
Olağan bir şeyden aciz bırakmak suretiyle olmasıdır. 174
Hz. Zekeriya (a.s)’nın kendisine müjdelenen şeyin, doğruluğuna delil olması
için konuşmaktan alı koyması bu çeşit bir mucizedir. 175
Burhan; Kur’ân-ı Kerim’de mucizeye burhan da denilmiştir. Nitekim ″ elini
koynuna sok; kusursuz, bembeyaz çıkacaktır. Korkudan kolları nı kendine çek. İşte bu
ikisi Firavun ve onun adamlarına karşı R abbin tarafından iki kesin delildir. Çünkü onlar,
yoldan çıkan bir kavim olmuşlardır ″176 ayetinde, delil mucize manasında kullanılmıştır.
Mâturîdî, insanın yaratılışını, arının bal toplamasını birer burhan olarak kabul
etmektedir. 177 Gerçekten de çevremizde gördüğümüz veya görmemize imkân olmayan
her türlü oluş, insanoğlunu aciz bırakacak türdendir. Fakat insan, her gün gördüğü
şeyleri bir mucizeymiş gibi algılayabilir. Fakat bu, onun mucizeliğini
ortadan
kaldırmaz. Bir asayı yılan haline getirme gücüne sahip olmayan insan, bir tohumu ağaç
haline getirmeye de muktedir değildir. Ne var ki bizler bir asanın yılan haline geldiğini
hiç görmediğimiz için bunu mucize sayarız ama bir tohumun ağaç haline g eldiğine
sürekli şahit olduğumuz için bunu bir mucize saymaya pek yatkın durmayız. Oysa ne
birincisinin ne de ikincisinin gerçekleştirilmesi, insanoğlunun gücü dâhilindedir.
171
Bakara, 2/87; Ali-İmran, 3/184.
172
Tevbe, 9/70.
173
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 14b.
174
Nesefi, Tabsiratu’l Edille, c. I, s. 470.
175
Ali-İmran, 3/41.
176
Kasas, 28/32; Bakara, 2/111; Nisa, 4/174; Neml, 27/34.
177
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 322a.
46
3.1.5.2. Mucizenin Nübüvvete Delaleti:
Mucizeyi peygamberliğin delili olarak kab ul eden kelam âlimlerine göre
mucizenin şartlarının şu şekilde sıralamak mümkündür:
1. Mucize, Allah’ın kudreti dâhilinde olan bir fiil olmalıdır. 178
2. Tabiat nesnelerinin düzenine aykırı yani harikulade olmalıdır.
3. Peygamber olduğunu iddia eden kişiden iddiasına uygun olarak zuhur
etmelidir. 179
İddiadan önce veya iddia ile gerçekleşme zamanı arasına iddia ile bağlantısını
şüpheye düşürecek bir zaman dilimi girdikten sonra gerçekleşmesi halinde buna mucize
denilemez. Olağanüstü olayın, peygamberlik iddiasında buluna nın hemen bu iddiasının
peşinden gelmesi, bunu Allah’ın meydana getirdiği konusunda kesin bilgi ( ilm -i yakin)
doğurur. Çünkü bu tür fiillere Allah’tan başkası muktedir değildir. Bu olay, Allah’ın
peygamberini tasdik etmesidir ve peygamberliğinin doğru old uğuna delildir. 180
4. Dünyada meydana gelmesi gerekir. 181
Mucizeyi, peygamberlerden başkasının göstermesi mümkün değildir .182
Mucizenin kâfirin elinde meydana gelmesi imkânsızdır. Kâfirin elinde ortaya
çıkması, doğru olan zatın ortaya çıkmasını engeller. Eğer ya lancıların elinde mucize
meydana gelecek olsaydı ki peygamberliğin bundan başka delili yoktur, bu insanların
sapmasına da sebep olurdu. Doğru söyleyen ile yalancı arasında, hak ile batıl arasında
bir ayrım yapma imkânı da olmazdı. 183
Mâturîdî, mucizeleri ve peygamberliği Allah’ın varlığı ve birliğine bağlar ve
onların peygamberliğe delalet edeceğini kabul eder. Hatta daha ileriye giderek
mucizelerin Allah’ın varlığına delil olduklarını söyler. Peygamberler tarafından ortaya
konan mucizeler, zorunlu olarak A llah tarafından meydana getirilir. Böylece mucizeyi
178
İbn Teymiyye, a. g. e. , s. 47.
179
Cürcani, Şerif Ali b. Muhammed, Şerhu’l-Mevakıf, Kahire, 1325, c. II, s. 440.
180
Nesefi, Tabsiratu’l Edile, c. I, s. 471.
181
Nesefi, Tabsiratu’l Edile, c. I, s. 171.
182
Maverdi, a. g. e. , s. 62.
183
İbn Teymiyye, a. g. e. , s. 124; Nesefi, Tabsiratu’l Edile, c. I, s. 471.
47
kabul eden kimse Allah’ın varlığını ve peygamberlik iddia edenin doğruluğunu kabul
etmiş olur. 184
Allah, okuma yazma bilmeyen Hz. Muhammed’e Kur’ân’ı vahyederek insanları
İslam’a davet etmesini istedi. Kur’ân insanlar için bir delil ve mucizedir. 185
Mucizelerin peygamberliğe delalet edeceği genellikle kabul edilen görüş
olmakla birlikte bunun tersini savunanlarda olmuştur. Yani peygamberlerin
peygamberliğini mucize olmadan da kabul edilebileceği görüşünü sav unmaktadırlar. Bu
görüşe katılmak mümkün değildir. Peygambere mucize verilmesi aklın da gereğidir. Bu
farklılık insanların dikkatini çekecek ve onların düşünmelerine yardım edecektir.
Peygamberlere mucize verilmesinin sebeplerinden biride insana, aklını ku llanmasını ve
tabiat kanunlarına aykırı bir şeyin, ancak Allah tarafından yapılabileceğini insana
öğretmektedir. Allah mucizelerle peygamberlerini desteklemiş ve her peygambere
zamanına göre mucizeler vermiştir. 186
Mâturîdîler, mucize olmadan peygamberi söz ünü kabul etme zorunluluğunun
olmadığını savunur. Çünkü mucize, gerçek peygamberle sahte peygamberin birbirinden
ayrılmasını sağlar. 187
3.1.5.3. Mucize Çeşitleri:
Mucize akli ve hissi olarak ikiye ayrılır. Akli mucizelere ″ manevi mucizeler″,
hissi mucizelere de ″ maddi mucizeler″ denir.
3.1.5.3.1. Akli Mucizeler:
Akli mucizeler akılla kavranılan, düşünmekle ve zihin faaliyeti ile mucize
oldukları anlaşılan olaylardır. Hz. Muhammed’in çocukluğu, gençliği ve yetiştiği
çevrenin maddi ve manevi boyutları bütün açıklığı ile ortadadır. Peygamberlikte önceki
184
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 236; Bkz. Taha, 20/67–70; Araf, 7/117–120;
Şuara, 26/ 40–46.
185
186
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 151a; bkz. vr. 62b, 176b, 180b.
Abdulcebbar, Kadı Abdulcebbar b. Ahmed, Şerhu’l Usuli’l-Hamse, tah. Abdulkerim Osman, Kahire,
1988, s. 572.
187
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 171.
48
cahiliye toplumu ile peygamberlikten sonraki İslam toplumunun yapısı ve özellikleri
meydandadır. Bütün bunlar göz önüne getirildiğinde ortaya akılları hayrette bırakan
muazzam bir tablo çıkmaktadır.
Hz. Peygamber geçmişe ve geleceğe ait bazı gayb haberleri vermiştir. Aslında
gaybı ancak Allah bilir. Hz. Peygamberin Allah’ın bildirmesi ile geçmişten ve
gelecekten haber vermesi bir mucizedir. Onun insanlığa en büyük hakikatleri ihtiva
eden bir kitap getirmesi akıllara hayranlık veren büyük bir mucizedir. Onun ümmiliğine
Kur’ân şehadet etmektedir. 188 Peygamberin ümmi olması onun peygamberliğine bir
delildir. 189
Mâturîdî’ye göre Kur’ân-ı Kerim Hz. Peygamberin peygamberliğini ispatlayan
en büyük akli delillerden dir. Bu, Allah’ın ona bahşettiği en büyük mucizedir. Aslında
peygamberin doğruluğunu ve davasında haklı bulunduğunu ispatlamak için mucizeyi
halkın önünde gösterip, onlara meydan okumadıkça ve onlarda buna karşı aciz
kalmadıkça mucizenin bir anlamı yoktur. Hz. Peygamber belagatta ve fesahatta çok ileri
gitmiş ve özellikle söz sanatını çok iyi bilen Araplara, inanmıyorsanız Allah’tan başka
ilahlarınızı çağırın veya İncil’i, Tevrat’ı ve Zebûr’u iyi bilenleri çağırın ve bu kitabın bir
benzerini getirin, bunu y apamazsınız ki elbette yapamayacaksınız diyerek meydan
okuması ve onların buna karşılık vermekten aciz kaldıkları bilinen bir gerçektir. Şayet
böyle bir karşılık vermiş olsalardı şüphesiz bu, gizli kalmayacak, derhal insanlar
arasında yayılacaktı. 190
3.1.5.3.2. Hissi Mucizeler:
Hissi mucizeler, gözle görünen ve duyu organlarıyla hissedilen mucizeler olup
bunlara ″ maddi mucizeler″ de denir. Bunlar ın bir kısmı insanlara fayda sağlamaz,
ancak peygamberlerin sıdkına, doğruluğuna delil olur. Mesela: Hz. Musa’n ın
188
Bkz. Araf, 7/157–158.
189
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 203b.
190
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 6a, 152b, 176b, 338b; bkz. Gazali, Ebû Hamid Muhammed b.
Muhammed, el-İktisad fi’l İ’tikad, nşr. İbrahim Çubukçu ve Hüseyin Atay, Ankara, 1962, s. 206.
49
zamanında kavmi arasında sihir, revaçta olduğu için, Hz. Musa’ya sihirbazların sihrini
yok edip onları aciz bırakacak mucize verilmiştir. 191
Hz. Musa’nın asası apaçık mucize olarak, ejderhaya çevrilip sihirbazların
sihirlerini bir anda yutup ortadan kald ırdığı zaman onun gerçek mucizeliği anlaşıldı. 192
Hz. Musa’nın başka mucizeleri de vardır. ″…Milleti Musa’dan su isteyince ona:
″ Asanla taşa vur″ diye bildirdik; ondan on iki p ınar fışkırdı…″193
″ Bunun üzerine Musa’ya ″ De ğneğinle denize vur″ diye vahyettik. Hemen deniz
ikiye ayrıldı… Musa ve beraberinde bulunanların hepsini kurtardık ″.194
Hz. Musa israiloğullarını Firavun’dan kurtardı. Peygamber olduğunu ispat etmek
için mucizeler gösterdi. Asanın yılana dönüşmesi 195, denizin ikiye ayrılması 196 ve bir
taştan on iki çeşme suyun çıkması 197 gibi.
Aslında onların inanmaları için bir tek mucize bile yeterdi. Hz. Musa’nın
gösterdiği mucizelerde hissi idi. Ama her şeye rağmen Hz. Musa’ya inanmadılar.
Allah’ın Hz. Musa’ya verdiği mucizeleri sihre benzetiyorlardı. Çünkü o dönemde sihir
çok yaygın olarak kullanılmaktaydı. Sihirbazlar Hz. Musa’nın yaptıklarını yapamayınca
sonunda ona inandılar. Mâturîdî’ye göre eğer, Hz. Musa’nın yaptıkları mucize değil de
sihir olsaydı ve bunu Allah’tan öğrendim deseydi peygamberliğine del il olarak o bile
yeterdi. 198
Hz. İsa zamanında tıp ilmi ileri derecede idi. Allah, Hz. İsa’ya ona göre
mucizeler vermiştir. Bu mucize sayesinde o, ölüleri diriltiyor, hastaları iyileştiriyor ve
çamurdan kuş yapıyordu. 199
191
İbn Teymiyye, a. g. e. , s. 13; Abdulcebbar, a. g. e. , s. 572.
192
Bkz. Araf, 7/105–108; Taha, 20/17, 23.
193
Araf, 7/60.
194
Şuara, 26/63–65.
195
Bkz. Araf, 7/107.
196
Bkz. Taha, 20/ 77–78.
197
Bkz. Araf, 7/160.
198
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 196b, 197a; Bkz. vr. 11b, 12a, 364a, 364b, 365b.
199
Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Kur’ân’ın Belağatı ve İ’cazı Üzerine, Kültür Eğitim Vakfı Yay. ,
Erzurum, 2001, s. 78.
50
″ Allah, Ey Meryem oğlu İsa! Sana ve anana olan nimetimi an demişti ″ Seni
Ruhu’l-Kudüs’le desteklemiştim, beşikte ve yetişkin iken insanlarla konuşuyordun;
Kitab’ı hikmeti, Tevrat’ı ve İncil’i öğretmiştim. Sen iznimle, çamurdan kuş gibi bir şey
yapmış ona üflemiştin de iznimle kuş olmuştu, anadan doğma körü, alacalıyı iznimle iyi
etmiştin. Ölüleri iznimle diriltiyordun… ″.200 Diğer peygamberlerin bazısına da hissi
mucizeler verdiğini Kur’ân-ı Kerim’de bize bildirmektedir. 201
Hz. Muhammed’in yaşadığı dönemde fesahat ve belagat terakki ederek herk es
onunla iftihar edip müsabaka meydanına çıkmak üzere pek çok mükâfatlar temin
eylerlerdi. Fesahat ve belagatte mümkün olan derecesinin zirvesinde bulunan Kur’ân-ı
Kerim Hz. Peygamberin peygamberliğini teyit eden en büyük mucizedir.
202
Hz. Peygamberin peygamberliğini destekleyen mucize, ilmi ve akli burhanlarla
sabit olup bütün zamanlarda geçerliliği devam eder. 203
Peygamberlerden birçok mucizeler zuhur etmiştir. Peygamberliği hak ve gerçek
olan hiçbir nebi yoktur ki onun sözünün kabul edilmesini gerektiren ve doğruluk
alametlerini belirten hususların kendisinde bulunduğunu kavmi müşahede etmiş
olmasın. 204
Hz. Peygamberin mucizesi Kur’ân’dır ki bu gerçeği ifade eden birçok ayet
vardır. Örneğin: ″ Kulumuz Muhammed’e indirdi ğimiz Kur’ân’dan şüphe ediyorsanız,
sizde onun benzeri bir sure meydana getirin, eğer doğru sözlü iseniz, Allah’tan başka,
güvendiklerinizi de yardıma çağırın. Yapamazsanız –ki yapamayacaksınız- o takdirde,
inkâr edenler için hazırlanan ve yakıtı insan ve taş olan ateşten sakının ″205, ″ De ki:
Andolsun, bu Kur’ân’ın bir benzerini ortaya koymak üzere ins ve cin bir araya gelseler,
birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya getiremezler ″206, ″ Yoksa Onu
200
Maide, 5/110; Bkz. Al-i İmran, 3/49; Krş: Meryem, 19/30 –34; Enbiya, 21/91; Mu’minun, 23/50.
201
Bkz. Enbiya, 21/66–69; Sa’d, 38/42; Araf, 7/73 –79; Hud, 11/64–68.
202
Taftazani, Şerhu’l-Akaid ( Kelam İlmi ve İslam Akaidi), haz: S. Uludağ, İstanbul, 1982, s. 297 –299.
203
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 238 ; Reşid, Rıza, el-Vahyu’l-Muhammedi,
Beyrut, 1971, s. 38.
204
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 315.
205
Bakara, 2/23.
206
İsra, 17/88.
51
uydurdu mu diyorlar? De ki: Eğer sizler doğru iseniz Allah’tan başka gücünüzün
yettiklerini çağırın da onun benzeri bir sure getirin ″.207
İşte onlar Kur’ân-ı Kerim’in bu şekilde meydan okumasına rağmen, değil
tümünün, değil bir surenin, bir ayetinin dahi benzerini meydana getirememişler, aciz
kalmışlardır. 208
Kur’ân-ı Kerim’in Hz. Peygambere v erilen bir mucize olduğu konusunda,
Müslümanlar arasında bir ihtilaf yoktur. Ümmi olan peygamberin Kur’ân gibi bir kitap
getirmesi Kur’ân’ın mucizeliğine şahittir. 209
Hz. Peygamberin peygamberliğini ispat ederken, Kur’ân-ı Kerim ve diğer hissi
mucizelerinin yanın da onun sireti de kelamcılar tarafından delil olarak kullanılmıştır. 210
Ayrıca diğer mukaddes kitaplar da kendisinden bahsedilmesi Hz. Muhammed’in
peygamberliğine delil olarak gösterilmiştir. 211
Hz. Peygambere başka hissi mucizelerin de verildiği nakl edilmektedir. 212
Hz. Peygambere verildiği iddia edilen hissi mucizelerden biride ″ Şakk-ı Kamer″
-ayın
yarılması-
olayıdır.
Bu
olay,
aynı
zamanda
Kur’ân
ayetlerine
dayandırılmaktadır. Kamer suresinin birinci ayeti bu doğrultuda yorumlanmıştır.
de
213
Mâturîdî’ye göre, ayette geçen ″ saat yaklaştı, Ay yarıldı″214 ifadesi ayın yarıldığını
göstermektedir. Ona göre bu hususa sahih hadislerde de açıkça işaret edilmiş
215
ve Hz.
Peygamber zamanında Ay yarılmıştır. Ona göre, ″ Ay yarılmadı, kıyamete yakın bir
207
Yunus, 10/38; Bkz. Hud, 11/13.
