kapak FİLM ENN SON - Gazi Akademik Bakış

advertisement
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve
Siyasi İlişkileri
Social and Political Relations Between Kyrgyz and Uzbeks at
XVIII. Century
Döölötbek Saparaliyev* - Aktaran: Abdrasul İsakov**
Özet
18. yy’dan başlayarak Kırgızların Özbek ve Fergana Vadisinde yaşayan diğer
halklarla bağlantıları tarihî belgelerde açık bir şekilde görülmektedir. Belgeler, bu halkların
ortak din, dil ve gelenek temelinde tarihî kaderlerinin birliğinin delilidir. Akrabalık ve
kardeşlik bağları ile birbirine bağlı olan bölge halkı yabancıların işgaline karşı topraklarını
birlikte savunmuşlardır. Bu süreçte onların yaşadıkları bölgeleri, birbirleri ile olan kardeşlik
ilişkilerini ve düşmanları ile mücadelelerini belgeler ışığında doğru bir şekilde ortaya koymak
gerekmektedir. Makale bu ilişkileri ve işgalcilere karşı verdikleri ortak mücadeleleri temel tarihî
kaynaklar doğrultusunda açıklamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Alay, Fergana, Kırgız, Oş, Özbek, Özgön.
Abstract
Political relationships of the Kyrgyz with the Uzbeks and neighbouring nations
in Fergana since the 18th century are well traced on documentary basis. They testify about
inseparable unity and correlation of their history based on religion and tradition community.
Defending together their territories from foreign invaders, they displayed their relative and
allied relationships originating traditionally since ancient times. From this point of view their
relative correlations and fight against their enemies should be objectively considered basing on
documentary sources. The relationships and joint fight against their enemies on the base of
main historical documents are revealed in this article.
Key Words: Alay, Fergana, Kırgız, Oş, Özbek, Özgön.
Kırgızistan’da demokrasi rüzgârları yeniden esmeye başlayıp bağımsız Kırgız Cumhuriyeti doğmak üzereyken, bazı yönetici sınıfının şahsi gurur meseleleri bunun
önünde bir engel oluşturuyordu. 1990 yılının yaz aylarında Kırgızistan’ın Oş şehrinde ve çevresinde üzücü etnik çatışmalar olmuş ve yüzlerce masum Kırgız vatandaşı olaylarda hayatını kaybetmiştir. Aradan 20 yıl geçmeden aynı üzücü olayların Haziran 2010’da tekrarlanması mânidardır. Kırgızistan’ın güneyinde yaşanan
etnik çatışmaların çözüm yollarından biri tartışmasız Kırgız Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünün korunması sorunuyla ilgilidir.1 Bununla birlikte bu konu hassas,
derin ve profesyonel bir yaklaşımı gerektirmektedir.
* Prof. Dr. Kırgız-Türk Manas Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, e-mail: saparaliyevd@mail.ru
** Ankara Üniversitesi
1 Akayev, A., Vırastim Tsvetuşiy Sad, Svobodnıy Ot Potryaseniy, “Slovo Kırgızstana”, 29 Ocak 1999, s. 2.
Akademik
Bakış
139
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
Akademik
Bakış
140
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Birçok tarihçi ve sosyal bilimci “Oş Olayları”nın çıkış nedeni olarak, öncelikle Kırgız vatandaşlarının çoğunun tarih bilgilerinin çok zayıf olmasının tesirine
işaret etmektedirler. Günümüze kadar Orta Asya’yı avuçları içinde bulunduran ve
“böl ve yönet” metodunu izleyen Rusya’nın baskısı altında bulunan halkın eksik
veya yanlış tarih bilgisi bir vakıadır. Günümüzde ise şişirme ve kötü niyetli politikacılar, acemi ve ahlaksız gazeteciler internetten aldıkları ucuz ve şüpheli bilgileri
kullanarak isabetsiz neticeler ortaya koyuyorlar.
Kırgızistan’ın güney kısmını da içine alan Fergana vadisinin etnopolitik
tarihi, bu bölgede, birbirinden ayrılmayan, aynı kaderi paylaşan, dini, dili bir, örf
ve âdetleri birbirine çok yakın, birbirleriyle alışveriş içinde bulunan ve iyi komşuluk prensibini ön planda tutan kimselerin yaşadığını göstermektedir. Buna binaen
araştırma konusu olarak Kırgız halkının geçmişte komşu halklarla olan dayanışma,
işbirliği ve kardeşlik ilişkilerini seçtik ki, Kırgızların beraberlik içinde yaşayacağı insanlarla geçmişten hareketle nasıl bir gelecek kurulabileceğini açıkça görelim.
Orta Asya’nın, XX. yüzyılın 20’li yıllarında Kırgız, Kazak, Özbek, Tacik ve
diğer adlar altında millî devletlere ayrılmaya başladığını biliyoruz.2 Bu isimlerle
oluşturulan devletlerde tarih boyunca bir arada yaşayan farklı boylardan insanların yaşamaya devam etmesi doğal bir gelişmeydi. Sovyetler Birliği döneminde
ise toplumların millî özellikleri geri planda olduğundan ve planlı bir şekilde ele
alındığından entegrasyon hızlı bir şekilde gelişmiştir.
XX. yüzyılın 80’li yıllarının sonlarında Mihail Gorbaçev ile başlayan demokratikleşme sürecindeyse Sovyet Cumhuriyetleri’nde milli devletlerde olduğu
gibi hukukların verilmesi konusunda tartışmalar başlamıştır. Bazı cumhuriyetlerde
ayrılıkçı gruplar özerk bölge ve hatta özerk cumhuriyet hakları elde etmek için
çalışmaya başlamışlardır. 2 Mart 1990 tarihinde Kırgızistan’ın güneyinde yaşayan
Özbeklerin liderleri SSBC Milletler Başkanlığı’na ve Kırgızistan yönetimine, Oş ilinin asırlardır kendilerine ait olduğunu ve özerk bir statü istediklerini bildiren başvuruda bulunmuşlardır.3 Bütün bunlar bölgede birikmiş olan sosyal ve ekonomik
sorunlarla birleşince herkesin bildiği gibi Haziran 1990 tarihindeki kanlı olaylar
yaşanmıştır.