208
Bkz. Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 204–210; Nesefi, Tabsiratu’l Edille, s.
122.
209
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 206; Bkz. Maverdi, a. g. e. , s. 96, 106.
210
Mâturîdî, Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 202–210; Nesefi, Tabsiratu’l Edille, s. 489–491.
211
Bkz. Aydın, Mehmet, Beşerü’n Nübüvve, DİA, c. V, s. 549–550; Özvarlı, Said, Kelamda Yenilik
Anlayışı ( XIX. Yüzyıl Sonu XX. Yüzyıl Başı), TDV Yay. , İstanbul, 1998, s. 94.
212
Bağdadi, Ebu’l-Mansûr Abdulkahir b. Tahir et -Temimî, el-Fark Beyne’l Fırak, Kahire, 1969,
s. 344–345; İbn Hişam, Celaleddin Abdulmelik b. Hişam, es-Siratü’n-Nebeviyye, nşr. Mustafa
es- Saka vd. , Mısır, ty. , c. II, s. 36- 37.
213
Bağdadi, Usulu’d-Din, s. 182; Yazır, a.g.e. , c. VII, s. 4621–4638.
214
Kamer, 54/1.
215
Buhari, a. g. e. , s. 27; Suyuti, Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-Hasaisu’l-Kübra, Mısır,
1967, c. I, s. 313–314.
52
zamanda vuku bulacak, etraftan diğer insanlarca müşahede edilmedi ″ gibi bir iddiada
bulunmak pek tutarlı değildir. 216
Mâturîdî’ye göre gerek peygamberlerin şahsi ahvali gerekse gösterdikleri hissi
mucizeler nübüvveti ispat etme ve bu konuda arız olarak şüpheleri giderme hususunda
çok önemli bir role sahiptir. 217
Önceki peygamberlerin mucizelerinin
Kur’ân’da zikredilmesinin sebebi,
Kur’ân’da geçmeyen bir mucizenin olabileceğine inanılmamasını ortaya koymaktır. Her
mucize hem nev’i şahsına hem de zamanına hastır. Kaldı ki, daha büyük mucizeyi
getirenden, daha küçüğünü istemek de tutarlı değildir. 218
Bu sebeple Mâturîdî hissi mucizelerin akli olanlardan daha etkili olduklarını
söylemiştir. Burada Mâturîdî’nin hissi mucize diye bahsettiği ve klasik kitaplarda
sayıları bine kadar çıkarılan mucizelerin tamamının ahad haber yoluyla bize intikal
ettiğini, dolaysıyla güvenirliği hususunda kesinliğin olmadığını belirtmemiz gerekir.
Ayrıca Kur’ân-ı Kerim’de, Hz. Muhammed’e hissi mucize verilmemesinin
sebebi, önceki milletlerin kendil erine verilen mucizelere inanmamaları şeklinde
açıklanmıştır. Fakat sonraki dönemlerde ona yüzlerce hissi mucizenin nispet edilmesi ve
her peygambere verilen mucizenin bir benzerinin ona da verilmiş olduğunun iddia
edilmesi, Hz. Muhammed’in diğer bütün pey gamberlerden daha üstün olduğunu ispat
etme gayretlerinin bir sonucudur.
3.1.5.4. Diğer Peygamberlerin Mucizeleri :
Kur’ân-ı Kerime baktığımızda Hz. Hud kavmini n şiddetli bir fırtınayla helak
edilişleri,219 Hz. Salih’in kavminin yer sarsıntısı ve şiddetli bir gürültü ile yok oluşları 220
ve Hz. İbrahim’in ateşten kurtulması, 221 parçalar haline getirilen dört kuşun yeniden
216
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 519.
217
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 412a.
218
Akbulut, a. g. e, s. 27.
219
Kamer, 54/ 18- 20.
220
Araf, 7/ 77- 78.
221
Enbiya, 21/ 69.
53
eski haline getirilmesi, 222 Hz. Davud’a kendisi ile tesbih etsinler diye dağların ve
taşların bağlı kılınması, kendilerini koruması için demirden zırh yapma sanatının
öğretilmesi de mucizedir " Ona, savaş sıkıntılarınızda sizi koruması için zırh yapmayı
öğrettik" 223 buyrulmuştur. Başka bir ayette de belirtil diği gibi Davud (a.s)’ a demir
yumuşak kılınmıştır. Yani demiri yumuşatacak sebepler ona öğretilmiş böylece o da
demirden istediği şeyi yapabilmiştir. Tabii ki başka insanlar da bu sebepleri öğrenebilir.
Fakat demirin Davud (a.s)’a yumuşak olması sebepsiz de olabilir. Yani Allah’u Teala
başka sert şeyleri olduğu gibi demiri de onun emrine musahhar kılmıştır. " Sizi savaşın
şiddetinden koruması için" de denilmiştir. 224 Hz. Süleyman’a karınca ve kuşlarla
konuşma yeteneğinin verilmesi, 225 Hz. Yunus’un bir balık ta rafından yutulduktan sonra,
tekrar sahile bırakılması, 226 gibi olaylar, mucizeler, Kur’ân’da açıkça belirtilmişlerdir.
Dolaysıyla bütün peygamberlere mucizeler verilmiştir.
222
Bakara, 2/ 260.
223
Enbiya, 21/ 80.
224
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 375a.
225
Neml, 27/ 16, 22- 28.
226
Saffat, 37/ 139- 145.
54
3.2. PEYGAMBERLERİN ORTAK GÖREVLERİ
İnsanlığın mevcudiyetinin ve bekasının gerekle rinden biri de peygamberlerin
gönderilmesidir. Bütün peygamberlerin kaynakları aynıdır. Hz. Peygamber, "
Peygamberler baba bir kardeşlerdir, anneleri ise muhteliftir. Dinleri birdir "227 buyurarak
bu duruma işaret etmiştir. Bütün peygamberlerin davet ve tebli ğlerinde ortak özellikleri
vardır. Onlar, bu görevlerini değişik tarihlerde ve farklı kavimlere karşı yerine
getirmişlerdir. Peygamberlerin davetinin hedef ve gayeleri açık olup insanları Allah’ın
varlığını ve birliğini benimsemeye davet ederler. Onların d avetlerinde gizlilik ve
kapalılık yoktur. Kur’ân’ın " Ben bana uyanlarla birlikte, basiretle Allah’a davet
ediyorum" 228 ayetini Mâturîdî şöyle yorumlamıştır. Basiret; ilim, açıklık ve delil
demektir. Bu benim yolumdur o yola davet ediyorum. Yani bir ilim, aç ıklık ve kesin
delil ile davet ediyorum anlamındadır. 229 Böylece bütün peygamberlerin temel iki
görevi ortaya çıkmaktadır. Bunlar Tevhide Çağrı ve İnsanlara Örnek Olmaktır.
3.2.1. Tevhide Çağrı:
Bütün dinlerin buluştuğu temel nokta, tevhid bayrağı altında toplanmaktır.
Tevhid dini, " Allah’ın birliği ve ibadetin sadece O’na yapılması gerektiği" esasına
dayanır. Bu din "hem akli hem de fıtri bir din" dir. Çünkü akıl insanı " tevhide" davet
eder. Bu daveti yani Allah’ın varlığını ve birliğini, yaratıkların y aratılışları ve tabiatları
da desteklemektedir. 230
Gönderilen her bir peygamber, kendi kavmini Yüce Allah’a inanmaya davet
etmiştir. Tarihte geçen peygamberlerin hayatlarına göz attığımızda hepsinin temel
gayelerinin insanları Allah’ın varlığına ve birliği ne çağırmak olduğunu görürüz. Her
peygamber, kendi toplumuna şunu demiştir: " Ey kavmim! Allah’a kulluk edin, sizin
için O’ndan başka ilah yoktur" 231; … Yalnız Allah’a kulluk edelim ve O’na hiçbir şeyi
ortak koşmayalım…" 232.
227
Buhari, Enbiya, 48; Müslim, Fezail, 145.
228
Yusuf, 12/ 108.
229
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 283a.
230
Özcan, Hanefi, Mâturîdî’de Dini Çoğulculuk, İstanbul, 1999, s. 47.
231
Maide,5/ 72, 117; Araf, 7/ 59, 65, 73, 85; Hud, 11/ 50, 61, 84.
232
Ali- İmran, 3/ 64; Bkz. Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 61b.
55
Peygamberler insanların hayatların da rehberlik yapmışlardır. Kur’ân-ı Kerim’de
" Senden önce hiçbir peygamber göndermedik ki, ona benden başka ilah yoktur, o halde
bana kulluk edin diye vahiy etmiş olmayalım" 233 buyrulmuştur.
Peygamberlerin gönderiliş amaçlarından biri de insanları her çeşi t puta
tapıcılıktan sakındırmaktır. " Andolsun biz, Allah’a kulluk edin, Tağut’tan sakının diye
her millete bir peygamber gönderdik." 234 Bunlardaki söz birliği ve hepsinin tevhid
hakikati ile gelmeleri de, yine bu müesseseye ait bir hususiyettir.
İnsanları tevhide davet eden peygamberler için, Kur’ân-ı Kerim’de birçok
ayette" Allah’a ve elçisine itaat edin" 235;" Allah’a ve Resule itaat edin" 236; "Allah’a itaat
edin ve Resule itaat edin" 237 denilmektedir. Kur’ân bu ayetlerle Allah’ın gönderdiği
peygamberlerin elçilik sıfatını öne çıkararak itaati sık sık vurgulamaktadır.
" Resule itaat asile itaattir." 238 Yani bu konu ayeti kerimede "Resule itaat eden
Allah’a itaat etmiş olur…" 239 Diyerek açıkça ifade edilmektedir.
Kur’ân’da, Allah ile elçisi beraber zikredilmekte ve peygambere de iman
edilmesi
emredilmektedir. 240
Ayrıca
peygamberin
inkâr
edilmesinden
söz
edilmektedir. 241 İman edilmesi gereken peygamberin fiziki varlığı değil, onun Allah’ın
elçisi olduğudur. Bundan dolayı, peygambere inanmak Allah’a inanmaktır.
242
"Biz her peygamberi ancak, Allah’ın izniyle, itaat olunması için gönderdik.
Onlar, kendilerine yazık ettiklerinde sana gelip Allah’tan mağfiret
dileseler ve
peygamber de onlara mağfiret dileseydi, Allah’ın tövbeleri daima kabul ve merhamet
eden olduğunu görürlerdi" .243
233
Enbiya, 21/ 25.
234
Nahl, 16/ 36.
235
Enfal, 8/ 1, 20, 46.
236
Ali- İmran, 3/ 32, 132; Maide, 5/ 92.
237
Nur, 24/ 54; Tegabun, 64/ 12.
238
Yazır, a. g. e. , c. II, s. 1399.
239
Nisa, 4/ 80.
240
Bkz. Maide, 5/ 12; Nur, 24/ 62.
241
Bkz. Tevbe, 9/ 84.
242
Yazır, a. g. e. , c. III, s. 1508- 1509.
243
Nisa, 4/ 64.
56
Mâturîdî bu ayete dayanarak peygamberlere itaat etmenin zorunluluğunu ileri
sürmekte ve "Allah’ın izniyle" ibaresi üzerinde durmaktadır. Bu ibare hakkında bazı
görüşler sıralamaktadır. "Allah’ın izniyle" ibaresinden maksat, O’nun dilemesidir.
Bazıları bu ifadenin, ‘Allah’ın emriyle’ veya ‘Allah’ın ilmiyle’ anlamına geldiğini ileri
sürmektedir. Bu ibarenin ‘Allah’ın dileğiyle’ anlamına geldiğini ileri sürenler,
peygamberlere itaatin ancak Allah’ın dilemesiyle mümkün olacağını söylemişlerdir.
Bunun ‘Allah’ın ilmiyle’ anlamında olduğunu ileri sürenler ise, peygamberlere kimin
itaat edip, kimin isyan edeceğini Allah’ın ezeli ilmiyle bildiğini, O’nun hiçbir şeyden
gafil bulunmadığını ileri sürmüşlerdir. 244
Mâturîdî’ye göre, her şeyden haberdar olan Yüce Allah, yeryüzüne
peygamberlerini gönderirken tabii ki kendilerine kimlerin itaat edip, kimlerin isyan
edeceğini bilmektedir. Onların itaatlerinin peygamberlere bir fayda sağlaması söz
konusu olmadığı gibi, bir zarar vermesi de söz konusu değildir. Fayda veya zarar, ancak
itaat veya isyan edenlerle ilgili bir husustur. 245
Mâturîdî’ye göre peygamberlere inanmak, Allah’a inanmanın doğal bir
sonucudur. O, ayet ve delillerin inkâr edilmesini, Allah’ın inkâr edilmesiyle aynı
düzeyde tutarak, Kur’ân’da geçen "peygambere itaat edin ki Allah’a da itaat etmiş
olasınız" 246 ayetini üç şekilde yorumlar:
1.Peygambere itaat edin ki Allah ’a da itaat etmiş olasınız.
2. Hz. Peygamberin sünnetine uyun.
3.Allah, Kur’ân’ı indirdi ve Hz. Muhammed onu açıkladı.
Bizim vazifemiz emri dinlemektir. Eğer biz Hz. Muhammed’i dinlersek Allah’ın
sözünü dinlemiş oluruz. Hz. Muhammed sadece bir vasıtadır. 247
Mâturîdî gibi bazı âlimlerimiz de peygambere itaat etmeyi, sünnete ve hadise
itaat etmek olarak yorumla mışlardır. Mesela: " Her kim Allah’a ve resulüne itaat eder,
244
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 104b- 105a.
245
Işık, Kemal, Mâturîdî’nin Kelam Sisteminde İman Allah ve Peygamberlik Anlayışı,
Yay. , Ankara, 1980, s. 117.
246
Nisa, 4/ 59.
247
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 104a; bkz. vr. 57b, 108a.
Fütüvvet
57
Allah’a saygı duyar ve O’ndan sakınırsa, işte asıl bunlar mutluluğa erenlerdir"
248
ayetini
Hamdi Yazır, resule itaatin ‘resulün sünnetine tabi olmak 249 olduğunu ileri sürmektedir.
Doğrusu böyle bir yaklaşım tarzı, Müslüman âlimler arasında genel anlamda
kabul edilen bir anlayıştır. Ancak Müslümanlar, sünnetin
Kur’ân yanındaki
pozisyonunu maalesef iyi değerlendirememişlerdir. Dolaysıyla bu anlayış tarzı Hz.
Peygamberin sünneti ile çelişmektedir. Sünne t, Kur’ân’ın Hz. Peygamber tarafından
uygulanışı olarak görülmesi gerekirken, O’nun
Kur’ân gibi bir ölçü olarak
değerlendirilmesinin yanlış bir yaklaşım tarzı olduğunu düşünüyoruz.
3.2.2. İnsanlara Örnek Olmak:
Peygamberler, ilahi mesajları insanlara i letmekle görevli olmakla beraber, aynı
zamanda bu mesajları hayatlarında uygulayarak güzel örnek de olmuşlardır. Hatta
peygamberler, teori ile pratiği bir bütün olarak yaşayarak, insanlara örnek olmuşlardır.
Zaten inandırıcı olmanın yolu da tutarlı olmakta n geçer. Peygamberler bu tutarlılığı
yaşayarak gösteren insanlardır. Aslında ihlâs dediğimiz şey de bu tutarlılığın özenli
şekilde yaşanmasıdır.
İhlâs, yapılması gereken her şeyi Allah (c.c) için yapma ve yapılmaması
gerekeni yine Allah için yapmamaya den ir.250
Peygamberler, daha işin başında ihlâsları ile ön plana çıkmış şahsiyetlerdir.
Gerçi çalışıp çabalama ile diğer insanlar da, ihlâsta bir noktaya ulaşabilirler. Kur’ân-ı
Kerim, bu özelliği bazı peygamberlerde müşahhaslaştırarak şu şekilde anlatır: Hz .
Yusuf için:"… Şüphesiz O, ihlâsa erdirilmiş kullarımızdandır" 251 Yüce Allah, elçisine
hitaben şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz k i kitabı sana hak olarak indirdik dini ona has
kılarak Allah’a kulluk et!" 252 ; " De ki: Ben dinimde ihlâs ile ancak Allah’a ibadet
248
Nur, 24/ 52.
249
Yazır, a. g. e. , c. V, s. 3533.
250
Cürcani, Kitabu’t- Ta’rifat, s. 34–35.
251
Yusuf, 12/ 24.
252
Zümer, 39/ 2.
58
ederim" 253 ; " Kitab’ta Musa’yı da an. Gerçekten o ihlâs sahibi idi ve hem resul, hem de
nebi idi" 254.
Peygamberlerin insanlardan seçilmesinin nedenlerinden biri her konuda
insanlara örnek olmalarıdır. Nebilerin fıtratları temiz, ruhi yönden pek yüksek, irade leri
ise çok güçlüdür. Kur’ân’da Hz. Muhammed’e diğer peygamberlerin yolunu takip
etmesi emredilmektedir. Bu aynı zamanda diğer insanlara da uyarıdır. " İşte onlar
Allah’ın hidayet ettiği kimselerdir. Sen de onların yoluna uy!" 255 Buradan her konuda
peygamberlere uymanın ve onları örnek almanın, insanlar için bir emir olduğunu
anlıyoruz.
Mâturîdî’ye göre, peygamberlerin görevi insanlara doğruyu tebliğ etmektedir.
Bu, Allah’ın peygamberlere verdiği görevdir. 256
Her şeyden önce, peygamberlerin kendi hayatları, bir ahlaki dürüstlük örneğidir.