Bölgeye hâkim olan güç tarih boyunca birlikte yaşayan ve kardeş olan
Kırgızları ve Özbekleri ayrı ayrı devletler haline getirerek kirli siyasî emelleri
için kullanarak ateşle oyun oynamışlardır. Bu yüzden makalemizde yakınlarda
Kırgızistan’da yaşanmış olan olayları doğru olmayan bilgilerle anlatan amatör
gazeteci ve bilgisiz siyasetçiler için resmî tarihî kaynaklardan bilgiler vererek bu
durumu anlatmaya çalışacağız. Tarihî belgeler bu iki toplumun dostane ilişkisini
açık örneklerle göstermektedir. Şimdi tarihî geçmişimize resmî kaynaklar ışığında
2
3
Daha geniş bilgi için bkz.: A. Koyçuev, Natsiyonalno- Territorialnoe Razmejivanie v Ferganskoy Doline
(1924-1927 gg.). Bişkek, 2001.
Daha geniş bilgi için bkz.: T. Razzakov, Oş kooğalanı: KGB nın maalımatı boyunça. Bişkek,
1993. S. 6, 10, 83-85, 104-109; Oşskaya reznya 1990 ğoda. Xronoloğiya trağedii (08.06.2010)
//http://www. fergananews.com/article.php?id=6601
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
bakmaya çalışacağız.
18. yüzyıl başlarında Kırgız şehri olan Oş şehrinin de içinde bulunduğu
Fergana vadisi, Doğu Türkistan’dan Buhara’ya kadar bir parçalanma devri yaşıyordu. Bu parçalanma durumundan faydalanarak bölgeyi istila etmek için, doğudan
batı Moğol boylarından olan Oyratlar birkaç defa saldırı düzenlediler. Türk dilli
Müslüman halklardan Kırgızlar, Kazaklar ve Özbekler bu baskıncılara “Kalmak”
yani “gerici” demektedirler. Onların müslüman olmaması ve eskiden bu bölgeleri istila etmiş olan Cengiz Han (1155-1227) neslinin bir parçası olmaları yerlilerin onlara “Kalmuk” demesinde etkili olmuştur. Kalmukların saldırıları bölgede
güçlü göç hareketlerinin yaşanmasına sebep oldu. Kırgız halk efsanelerine göre
bu saldırılar esnasında Kırgızlar kuzeyden 16. yüzyılda Kırgız atalarının yaşadığı4
Kırgızistan’ın güneydoğu ve güneybatı taraflarına iki defa göç etmek zorunda kalmışlardır. Bu olaylar Kırgız özdeyişlerinde: “Kazak Kayın Saap, Kırgız Isar, Kulepke
Kirdi” yani “Kazak, akağacın suyuyla beslendi, Kırgız Gisar, Kulyap’a (Tacikistan)
kadar kaçmak zorunda kaldı” şeklinde muhafaza edilmiştir.5
Bu zorunlu göçler’e Fergana vadisinde Kırgızların sayısı arttı ve bu sayede bölgede hatırı sayılır bir siyasî güç haline geldiler. Buhara Hanlığı’nın 17. yüzyılın sonlarından 1732 yılına kadarki tarihi zaman dilimini içine alan, Aştarhanidler
soyuna mensup olan ve mucizevî şekilde günümüze kadar muhafaza edilen beş
resmî belge (fermanlar ve takdirnameler) görüşümüzü kanıtlamaktadır.6 Belgelerde, Fergana vadisinin güney ve güneybatı tarafı Kırgızların komutanı Akboto
Biy’in emrindedir.7 O, Kırk Oğul boylar birliğinin Saruu boyundandır.8 Bununla
beraber bölgede iktidar yerli hocaların elindeydi. Buna delil olarak Buhara Hanı
Ubeydullah’ın (1702-1711) Musa Hoca’ya gönderdiği tebrik mektubundan (Marhomat name) bir parça örnek verelim. Tarihsiz mektupta Musa Hoca’nın eski dinî
etkilerinin devam ettiği belirtilmekle beraber, “Şimdi Ura Tepe vilayeti, Hocent ve
Andican etrafını (Çahorşad- şehrin dört bir yanı D. S.) kulumuz (Banda-i honzodD. S.) Akboto Kuşbegi’ne (Doğrusu Kooşunbegi- Askerbaşı D.S.) bağışladık.”9
Bu bilgilerin Rus belgelerinde de mevcut olması dikkate değerdir. Rus
Senatosu Sekreteri İvan Kirillov’un 1734 Mayıs’ında Çariçe Anna’ya verdiği “Kam4
5
6
7
8
9
Bkz: E. Maanayev, Pamirskiye Kirgizı (İstoriko Etnografiçeskiy Oçerk), Doktora Tezi, Frunze, 1963, s.
9; Maşrapov, T., Znaçeniye Persoyazıçnıh İstoçnikov v İzuçenii İstorii Kırgızstana XVI-XVII Vv., Basılmamış
Doktora Tezi, Taşkent, 1989, s. 149.
Abdrahmanov, İ., “Kazak Kayın Saap, Kırgız Isarga Kirgeni”, Bişkek, Moskova, 1948, vv. 3-5.
“Materiyalı Po İstorii Ura Tyube” (XVII-XIX. Yüzyıl Yazılı Belgeler Mecmuası), Moskova, 1963, ss. 3339.
Nalivkin, V., “Kratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstva”, Kazan, 1886, ss. 56-57; Romodin, V.,
Kondratev, A., Opıt Sopostavleniya Svedeniy İz Kitayskih, Kokandskih i Russkih İstoçnikov,
“Sovetskoye Vostokovedeniye”, No. 4, 1958, s. 130; Ploskih, V. M., “Kirgizı i Kokandskoye Hanstvo”,
Frunze, 1977, ss. 70-71; Kenensariyev, T., “Kırgızdar Cana Kokon Handığı”, Oş, 1997, s. 16.
Attokurov, S., “Kırgız Sancırası”, Bişkek,1995, s. 150; Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Kirgiz
Kaysatskiye Dela, 1762-1775 yıllar, Liste 122/2, Dosya 14, vv. 269-271.
“Materiyalı Po İstorii Ura Tyube” (XVII-XIX. Yüzyıl Yazılı Belgeler Mecmuası), Moskova, 1963, s. 35.