Bunlar, insanlara dini ve ahlaki hakikatleri bildirmekten, onlara her bakımdan faydalı
olmak ve hizmet etmekten başka bir şey düşünmemişlerdir. Kur’ân-ı Kerim: "Onların
hepsi de Salih kimselerdendi" 257 demekle, peygamberler ko nusunda hükmünü
bildirmiştir. 258
Yüce Allah, " Andolsun, size, Allah’ı ve ahiret gününü umanlara ve Allah’ı
çokça zikredenlere Allah’ın Resulünde güzel bir örnek vardır" 259 buyurmuştur. Demek
ki, peygamberler bütün insanlık için birer önder, en güzel birer ör nektirler. Herkese
onlara uymak ve onların metotlarını takip etmek önerilmektedir.
253
Zümer, 39/ 14.
254
Meryem, 19/ 51.
255
En’am, 6/ 90.
256
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 165a.
257
En’am, 6/ 85.
258
Işık, Emin, Kur’ân’ın Getirdiği, Hareket Yay. , İstanbul, 1974, s. 219 –220.
259
Ahzab, 33/ 21.
59
3.3. PEYGAMBERLERİN SIFATLARI
Peygamberlik görevini yüklenecek kimselerin, elbette bazı özelliklerinin olması
kaçınılmazdır. Kur’ân’ın pek çok ayetinde, onların Allah tara fından övüldüğüne şahit
oluruz. Onlar Allah’ın gözetimi altında, 260 en güzel özelliklere sahip, akıl ve ahlak
yönünden seçkin 261 olan şahsiyetlerdir. Peygamberlere ait olan bu özellikleri, şöyle
sıralayabiliriz:
3.3.1. Sıdk:
Doğruluk, peygamberlerin en önemli sıfatlarındandır. Kur’ân onları bu seçkin
sıfatlarıyla övgüye layık olduklarını bildirir. 262 Mâturîdî, haberin doğruluğundan söz
ederken, "sıdk" ve "hak" terimleri üzerinde durmaktadır. O, "sıdk"ın daha ziyade
haberde bulunduğunu; ancak Kur’ân’ın bazen sıdk, bazen de hak terimini kullandığını
söyler. Mâturîdî’ye göre, "hak", "sıdk"a göre daha geniş bir anlama sahiptir. Hak, hem
haberde, hem de hükümde kullandığı halde, sıdk, bilhassa haberde kullanılır.
263
O, hak
kelimesinin kullanıldığı yere göre anlamının de ğişeceği kanaatindedir. Ona göre, eğer
hak haberde ve sözlerde kullanılırsa, onunla sıdk kastedilir. 264
Sıdk kelimesi lügat itibariyle, hükmün olaya uygun olmasıdır. Istılahta ise,
tehlikeli durumda olsa dahi doğruluktan ayrılmamak demektir. 265 Peygamberler
insanların en doğru sözlü ve en dürüst olanlarıdır. Doğru düşünce, doğru davranış
manalarını ifade eden sıdk, hayatın doğruluğa göre planlanmasıdır. Bir başka ifadeyle
duygu, düşünce, söz ve davranışlarında, doğruluğu tabiatının bir parçası haline getirip
şahsi hayatında insanlarla olan ilişkilerinde, doğru konuşmak, yani gerçeğe uygun bilgi
vermektir. 266
260
Bkz. Taha, 20/ 39; Tur, 52/ 48.
261
Bkz. Araf, 7/ 144; Nahl, 16/ 121.
262
Yusuf, 12/ 46; Meryem, 19/ 41, 54, 56 –57.
263
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 523a.
264
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 348b, 376a.
265
Cürcani, Kitabu’t- Ta’rifat, s. 13- 14.
266
İzutsu, Tashihiko, Kur’ân’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev: Selahaddin Ayaz, İ stanbul, t. y. ,
s. 130.
60
Sıdk, peygamberliğin zaruri sıfatlarındandır. Peygamberlik, doğruluk çizgisi
üzerinde hareket eder. Peygamberlerin ifade ettikleri her şey tasdik edilmek içi ndir;
hakikate ters hiçbir beyanda bulunmazlar. 267 Peygamberlik konumu için oldukça
duyarlık taşıyan bu konu hakkında Kur’ân şu ifadelere yer verir: " Eğer ( peygamberler)
bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı elbette onu kuvvetle yakalar sonra da onun can
damarını koparırdık. Sizden hiçbiriniz de buna engel olamazdı." 268
Kur’ân-ı Kerim bize peygamberleri anlatırken onların gayet doğru kimseler
olduklarından söz eder: "Kitapta İbrahim’i an. Zira o , sıdkı bütün bir peygamberdi" 269
yani o, sözü, özü, düşüncesi ve davranışları dosdoğru bir nebi idi."Kitapta İsmail’i de
an, O sözünde dosdoğruydu. Gönderilmiş bir peygamberdi." 270; "Kitapta İdris’i de an. O
dosdoğru bir nebiydi. Onu yüksek makamlara yücelttik". 271
Görüldüğü gibi, peygamberlik müessesi için doğruluk, ço k önemli bir noktayı
teşkil etmektedir. Doğruluk öyle bir sıfattır ki, Alah Teala sadece peygamberlerin değil
aynı şekilde inanan insanların da doğru olmalarını isteyerek "Ey iman edenler!
Allah’tan korkun ve doğrularla beraber olun" 272; "Gerçek mü’minler, a ncak Allah ve
Resulüne iman eden, O’ndan asla şüpheye düşmeyen, Allah yolunda mallarıyla ve
canlarıyla savaşanlardır. İşte doğrular ancak onlardır "273 buyurmuştur.
3.3.2. Emanet:
Peygamberlerde olması gereken diğer önemli bir sıfat da emanet sıfatıdır.
Emanet kelimesi iman ile aynı kökten gelir. Emanet, nefsin sukunet ve huzura ulaşması,
korkudan kurtulmasıdır. Buna göre " emn" korkunun zıddı olmaktadır. Emanet ise,
267
Sabuni, Muhammed Ali, en- Nübüvve ve’l- Enbiya, Dimaşk, 1989, s. 58.
268
Hakka, 69/ 44- 47.
269
Meryem, 19/ 41.
270
Meryem, 19/ 54.
271
Meryem, 19/ 56- 57.
272
Tevbe, 9/ 119.
273
Hucurat, 49/ 15.
61
ihanetin karşıtı olup " güven vermek" anlamına gelmektedir. 274 "Mü’min" kelimesi ise,
inanan, güven veren, gönülden benimseyen, emniyet telkin eden kimse 275 demektir.
Kur’ân-ı Kerim’de "O peygamberler ki Allah’ın gönderdiği emirleri duyururlar.
Allah’tan korkarlar ve O’ndan başka kimseden korkmazlar. Hesap görücü olarak Allah
yeter" 276 mealindeki ayet-i kerimede elçilerinin Allah’ın emir ve yasaklarını ziyadesiz
ve noksansız olarak, tahrif ve tebdil yapmadan insanlara tebliğ ettikleri belirtilmektedir.
Kur’ân-ı Kerim’deki ayetlerden Hz. Nuh, 277 Hz. Hud, 278 Hz. Salih, 279 Hz. Lut, 280
Hz. Şuayb 281 ve Hz. Musa 282’nın "Bilin ki ben size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim"
diyerek kendilerini kavimlerine tanıttıklarını görüyoruz.
Mâturîdî’ye göre, peygamberler bu sözlerle; "vahiy ve risalet konusunda ben
kendisine güven duyulan bir insanım" veya "aranızdaki işlerde ben güvenilir bir kişi
olageldim. Benden size hıyanet gelmez. Size asla yalan haber vermedim. Niçin hala
beni yalanlayıp sihirbazlıkla itham edersiniz" demektedir. 283
Eğer emanet sıfatı peygamberlerde olmasaydı, peygamberlik müessesesinin
temeli sarsılır ve ins anların gelen vahye güveni kalmazdı. 284 Zaten onlar yalan
söyleyecek ve emanete hıyanet edecek olsalardı bu da onların gönderiliş amaçlarına
aykırı olurdu.
274
İbn. Manzur, a. g. e. , "emn" mad.; İsfahani, a. g. e. , s. 30.; Cürcani, Kitabu’t- Ta’rifat, s. 60.
275
İbn. Manzur, a. g. e. , "emn" mad.
276
Ahzab, 33/ 39.
277
Şuara, 26/ 105- 108; bkz. Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 415b- 418a.
278
Şuara, 26/ 123- 125; bkz. Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 422a- 422b.
279
Şuara, 26/ 141- 143.
280
Şuara, 26/ 160- 162.
281
Şuara, 26/ 178- 180.
282
Duhan, 44/ 18.
283
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 629b; Razi, Fahreddin Ebû A bdullah Muhammed b. Ömer b.
Hüseyin, Mefatihu’l Gayb, İstanbul, 1307- 1308h, c. XXVII, s. 244.
284
Sabuni, a. g. e. , s. 61.
62
3.3.3. İsmet:
Kelime olarak men etmek ve koru mak anlamına gelen ismet, tutunmak,
sığınmak, dayanmak ve güvenmek gibi anlamlara da gelmektedir. 285 Istılahi olarak
ismet, peygamberlerin küçük büyük bütün günahla rdan korunmuş olmaları demektir.
Mâturîdî de aynı şekilde günahları büyük ve küçük olarak kategorize etmiştir.
286
İsmet
bir diğer anlamda peygamberlerin güçleri yettiği halde, günahlardan uzak durma
melekeleri 287 anlamına da gelmektedir.
Kur’ân- Kerim, bazı peygamberlerin kıssalarından bahsederken, peygamberlerin
günah288 işlediklerine dair örneklere rastlamaktayız. Hz. Âdem’in cennette yasak
meyveyi yemesi,289 Nuh (a.s)’un iman etmeyen oğlunu gemiye almak için dua etmesini
örnek olarak gösterebiliriz.
"Ey Rabbim! Şüphesiz oğlum da ailemdendir. Ve senin vaadin ise elbette haktır.
Ey Nuh o, senin ailenden değildir" 290 ayeti Mâturîdî’ye göre, muhtemelen Hz. Nuh ’un
oğlu onun dinindenmiş gibi görünüyordu. Aksi halde Nuh (a.s)’un o benim ailemdendir
diyerek kurtarılmasını istemesi mümkün değildir. Çünkü kendisi daha önce bundan
nehyedilmiştir. 291
Peygamberlerin günah işlememesi ‘ismeti’ toplumumuzda genel olarak ço kça
tartışılan bir konu olmuştur. Bazı ları peygamberlerin ismet sıfatını, onların hata
yapmalarının ve günah işlemelerinin mümkün olm adığını savunarak peygamberlerin
adeta melekleşmesi ve hata yapma özelliklerinin bulunmaması olarak kabul etmişlerdir.
Bazılarına göre ise ismet sıfatı, Allah’ın, peygamberleri hata yapmaktan ve günah
işlemekten muhafaza etmesi anlamına gelmektedir.
Birinci görüşü savunanlara göre, peygamberler kesinlikle günah işlemezler ve
hata yapmazlar. İkinci görüşü savunanlara göre ise, peygamberlerin günah işlemeleri ve
285
İbn Manzur, a. g. e. , c.XII, s. 403- 404.
286
Özarslan, Selim, Kelâmda Tevbe, Ankara, 2003, s. 21.
287
Cürcani, Kitabu’t- Ta’rifat, s. 150.
288
Günah kavramı için bkz. Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Rehber yay. , Ankara, 1990, s. 419;
Olgun, İbrahim, Türkçe- Farsça Sözlük, Ankara, 1977, s. 114.
289
Bakara, 2/ 35- 37; Araf, 7/ 20- 21, 23.
290
Hud, 11/ 45- 46.
291
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 263b.
63
hata yapmaları mümkün olmakla beraber Allah’ın onları muhafaza etmesinden dolayı
hiç hata yapmamış olmalarıdır. Bunlara göre, gerek Hz. Muhammed gerekse diğer
peygamberlerin Kur’ân-ı Kerim’de zikredilen hataları, birer h ata değil zelle 292 kabul
edilmelidir. Nitekim Ebû Hanife, peygamberlerin büyük ve küçük günahlardan masum
olduklarını ancak onların hata ve zellelerinin olabileceğini ifade etmektedir.
293
Hâlbuki
Allah, sadece peygamberleri değil bütün ihlâslı kulları, dua ve ibadetleri oranında
hataya düşmekten korur. Herkes beşer olma sıfatıyla hata işleyebilir peygamberler de
beşer olmaları dolaysıyla hata işleyebilirler. Ancak hata yapan kul eğer Allah’a karşı
sorumluluğunun bilincinde ise derhal hatasından tövbe eder. Bura da peygamberlerin
diğer kullardan farkları, onların hataya düştüklerinde Allah tarafından vahiy aracılığıyla
uyarılmalarıdır. İşte peygamberlerin ismet sıfatının bu olduğunu düşünüyoruz. Zaten
bizim için örneklik teşkil ediyor olmaları da yine bizim gibi b eşer olmalarını yani
hataya düşebilecek kabiliyette yaratılmış olmalarını zorunlu kılar. Mâturîdînin bu
konuda geleneksel kültürümüzün sınırları içinde kaldığını görüyoruz.
Hz. İbrahim’in putları kendisi kırdığı halde, bunu ilahlarımıza sen mi yaptın?
Sorusuna, belki bu işi onların en büyükleri yapmıştır. Hadi ondan sorun eğer
konuşuyorsa demesi, 294 Hz. Musa’nın bir şahsın ölümüne sebep olması, 295 Hz.
Yunus’un kavmini izinsiz terk etmesi peygamberlerin işlediği hatalardan sayılmıştır.
296
"Hani o kızarak gitmişti" Allah’tan kavmini helak etmesini istiyordu fakat helak etmedi
ve sayıları çoğaldı. Hz. Yunus, kavminin iman etmesinden umudunu kestiği için onlara
kızarak çekip gitmiştir. Ya da denilir ki kendi aralarından gittiği zaman kavmi, helak
gelecek diye korksun ve iman etsin diye böyle yapmıştır. Veya başka bir görüşe göre
kavmi kendisini öldürmeye karar verince kendi nefsini ölümden kurtarmak için çıkıp
gitmiştir. 297
292
Zelle, sözlükte ayak sürçme, kayma, dil sürçmesi, yanılma gibi anlaml ara gelmektedir. Bkz. Atay,
Hüseyin, Arapça- Türkçe Büyük Lügat, Ankara, 1964, c. I, s. 885.
293
Ebû Hanife, Numan b. Sabit, el- Fıkhu’l- Ekber, çev. Mustafa Öz, İstanbul, 1992, s. 73.
294
Enbiya, 21/ 57, 62- 63.
295
Kasas, 28/ 15.
296
Enbiya, 21/ 87- 88.
297
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 375b.
64
Hz. Davud’un davacıyı dinleyip davalıyı dinlemeden davacı lehine hüküm
vermesi. 298 Hatta Hz. Muhammed ( s.a.s)’in Kureyşlilerin ileri gelenlerinden birini
İslam’a davet ettiği sırada gelip soru soran ama Abdullah b. Ümmi Mektum’a yüzünü
buruşturması ve sırtını dönmesi 299 de bu türden birkaç olaydır.
Bu tür olayların Kur’ân-ı Kerim’de zikredilmesiyle il gili olarak Mâturîdî şunları
söyler: Kitapta, peygamberlerin hatalarının zikredilmesindeki hikmet nedir diye
sorulabilir. Oysa Allah kendisini bağışlayıcı ve affedici olarak nitelemiştir. Buna
rağmen niçin peygamberlerin kusurlarını kitapta zikretmiştir. B u konuda Ebû Mansur
Muhammed b. Muhammed el - Fakih (r. a) şöyle demiştir: peygamberlerin hatalarının
Kur’ân’da açıkça zikredilip üstünün örtülmemesinin birçok anlamı vardır. Bunlardan
biri, Muhammed (a.s.)" in peygamberliğine delil olması içindir. Zira in san nefsi, kendi
atalarının kusurlarını ortaya dökmeye yakın değildir. Muhammed ( a.s)’in bunları
zikretmesi bunun Allah katından olduğuna bir delildir. Böylece insanlar, onun Allah’ın
resulü olduğunu ve Allah’ın emriyle konuştuğunu anlamış olurlar. Bir di ğer görüşte
şudur: Resullerin türlü türlü belalarla imtihan edildikleri ve bunun neticesinde kusur
işlemişlerse Allah’a karşı nasıl bir tavır içine girdikleri, nasıl Allah’a yalvardıkları ve
tövbe ettikleri açıklanmak istenmiştir. 300
Mâturîdî, ismet sıfatını, Allah’ın insanı daima hayır işlemeye sevk eden ve kötü
işler işlemekten alı koyan bir lütuf olarak nitelendirir. Ona göre peygamberler de
imtihan edilecekleri için irade ve ihtiyarları giderilmemiştir. Çünkü onlarda irade
olmasaydı beşer değil melek olu rlardı ve imtihan kalkardı. Hâlbuki peygamberlerde de
imtihan korkusu mevcuttur. 301 Allah peygamberlerden şirk ve isyandan uzak
durmalarını istemiştir. Böyle bir isteğin var olması, onların, diğer insanlar gibi irade ve
ihtiyar sahibi olduklarını göstermekte dir.
Peygamberlerin ismetini kabul etmeyenler, bazı Kur’ân ayetlerini buna delil
olarak sunmaktadırlar.
298
Bkz. Sad, 38/ 21- 25.
299
Bkz. Abese, 80/ 1- 12.
300
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 504b.
301
Sabuni, Nureddin, Mâturîdîyye Akaidi, çev. Bekir Topaloğlu, DİB. Yay. , Ankara, 1979, s. 121 - 122.
65
"Nihayet ondan yediler bunun üzerine kendilerine ayıp yerleri göründü. Üstlerini
cennet yaprağı ile örtmeye çalıştılar. Âdem Rabbine asi olup yolunu ş aşırdı"302;
O, seni yetim bulup barındırmadı mı?
Şaşırmış bulup da yol göstermedi mi?
Seni fakir bulup zengin etmedi mi? 303
Kur’ân’da geçen bu ve benzeri ifadeler, bazılarının peygamberlerin kesinlikle
günah işlemeyecekleri ve hata yapmayacakları fikrini
çürütmektedir. Ayrıca
peygamberlerin beşeri yönünün vurgulanması da ismet sıfatının, peygamberlerin
kesinlikle günah işlemeyecekleri değil de onların zaman zaman hata işleyebileceklerini
ancak bu hataların anında Allah’ u Teala tarafından vahiy ile düzeltil ebileceği şeklinde
anlamamız gerekmektedir. Mâtürîdî kelamcısı İbn Hümâm da peygamberin nefret
ettirmeyi gerektirmeyen hata ve yanılmanın haricindeki büyük ve küçük günahlardan
korunmuş olmasını gerekli bulur. 304
"De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim . Bana, İlah’ınızın, sadece bir ilah
olduğu vahyolunuyor. Artık her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve
Rabbine ibadette hiçbir ortak koşmasın" 305 ayetinde de görüldüğü gibi Hz. Peygamber
de bir insandır. İnsanın ise günahsız olması mümkün değil dir. Aksi halde meleklerden
ayrılması imkânsız hale gelir. Ancak şunu belirtmek gerekir ki burada kastedilen günah
‘zelle’ değerinde yapılan bir günahtır. Yani kasıt olmaksızın yapılan hatalardır.
Mâturîdî, "Müşrikler, sana vahyettiğimizden başka bir şey i yalan yere bize isnad
etmen için seni, neredeyse, sana vahyettiğimizden saptıracaklar ve ancak o taktirde seni
candan dost kabul edeceklerdir" 306 ayetini incelerken Hz. Peygamberin ismeti
konusunda şöyle diyor: Hz. Peygamber, Allah elçisi olarak görevlendi rildiği zaman
kafirler onu dalalete düşürmek, görevinden vazgeçirmek ve Allah’ a karşı gelmesini
sağlamak için ellerinden geleni yapmıştır. Bin türlü fitne ve desiselere başvurmuşlardır.
Bütün bunlara rağmen Yüce Allah’ın, Hz. Peygamberi onların şerrinden k orumuş ve
302
Taha, 20/ 121.
303
Duha, 93/ 6- 8.
304
Özarslan, Mâtürîdî Kelâmcısı İbn Hümâm’ın Kelâmî Görüşleri, s. 72.
305
Kehf, 18/ 110.
306
İsra, 18/ 73.
66
ona en ufak bir kötülük gelmesine meydan vermemiştir. Bu da Hz. Peygamberin
ismetine dalalet eden en büyük delillerden biridir. 307
"Biz O’na İshak ve Yakub’u da armağan ettik; hepsini de doğru yola ilettik.
Daha önce de Nuh’u ve O’nun soyundan Dav ud’u, Süleyman’ı, Eyyub’u, Yusuf’u,
Musa’yı ve Harun’u doğru yola iletmiştik; Biz iyi davrananları işte böyle
mükâfatlandırırız" 308 ayetinde de peygamberlere peygamberliklerinden önce verilen
nimetlere delalet vardır. Çünkü onlar peygamber olmadan önce de daima iyilik yapıp
hakkı talep etmeye çalıştılar. Onlara verilecek olan bu mükâfat, kendilerine
peygamberlikten ayrı bir nimettir. Allah peygamberliğine dilediği kimseleri seçmiştir.
309
3.3.4. Tebliğ:
Bütün peygamberlerin asli fonksiyonlarından ve peygamberliğin olmazsa olmaz
unsurlarından biri de kendisine vahyedileni insanlara bildirmesidir yani tebliğdir.
Mâturîdî’ye göre, peygamberlerin görevi Allah’tan aldıkları ilahi mesajları insanlara
tebliğ etmektir. 310 Bildirmek ve açıklamak anlamına gelen tebliğ, insanlara iletilmesidir.
Bu noktada peygamberler, ilahi mesajı olduğu gibi; Allah’tan aldıkları şekliyle insanlara
duyurmakla sorumludur. 311 Peygamberler ilahi mesajı gizleme, nakletmeme, susma,
eksiltme ve artırma hakkında sahip de ğillerdir.
Her peygamber ilahi mesajları tebliğ etmekle mükelleftir. Peygamberlerin
kendilerine indirilen ilahi mesaja bir harf eklemesi veya ondan bir harf eksiltmesi
mümkün değildir. 312 Tebliğ, her peygamberin varlık gayesi ve görevidir. Bildirmek ve
açıklamak anlamına gelen tebliğ, Allah’ın hükümlerini insanlara ulaştırmayı ifade eder.
307
Bkz. Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 335b; Mâturîdî, Ebû Ma nsur Muhammed. B. Muhammed,
İslam Akaidine Dair Eski Metinler ( Tevhid Kitabı ve Akai d Risalesi), çev. Yusuf Z. Yörükan,
İstanbul, 1973, s. 30; Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi Hayatı ve Eserleri, çev. M.
Sait Mutlu, İstanbul, 1966, s. 32.
308
Enam, 6/ 84.
309
Razi, Mefatihu’l Gayb, c. IV, s.123.
310
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 338b; bkz. vr. 193a, 331b.
311
Maide, 5/ 67.
312
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 336a; bkz. vr. 201a, 282b.
67
Peygamberler
Allah’tan
aldıkları
mesajı
olduğu
gibi
insanlara
iletmek
durumundadırlar. 313
Nitekim bu konuda Kur’ân-ı Kerim’de "Ey Peygamber! Rabbinden sana
indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O’nun elçiliğini yapmamış olursun" 314; "Ey
Muhammed! Vazifen sadece tebliğ etmektir. Hesap görmek bize düşer"
315
;
"…Peygamberlere apaçık tebliğden başka ne vazife düşer" 316; "… Ey Muhammed! Sana
düşenin sadece açıkça tebliğ olduğunu bil" 317; "Peygamberlerin görevi sadece tebliğ
etmektir…" 318 buyrulmaktadır.
Tebliğ edilen mesaj insanlara sorumluluk yüklediğinden, peygamber hem
müjdeci hem de uyarıcı olmaktadır. 319 "Biz resulleri, sadece müjdeleyiciler ve uyarıcılar
olarak göndeririz…" 320; "Şüphesiz ki ben, onun tarafından size gönderilmiş bir uyarıcı
ve müjdeleyiciyim" 321; "Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak
gönderdik…" 322.
Allah, aynı zamanda peygamberlerin vekil olmadığını da belirtmiştir. 323 Nitekim
Kur’ân’da Hz. Muhammed’e hitaben, "Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık. Sen
onların vekili değilsin" 324; "… Ben size bekçi değilim" 325; "… Ey Muhammed! Sen
onlara vekil değilsin" 326; " Ey Muhammed! Biz seni onlara vekil olarak
göndermedik" 327 şeklinde buyurmaktadır.
313
Yunus, 10/ 15.
314
Maide, 5/ 67.
315
Rad, 13/ 40.
316
Nahl, 16/ 35.
317
Nahl, 16/ 82.
318
Maide, 5/ 99; bkz. Ahzab, 33/ 23; Ankebût, 29/ 18.
319
Akbulut, a. g. e. , s. 60.
320
Kehf, 18/ 56.
321
Hud, 11/ 2.
322
Sebe, 34/ 28.
323
Akbulut, a. g. e. , s. 61.
324
Enam, 6/ 107.
325
Hud, 11/ 86.
326
Zümer, 39/ 41.
327
İsra, 17/ 54.
68
Vekil, fıkıh ilminde bir başkası için kendi görüşü, kendi sözü ve takdir i ile
tasarrufta bulunan kişi olarak tanımlanır . Vekil olan kimse, müvekkili için maslahat
gördüğü yerde pazarlık yapar, akit yapar.
Resul ise, kendi görüşü ve ifadesiyle tasarrufta bulunmaksızın sadece kendini
gönderenin sözünü nakleden kişidir. Sadece gönderenin sözünü tebliğ eder.
328
Yukarıdaki ayetin ışığında peygamberler davranış ve tasarruflarında kendi arzu
ve iradesine göre hareket eden birer vekil konumunda değil, kendi sini görevlendiren
Yüce Allah’ın emir ve istekleri doğrultusunda hareket eden elçi konumundadır.
Mâturîdî’ye göre, bazıları bu ayetle ilgili demişler ki yani biz seni onların
verecekleri cevaba veya tepkiye ve yaptıkları şeylere
karşı bir bekçi olarak
göndermedik. Bazıla rı vekil kelimesinin sen onların yaptıklarından sorumlu
tutulmayacaksın anlamında olduğunu söyler. Tıpkı Allah’ın şu sözündeki gibi, "Onların
hesabında senin üzerine düşen bir sorumluluk yoktur, senin hesabında da onların
üzerine düşen bir sorumluluk yoktu r".329 Yine Allah’ın şu sözündeki gibi, "Eğer yüz
çevirirlerse, yüklendiği kendisine, sizin de yüklendiğiniz sizedir". 330 "Biz seni onlara
vekil olarak göndermedik" 331 yani seni onlara baskı yapan zorba birisi olarak
göndermedik demektir.
Mâturîdî’ye göre, peygambere düşen sadece apaçık tebliğ ve beyandır. Onlara
müşrikler ve kâfirler tarafından eziyet yapılsa bile asla tebliğinden dönmezler.
332
Mâturîdî, tebliğin bütün tehlikelerine rağmen dil ile olması gerektiğini ve esasen
Allah’ın emrinin de bunu ifade ettiğin i zikretmektedir. Bundan dolayı da
peygamberlerin kendi milletlerinin dilleriyle g önderilmiş olduklarını söylemektedir. 333
Peygamberler tebliği tam ve eksiksiz olarak yerine getirmek zorundadırlar ve bu
onların bir sıfatıdır. Onlar tebliğ ettikleri şeylere n e bir ilavede bulunmuşlardır ne de
ondan bir şeyi çıkarmışlardır. Zaten tebliğ sıfatı da bunu gerektirmektedir. " Kur’ân,
âlemlerin Rabbinden indirilmedir. Eğer Muhammed, bize karşı ona bazı sözler katmış
328
Zuhayli, Vehbi, İslam Fıkhı Ansiklopedisi, c. V, İstanbul, 1991, s. 121.
329
Enam, 6/52.
330
Nur, 24/ 54.
331
İsra, 17/ 54.
332
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 50b; bkz. vr. 141b, 191b - 192a, 290b.
333
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 283a.
69
olsaydı. Biz onu kuvvetle yakalardık, sonra onun şah damarından koparırdık. Hiçbiriniz
de onu koruyamazdınız." 334 Buradan peygamberlerin kendilerine gönderilen bu mesaja
uymak zorunda oldukları anlamı da çıkmaktadır.
"…Rabbinizden size indirilen en güzel söze, Kur’ân’a uyun" 335; "Rabbinizden
size indirilen kitaba uyun, O’ndan başka dostlar edinerek onlara uymayın. Pek az öğüt
dinliyorsunuz" 336. Yukarıdaki ayetlere baktığımızda Kur’ân’a uyacak olanların sadece
peygamberler olmadığı aynı zamanda insanlarında Kur’ân’a uymaları gerektiği ortaya
çıkmaktadır. Dolaysıyla peygamberler Allah’tan aldığı mesajı insanlara iletmekle nasıl
sorumlu iseler, insanlarda kendilerine tebliğ edilen bu mesajı aynı şekilde diğer
insanlara iletmekle sorumlu olduğunu düşünmekteyiz.
Mâturîdî, peygamberlerin görevlerini şöyle sıralamaktadır:
1. İnsanları, bir olan Allah’a kulluğa davet etmek, peygamberlerin en temel
görevidir ve gönderilmelerinin en önemli sebebidir. 337
Kur’ân-ı Kerim’de bu görevin hatırlatılması şu ilahi ifadelerle yer alır: "Senden
önce hiçbir resul göndermedik ki ona: ‘Bend en başka ilah yoktur; Şu halde bana kulluk
edin’ diye vahyetmiş olmayalım" 338.
"Andolsun ki biz, ‘Allah’a kulluk edin ve tağuttan sakının’ diye her ümmete bir
peygamber gönderdik. Allah, onlardan bir kısmını doğru yola iletti. Onlardan bir
kısmını da sapıklığı hak ettiler. Yeryüzünde gezin ve görün, inkâr edenlerin sonu nasıl
olmuştur" 339. Kur’ân’ın bu ifadelerinde, bütün peygamberlerin insanları Allah’ın
varlığına ve birliğine inanmaya sadece Allah’a kulluk etmeye, davet ettikleri
anlaşılmaktadır. O halde bütü n peygamberler, insanları aynı içeriğe sahip olan mesaja
çağırmışlardır.
2. Allah’ın emirlerini ve yasaklarını insanlara iletmek: Peygamberlerin bir
görevi de müjdelemek ve uyarmaktır. Hiçbir kavim yoktur ki, peygamber
334
Hakka, 69/ 43- 47.
335
Zümer, 39/ 55.
336
Araf, 7/ 3; bkz. Yazır, a. g. e. , c. 3, s. 2122.
337
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 56a.
338
Enbiya, 21/ 25.
339
Nahl, 16/ 36.
70
gönderilmeden Allah onları yok etsin. Yüce Allah, hesap günü insanların ‘bize uyarıcı
gelmedi’, diyerek itiraz etmemeleri için onlara peygamber göndermiştir.
Kur’ân’da
göndeririz…"
341
"Biz,
peygamberleri
ancak
müjdeleyici
ve
340
uyarıcı
olarak
; "O peygamberler ki, Allah’ın görmediği emirleri duyur urlar, Allah’tan
korkarlar ve O’ndan başka kimseden korkmazlar. Hesap görücü olarak Allah herkese
yeter" 342 buyrulmaktadır.
Mâturîdî bu ayeti yorumlarken, risalet görevinin bazen haber vermekle
olabileceğini, bazen de fiili olarak ifa edilebileceğini bunun s onunda da gerek fiilin
gerek haberin insanlar için bağışlayıcı bir nitelik kazanacağını söyler. Ayrıca
peygamberlerin tebliğ görevini yerine getirirken başlarına gelebilecek sıkıntı ve
eziyetlerden korkmadıklarına da dikkat çeker. 343
3. İnsanlığa örnek olmak : Bu konuda Kur’ân şöyle demektedir: "İşte o
peygamberler Allah’ın hidayet ettiği kimselerdir. Sen de onların yoluna uy"
344
.
Peygamberler, tebliğ görevlerini sürdürürken kesinlikle diyalektiğe girmezler.
Onlar insanlara "hikmet" 345 le yaklaşırlar. 346
Peygamberler tebliğ etmekle görevlidirler aynı zamanda tebliğ ettiklerini
uygulayarak insanlara örnek olurlar. Peygamberler birer güzel örnektir.
4. Ölüm ötesi hakkında bilgi vermek: Ölümden sonraki mutlu ve mutsuz
durumları anlatmak, cennet ve cehennem, ceza ve ödül konularında bilgilendirmek
peygamberlerin görevlerindendir.
340
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 132a; bkz. vr. 158a, 177a, 208b.
341
Enam, 6/ 48.
342
Ahzab, 33/ 39; bkz. Bakara, 2/ 150.
343
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 22a.
344
Enam, 6/ 90; bkz. Ali- İmran, 3/ 31.
345
"Hikmet", Özellikle Allah’a nispeti halinde en değerli varlıkları en üstün bilgiyle bilmektir.
Zemahşeri’ye göre ise Nahl suresi 125. ayette geçen hikmeti "gerçeği açıklayan, şüpheyi gideren
delil, sahih ve muhkem söz" olarak tanımlamaktadır. Bu ayette hi kmetle kastedilen şeyin doğrudan
doğruya Kur’ân olabileceğini söylemektedir. ( Zemahşeri, Mahmud b. Ömer b. Muhammed b.
Ahmed, Tefsiru’l- Keşşaf an Hakaiku’t- Tenzil ve Uyunil Ekavil fi Vucuhi’t -Tevil, thk.
Abdurrezzak el-Mehdi, Daru’t- Türasi’l- Arabî, Beyrut, 1997, s. 435. )
346
Bkz. Nahl, 16/ 125.
71
Müşrik Araplar uzun zamandan beri dirilişin olacağını işitmişlerdi fakat
kendilerinin, babalarının ve ecdatlarının hiçbirinde diriliş olayı gerçekleşmemişti
347
dolaysıyla ölüm sonrası hayatı inkâr etmişlerdir. Mâturîdî, bunun üzerine indirilen
ayetlerden hareket ederek, onların peygamberlere inanmayan atalarının başına gelen
belaları hatırladıkları takdirde ahirete inanacaklarını ifade etmektedir.