Akademik
Bakış
141
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
çatsk ve Kirgiz-Kaysak Gezi Projesi”nde, Küçük Deniz (Büyük ihtimalle günümüz
Isık Göl bölgesinde, D. S.) bölgesinde, kendi hanı olan ve komşu Vodokşan (Badahşan, D. S.) eyaletinde küçük Kırgız bölgesi ve kendi hanları vardır. Aksı (Günümüz Celalabat şehri, D. S.) ve Alyuy (Günümüz Alay bölgesi, D. S.) bölgelerinin,
hanı güçlü değil” deniliyor.10 1741 yılında Cungarya’dan gelen Rus memurunun
raporunda belirtiliyor ki: “Burutlar (Kalmuklar, Kırgızlara Burut diyorlardı. Anlamı
başka dinde olan demektir. Bu kelimeyi Kalmuklardan öğrenen Ruslar, daha sonra
da Çinliler Kırgızlara “Burut” demeye başladılar (D. S.) Galdan Tseren’in hâkimiyeti
altında değiller. Kazak Ordası (Kazak Hanlığı, D. S.) gibi kendi yurtlarında bağımsız
yaşarlar. Cungar Kalmukları ile de sürekli savaş içindeler. Kalmuklar tarafından
esir alınan Kırgızlar, sadece takas usulüyle yurtlarına geri dönebilirler.”11 1757 tarihli Rus Arşiv Belgesinde Oyrat Zaysanı Şarakobun’un açıklamaları bulunmaktadır. Orada “Buhara çevresine (Buhara Hanlığı D. S.) yakın nehrin alt ve üst taraflarında Burut isimli halk yaşıyordu. Ahalisinin çoğu savaş sanatını çok iyi biliyor
ve bağımsız kendi yöneticileri mevcut,” deniliyordu.12 Bu bilgiler Fergana çevresi,
Oş-Alay bölgesinden Issık Göl’e kadarki topraklarda daha o dönemlerde parça
parça; ama kendi yöneticileri olan bağımsız Kırgız topraklarının bulunduğunu kanıtlamaktadır.
1842-1843 yıllarında kaleme alınan “Muntahab At-Tevarih” adlı eserin
yazarı Muhammed Hakim Han’ın yazdıklarına göre, Kırgız yöneticisi Akboto Biy’in
kudreti o kadar arttı ki, “Hocent yöneticisi olduğu zaman” Özbeklerin Ming boyunun bir üyesi Fergana Devleti’nin veya Hokand Hanlığı’nın kurucusu ve 17091721 yılına kadar yöneticisi olan Şahruh Atalık’ın kızını istedi ve ihtişamlı bir düğünle evlendi.13 Daha sonra kızını yeni karısının ağabeyi Şahruh Atalık’ın oğlu
Abdurahim Biy’e verdi. Hocent şehrinin yönetimini de damadına bıraktı. Kırgız
ve Özbek yöneticilerin bu evliliği beklenenden de çok başarılı oldu ve genç damadın nüfûzu kısa zamanda artarak kayın peder ile damadı karşı karşıya getirdi.14
Sonunda Abdurahim, kayın babasını bertaraf etti ve Hocent’in yönetimini küçük
kardeşi Abdukerim Biy’e verdi.15
Akademik
Bakış
142
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
1730’lu yıllarda “Kaynar yöresi tarafından” Kalmukların tekrar Fergana vadisine seferler yapmaya başladığı gözlenmektedir. Abdukerim “Karşı koyamayacak
durumdayken” Kalmuklara esir olarak Kaynar’ın yöneticisi kardeşi Abdurahim’in
10 Gosarhiv Orenburgskoy Oblasti Rossii, Bölüm 1, Liste 1, Dosya 1, v. 62.
11 Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Cungarskiye Dela, 1741 yıl, Liste 113/1, Dosya 1, v. 68.
12 Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov Rossii, Bölüm 248. Liste 113, Dosya 1551, v.
701.
13 Muhammed Hakim Han, Muntahab At-Tavarih (Çeviri E. Hurşut), “Materiyalı Po İstorii Sredney i
Tsentralnoy Azii X-XIX Vv.”, Taşkent, 1988, s. 278.
14 Nalivkin, V., “Kratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstva”, Kazan, 1886, ss. 56-58.
15 Muhammed Hakim Han, Muntahab At-Tavarih (Çeviri E. Hurşut), “Materiyalı Po İstorii Sredney i
Tsentralnoy Azii X-XIX Vv.”, Taşkent, 1988, ss. 279-280.
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
oğlu Baba Biy’i bırakmıştı.16 Aynı yıllarda, görünen o ki, Cungar hanının saldırısına
Andican şehrinde yaşayan Kırgızlar veya Barutlar’dan uğradı. Onların özerk bölgeleri vardı ve Buharalılar gibi Muhammed’e inanıyorlardı, Cungarlar ile değil (Başka,
farklı inanca sahip D. S.) ve Galdan Çirin (Tseren, 1727-1745 yıllarındaki yöneticisi. D. S.) hayattayken o şehri Kırgız-Kalmuk Çirikçi yönetiyordu.” Onlar da kendi
esirlerini İli nehrinin kıyısında bulunan Kalmak Hanı’nın ordasına gönderdiler.17
1740’lı yıllarda Kalmuk zorbalıklarına karşı Türkistan halklarının güçlerini
birleştirdiğini görüyoruz. Bunda Hokand Biy’i Abdukerim’in büyük emeği vardır.18
O, 1741-1742 yıllarında baskıncılara karşı ilk direnişi yönetti.19
Cungar tehlikesi daha geçmemişken 1744 yılında güneybatıdan
Fergana’ya Nadir Şah’ın (1736-1747) askerleri geldi. Rus kaynaklarına göre, Abdukarim “Onu karşılamaya çıktı ve şaha itaat ettiğini bildirdi”. Şah ise onun talebi
üzerine birkaç bin asker ve birkaç top bıraktı. Bir de emir buyurdu: “Buhara ve
Hive Özbekleri ve askerleri, Kalmuklara karşı savaşta lazım olduğu zaman oradaki
Tatar mülk ve şehirlerini kullanabilirsiniz.”20
İran Şah’ından aldığı maddî ve manevî destek sayesinde Abdukarim
Cungarlara karşı Müslüman halklarının güçlü birliğini kurdu. Bunu 1745 yılındaki
kurultayda ortak karar alan Kazakların üç ordasının yöneticileri de destekledi.21
Oluşan Müslüman birliği içinde Kırgız Biylerinin de olduğunu, 7 Temmuz 1749
tarihli Sibirya Bürosu’nun Rusya Senatosu’na gönderdiği raporundan görebiliriz.
Orada, “Konar-göçer Burutlar Abdulkarimciler ile anlaşıp Cungarlara karşı onlara
yardım ettiler. Dolayısıyla Kalmukların onlar karşısında dayanamayıp ellişer kişi
halinde yenildikleri bazen oluyordu.”22
Abdukarim Biy, 1747 yılına kadar Cungarlara karşı oluşturulan müslüman birliğin başında bulundu ve baskıncıların Fergana vadisindeki etkisini yok
etti. Onun ölümünden sonra baskıncıları Kaşgar, Kırgızistan’ın kuzey bölgeleri,
Kazakistan’ın güneydoğusundaki temizleme işini Kazak, Kırgız ve Uygur yöneticileri devam ettirdiler. Bu süreç Kırgızların tekrar kendi yurtlarına yani güneybatıdan
16 Niyaz Muhammed Hukandi, Tarih-i Şahruhi (Çeviri V. Romodin), “Materiyalı Po İstorii Kirgizov i
Kirgizii”, 1. Baskı, Moskova, 1973, s. 233.