348
Mâturîdî’ye
göre tarihte inanmayanların uğradıkları musibetlerle de doğrulanan ahiretin gerçekliğine
inanmak gerekir. Zira akıllı bir insan, yola çıkarken sıradan bir kimsenin, gideceği yolda
hırsız veya eşkıya bulunabileceğine dair vereceği bilgiyi bile dikkate alıp inanma
eğilimi gösterir. 349
Mâturîdî’ye göre kişi, ahiret hayatının olacağını aklı ile bulabilse de onun
ayrıntılarına ilişkin olarak kesin bir şey bilemez. Kişi ahirette olabilecek şeylere dair
ayrıntılı bilgiye, ancak peygamberlerin vasıtasıyla öğrenebilir. 350
Görüldüğü gibi peygamberler, uyarara k, öğreterek ve model olarak insanları
aydınlatmışlar ve onları Allah’a gerçekten kul olmaya çağırmışlardır.
Mâturîdî, herhangi bir kavmin peygamberlerden birini bile kabul etmemesini,
hiçbir peygamberi kabul etmemesi olarak görmektedir. 351
Kur’ân’da ki "Azim sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret" 352 ayeti
peygamberlere tebliğ süresince sabretmeyi önermektedir.
Peygamberlerin, Allah’ın emrettiği şeyleri tamamen halka tebliğ etmeleri
vaciptir. Tebliğden maksat Allah’ın insanlara mesajını iletmesi ve hiç kimsenin
kıyamette özrünün kalmamasıdır. Zira Yüce Allah Kur’ân-ı Kerim’de, "Biz bir
peygamber göndermedikçe azap etmeyiz" 353 ve "Biz bir müjdeci ve uyarıcı gelmedi,
347
Özarslan, Selim, İslâm’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, Kitap Dünyası, Konya, 2001, s. 75.
348
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 159b.
349
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 159b; bkz. vr. 181a, 412a.
350
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 215b; bkz. vr. 431b.
351
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 415b.
352
Ahkaf, 46/ 35.
353
İsra, 17/ 15.
72
dersiniz diye size açık açık anlatan elçimiz geldi" 354 buyurarak hiçbir insana tebliğden
önce azap etmemeye söz vermiştir. 355
Peygamberler kendilerine vahyolunan mesajı fakir, zeng in, sağlam, sakat
demeden herkese eşit bir şekilde tebliğ eder ler. İnsanları ayırt etmeden tebliğ etmek
onların görevidir. Allah’ın izni olma dan hiçbir emir ve haberi n tebliğini sonraya
bırakmazlar. 356
Tebliğ ise maddi bir ücret karşılığı yapılmaz. O, Allah’ın peygambere verdiği
görevdir. 357
Peygamberlerin görevlerinden biri de, insanların Allah’a ulaşmalarına engel olan
ve Allah’tan uzaklaşmalarına vesile sayılan kibi r, zulüm gibi fena huylardan
arınmalarını
temin
etmek
ve
onlara
sorumluluklarını
hatırlatmaktır.
Bütün
peygamberlerin tebliğlerinin temeli nde Tevhid olduğu ve onların insanları Tevhid
dinine davet ettikleri hakkında Kur’ân-ı Kerim’de birçok ayet358 bulunmaktadır.
3.3.5. Fetanet:
Peygamberlerin hepsinin de akıllı ve zeki olduklarını görmekteyiz. Kur’ânKerim, peygamberlerin zeki ve akli muhakeme kabiliyetlerinin yüksek olduğunu ortaya
koymaktadır. Mâturîdî, peygamberlerde bulunan fetanet sıfatı ile ilgili olarak şu ö rneği
verir. Hz. Süleyman’ın, geceleyin bir topluluğun bağına girerek orayı telef eden koyun
sürüleri ile ilgili olarak koyunlar alınıp ekin sahibine verilmesi kararıdır.
359
Bunların
yavruları, sütleri ve diğer yararları onlara ait olur. Koyun sahipleri de b ağa bakarlar
354
Maide, 5/ 19; bkz. Enam, 6/ 48.
355
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 438b.
356
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 56b.
357
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 165a; bkz. vr. 58a, 64b.
358
Bkz. Bakara, 2/ 131–133, 140, 258; Enam, 6/ 74; Nahl, 16/ 2; Mu’minun, 23 / 23, 32; Fussilet, 41/ 14;
Araf, 7/ 21, 56, 59, 73, 85, 138 –140; Şuara, 26/ 23- 28, 106–108, 161- 163; Taha, 85- 96; Neml,
27/ 28- 31; Maide, 5/ 116- 117; Hud, 11/ 24- 25, 50, 61, 84; Nuh, 71/ 2- 3.
359
Bkz. Enbiya, 21/ 78- 79.
73
yahut ekini ekerler, yetiştirirler ve eski haline getirirler. Ekin eski haline gelince
sahiplerine verilir, koyunlarda sahiplerine iade edilir. 360
Hz. İbrahim’in, kavmini putlara tapınmaktan vazgeçirmesi hususundaki
mücadelesinde, 361 daha sonra inanmayan hükümdarı üstün zekâlılığıyla 362 şaşırmasında
ve Hz. Nuh’un kavmi ile olan mücadelesinde de aynı durum görülür.
363
Diğer
peygamberlerle ilgili de buna benzer pek çok misaller verilebilir.
Risalet emanetini gerçek manada temsil ve taşıma istidadı demek olan fetanet,
peygamberde bulunması vacip sıfatlardandır. 364
Her peygamber, üstün idrak gücüne sahiptir. Eğer peygamberlerde fetanet
olmasaydı, düşmanların itirazlarına, dostlarının da sorularına maruz kalan bu insanların
karşılarına çıkan bunca meseleyi çöz meleri mümkün olmazdı. Nitekim Hz. Peygamber
(s.a.s)’ e "Sen hikmetle, güzel öğütle Rabbinin yoluna çağır ve onlarla en güzel şekilde
mücadele et" 365 diye emredilmiştir. Mâturîdî’ye göre, buradaki hikmet; hüccet (delil) ve
burhan anlamında kullanılmıştır. Ta bii ki kitaptan esinlenen bir hüccet ve burhandır bu.
Allah yoluna davet ederken karşısındaki kişiye bunları hatırlat denilmektedir.
bir ayette "Allah adaleti ve iyiliği emreder…"
367
366
Diğer
Buyrulmaktadır. Ayette geçen adalet,
iyilik, akrabayı gözetme si, sadaka, iyiliği emredip kötülükten sakındırma gibi hususlar
her akıl sahibinin hoşlandığı emirdir. Mâturîdî, hikmeti ilim ve amelin bir arada
bulunduğu durumlar için kullanılan bir kelime 368 olduğunu belirterek, Allah’ın dinine
ilimle ve amelle davet et ki bu o nlarda olumlu etki yaratsın, diye açıklamaktadır. Yani
her
360
şeyi
yerli
yerinde
kullanılması
olduğuna
dikkat
çekmektedir.
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 374b; bkz. Neccar, Abdulvehhab, Kasasu’l Enbiya, Beyrut, 1990,
s.338; Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul, 1990, c. V, s. 514- 515; Akgül,
Muhiddin, Kur’ân-ı Kerim’de Hz. Peygamber, İzmir, 1999, s. 45- 46.
361
Bkz. Enbiya, 21/ 58- 67.
362
Bkz. Bakara, 2/ 258.
363
Bkz. Hud, 11/ 32.
364
Habenneke, Abdurrahman Hasan el - Meydanî, el- Akaidü’l- İslamiyye ve Üsüsüha, Dimaşk, 1988,
s.379.
365
Nahl, 16/ 125.
366
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 322a- b.
367
Nahl, 16/ 90.
368
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 316b.
74
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
İMAM MÂTURÎDÎ’DE NÜBÜVVETİN NİTELİKLERİ
4.1. NÜBÜVVETİN TEMEL ÖZELLİKLERİ
Peygamberlerin mucize göstermeleri, melek vasıtasıyla vahiy almaları onların
özelliklerindendir. Allah peygamberi seçer ve ona bir emir, kanun verir. Bu kanun bir
sonraki peygambere kadar geçerlidir. Peygamberlerin davası farklı de ğildir, sonradan
gelen bir öncekinin devamı niteliğindedir.
Peygamberlerin metotları arasında fark olsa bile gayeleri, insana Allah’ı
tanıtmaktır. Genel olarak nübüvvette şu ortak özellikler bulunmaktadır:
4.1.1. Nübüvvetin Vehbi Olması:
İnsanların kendi istek ve çabalarıyla peygamberlik unvanını elde etmeleri
mümkün değildir. Peygamberlerin, Allah (c.c) tarafından seçildiğini, 369 onların seçkin 370
kişiler olduğunu ve Allah (c.c)’ın peygamberliği dilediği kimselere vereceğini ifade
eden ayetler vardır. 371
Hiçbir peygamber, düşünüp, taşınıp şöyle bir sistem ortaya koyayım, diyerek işe
başlamamıştır ve başlamazda. Yüce Allah, insanlar içinden bir kişiyi peygamber olarak
seçer. O da peygamberliğini insanlara ilan eder. Peygamberlik, Allah’ın verdiği bir
görev olduğundan, ne akıl, ne çalışma, ne de ibadet yoluyla elde edebilir. "Allah (c.c)
meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da, şüphesiz Allah, işitendir ve görendir"
372
;
"Allah (c.c) kendi emriyle, kullarından dilediği kimseyi vahiy ile ‘Benden başka Tanrı
olmadığına dair uyarın ve benden korkun’ diye gönderir" 373 ayetlerinde bu hakikate
işaret edilmektedir. Kendilerine gelen vahye, öncelikle peygamberler uyarlar." Ben
369
Bkz. Ali-İmran, 3/ 33; Araf, 7/ 144; Yusuf, 12/ 6; Hac, 22/ 75.
370
Bkz. Neml, 27/ 59; Sa’d, 38/ 47.
371
Bakara, 2/ 90; Neml, 27/ 2; Mü’minun, 23/ 15; Şuara, 26/ 13; Bkz. Sinanoğlu, Mustafa, Kitab-ı
Mukaddes ve Kur’ân-ı Kerim’de Nübüvvet, İstanbul, 1995, s. 260.
372
Hac, 22/ 75.
373
Nahl, 16/ 2.
75
yalnızca bana vahyolunana uyuyorum". 374 Burada, peygamberlerin hiç birinin asla heva,
heves ve beşeri arzularına uymadıklarını da görmekteyiz.
Mâturîdî’ye göre, Allah’ın "Onları seçtik" 375 sözü, onları elçi yaptığı ve onları
dosdoğru yola ilettiği anlamındadır. 376
Nübüvvet ve risalet, peygamberlerin çalışarak kazanabilecekleri bir makam
değildir.
Kur’ân-ı Kerim’deki "O, kullarından dilediğini seçip gönderir ve nübüvveti
dilediğine verir" 377 buyurarak peygamberliğin Allah tarafından verildiği açık bir şekilde
bildirilmiştir. Nitekim Yüce Allah Hz. Muhammed’e hitaben ‘doğrusu biz sana taşıması
ağır bir söz vahyedeceğiz’378 şeklinde buyurmaktadır. Eş’ari peygamberliğin Vehbi
(verilir) olduğunu, kazanılarak elde edilemeyeceğini belirterek, buna ‘Allah hikmeti
dilediğine verir…’ 379
ayetini delil olarak göstermektedir. Ayrıca ona göre
peygamberliğin miras yoluyla da intikal etmesi (babadan oğla geç mesi) söz konusu
değildir. 380
Peygamberliğin bir kimseye verilmesinde şahsi nüfus ve servetin hiçbi r rolünün
olmayacağı hususu Kur’ân-ı Kerim’de belirtilmektedir: " ve dediler ki: Bu Kur’ân iki
şehirden bir büyük adama indirilse olm az mıydı? Rabbinin rahmetini onlar mı
paylaştırıyorlar? Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık". 381
Bu maişet hususlarında bile onların bir rolü yoktur. Bunlardan daha yüksek olan
peygamberlik hususunda nasıl selahiyet sahibi olur lar?382
Mâturîdî bu konuda şöyle demektedir: Allah, risaletin zayi olacağı ehil olmayan
kimselere bu görevi vermemiştir. Peygamberliğin orta sınıf insanlara verilmesi daha
374
Enam, 6/ 50; Araf, 7/ 203; Yunus, 10/ 15; Ahkaf, 46/ 9.
375
Enam, 6/ 87.
376
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 165a.
377
İbrahim, 14/ 11.
378
Müzzemmil, 73/ 5.
379
Bakara, 2/ 269.
380
İbn Furek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan, Mucerredu Makalati’l - Eşari, Thk. Daniel Gimaret,
Beyrut, 1987, s. 175–176.
381
Zuhruf, 43/ 31–32.
382
Bağçeci, Muhittin, Peygamberlik ve Peygamberler, İstanbul, 1977, s. 50.
76
uygundur. Çünkü insanlar, toplumun ileri gelenlerine tabi olmaya daha yatkın fıtratta
yaratılmışlardır. Eğer, risalet yüksek sınıftan olanlara verilseydi peygamberliğini ispat
eden delillere ihtiyaç kalmazdı. Ama peygamberlik orta halli insanlara verilince mucize
ve ayetlere ihtiyaç doğar. 383
Mutezileye göre, bir kişi kendisi hak etmedikçe Al lah onu peygamber olarak
göndermez. Buna göre Musa’yı ve diğer peygamberleri Allah seçmemiştir, fakat onlar
kendilerini seçmişlerdir. Mâturîdî, "Ey Musa! Seni risaletimle ve kelamımla insanlar
arasından seçtim" 384 ayetinin Mutezile’nin bu görüşünü çürüttüğün ü belirtmiş, risaleti
verenin Allah olduğunu söylemiştir. 385
Dolaysıyla peygamberlikte veraset yoktur. Ayrıca peygamberlerin soyu
içerisinde peygamber olanlar olduğu gibi peygamberlerin soyundan olup ta
inanmayanların da olduğunu bilmekteyiz. Her ne kadar Kur’ân-ı Kerim’de baba-oğul
peygamberlerin isimleri geçse de, bunlar peygamberliğin veraset yoluyla babadan oğla
geçtiği anlamına gelmez. Kur’ân- Kerim’de "Bir zamanlar Rabbi İbrahim’i birtakım
kelimelerle sınamış, onları tam olarak yerine getirince: Ben sen i insanlara önder
yapacağım, demişti. ‘Soyumdan da’ dedi. Allah, ahdim zalimlere ulaşmaz"
386
ayeti buna
işaret etmektedir.
Başka bir ayette
bahsedilmektedir.
387
Hz. Nuh (a.s.)’un oğlunun tufanda boğulduğundan
Demek ki, bir kimsenin peygamber soyundan olması, o nun
peygamber olmasını gerektirmiyor. Kur’ân-ı Kerim peygamberlerin aileleri ve
çocuklarından söz ederken bazılarının kâfir olduklarından bahsetmektedir. Babanın
inanmaması, oğlunun peygamberliğine engel olmamaktadır. Örneğin: Hz. İbrahim
(a.s.)’in babası kâfir olarak kalmıştır. 388 Bu da onun peygamberliğine asla engel
olmamıştır. 389
383
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 422a.
384
Araf, 7/ 144.
385
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 201a.
386
Bakara, 2/ 124.
387
Bkz. Hud, 11/ 36,42.
388
Bkz. Enam, /6,74;Meryem,19/ 42, 46.
389
Bağçeci, a. g. e. , s. 51.
77
Sonuç olarak, peygamberlik çalışılarak elde edilemeyeceği gibi babadan oğla
geçen bir veraset sistemi de değildir. Peygamberliğin kime ne zaman verileceği
tamamen Allah’ın iradesine bağlıdır.
4.1.2. Nübüvvetin İnsanlar Arasında n Birisine Verilmesi:
Kur’ân’da peygamberlerden söz edilirken onların birer insan oldukları özellikle
vurgulanmaktadır. Kur’ân’ın bu duruma dikkat çekmesinin sebebi gönderilen her
peygambere, insan olmasında n dolayı sürekli itirazların yapılmasıdır. Farklı dönemlerde
farklı toplumlara gönderilen peygamberlerden sürekli olarak insanüstü güçler ve olaylar
sergilemeleri istenmiştir. Ancak insanlığın tarihi tecrübe si de tüm peygamberlerin insan
olduğunu göstermektedir.
Peygamberlerin gönderilmesindeki maksat Allah ile kulları arasında elçilik
yapmak, O’nun emir ve yasaklarını onlara iletmektir. Görevleri
böyle olunca
söylediklerine öncelikle kendilerinin uymaları, yasak ve emirleri uygulayarak örnek
olmaları gerekmektedir. İnsanlara örnek olmaları için de insan olmaları gerekiyor. İşte
bu yüzden Allah peygamberlerini insanlar arasından seçmektedir.
Mâturîdî’ye göre Allah, insanların işlerinden insanlara kelamını anlatacak,
öğretecek peygamberler gönderdi. Kur’ân’ın peygamber gönderilmesinin lutuf olarak
nitelemesinin bir sebebi de peygamberlerin insan olmalarıdır. Zira her varlık için kendi
cinsi daha iyi örnektir. 390
Kur’ân-ı Kerim’de peygamberler anlatılırken, onların özellikle birer beşer
oldukları sık sık vurgulan ır.
Tarih boyunca insanlara gönderilen peygamberlerin beşer mi yoksa başka türden
varlık mı olması gerektiği konusunda değişik görüşler ileri sürülmüştür. Mâturîdî,
peygamberlerin insanlardan olmasının gerekçelerini şu şekilde sıralamaktadır.
1. Allah, peygamberleri insan cinsinden gönderdi. Çünkü insanları bir araya
toplamayı, kendi aralarında iletişim kurmayı, kalplerini mutmain etmeyi ancak insan
olan bir peygamber yapabilir.
390
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 20a.
78
2. Allah, kavmin içinden birini peygamber olarak gönderdi. Bu peygamber
kavmin içinde doğup büyüyen herkes tarafından tanınan bir kişidir. Eğer bu peygamber
başka kavimden gelseydi onu peygamber olarak kabul edilmesi oldukça zor olurdu.
3. Peygamber, insanlarda n olursa onun gösterdiği mucizeler insanlar tarafından
kabul edilir. Eğer peygamber, meleklerden olsaydı onun gösterdiği mucizelerin insanlar
için mucize olmasının anlamı olmazdı. Onun için peygamber insandan olmalı ki
insanlar ona inansın. 391
İnsanlara örnek bir hayat sergilemek ve onlara rehberlik etmek için
peygamberler insan türünden olmalıdırlar. 392
Müşriklerin meleklerden bir peygamber gelmesi talebine, Kur’ân-ı Kerim "Eğer
bir melek indirseydik işleri bitirilir, artık kendilerine hiç göz açtırılmazdı"
393
şeklinde
cevap verir.
Peygamberlerin, insan oldukları için birçok itirazla ra maruz kaldıkları Kur’ân’da
dile getirilmiştir. İnanmayanlar insandan peygamber gönderilmesine şaşarak insandan
peygamber olmayacağını iddia etmişlerdir. 394 Mâturîdî’ye göre, inkârcılar kendilerine
gönderilen bütün resullere "Biz seni kendimiz gibi beşerde n başka bir şey olarak
görmüyoruz" 395demişlerdir. Onların "Siz de bizim gibi bir insansınız" sözleri,
peygamberlerin
peygamberliğini
reddetmeleri
anlamına
gelmektedir.
Onların
peygamberler Allah katından gelirler hâlbuki sizler bizim aramızda doğup büyüdünüz .
Oysa bir peygamber böyle olmaz. Peygamberlerin, onları gönderenden kaynaklanan
özellikleri olur. Fakat biz sizde ne yaratılış ne kudret, ne mal ne de başka bir konuda
herhangi bir özellik görmüyoruz. Mademki yaratılışta ve zahiri durumlarda eşitiz niçin
biz size değil de siz bize gönderilmiş oluyorsunuz anlayamadık gibi sözlerle
peygamberin risaletini reddediyorl ardı. Peygamberleri, kendileri g ibi insan oldukları
için kabul etmemişler ve onları n delilerini büyü saymışlardır. 396
391
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 74a, 186a.
392
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 570a.
393
Enam, 6/ 8.
394
Bkz. Enbiya, 21/ 3; Yasin, 36/ 15.
395
Hud, 11/ 27.
396
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 261b.
79
İnkarcılar, benzer argümanları Hz. Muhammed’in beşer olma vasfı için de
kullanmışlardır. Onlar, "Bir beşer mi bizi doğru yola götürecekmiş?" 397, "Bu ne biçim
peygamber! Bizler gibi yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor. Ona bir melek indirilmeli ve
o da kendisiyle birlikte uyarıcı olmalı de ğil miydi?" 398 Şeklinde itirazlar da
bulunmuşlardır.
"Peygamberler
meleklerden
olmalıdır"
diyerek
gönderilen
peygamberleri inkâr etmişlerdir. 399 Allah, "Ey Cin ve İnsan topluluğu içinizden size
ayetlerimizi anlatan bir peygamber gelmedi mi? 400 Buyurmaktadır.
Hz. Peygamber, Allah tarafından risaletle görevlendirildiği zaman müşrikler
buna itiraz ederek, kendileri gibi insani nitelikleri olan bir insanın peygamber
olmayacağını ve bunun için insanüstü özellikler taşıyan bir varlığın görevlendirilmesi
gerektiğini öne sürmüşlerdir. Kur’ân-ı Kerim bu itirazı şöyle izah etmektedir:
"Andolsun ki, biz Kur’ân’da insanlara türlü türlü misal gösterip açıkladık. Öyle iken
insanların çoğu inkâr etmekte ısrar ettiler ve şöyle dediler: ‘Bize, yerden kaynaklar
fışkırtmadıkça sana inanmayacağız’, ‘veya hurmalıkların, bağların olup aralarında
ırmak akıtmalısın’, ‘yahut da iddia ettiğin gibi, göğü tepemize parça parça düşürmeli, ya
da Allah’ı ve Melekleri karşımıza getirmelisin’, ‘veya altın bir evin olmalı yahut göğe
yükselmelisin; ama oradan okuyacağımız bir kitap indirmezsen yine inanmayacağız’,
‘De ki: ‘Fe sübhanallah’, ‘Ben peygamber olan bir insandan başka bir şey miyim?’
insanlara doğruluk rehberi geldiği zaman, inanmalarına engel olan, sadece: ‘Allah,
peygamber olarak bir insan mı gönderdi?’ demiş olmalarıdır" 401
Mâturîdî’ye göre insan toplulukları için peygamber olarak bir meleğin
gönderilmiş olması, insanların yok olması demektir. Allah peygamber olarak melek
gönderseydi insanoğlu helak olurdu. Melekler insanlara görünmez, insan lara örnek
olmaz. Eğer yeryüzünde insan toplumu yerine melekler toplumu yaşasaydı onlara da
kendileriyle aynı türden ve aynı mahiyete sahip olan bir melek elçi gönderilirdi. Çünkü
böyle bir elçiyi, kendi türünden olmayana göre daha iyi tanır ve onu tasdik etmeleri
397
Teğabün, 64/ 6.
398
Furkan, 25/ 7.
399
Mü’minun, 23/ 24; Fussilet, 41/ 14.
400
Enam, 6/ 130.
401
İsra, 17/ 89- 94.
80
daha uygun ve kolay olurdu. Yeryüzünün sakini insanlar olduğu için Allah da onlara
kendi türlerinden yani insan türünden elçi göndermiştir. 402
Yüce Allah, "Andolsun ki içlerinden, kendilerine Allah’ın ayetlerini okuyan,
kendilerini temizleyen, kendi lerine kitap ve hikmeti öğreten bir peygamber
göndermekle Allah, müminlere büyük bir lütufta bulunmuştur. Hâlbuki daha önce onlar
apaçık bir sapıklık içinde idiler" 403 buyurarak peygamberleri beşer türünden
göndermesini bir lütuf ve ihsan olarak niteler. Ayr ıca, peygamberleri yalanlama
gerekçesi olarak onların beşer olmalarını ileri sürenlere de, "Eğer yeryüzünde uslu uslu
yürüyen melekler olsaydı elbette onlara gökten bir meleği elçi olarak gönderirdik"
404
şeklinde cevap verir.
Mâturîdî, peygamberlerin insan t üründen olamayacağını öne sürenlere karşı,
Kur’ân’daki ayetlerden örnekler ile cevap verir; "Andolsun size kendinizden öyle bir
peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir. O, size çok
düşkün, müminlere karşı çok şefkatlidir, merha metlidir". 405 Bu ayette Yüce Allah’tan
gelen emir ve nehiylerin ve bunların ihtiva ettiği hikmetlerin zihinlerde herhangi bir
karışıklığa ve şüpheye meydan vermeyecek şekilde insanlara ulaştırılması yönünden
peygamberlerin insanlardan gönderilmesi zorunludur . Çünkü peygamberler, içinde
yaşadıkları toplumun ve onu meydana getiren fertlerin, eşyanın hakikatini bilme ve
kavramadaki kudret ve yeteneklerinin derecesini en iyi bilen, en isabetli bir şekilde
değerlendiren seçkin kimselerdir. İşte bundan dolayı Yüce Allah peygamberleri, daha
çok yararlı olabilmeleri ve dolaysıyla gönderildikleri insanların kendilerine karşı
gereken saygı ve hürmeti gösterebilmeleri, Allah’tan getirdiği şeyleri kabul edebilmeleri
ve davetine herhangi bir şüphe ve tereddüde düşmeksizin icabet edebilmeleri için, kendi
cinslerinden olan insanlardan göndermiştir. 406
Şirkin ve inkârın niteliği tarih boyunca hep aynı olmuştur. Allah ne zaman
insanlara peygamber göndermişse, karşı çıkan insanlardan her zaman şöyle itirazlar
gelmiştir. "O da bizim gibi insan mı? Bizim gibi yiyor, içiyor ve yatıyor! Niçin
402
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 412b, 195a.
403
Ali-İmran, 3/ 164.
404
İsra, 17/ 95.
405
Tevbe, 9/ 128.
406
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 248b.
81
meleklerden biri değildir?" Kur’ân-ı Kerim, gönderildikleri toplulukta inanmayanlarla
peygamberler arasında geçen bu tür diyalogları sıkça vermektedir. Mesela: Hz. Hud
(a.s) hakkında kavminin tavı rları ve sözleri, 407 Firavun ve avenesinin Hz. Musa ve Hz.
Harun’a karşı kibir ve alay dolu karşı koyuşları 408 bunlara en çarpıcı örneklerdir. Hz.
Muhammed (s.a.s) de aynı tavırları müşriklerden görmüştür; "Seni gördükleri zaman:
‘Bu mu Allah’ın peygamber olar ak gönderdiği!’ diyerek seni hep alaya alıyorlar. "Şayet
tanrılarımıza inanmakta sebat göstermeseydik gerçekten bizi neredeyse tanrılarımızdan
saptıracaktı" diyorlar. Azabı gördükleri zaman asıl kimin yolunun sapık olduğunu
bilecekler!". 409
Mâturîdî’ye göre, "Ona bir melek gönderilmeli miydi?" 410, ‘Allah peygamber
olarak bir insan mı gönderdi?’ 411 Şeklindeki ayetlerde belirtildiği gibi müşriklerin Hz.
Muhammed’in beşeri yönüne itiraz etmeleri ve onun peygamberliğini reddetmeleri
anlamını taşımaktaydı. Müşriklere göre Allah kendilerinden iman etmelerini isteseydi
onlara peygamber olarak kendileri gibi insani niteliklere sahip birini değil, bir meleği
peygamber olarak gönderirdi. Onlara göre Hz. Muhammed kendileri gibi bir insandı ve
onlardan üstün bir tarafı yoktu. Dolaysıyla peygamberin bir melek olması gerekirdi.
Mâturîdî’ye göre onların bu yönleri istekleri peygamber lerin meleklerden olmalarını
arzu etmelerinden değil, muhtemelen inatlarından kaynaklanmaktaydı. "Eğer biz bir
melek indirseydik" onların istediği gi bi " iş bitirilmiş olurdu" yani istekleri üzerine
melek indirseydik o melek ancak azap ve helak için inerdi. Bu onların isteklerinin,
inattan kaynaklandığını göstermektedir. "Eğer peygamberi bir melek kılaydık muhakkak
ki onu insan suretine sokardık". Çünk ü melek şeklinde gelirse ondan dehşete düşerler ve
onu asli şeklinde görmeye güçleri yetmezdi. Cebrail(a.s) dahi Hz. Muhammed’e
gelmediğinde asli suretinde değil insan suretinde gelmiştir. 412
"Zaten, kendilerine hidayet rehberi geldiğinde, insanların inanmal arını sırf,
Allah, peygamber olarak bir beşer mi gönderdi?! Demeleri engellemiştir". 413 Onlar bu
407
Bkz. Mü’minun, 23/ 33–36.
408
Bkz. Mü’minun, 23/ 45–48.
409
Furkan, 25/ 41–42.
410
Enam, 6/ 8-9.
411
İsra, 17/ 94.
412
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 153a.
413
İsra, 17/ 94.
82
sözü delil mahiyetinde ortaya koymuşlardır. Yani diyorlar ki: Allah iman etmemizi
dileseydi gökten melekler indirirdi. Bir ayette bu durum şöyle belirtilmiştir: "Allah
dileseydi gökten melek indirirdi" 414. Onlar diyorlar ki; bu bir insandır, bu mu bize
peygamber olarak gönderilmeye layık görülmüş. Niçin biz ona peygamber olarak
gönderilmemişizdir. Böylece kendi cinslerinden ve özlerinden birinin peygamber olarak
gönderilmesini kabul etmiyorlardı. 415
Görülüyor ki, inkârcılar, peygamberin insanüstü bir varlık olması gerektiğine
inanıyorlar ve kendi cinslerinden bir peygamberin gönderilmesini kavrayamıyorlardı.
Kaldı ki peygamberler, insanların tamamı tarafından inkâr ed ilmemişlerdir. Bu da insan
türünden bir peygamber olarak seçilmesinin olağan olduğunu gösterir. 416
Mâturîdî, peygamberlerin cinsiyeti üzerinde pek durmaz, Ona göre ‘senden önce
de şehirler halkından kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını göndermedik .417
Ayeti peygamberlerin melek veya cin türü varlıklardan değil insan türünden olduğuna
delildir. O, peygamberin ne melek ne de cin olmadığını belirterek, onların ileri sürmüş
oldukları argümanlara karşı şu soruyu soruyor: ‘nasıl oluyor da sadece insan oldu ğu için
reddediyorsunuz? Allah bir insanı mı peygamber olarak gönderdi
diyorsunuz’.
Yukarıdaki ayette geçen ‘adamlar’ kelimesi, hiçbir kadını peygamber olarak
göndermemiş olduğunu ifade etmek için de olabilir. 418
Mâturîdî, aynı ifadenin yer aldığı bir başka ayeti419 de, Allah, melek ve cinlerden
değil beşerden peygamber gönderdiği şeklinde yorumlar. Daha sonra aynı kelimeyi
"erkekler" şeklinden değerlendirerek kadın peygamberin gönderilmediğini belirtir. Bu
durumda kadın- erkek herkese erkeklerden peygamberler gönderilmiş olduğunu
bildirir. 420
414
İsra, 17/ 95.
415
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 339a.
416
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 203b.
417
Yusuf, 12/ 109.
418
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 283a.
419
Bkz. Nahl, 16/ 43.
420
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 310a.
83
"Biz senden önce de yalnız kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını elçi
göndermedik…" 421 Ayetinden de nübüvvet ve risalet görevinin gerekleri ve şartlarının,
kadınlara uygun düşmeyeceği için, sadece erkeklerden peygamb er gönderildiğinin
anlaşılabileceğini söyler. 422
Kur’ân-ı Kerim’de "Kendilerine apaçık anlatabilsin diye, her peygamberi kendi
milletinin diliyle gönderdik. Allah dilediğini saptırır ve dilediğini de doğru yola eriştirir.
Güçlü olan, Hakim olan O’dur" 423, buyrulmaktadır.
Mâturîdî bu ayete dayanarak, peygamberlerin kendi milletlerinin diliyle
gönderilmesinin zorunluluğu üzerinde durmaktadır. İnsanların anlaşabilmeleri için dil
çok önemlidir. Bu itibarla insanların yaşantılarında dilin önemli bir yeri vardır. Bi r
kavme başka dilde konuşan bir peygamber gelseydi onların anlaması çok zor
olacaktı. 424
Allah
insanlara
kendilerinden,
yani
kendi
cinslerinden
peygamberler
göndermekle onlara büyük bir lütuf ve ihsanda bulunmuş ve dolaysıyla daha önce
içinde bulundukları kötü durumdan kurtulup, doğru yolu bulmalarına vesile olmuştur.
"Andolsun ki Allah insanlara ayetlerini okuyan, onları arıtan onlara kitap ve hikmeti
öğreten, kendilerinden, kendi cinslerinden bir peygamber göndermekle iyilikte
bulunmuştur. Hâlbuki onlar, ö nceleri apaçık sapıklıkta idiler". 425
Müşrikler, peygamberin Allah’ın elçisi olduğunun kanıtı olarak mucize
göstermesini istemişlerdir. Onların bu talepleri karşısında Hz. Peygamber de kendisinin
bir insan olduğunu sadece Allah’ın emirlerini tebliğ etmekle m ükellef olduğunu
söylemiştir.
Mâturîdî, dinin tek olup bütün peygamberlerin bu hak ve tek olan Tevhi d dinini
yeryüzünde gerçekleştirmek için gönderildiği hususunu, bir kez de Hz. İsa olayına atıfta
bulunmak suretiyle vurgulamaya çalışır.
421
Enbiya, 21/ 7.
422
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 369b.
423
İbrahim, 14/ 4.
424
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 291b.
425
Ali-İmran, 3/ 164.
84
"Hani Allah, Ey İsa! Seni vefat ettireceğim demişti". 426 Mâturîdî’ye göre, bu
ayet hakkında ihtilaf vardır. Takdim tehir edilmiştir diyenlere göre anlam şöyledir; seni
kendi katıma yükselteceğim ve ardından dünyaya indirdikten vefat ettireceğim. Aslında
takdim tehir meselesi hüküm çıkarmada çok önemli değildir. Zira nice takdim edilmiş
ayet vardır ki hükmü tehir edilmiştir ve nice ayet vardır ki hükmü takdim edilmiştir.
Bedeni vefat ettirmek onu dünyadan almak demektir. Mutlaka öldürerek almak da
olmayabilir. İbn-i Abbas’tan bir rivayette: Ben seni vefat ettireceğim yani seni
öldüreceğim. "ve seni katıma yükselteceğim" Bu, İsa (a.s)’ yi tazim için söylemiştir.