17 Valihanov, Ç. Ç., Çernovıye Materiyalı O Kirgizah, “Sobranii Soçineniy v Pyati Tomah”, c. 2, Almata,
1985, s. 170; Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Snoşeniya s Kirgiz-Kaysakami, 1775 yıl, Liste
122/1, Dosya 1, vv. 2-3.
18 Ayrıntılı bilgi için bkz.: Saparaliyev, D. B., Zarojdeniye Drujestvennıh Vzaimootnoşeniy Kirgizov s
Narodami Sredney Azii i Kazahstana, “İstoriya i Sovremennost”, Frunze, 1982, s. 21.
19 Saparaliyev, D. B., “Vzaimootnoşeniye Kırgızskogo Naroda s Russkimi i Sosednimi Narodami v
XVIII Veka”, Bişkek, 1995, ss. 39-40.
20 Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov Rossii, Bölüm 248, Liste 113, Dosya 1607,
v. 51, 54; Saparaliyev, D. B., Novıye Svedeniya Ob İstorii Osnovaniya Kokandskogo Hanstva,
“Kırgızstan Naşe Oteçestvo: İstoriya Vzaimosvyazey”, Bişkek, 1997, ss. 47-48.
21 Tauasarulı, Kazıbek Bek, “Tup-Tukiannan Ozume Şeyin”, Almatı, 1993, s. 320.
22 Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov Rossii, Bölüm 248, Liste 113, Dosya 1551, vv. 354-365.
Akademik
Bakış
143
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
güney ve kuzeydoğu Kırgızistan’a göç etmelerini beraberinde getirdi. Bu durum
Fergana vadisinde Kırgızların siyasî etkisinin azalmasına sebep oldu. Buna rağmen Kırgızlar Abdukarim’in mirasçılarının Hokand tahtı için yaptığı mücadelelere
faal olarak katıldılar. Örneğin, 1749 yılında Cungar ordasından kaçan Kırgızlar,
gelenek ve töreye göre Hokand tahtını daha çok hak eden Abdurahim Biy’in büyük oğlu Baba Biy’i tahta geçirdiler. Fakat 1751 yılı başlarında tahta Kırgızların
Kuşçu boyunun yöneticisi Andicanlı Kubat Biy’in desteğiyle ikinci defa İrdana Biy
geçti.23
Ura Tepe önünde 1754 yılında Hokandlılar ile olan anlaşmazlık yüzünden
Kubat Biy “Kendi Kırgızlarının tamamını aldı ve gitti”,24 Cungarlara karşı kendisinden yardım isteyen Kaşgar’a göç etti. Buradaki askerî başarılarından dolayı yerli
halk tarafından “Bahadır Biy” diye hitap edilir oldu.25 Kaşgar yöneticisi seçildi
ve 1755-1757 yılları arasında şehri yönetti. 1757 yılı baharında saray entrikaları
hareketlendiği zaman şüphelerini dile getirdi ve kendi boyuyla beraber Burutlara
döndü.26
Ching İmparatorluğu 1758-1759 yılları arasında Doğu Türkistan’ı zaptetti ve yeni sınır bölgesi oluşturdu. “Yeni Sınır” anlamı taşıyan Sincan bölgesinin
kurulması komşu Fergana vadisi halkını kuşkulandırdı. Onlar yeniden olası Ching
baskınına karşı birleşmeye başladılar. Bu dönemde bölgenin siyasî arenasında
Kırgızların Adigine boyunun yöneticisi Acı Biy ön plana çıkmaktadır. Adigine boyu
Avrasya kıtalararası ticaret yollarının kesiştiği Oş-Alay bölgesinde yaşıyorlardı.
1772 yılında yazılan Çince “Pindin Çcungeer Fanlyuye” (Cungarya’yı Barıştırmanın
Tasviri) eserinde (Bölüm 78. s. 13.), Haziran 1758’de “Adigine Boyu yöneticisi Acı
Biy önderliğinde dört kişi Hokandlı İrdana Biy ile dostluk anlaşması yaptılar”.27
Bu anlaşma tam zamanında yapılmıştı. 1759 yılının sonbaharında 9 bin Ching
askeri Kaşgar mültecilerini takip ederek “Özbek topraklarına kadar geldiklerinde,
Özbekler Kırgızlarla beraberdi; sonuçta Ching askerleri yedi bin civarında kayıp
verdi. Özbekler komşu şehirlerle Çin askerlerini yok etmek için anlaştılar”.28
Akademik
Bakış
144
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
23 Saparaliyev, D. B., K Hronologii Kokandskih Praviteley v Seredine XVIII V., “Materiyalı VIII
Mejrespublikanskoy Nauçnoy Konferentsii Molodıh Uçenıh Akademii Nauk Kirgizskoy SSR”,
Frunze, 1986, ss. 321-324; Saparaliyev, D. B., İz İstorii Ferganı v Seredine XVIII V., “Vestnik
Kırgızskogo Gosudarstvennogo Natsionalnogo Universiteta”, (Sosyal Bilimler Serisi), Sayı: 3, 1995, ss.
46-50.
24 alidov, A., Nekotorıye Dannıye Po İstorii Ferganı XVIII Go Stoletiya, “Protokolı Zasedaniy i Soobşeniy
Çlenov Turkestanskogo Krujka Lyubiteley Arheologii”, 20. Yıl, Taşkent, 1916, s. 109.
25 Salahetdinova, M. A., Soçineniye Muhammed Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hadcagan” Kak İstoçnik
Po İstorii Kirgizov, “İzvestii Akademii Nauk Kirgizskoy Respubliki” (Sosyal Bilimler Serisi), c. 1, Sayı: 1,
Frunze, 1959, s. 113.
26 Suprunenko, G. P., “Materiyalı İz Kitayskih İstoçnikov Po İstorii Kırgızov XVIII-Naçalo XIX Vv.”,
Frunze, 1976, s. 20.
27 Suprunenko, G. P., “Materiyalı İz Kitayskih İstoçnikov Po İstorii Kırgızov XVIII-Naçalo XIX Vv.”,
Frunze, 1976, s. 55.