Yoksa Müşebbihe’nin iddia ettiği gibi Allah’ın bir mekânı olduğunu ispat etmez. Eğer
seni katıma yükselteceğim sözü Alla h’a bir yer ifaze etmeyi gerektirseydi, Şam halkı o
yere en yakın insanlar olurlardı. Çünkü İbrahim (a.s), Şam’a giderken "Ben Rabbime
gidiyorum" 427 demiştir. 428
İnsanlar, Hz. İsa’nın yeryüzünde sema ya yükseltilmesinden sonra, Allah’ın
dinini ve yolunu kaybet mişler, dolaysıyla bir dağınıklık içerisinde kalmışlardır. Doğru
ile yanlış birbirine karışmış ve onları birbirinden ayırt edemez hale gelmişlerdir. Böyle
bir durumda Allah, Hz. Muhammed (s.a.s)’i göndermiş ve onları tekrar Allah’ın dinine
davet etmesini istemiştir. Hatta Mâturîdî, Te’vilât’ta Hasan Basri ve İbn Mes’ud gibi
kişilere ve çeşitli te’vilcilere at fedilen rivayetlere dayanarak, H z. İsa tekrar döndüğünde,
insanları Hz. Muhammed’e inanmaya ve onun şeriatına esas olarak, yine onları Tevhid
dinine davet edeceği, görüşüne de yer vermektedir. 429
Böylece, bütün nebilerin ve resullerin amacının sadece hak din olan tevhide
davet etmek olduğunu, dolaysıyla bütün şeriatların, birbirinin devamı olup yegâne
hedefin, Tevhid dinini gerçekleştirmek olduğunu söylemek gerekir. Bu dinin bir bakıma
farklı şekillerde bir gerçekleştirilişini temsil etmek amacıyla, Hz. İsa olayı gibi
tartışmalı bir konu gündeme getirilerek ortaya konulmaktadır. Ayrıca şunu belirtmek
426
Ali-imran, 3/ 55.
427
Saffat, 37/ 99.
428
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 60b.
429
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 134a, 368b, 646a.
85
gerekir ki bu tartışmalı bir konu olmasından dolayı, 430 çoğu kimse tarafından suiistimal
edilmektedir.
Mâturîdî, Hz. İsa’nın öldürülmesiyle ilgili haberi "ahad" 431 haber olarak görür ve
onun o anda öldürülmüş olabileceğini kabul etmez. Ona göre, Hz. İsa canlı olarak
Allah’ın katına yükseltilmiştir. Bu ifadenin yanın da semaya yükseltilme veya göğe
çekilme ifadelerine de rastlanılmaktadır. Mâturîdî, bu somut ifadelere dayanılarak, Hz.
İsa’nın Allah’ın yanında belli bir mekânda bulunduğu anlamından ve bundan, bir mekân
fikrinin çıkarılıp bir mekân tespitine gidilmemesi gerektiğini vurgular. Aksi halde bu,
Mâturîdî’ye göre, Allah’ın insan şeklinde tasavvur edilmesine götürür ki, bu da Tevhid
dinine ters düşer. 432
Mâturîdî, bu konuda itikadi bir yanlışa düşmemek için, bir mekân tespit
etmeksizin yükseltme fikrini uygun bulur . Ona göre, bir şey Allah’a izafe edilmişse
bundan izafe edilen şeyin yüceltilmesi anlaşılır. Mesela, Allah’ın evi denince ev
yüceltilmiş olur. Allah’a bir topluluk izafe edildiğinde de, bununla o toplumun
yüceltilmesi kastedilir. İşte Mâturîdî’ye göre nasıl ki yüceltmek için ve Allah’a izafe
edilerek, Allah’ın evi şeklinde bir ifade kullanıyorsa tıpkı bunun gibi Hz. İsa’yı da
yüceltmek için, Allah’a izafe edilerek anlatılmakta ve onun Allah katında yükseltildiği
fikrini dile getiren ifadeler kullanılmaktadır. O, bundan başka ileri sürülecek anlam ve
düşüncelerin doğru olmayacağı kanaatini taşımaktadır. 433
Ancak, Mâturîdî, Hz. İsa’nın yükseltilmesi konusundaki görüşlerinde çeşitli
rivayetlere dayanmakla birlikte, açık ve net bir tutum ortaya koymamaktadır. Sadece o
konudaki rivayetlere yer vermekle yetinmektedir. 434
430
Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Fığlalı, Ethem Ruhi, Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine: Me zhepler
Tarihi Açısından Bir Bakış, AÜİFD, XXV, Ankara, 1981, s. 179 –214.
431
Mâturîdî’nin, bilgiyi gerektirme ve peygamberden gelişi, yani rav ilerinin durumu bakımın dan
mütevatir derecesine ulaşmayan haber olarak söz ettiği haber, muh temelen ahad haberdir. Çünkü
genellikle kelamcılar, mütevatir derecesine ulaşmayan haberi ahad haber olarak kabul ederler.
(Koçyiğit, Talat, Hadis Usulü, Ankara, 1975, s. 86 ve Hadisçilerle Kelamcılar Arasında
Münakaşalar, Ankara, 1969, s. 244.)
432
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 60b-61a.
433
Mâturîdî, Kitabü’t- Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, s. 68–69, 70, 212.
434
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 66b; Mâturîdî, Kitabü’t- Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, s. 266–272.
86
Hz. Peygamber (s.a.s) peygamberlik görevini yüklenmekle, Cenab -ı Hak
tarafından insanlara tebliğ ettiği emirlerden ve nehiylerden muaf tutulmamış aksine
onların ilk uygulayıcısı olmuştur. Pek çok ay etler vardır ki Resulullah (s.a.s)’ın, Yüce
Allah karşısında bir sorumluluk sahibi olduğunu, emir ve yasaklardan muaf
tutulmadığını göstermektedir. 435
Dolaysıyla şunları söyleyebiliriz ki; Allah (c.c) insanlara kendi cinslerinden
peygamberler göndermekle onl ara büyük bir lütuf ve ihsanda bulunmuştur. Gönderilen
bütün peygamberler diğer insanlar gibi birer insandır ancak, Allah kendilerine
vahyettiği için onlar seçilmiş insanlardır ve bu yönleriyle diğer insanlardan farklıdırlar.
Onların en önemli görevleri ke ndilerine vahyedileni tebliğ etmek v e kendi hayatlarında
uygulamaktır.
4.1.3. Nübüvvetin Mesajlarının Evrensel Olması:
Hem ilk insan hem de ilk peygamber Hz. Âdem (a.s)’dir. Hz. Âdem (a.s)’in
peygamberliği, Kur’ân-ı Kerim’de kendisine yöneltilmiş olan emi r ve nehiylere delalet
eden Kur’ân-ı Kerim ayetleri ile sabittir. 436
En son gönderilen peygamberin Hz. Muhammed (s.a.v) olduğu ve ondan sonra
hiçbir peygamberin gönderilmeyeceği
Kur’ân-ı
Kerim’de
şöyle
belirtilmiştir;
"Muhammed, sizin erkeklerinizden hiçbiri nin babası değildir. Fakat o, Allah’ın Resulü
ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkiyle bilendir" 437 buyrulmaktadır.
Bütün peygamberlerin muhatapları insanlar olmuştur. Peygamberleri seçen ve
insanoğlunun hidayeti ve mutluluğu için gönderen de Allah’tır. Birtakım farklılıklar
olsa da kaynak aynı kaynaktır. Bütün peygamberlerin muhakkak ki ortak noktaları
bulunmaktadır. Bu ortak noktalardan bir tanesi de vahiydir. Kur’ân-ı Kerim bu hususa
şu şekilde dikkat çekmiştir; "Biz Nuh’a ve ondan sonraki p eygamberlere vahyettiğimiz
gibi sana da vahyettik. Ve İbrahim’e, İsmail’e, Yakub’a, İsa’ya, Eyyüb’a, Yunus’a,
Harun’a ve Süleyman’a vahyettik. Davud’a da Z ebûr’u verdik" 438 buyrulmaktadır.
435
Bkz. Tevbe, 9/ 73.
436
Bkz. Bakara, 2/ 33, 35–37; Ali-İmran, 3/ 59; Araf, 7/ 11; Meryem, 19/ 58.
437
Ahzab, 33/ 40.
438
Nisa, 4/ 163.
87
Peygamberler arasında diğer bir ortak nokta ise, tevhid akidesine dav ettir.
Kur’ân- Kerim’de peygamberlerin bu yönü ortaya konmaktadır; "Senden önce hiçbir
resul göndermedik ki ona: ‘Benden başka ilah yoktur; şu halde bana kulluk edin’ diye
vahyetmiş olmayalım" 439; "Andolsun ki biz, ‘Allah’a kulluk edin Tağuttan sakının’ diye
her ümmete bir peygamber gönderdik" 440. Bu ayeti kerimede her ümmete bir peygamber
gönderildiği apaçık ortadadır. Bütün peygamberlerin ortak amaçlarının da insanları
Allah’a kulluk etmeye davet ettiklerini görmekteyiz. Nübüvvetin mesajlarının evrensel
olması bu anlamdadır. Başka bir ayette; "Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin
diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye
ettiğimizi Allah size de din kıldı" 441 buyrulmaktadır.
Peygamberliğin evrenselliği, peygamb erler arası bütünlük ve insanlığa rehberlik
açısından, aynı vazifeyi ifa etme noktasından bilhassa dikkati çeker. Onlar birbirlerini
tekzib değil tasdik etmişlerdir. 442
439
Enbiya, 21/ 25.
440
Nahl, 16/ 36.
441
Şura, 42/ 13.
442
Gölcük, Şerafettin; Toprak, Süleyman, a. g. e. , s. 328.
88
4.2. TOPLUMLARIN NÜBÜVVETE OLAN İHTİYACI
Allah’u Teala bizleri insan olarak yaratmış ve yeryüzünde bulunan her şeyi
insanoğlunun emrine vermiştir. Bununla beraber insanları kendi hallerine bırakmamış
onlara
birtakım
yükümlülükler
yüklemiştir.
Yüce
Allah
bu
yükümlülükleri
peygamberleri aracılığıyla insanlara bildirmiştir.
Dinin insanlara ulaşması ve öğretilmesi konusunda peygamberlerin önemi çok
büyüktür. Dini koyan Allah’tır ama onu eksiksiz bir şekilde insanlara sunan
peygamberlerdir. 443
Peygamberliğin önemi sadece uhrevi değil aynı zamanda dünyevi sadet için de
büyüktür. İnsan, beden ve ruhtan ibaret olan mükemmel bir varlıktır. Sahip olduğu bu
kıymetli kabiliyetlerle en üst mertebeye çıkabildiği gibi, aşağıların aşağısına da
düşebilmektedir. 444 İnsanın, gerçek bir mutluluğa ulaşabilmesi için doğruyu en iyi bir
şekilde bilmesi gerekir. Bu doğrula rı bilmeden mutlu olması mümkün değildir. Aklı ile
bu doğruları kısmen bulabilir ama aklın yetersiz kaldığı yerlerde mutlaka uyarıcılara
ihtiyaç duyar ki bu uyarıcılar da peygamberlerdir.
İnsanların tek başlarına iyi, doğru ve güzel şeylerin tümünü anlayıp , bunların
gerektirdiği doğrultuda hayatlarını düzenlemeleri her zaman mümkün olmayabilir. Bu
noktada peygamberlerin devreye girdiğini, insanları iyiye, güzele ve doğruya
çağırdıklarını görmekteyiz. Peygamberlik, bireysel olarak insanın yanlı şa düşmesini ve
kötülüklere sürüklenmesini önlemek açısından da büyük önem taşımaktır. Bu bağlamda
insanlık için peygamberlik, fert için aklın önemi ne ise o konumdadır. 445
Allah evreni yaratmış ve evrenin içinde en güzel, en şerefli olarak da insanı
yaratmıştır. 446 Ayeti kerimede "seni yeryüzüne halife olarak yarattık" 447 buyrulmaktadır.
Mâturîdî, halifeliğin bütün peygamberlere, nebilere, krallara ve diğer soylu soysuz
herkese hitaben ortak bir sıfat olarak kullanıldığını belirtmektedir. 448 Kur’ân-ı Kerim
insanın kendi haline terk edilmediğini bildirmektedir. 449
443
Kılıç, Recep, Hz. Peygamberin Hayatından Davranış Modelleri, Ankara, 1997, s. 8.
444
Bkz. Tin, 95/ 4–5.
445
Abduh, Muhammed, Tevhid Risalesi, çev. Sabri Hizmetli, Ankara, 1986, s. 153.
446
Bkz. Bakara, 2/ 30; Enam, 6/ 165; Araf, 7/ 69; Yunus, 10/ 14; Tegabun, 64/ 2; Mürselat, 77/ 20 –23.
447
Sad, 38/ 26.
448
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 505a.
89
İnsan doğal olarak çeşitli zaafları olan bir varlık olarak yaratılmıştır. Kur’ân-ı
Kerim’de insanın bu zaaflarının bazıl arı şu şekilde zikredilmektedir: insanın, zorluklara
katlanacak biçimde yaratıldığı, 450 nankör bir varlık olduğu, 451 aşırı bir şekilde hırsına
düşkün olduğu, 452 aciz olduğu, 453 sabırsız ve tahammülsüz olduğu
454
vurgulanmaktadır
ki, bu yönleriyle o, belirli prensip ve terbiye edicilere muhtaç olmaktadır. Demek ki
insanların peygamberlere olan ihtiyaçları, onların yaratılışlarından kaynaklanmaktadır.
Kur’ân-ı Kerim, insanın eksik ve zayıf hallerine de işaret etmektedir: Sıkıntılara
tahammül etmekte zayıflığı, 455 aceleci olduğu, 456 nankör olduğu 457 hususlarını ortaya
koyarak "Eğer insana tarafımızdan bir rahmet tattırır da sonra bunu ondan çekip alırsak
tamamen ümitsiz ve nankör olur. Eğer kendisine dokunan bir zarardan sonra ona bir
nimet ihsan edersek, elbette ‘kötülükler benden gitti’ der. Çünkü o şımarıktır,
kibirlidir" 458 ayetiyle de nankörlüğü dile getirilmektedir. Kur’ân’ın insanın bu zaaf ve
negatif eğilimlerinden söz etmesi, onun kötü bir varlık olduğunu belirtmek için değil,
onun bu zaaf ve eğilimlerinin düzeltilmeye ve terbiye edilmeye muhtaç olduğunu
göstermek içindir. İnsan aklı ile bu zaafların üstesinden gelebil ecek kapasitededir.
Peygamberler bunu kolaylaştırmaktadır. Nitekim insanlığın tarihi tecrübesi bunun böyle
olduğunu gözler önüne sermektedir.
Yüce Allah hidayet rehberlerini "Onları emrimizle doğru yolu gösteren önderler
yaptık" 459 ayetiyle haber vermektedir . Mâturîdî, peygamberlerin din işlerinde kudret
sahibi kılındıklarını ve Allah’ın emri ile insanlara doğru yolu gösterdiklerini
belirtmektedir. 460
449
Bkz. Kıyame, 75/ 36.
450
Bkz. Beled, 90/ 1–4.
451
Bkz. Hud, 11/ 9–10; İsra, 17/ 67–69; Hacc, 22/ 66; Mü’minun, 23/ 78; Ankebût, 29/ 65 –66.
452
Mearic, 70/ 19–21; Fecr, 89/ 16–20.
453
Maide, 5/ 30–31; Nahl, 16/ 4.
454
Bkz. Maide, 5/ 19–21; Fecr, 89/ 16–20.
455
Bkz. Nisa, 4/ 28; Fussilet, 41/ 49.
456
Bkz, Enbiya, 21/ 37.
457
Bkz, Adiyat, 100/ 1–11.
458
Hud, 11/ 9–10.
459
Enbiya, 21/ 73.
460
Mâturîdî, Te’vilâtu’l-Kur’ân, vr. 373b.
90
Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz; Kur’ân-ı Kerim’e baktığımızda, Allah
insanoğlunu yaratmış ve bu yaratmayla beraber daima insanlara doğru yolu göstermek
için peygamberler göndermiştir. Bunun sebebi ise yine ayeti kerimelerden anlaşıldığı
kadarıyla insanoğlunun zayıf iradesidir. Allah’u Teala insanoğlunu hem iyilik hem de
kötülük yapabilecek bir şekilde yaratmış 461 kendisine verilen akıl ve yine kendilerine
gönderilen peygamberler aracılığıyla doğruyu yapmalarını istemiştir. Şunu belirtmek
gerekir ki insan kendi aklıyla doğruları bulmakta tam olarak yeterli değildir. İşte bu
yetersiz kalındığı anda peygamberler dev reye girmektedir. Bu da insanoğlu için büyük
bir nimet ve lütuftur. İnsanlığın her alanda nübüvvete ihtiyacı olduğunu akıldan
çıkarmamak gerekir. Peygamberlere sadece dini bir boyutta bakmak onları yalnızca
uhrevi hayatla ilgili konularda takip etmek büyük bir yanılgıdır. Peygamberler her
alanda bizler için birer modeldir. Dolaysıyla nübüvvet müessesesi toplumlar için
olmazsa olmaz bir müessesedir .
461
Şems, 91/ 8.
91
SONUÇ
Türk dünyası ve İslam dünyasının yetiştirdiği ender düşünürlerden olan İmam
Mâturîdî, İslam düşüncesinde ortaya çıkan farklı din anlayışları içerisinde akıl -vahiy
ilişkisini dengeli bir şekilde ortaya koyan en önemli şahsiyetlerden birisidir. Bu
anlayışın temelleri her ne kadar Ebu Hanife tarafından ortaya atılarak geliştirilmeye
çalışılmışsa da, daha çok geliştirilmesi Mâturîdî tara fından yapılmıştır. Mâturîdî bu
bakış açısını kullanarak kendi döneminde ortaya çıkan dini problemlere çözüm bulmaya
çalışmış, pek çok öğrenci yetiştirmiş ve çeşitli bilim dallarında ilk olma özelliğini
taşıyan önemli eserler bırakmıştır. O hayatında olduğu gibi ölümünden sonra da, büyük
ilgi görmüş ve geniş bir coğrafyayı etkilemiştir.