28 Tsentralnıy Gosudarstvennıy Voyenno- İstoriçeskiy Arhiv Rossii, 54. Bölüm 20, Liste 1/47, Dosya
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
1759 yılında Ching sarayından Acı Biy’in otağına elçi gelir ve Pekin’in
Kırgızlar ile diplomatik ilişki kurmak istediğini iletir. Komşu devletin ilgisinden
sonra Kırgızların bir bölgesinin yöneticisi olan Acı Biy, Buhara’dan Kaşgar’a kadarki Kırgız boylarını bir çatı altında toplamayı kararlaştırır. Bu kararı Acı Biy’in
Ching imparatoruna yazdığı mektubundan öğreniyoruz. Elçi Sarı Küçük, Kaşgar
Askerî Valisi Çcao Hoy’a 1759 yılında teslim ettiği mektupta, “Benim Buhara’dan
doğuya doğru yayılarak yaşamakta olan iki yüz bin Kırgızı birleştirmem lazım,”
denilmektedir.29
Acı Biy’in Fergana’dan Kaşgar’a Oş-Alay bölgesinden geçmekte olan
ticarî kervanları sıkı kontrole alma düşünce ve çabaları Hokandla sürtüşmelere
sebep oldu. Bu aynı zamanda Hokand Han’ı muhaliflerinin seslerini yükseltmelerine de neden oldu; 1761 yılının sonbaharında hanın amcaoğlu Abdurahman Ura
Tepe hükümdarı Fazıl Biy ile anlaşarak “İrdana Biy’i tahttan indirmek istedi; ama
bu komploları ortaya çıktı ve Abdurahman öldürüldü”.30
Hocent’te düşünülen komploda belirli derecede Kırgızların yöneticisi
Kubat Biy’in de parmağı olsa gerek. O, Doğu Türkistan’dan döndükten sonra eskisinden de şöhretli halde Andican bölgesindeki Kırgızları yönetmekteydi. Kırgızlar
arasında onun şöhreti o kadar artmıştı ki, komşuları gibi emrindeki ahali de ona,
Han, Bek, Padişah unvanlarıyla hitap ediyorlardı. Bunu Kırgızların folklorunda yeterli derecede görebiliyoruz. 31
Bu eğilim o dönemdeki komşu halkların yöneticilerinde de görülmektedir. Örneğin, Mangıt boyuna mensup Buhara yöneticisi Muhammed Rahim, önceleri atalık veya biy unvanı taşırken, 1756 yılından itibaren kendini han olarak
adlandırmaya başlar.32 Hokand yöneticisi de aynı unvanı almak istiyordu. Ching
imparatorunun 1762 yılında İrdana Biy’e gönderdiği cevap mektubunda bu durum açıkça dile getirilmektedir: “Daha önceleri gönderdiğin mektuplarında sen
kendini “bek” olarak tanıtıyordun, neden şimdi kendine han diyorsun?”33
Buradan açıkça şu görülmektedir. Konar-göçer halkların tarihini araştırırken, Avrupa merkezli Asya’nın gerileme yaşadığı ana fikrinden ve gelişmeleri tek
biçimli kurallara göre inceleyen Marksist Doğmatik yaklaşımlardan kurtulmamız
29
30
31
32
33
594, vv. 62-63; Saparaliyev, D. B., “Vzaimootnoşeniye Kırgızskogo Naroda s Russkimi i Sosednimi Narodami
v XVIII Veka”, Bişkek, 1995, s. 88.
Bernştam, A., İstoçniki Po İstorii Kirgizov XVIII Veka, “Voprosı İstorii”, No. 11-12, 1946, s. 129.
Suprunenko, G. P., “Materiyalı İz Kitayskih İstoçnikov Po İstorii Kırgızov XVIII-Naçalo XIX Vv.”, Frunze,
1976, ss. 75-76.
Çorobayev, A., “Folklorduk Materiyaldar”, s. 162; Hasanov, A. H., “Ekonomiçeskiye i Politiçeskiye Svyazi
Kirgizii s Rossiyey”, Frunze, 1960, s. 43; Omorov, A., “Acibek Datka”, Bişkek, 1996, s. 23.
Ayrıntılı bilgi için bkz: Barthold, V. V., “İstoriya Kulturnoy Jizni Turkestana”, Leningrad, 1927, ss.
106-107; Muhtarov, A., K İstorii Narodnogo Dvijeniya v Buharskom Hanstve v Pervoy Çetverti
XIX Veka, “İzvestii Otdeleniya Obşestvennıh Nauk Akademiya Nauk Tadjikskoy SSR”, No. 1 (32),
1963, s. 43.
Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979, s. 120.
Akademik
Bakış
145
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
lazım. Bunlarla meseleyi ele aldığın zaman konar-göçerlerin sorunları çoğu zaman
çıkmaza giriyor. Bence, ünlü tarihçi, etnolog L. N. Gumilev’in bilinen objektiv metodunu burada kılavuz edinmemiz lazım: “Göçebelerin medeniyeti bağımsız yol
oluşumuna sahip, o merkezden uzak, barbar ve kusurlu değil”.34 Bundan dolayı o
dönemdeki Kırgızların devlet geleneğini ve devlet sıfatlarını eskiden olduğu gibi
reddetmek, Kubat Bahadır’ın “Han” unvanına şüpheci tavırla yaklaşmak doğru
olmaz.
İrdana Biy, Hocent şehrinde Kubat Biy’i ortadan kaldırmayı başardı.
Onun emrinde olan Kırgızların bir kısmı Andican’dan Doğu Türkistan’a göç ettiler.
Liderlerini de Alay bölgesinin Kiçi Dara adlı yerine defnettiler. Onların bir kısmı
Çatkal ve Talas tarafına göç ettiler. Bölgedeki güçlü rakibini ortadan kaldırdıktan
sonra İrdana Biy, Oş şehri ve çevresini, dolayısıyla Kaşgar dağlarına kadarki toprakları zaptetmeyi kararlaştırdı. On tane Hokandlı ve Kaşgarlı tüccarın Oş şehri
yakınlarında talana uğradığını bahane ederek bölgedeki Kırgız topraklarına sefer
düzenledi, onların daha biçilmemiş ekin tarlalarını askerlerine çiğnetti. Daha sonra pirinç yetiştirmeleri için Kırgızların Özgön şehrine elli koloni yerleştirdi. (“Da
Tsin Liçao Şilu”da (710. Bölüm, s. 15-16a) 35.
Çin kaynağı “Da Tsin Liçao Şilu”da (676. Bölüm, s. 17 b), Sincan memurlarının İrdana Biy’in mektubuyla ilgili 1762 yılının sonlarında Ching imparatoruna
yazdığı bir raporda, “Oş, eski Burut (Kırgız D. S.) toprağı. İrdana orasını ele geçirmek için bahane arıyor,” denilmektedir.36
Akademik
Bakış
146
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Kubat Biy’in öldürülmesinden sonra Oş-Alay Kırgızlarının tek lideri durumuna gelen Acı Biy topraklarını korumak için mücadeleye girişti; ama güçler eşit
değildi. Bundan dolayı akrabası Arzımat’ı kuzey Kırgızistan’da yaşayan Kırgızların
boy birliği lideri Mamatkulu Biy’den kendilerine yardım etmeleri için gönderir.
Sarıbagış boyunun lideri Mamatkulu, A. Bernştam’ın dediğine göre, o zamanlar
“Kırgızların Seçilmiş Hanıydı.”37 Mamatkulu, Bugu boyundan Çerikçi Biy ve Sayak
boyundan Temircan ile beraber Fergana’ya büyük bir sefer düzenlemek için hazırlıklara başladılar.38 Fakat son anda seferi ertelediler ve güneyde yaşayan akrabalarına “Komşularıyla barış içinde yaşamaları,” çağrısı yaptılar.39
Belki de bu çağrı, 1762-1763 yıllarında bölgede siyasî tansiyonun biraz
düşmesine ve Ching İmparatorluğu’na karşı Müslüman halklar birliğinin oluşması34 Gumilev, L., “Drevniye Tyurki, Moskova,1993, s. 94.
35 Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979, ss. 125126.
36 Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979, s. 119.
37 Bernştam, A., İstoçniki Po İstorii Kirgizov XVIII Veka, “Voprosı İstorii”, No. 11-12, 1946, s. 128.
38 Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979, s. 205,
210.
39 Kuznetsov, V. S., “Tsinskaya İmperiya Na Rubejah Tsentralnoy Azii”, (XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı-XIX.
Yüzyılın İlk Yarısı), Novosibirsk, 1983, s. 47.
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
na neden oldu. Üstelik İrdana Biy’in yeni iç meseleleri de ortaya çıkmış, Hocentli
Fazıl Biy ile aralarında Taşkent yüzünden anlaşmazlıklar yaşanmıştı. Bütün bu sebepler Hokand yöneticisini Kırgız biyleri ile 1763’te uzlaşmaya varmaya, Oş şehri
ve çevresini Kırgızlara bırakarak, bölgeye gönderdiği kolonileri geri çağırmasına
neden oldu.40
Ching İmparatorluğu’na karşı oluşturulan Müslüman birliğinin büyük
ümitle beklediği Afgan Şahı Ahmet, Hindistan ile savaşa tutuşunca beklentiler
gerçekleştirilemedi; ama bunca gayret boşuna da gitmedi. En azından Mançu
baskıncılarının kuzeybatıya doğru ilerlemesini durdurdu.41
Maalesef, yapılan uzlaşma uzun sürmedi. 1764 yılının baharında Hocent
meseleleri yüzünden İrdana Biy’in askerlerinin güneybatı tarafta bulunmalarından
faydalanarak Acı Biy, Oş’tan Hokand’a sefer düzenledi. İrdana Biy daha çabuk
davranarak Hocent meselesini çözdü ve Acı Biy’i de esir aldı; fakat Fergana vadisinde dolaşan “Bogda Han (Ching İmparatoru D. S.) bölgeye sefer düzenlemeye
hazırlanıyormuş” söylentileri,42 Acı Biy’in kısa zamanda esaretten kurtulmasını
sağladı.43 Şohan Valihanov’un da belirttiği gibi, “Çinlilerin saldıracağından o kadar
korktular ki, Orta Asya hükümdarları kısa dönemliğine kendi aralarındaki küskünlükleri de unutarak birlik oluşturdular.”44
Rus arşivlerine yansıyan bilgilerden de görüldüğü gibi bundan sonra
Fergana’daki Kırgız biyleri ile İrdana Biy arasındaki ilişkiler eşit ve dostane hâlde
devam etti. 6 Temmuz 1765 tarihli Omsk şehrinde Kazakların verdiği bilgiye göre,
Türkistan şehrinin yöneticisi Adilbek (Ulu Yüz Kazaklarından olmalı) ile İrdana Biy
arasında Taşkent şehrine giden yollar yüzünden aynı yılın baharında çekişme yaşandı ve “İrdana Kırgızlarla beraber Taşkentlileri kendi tarafına çekmek için şehre
yaklaştı. Adilbek de o bölgedeki Orta Yüz Kazaklarını yanına alarak Taşkent şehrini egemenliği altına almak istiyordu. Üç ay bu böyle devam etti.”45 Sonunda
bölgedeki liderlerin olaya el koymasıyla anlaşma sağlandı. Taşkent şehri yöneticisi Molla Samsi, Hokand hükümdarı İrdana Biy, Hocent hükümdarı Fazıl Biy,
Taşkent yakınlarındaki Çatkal-Talas bölgesinde yaşayan Kırgızların Kıtay boyunun
yöneticisi Karaboto Biy, Kazak içinde bile fazla ağırlığı olmayan Adilbek’in Taşkent şehrini ele geçirmesine razı olamazdı ve 1765-1767 yıllarındaki mücadelenin
40 Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979, ss. 125126.
41 Gureviç, B. P., “Mejdunarodnıye Otnoşeniya v Tsentralnoy Azii v XVII-Pervaya Polovina XIX Veka”, 2.
Baskı, Moskova, 1983, s. 198.
42 Kuznetsov, V. S., “Tsinskaya İmperiya Na Rubejah Tsentralnoy Azii”, (XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı-XIX.
Yüzyılın İlk Yarısı), Novosibirsk, 1983, s. 55.
43 Ploskih, V. M., “Kirgizı i Kokandskoye Hanstvo”, Frunze, 1977, s. 90.
44 Valihanov, Ç. Ç., Opisaniye Altışara İli Şesti Vostoçnıh Gorodov Kitayskoy Provintsii Nan Lu
(Maloy Buharii) v 1858-1859 Gg., “Sobranii Soçineniy v Pyati Tomah”, c. 3, Almata, 1985, s. 137.