Mâturîdî daha çok mütekellim kimliğiyle tanınan ve sahasında takdir edilen bir
kimse olmuştur. Diğer görüşlerinde olduğu gibi n übüvvet meselesi hakkındaki
görüşlerini de akli ve nakli temellendirmeler ışığında ortaya koymaktadır.
İnsan aklı peygamberlerin getirdikleri hususlar konusunda yeterli olsa bile
Allah’ın,
insanlara
peygamber
göndermesi
O’nun
kullarına
bir
ihsanıdır .
Peygamberlerin gönderilmesindeki asıl maksad insanlara yol göstermek ve onların
sorumlu tutulmalarını sağlamaktır. İnsanların dünyada yaptıklarından sorumlu
tutulabilmeleri için Allah onlara hakkı bildiren, doğru yolu gösteren peygamberler
göndermiştir. Peygamberlere imanın bütün peygamberleri kapsaması gerekir. Bir
tanesine bile inanmamak kişiyi dinin dışına çıkarır. İlk peygamber, Hz. Âdem, son
peygamber ise, Hz. Muhammed (s.a.s)'dir. Bu ikis i arasında sayısını ancak Allah’ ın
bildiği kadar peygamberler, gelip geçmişt ir. Kur’ân-ı Kerim’de yalnız yirmi beş
peygamberin adı zikredili r. Bir de Uzeyr, Lokman ve Zülkarneyn’ in isimleri geçer ki,
bu üçünün peygamber mi yoksa veli mi oldukları ihtilaflıdır. Buna göre, iman yönüyle
hiç bir peygamberi diğerinden ayırt etmemek gerekir. Ancak peygamberler arasında
resul veya nebî olma, daha faziletli bulunma gibi sebeplerle farklılık olabilir. Her resul
nebîdir, fakat her nebî resul değildir.
Nübüvvet çalışılarak elde edilecek bir m akam değildir. Ancak Allah Teâla
tarafından dilediği kimseye verilen bir rütbedir. Buna göre, nübüvvet kesbî değil
vehbîdir. Cenab-ı Hak, peygamberlerini tabiat kanunl arını alt üst eden birtakım
mucizelerle desteklemiştir . Hz. Muhammed’in peygamber olduğunu göstere n çeşitli
mucizeler vardır. Bunlardan en önemlisi Kur’ân-ı Kerim’dir. Hz. Muhammed’ in
92
peygamberlikten önceki yüksek ahlâkı ve yüce kişiliği de O’nun peygamberlik
belirtilerindendir.
Peygamberlerin ismet sıfatı da geçmişten günümüze tartışılan bir konudur.
Bazılarına göre ismet, peygamberlerin ha ta işlemelerinin mümkün olmayacağı anlamına
gelirken bazılarına göre de Allah’ın, peygamberleri hata işlemekten muhafaza etmesi
anlamına gelmektedir. Bunlara göre, gerek Hz. Muhammed’in gerekse diğer
peygamberlerin Kur’ân-ı Kerim’de zikredilen hataları, bi rer hata değil zelle kabul
edilmektedir. Hâlbuki Allah, sadece peygamberleri değil bütün ihlâslı kulları, duaları
oranında hataya düşmekten korur. Fakat buna rağmen herkes beşer olma sıfatıyla hata
işleyebilir ve peygamberlerde birer beşerdir. Önemli olan hata yapan kulun hatasından
dolayı hemen tevbe etmesidir. Burada peygamberlerin diğer kullardan farklılıkları,
onların hataya düştüklerinde Allah tarafından vahiy aracılığıyla uyarılmalarıdır. İşte
peygamberlerin ismet sıfatı budur. Zira onlar örneklik mak amında olan kişilerdir ve her
yaptıkları örneklik teşkil eder. Dolaysıyla bizim için örneklik teşkil ediyor olmaları da
yine bizim gibi beşer olmalarını yani hataya düşebilecek kabiliyette yaratılmış
olmalarını gerektirmektedir.
Peygamberlere sadece dini b ir boyutta bakmak onları yalnızca uhrevi hayatla
ilgili konularda takip etmek büyük bir yanılgıdır. Peygamberler her alanda bizler için
birer modeldir. Dolaysıyla nübüvvet müessesesi toplumlar için olmazsa olmaz bir
müessesedir.
İmam Mâturîdî’nin günümüz i nsanı tarafından tanınmasını ve görüşlerinin
öğrenilmesini önemsiyoruz. Çünkü onun İslam dinini doğru anladığı ve günümüz
Müslümanları arasında görüşlerinin bilinmesi ve uygulanması halinde Müslümanların
birbirlerine bağlılıklarında güçlenme ve imajlarında değişme olacağına inanıyoruz.
93
BİBLİYOGRAFYA
ABDUH, Muhammed, Tevhid Risalesi, çev. Sabri Hizmetli, Ankara, 1986.
ABDULCEBBAR, Kadı Abdulcebbar b. Ahmed,
Şerhu’l Usuli’l-Hamse, tah.
Abdulkerim Osman, Kahire, 1988.
AKBULUT, Ahmet, Nübüvvet Meselesi Üzerine, Ankara, 1992.
AKGÜL, Muhiddin, Kur’an-ı Kerim’de Hz. Peygamber, İzmir, 1999.
AKSEKİ, Ahmet Hamdi, İslâm Dini, Ankara, 1962.
ATAY, Hüseyin, Arapça- Türkçe Büyük Lügat, Ankara, 1964.
ATEŞ, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul, 1990.
AYDIN, Mehmet, Beşerü’n Nübüvve, DİA, 1992.
BAĞÇECİ, Muhittin, Peygamberlik ve Peygamberler, İstanbul, 1977.
BAĞDADÎ, Ebu’l-Mansûr Abdulkahir b. Tahir et -Temimî, el-Fark Beyne’l Fırak
(Mezhepler Arasındaki Farklar) , çev. E. Ruhi Fığlalı, T.D.V.Yay. ,Ankara,
2005.
— el-Fark Beyne’l Fırak, Kahire, 1969.
— Usulu’d-Din, İstanbul, 1928.
BAKILLANİ, Kadı Ebu Bekir, Kitabu’l-Beyan, Beyrut, 1958.
BARTHOLD, W, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Yay: K.Y. Kopraman
A. İ. Aka, Ankara, 1975.
BUHARİ, Ebi Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buhari, Çağrı Yay. , İstanbul,
1992.
CERRAHOĞLU, İsmail, Tefsir Usulü, Ankara, 1971.
— Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller , Ankara, 1968.
CEVHERİ, İsmail b.Hammad, es-Sihah Tacü’l-Lüğa ve Sihahü’l-Arabiyye, Beyrut,
1990.
CÜRCANİ, Şerif Ali b. Muhammed, Kitabu’t Ta’rifat, tah: Abdurrahman Umeyra,
Beyrut, 1987.
94
— Şerhu’l-Mevakıf, Kahire, 1325h.
Diyanet Vakfı Meali
DOĞAN, Lütfi, Ehl-i Sünnet Kelamında Eşariyye Mektebi, Ankara, 1961.
DOĞAN, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Rehber yay. , Ankara, 1990.
EBU HANİFE, Numan b. Sabit, el- Fıkhu’l- Ekber, çev. Mustafa Öz, İstanbul, 1992.
EBU SELEME ES-SEMERKANDİ, Akaid Risalesi, haz. Ahmet Saim Kılavuz,
İstanbul, 1989.
ECER, Ahmet Vehbi, Büyük Türk Alimi Maturidi, Yesevi Yay. , İstanbul, 2007.
— Türk Din Bilgini Maturidi, Ankara, 1978.
EMİN, Ahmed, Zuhru’l-İslam, Kahire, 1960.
FIĞLALI, Ethem Ruhi, Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine: Mezhepler Tarihi
Açısından Bir Bakış, AÜİFD, XXV, Ankara, 1981.
— Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Muğla, 1999.
FİRUZABADİ, Ebu Tahir Mecmuddin Muhammed b. Yakup eş -Şirazi, Kamusü’lMuhit, trc: Ahmet Asım Efendi, İstanbul, 1305h
GAZALİ, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, el-İktisad fi’l İ’tikad, nşr. İbrahim
Çubukçu ve Hüseyin Atay, Ankara, 1962.
GÖLCÜK, Şerafeddin, Kelam Tarihi, Esra yay. , İstanbul, 1998.
GÖLCÜK, Şerafettin; TOPRAK, Süleyman, Kelam, Tekin Dağıtım, Konya, 2001.
GÜNAY, Ünver; GÜNGÖR, Harun, Türk Din Tarihi, Kayseri, 1998.
HABENNEKE, Abdurrahman Hasan el - Meydanî, el- Akaidü’l- İslamiyye ve
Üsüsüha, Dimaşk, 1988.
HACIMÜFTÜOĞLU, Nasrullah, Kur’an’ın Belağatı ve İ’cazı Üzerine, Kültür Eğitim
Vakfı Yay. , Erzurum, 2001.
HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi Hayatı ve Eserleri, çev. M. Sait
Mutlu, İstanbul, 1966.
HANEFİ, Hasan, mine’l Akide ile’s-Sevre, Beyrut, 1988.
95
HİZMETLİ, Sabri, İslam Tarihi, Ankara, 1995.
IŞIK, Emin, Kur’an’ın Getirdiği, Hareket Yay. , İstanbul, 1974.
IŞIK, Kemal, Maturidi’nin Kelam Sisteminde İman Allah ve Peygamberlik
Anlayışı, Fütüvvet Yay. , Ankara, 1980.
— Mutezile’nin Doğuşu ve Kelamî Görüşleri, Ankara, 1967.
İBN FUREK, Ebu Bekir Muhammed b. Hasan, Mucerredu Makalati’l- Eşari, Thk.
Daniel Gimaret, Beyrut, 1987.
İBN HİŞAM, Celaleddin Abdulmelik b Hişam, es-Siratü’n-Nebeviyye, nşr. Mustafa
es Saka vd. , Mısır, ty.
İBN MANZUR, Ebu’l Fadl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanu’l Arap,
Beyrut, 1990.
İBN TEYMİYYE, Ebu’l Abbas Takiyud’din Ahmed, Kitabu’n Nübüvvat, Beyrut,
1985.
İBN SİNA, eş-Şifa (İlahiyat), Kahire, 1960.
İMAMOĞLU, Ragıb, İmam Ebu Mansur el-Maturidi ve Te’vilat’ül -Kur’an’daki
Tefsir Metodu, Ankara, 1991.
İSFAHANİ, Ebu’l Kasım Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredat fi Garibi’l Kur’an,
Beyrut, 1990.
İslam Ansiklopedisi, M.E. B. yay. , İstanbul, 1979.
İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, İstanbul, 1341h.
İZUTSU, Tashihiko, Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev: Selahaddin Ayaz,
İstanbul, t. y.
KÂTİP ÇELEBİ, Keşfu’z-Zunûn, İstanbul, 1941–1943.
KILIÇ, Recep, Hz. Peygamberin Hayatından Davranış Modelleri, Ankara, 1997.
KOÇYİĞİT, Talat, Hadis Usulü, Ankara, 1975.
— Hadisçilerle Kelamcılar Arasında Münakaşalar, Ankara, 1969.
KUTLU, Sönmez, İmam Maturidi ve Maturidilik, Ankara, 2003.
96
— Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara, 2002.
KUTLUBOĞA, Zeynuddin Kâsım , Tâcu’t-Terâcîm Fi Tabakati’l -Hanefiyye, Bağdat,
1962.
MATURİDİ, Ebu Mansur Muhammed. B. Muhammed, Te’vilatü’l Kur’an, Ragıp
Paşa Ktp, No: 33/36.
— Kitabü’t-Tevhid, nşr. Fethullah Huleyf, Beyrut, 1970.
— Kitabü’t-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, İsam ya y. , Ankara, 2003.
—İslam Akaidine Dair Eski Metinler ( Tevhid Kitabı ve Akaid Risalesi ),
çev. Yusuf Z. Yörükan, İstanbul, 1973.
MAVERDİ, Ebu’l Hasan Ali b. Ebu Mansur Muhammed, İ’lamu’n-Nübüvve, ta’lik:
M.M
Bağdadi, Beyrut, 1987.
MUSTAFİZ, Muhammed er-Rahman,
İmam Maturidi’nin Te’vilatu Ehli’s -
Sünne’sine Önsöz, Bağdat, 1983.
MÜSLİM, Ebi Hüseyin Müslim b. Haccac, Sahih-i Müslim, Çağrı yay, İstanbul, 1992.
NECCAR, Abdulvehhab, Kasasu’l Enbiya, Beyrut, 1990.
NESEFİ, Ebu’l Muin Meymun Muhammed, Tabsıratu’l-Edille, Thk. Hüseyin Atay,
Ankara, 1993.
— Bahru’l-Kelam fi Akaidi Ehli’l-İslam, Konya, 1911.
OLGUN, İbrahim, Türkçe- Farsça Sözlük, Ankara, 1977.
ÖZARSLAN, Selim, İslâm’da Ölüm ve Diriliş Öğretisi, Kitap Dünyası, Konya, 2001.
— Mâtürîdî Kelâmcısı İbn Hümâm’ın Kelâmî Görüşleri, Ankara, 2003.
— Kelâmda Tevbe, Ankara, 2003.
ÖZCAN, Hanefi, Maturidi’de Bilgi Problemi, İstanbul, 1998.
— Maturidi’de Dini Çoğulculuk, İstanbul, 1999.
ÖZVARLI, Said, Kelamda Yenilik Anlayışı ( XIX. Yüzyıl Sonu X X. Yüzyıl Başı),
TDV Yay. , İstanbul, 1998.
97
PEZDEVİ, Ebu Yusr Muhammed, Usulu’d-Din ( Ehl-i Sünnet Akaidi), Çev.
Şerafeddin Gölcük, İstanbul, 1980.
RAHMAN, Fazlur, Ana Konularıyla Kur’an, çev: Alparslan Açıkgenç, Ankara, 1987.
RAZİ, Fahreddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Kitabu’l-Muhassal
(Kelam’a Giriş), çev. Hüseyin Atay, Ankara, 1978.
— Mefatihu’l Gayb, İstanbul, 1307- 1308h.
REŞİD, Rıza, el-Vahyu’l-Muhammedi, Beyrut, 1971.
SABUNİ, Muhammed Ali, en- Nübüvve ve’l- Enbiya, Dimaşk, 1989.
SABUNİ, Nureddin, Maturidiyye Akaidi, çev. Bekir Topaloğlu, DİB. Yay. , Ankara,
1979.
SARIKAYA, Saffet, İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler, Isparta, 2001.
SİNANOĞLU, Mustafa, Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an -ı Kerim’de Nübüvvet,
İstanbul, 1995, s. 260.
SOYSALDI, H. Mehmet, Nüzûlünden Günümüze Kur’ân ve Tefsir, Elazığ, 1998.
SUYUTİ, Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-Hasaisu’l-Kübra, Mısır, 1967.
ŞEHRİSTANÎ, Ebu’l Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, Kahire,
1968.
TABERİ, Muhammed b. Cerir, Camiu’l-Beyan Te’vili’l-Kur’an, Beyrut, 1978.
TAFTAZANİ, Saduddin Mesud b. Ömer, Şerhu’l-Makasıd, nşr. Abdurrahman
Umeyra, Beyrut, 1989.
— Şerhu’l-Akaid ( Kelam İlmi ve İslam Akaidi), haz: S. Uludağ, İstanbul,
1982.
TOPALOĞLU, Bekir, ″ beyine″ mad., DİA, İstanbul, 1992.
TUNÇ, Cihat, Kelam İlminin Tarihçesi ve İlk Kelam Okullar, Kayseri, 2001.
YAZICI, Nesimî, İlk İslam Türk Devletleri Tarihi, Ankara, 2002.
YAZIR, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul, 1970.
YÜKSEL, Emrullah, Kelam Dersleri, Ankara, 1986.
98
ZEMAHŞERİ, Mahmud b. Ömer b. Muhammed b. Ahmed, Tefsiru’l- Keşşaf an
Hakaiku’t- Tenzil ve Uyunil Ekavil fi Vucuhi’t - Tevil, thk. Abdurrezzak el
Mehdi, Daru’t- Türasi’l- Arabî, Beyrut, 1997.
ZUHAYLİ, Vehbi, İslam Fıkhı Ansiklopedisi, İstanbul, 1991.
99
ÖZGEÇMİŞ
KİŞİSEL BİLGİLER
Adı Soyadı
: Kenan GİLGİL
Doğum Yeri ve Yılı : İslahiye- 1979
Medeni Durumu
: Evli
Telefon
: 0 342 4731233- 0 537 2703565
Adres
: Burç Karakuyu mah. camii lojmanı no: 34 Şahinbey / Gaziantep
E-mail
: gilgil99@msn.com
EĞİTİM DURUMU
2005- 2008
: Yüksek Lisans, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel
İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Kelam Bilim Dalı, Elazığ.
2002- 2008
: Anadolu Üniversitesi, İktisat Fakültesi , Kamu Yönetimi, Eskişehir.
2000- 2004
: Fırat Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Elazığ.
1992- 1999
: Ömer Özmimar İmam Hatip Lisesi, Gaziantep.
1985- 1990
: Sakçagözü İlköğretim Okulu, Sakçagözü, Nurdağı, Gaziantep.
Yabancı Dil : Arapça, İngilizce.
İş Durumu
: Şahinbey İlçe Müftülüğünde İmam - Hatip olarak görev yapmakta.
Download