45 Gosarhiv Omskoy Oblasti Rossii, Bölüm 366, Liste 1, Dosya 60, v. 125.
Akademik
Bakış
147
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
neticesinde onu bu bölgeden çıkardılar.46
Rus komutan İvan Andreev 1785 yılında yazdığı “Opisanie Sredney ordı kirgizkaysakov...” adlı eserinin el yazmalarında “Kırgızistan’ın 18. yüzyılın sonlarındaki
etno-politik topraklarının sınırı ile ilgili net bilgiler vermektedir. Kara Kırgızların
bölgesi ve sınırı Balkaş gölünden başlayarak yüksek ve geçilmez kayalık dağlara,
Tarbagatay’a, Aladağlara, Taşkentlilerin ifadesi ile Tubulgutı, Şatı ve Bedelen’e,
ve Sır Derya’ya kadar ulaşır. Buradan tabii bir şekilde Kuban Kukan gölünden
itibaren dağlarla çevrilerek, Sarasu ırmağından Aral denizine, Sır deryayı takiben
Taşkent’in 80 verst yakınına kadar ulaşıp Hokand yanındaki dağlarla sınırlanarak
Tsuy (Çüy) nehrinden Balkaş’a 100 verst (160 km) kala kaynağı bulunan İli’ye
kadarki sahayı içine almaktadır47. Bu çalışmaya 1795-1797 yıllarında yayınlanması
sırasında mühim ikmâller ve tasrihler yapılmıştır. Burada husûsi olarak ‘Onların
(Kırgızların- D. S.) toprakları’ Kaysaklardan (Kazaklardan- D. S.) başlayarak
Aladağların arasından geçen ve Balkaş’a dökülen İli nehri ile sınırlanır. İli nehri
onları Çin devleti ve Kazaklarla sınır teşkil etmektedir48.” Demekki 18. yüzyılın
sonunda Kırgızların yaşadıkları topraklar 19. yüzyılın ortası ve 20. yüzyılın ilk
çeyreğindeki Sovyet yönetiminin ulusal sınır belirlemesindeki topraklarından
daha da geniş idi.
Fergana vadisinin münferit bölgesinde yaşayan Oş-Alay Kırgızlarının, Kırgız ana kütlesinden biraz kopuk kalmalarına rağmen, komşu devletlere boyun
eğmedikleri 1770 yılında hazırlanan “Siyuy Çci” (Batı Toprakların Tavsiri) adlı Çin
eserinde belirtilmektedir. Kitabın “Uzaktaki Bütün Dış Barbarların Coğrafî Haritada Açıklanması” bölümünün 158 ve 161. sayfalarında: “Hokand’dan yaklaşık 3-5
günlük mesafedeki dağlık vadiler Burutların Teeles (Döölös) boyunun topraklarıdır.
Akademik
Bakış
148
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Hokand’dan güneye doğru on iki gün yol alınırsan Karategin’e ulaşılır.
Yol dümdüz ve bin Li’den (Çin ölçü aleti. 1 Li- 576 m., 576 km. uzunluğundaki yol
D. S.) fazla sürer, etrafı dağlarla çevrilidir. Alay’dan bölgeye doğru akan bir nehir
vardır. Nehrin altı kolu bulunuyor. Sular doğuya doğru akar ve sınırdan, çölden
geçerek yoluna devam eder. Karategin Burutlarının yöneticisi Hocomuyar’ın emrinde dokuz boy bulunmaktadır. Kıdırşa (Seyfeddin Ahsikendî’nin yazdığına göre,
Kıdırşa boyu XVI. yüzyılda Boston, Teyit, Cookesek, Döölös ve Kandı boylarıyla
beraber Bulgaçı’nın altı oğlu tarafından idare ediliyordu. 20. yüzyıl ortalarında
bunlar Teyit boyu içine bir uruğ olarak girdiler.49 Teyit, Boston, Akçi Cediger, Ke46 Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Kirgiz Kaysatskiye Dela, 1762-1775 yıllar, Liste 122/2, Dosya
14, s. 264, 269-271; Saparaliyev, D. B., “Vzaimootnoşeniye Kırgızskogo Naroda s Russkimi i Sosednimi
Narodami v XVIII Veka”, Bişkek, 1995, ss. 104-105.
47 Arhiv Geografiçeskoe Obşçestva Rossii P. 64, Op. 1, d. 14., l. 16ob-17.
48 Andreev İ., Opisanie Sredney ordı kirgis-kaysakov s kasayuşimi do sego naroda, Novıe ejegodnie
soçineniya, ç. CXII, SPb., 1795, s. 26.
49 Sayf Ad-Din Ahsikendi, Macmu At-Tavarih, (Çeviri V. A. Romodin), “Materiyalı Po İstorii Kirgizov i
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
sek, Aktaçı,50 Çon Kırgız51 ve Nayman. Burutların yaylaları Gayşu, Tszotobu ve
başka on sekiz ayrı yerde. Nehir kıyıları bitki türleriyle dolu, dağ çeşmeleri bol
suludur. Bu sularla toprak da işletirler. Dört kapılı, 20 Li (11.5 km) genişliğinde bir
şehir vardır.
Hocomuyar’ın kimliğini tespit etmemiz mümkün olmadı. Ama o dönemler Karategin yakınlarında yaşamakta olan Basız boyu şeceresinden böyle bir
isme rastlıyoruz. Basız boyu, Ak Suuluk uruğu, Ak Küçük uruğuna mensup Toktomuş oğlu Kocomcar bahsi geçen şahıs olabilir. Belki de Akçi, Ak Küçük uruğunun
kısaltılmış şeklidir.52
Karategin’deki şehir veya kale ismi Fars yazarı İstahri’ye göre Raşt veya
Garm’dı.53
Aynı eserin 167-171. sayfalarında çok ilginç bilgiler bulunmaktadır: “Kaşgar’dan
batıya doğru on altı gün yol gidersen Alay’a ulaşırsın. Alay İçkilik boy birliğinin
memleketidir. (O dönemdeki Kırgız boy birliklerinin coğrafi konumuna göre ayrılmasıdır: İçkilikler (İç) Kaşgar-Fergana bölgesinde yaşayanlar, Arkalıklar (Dış) Çüy,
Talas, Issık Göl ve Narın bölgelerinde yaşayanlar54 ve eskiden beri sekiz Burut
boyunun: Teeles (Döölös), Kıpçak, Azık, Boston, Munduz, Bagış, Nayman ve Basız
yurtlarıdır. Ahali çok; ama kışlık erzak yetersizdir. Bunun için Hokand ve başka
yerlerden kışlık erzak temin ederler. Son dönemlerde bölgede Hokand’ın etkisi
arttı ve Burutlar oraya göç ediyorlar. Çevredeki yaylaklar on yıldır boş duruyor.
Kaşgar’ın kuzeybatısında Hokand’a giden yol üzerinde Kaşgar’dan on
sekiz günlük mesafede Oş şehri bulunuyor. 300 lilik (172,8 km.) yol düz. Fazla
büyük olmayan çamurdan surlar mevcut. Etrafı tarlalarla çevrili. Oş’ta yedi Burut
50
51
52
53
54
Kirgizii”, 1. Baskı, Moskova, 1973, s. 208; Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye
Kirgizov Na Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c.
1, Moskova, 1956, s. 164.
Kıpçak boyunun bir uruğu. Bkz.:Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na
Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956,
s. 160.
Teyit ve Munduz boylarında uruğ. Bkz.: Sitnyakovskiy, N., Pereçisleniye Nekotorıh Rodov
Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti, “İzvestiya Turkestanskogo Otdela Russkogo
Geografiçeskogo Obşestva”, c. 2, Taşkent, 1900, s. 108; Esenkul, Törökan Uulu, “Sol Kanat Kırgız”, 3.
Kitap, Bişkek, 1995, s. 84.
Sabır Attokurov, “Kırgız Sancırası”, Bişkek,1995, s. 155.
Barthold, V. V., Karategin, “İzbrannıye Trudı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana”, Bişkek, 1996, s. 340.
Soltonoyev, B., “Kızıl Kırgız Tarıhı”, c. 1, Bişkek, 1993, s. 191; Attokurov, S., “Kırgız Sancırası”,
Bişkek,1995, ss. 172-174.
Akademik
Bakış
149
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
boyu yaşıyor: Hurumuş,55 Tszoli,56 Aerda-Munake,57 Baile,58 Boerkei,59 Here Bakaşi (Kara Bagış); Konurat. Burut boy birliklerini Adigine boyu idare ediyor.
... Tsyanhuer, Lay Bulak, Daer, yana Yaer, Gaermaylan vs yerlerde, Kıpçak boyundan Burut Hakim’in (Akim Biy D. S.) beş arazisi bulunuyor. Utsyuy,
Batszalate, Taersusı, Helataş, Taheerlam, Guerguşun, Utaer, Djanabaş, Bostonterek, Hundusun, Taergelan, Tenake, Tsimutszyan, Alakbaş ve diğer dağlı vadilerde
Burut Hakim’in Kıpçak boyuna bağlı uruğlar yaşıyorlar: Hela Sadake,60 Caman
Teyit,61 Kızıl Ayak,62 Toru Aygır,63 Nayman, Sart Kıpçak,64 Kara Kıpçak,65 Kızıl Kıpçak, Noygut, Kara Teyit,66 Sarı Teyit,67 Çal Teyit,68 Keke Nayman,69 Keremuçin,
Sarı Nayman, Kızıl Nayman.
Kaşgar’dan kuzeye doğru üç günlük yolda uzak dağlı Toyun vadisine rastlarsınız. Yolda giderken 300 Li (178,8 km.) uzaklıkta Burutların Çon Bagış boyunun
yurdu bulunuyor.”70
Akademik
Bakış
150
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
55 Karmış, Kıpçak boyuna bağlı uruğ. Bkz: Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye
Kirgizov Na Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1,
Moskova, 1956, s. 160; Döölös boyunda da aynı ismi taşıyan uruğ var. Attokurov, S., “Kırgız
Sancırası”, Bişkek,1995, s. 201.
56 Coru, Adigine boy birliğine bağlı uruğ. Bkz.: Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye
Kirgizov Na Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1,
Moskova, 1956, s. 151.
57 Galiba Adigine boyuna bağlı Arday ve Monok uruğlarının birleştirilerek yazılmış şekli. Attokurov,
S., “Kırgız Sancırası”, Bişkek,1995, ss. 69-73.
58 Börü bkz.: Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na Territorii Yujnoy
Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956, s. 151.
59 Bargı, Adigine boyuna bağlı uruğ. Bkz.: A.g.e., s. 151.
60 Kara Sadak Kesek boyuna bağlı uruğ. Bkz: Sitnyakovskiy, N., Pereçisleniye Nekotorıh Rodov
Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti, “İzvestiya Turkestanskogo Otdela Russkogo
Geografiçeskogo Obşestva”, c. 2, Taşkent, 1900, s. 106.
61 Teyit boyuna bağlı uruğ. Bkz.:A.g.e., s. 108.
62 Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı
Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956, s. 160; Attokurov, S., “Kırgız
Sancırası”, Bişkek,1995, s. 185.
63 A.g.e., s. 160; A.g.e., s. 185.
64 Kıpçak boyuna bağlı uruğ. Esenkul, Törökan Uulu, “Sol Kanat Kırgız”, 3. Kitap, Bişkek, 1995, s.
153.
65 Kıpçak boyuna bağlı uruğ. A.g.e., s. 153.
66 Teyit boyuna bağlı uruğ. Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na Territorii
Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956, ss. 164164; Attokurov, S., “Kırgız Sancırası”, Bişkek,1995, s. 189.
67 A.g.e., ss. 164- 165; A.g.e., s. 189.
68 A.g.e., ss. 164- 165; A.g.e., s. 189.
69 Nayman boyuna bağlı uruğ. Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na
Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956,
s. 164.
70 Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979, ss. 7-8.
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
Birinci “Siyuy Çci” kitabının 36-37. sayfalarında dikkate değer ayrıntılar
bulunuyor: “Oş’ta kışlayan Burutların Adigine boyunun 800 ailesi Hacı Biy önderliğinde ziraat ve hayvancılıkla uğraşıyorlar. Vama, Muyun (19. yüzyıl. Muyan köyü
D. S.), Guy Dahuna (Kara Dokan çukuru D. S.), Çcun Beyse71 arazilerinde ziraatla
uğraşırlar ve Erkintay’ın (Kimliğini tespit edemedik D. S.) bin hâneli akrabaları yaylalarda hayvan beslerler. Karmış (Kıpçak boyuna bağlı uruğ. 19. yüzyıl sonlarında
onlar tarafından Karmış yerleşim yeri kurulmuştur D. S.) Burutları ve 400 hânelik
Tınıbek’e72 sekiz boy giriyor. Burut boylarından Coru Hutszı Biy önderliğinde 500
hâne şeklinde Özgön’de yaşıyorlar.73 Burut boylarından Orto Munku’ya (Adigine
boy birliğine bağlı boy D. S.) bağlı 200 hâneli Cumalar ve 300 hâneli Ataybayto
(Başka bir yerde Atabayto D. S.) Arpa arazisinde toprak işletiyor ve kışlıyor, Aktaş
(Ak Buura nehrinin baş tarafı D. S.) çevresinde yazın hayvanlarını otlatıyorlar.
300 hâneli Atankul, 200 hâneli Bay Hutszı74 ve 100 hâneli Börü boyundan Bayna,
Alinitubo (Nalin Tubo?), Atsziboke (Ak Buura nehrinin baş taraflarındaki Hadcike
çukuru D. S.), Manake arazilerinde toprak işletiyorlar.
Bargı boyuna bağlı Kurmantay önderliğindeki 300 hâne Arman (Aravan
D. S.) yerleşkesinde toprak işletiyor ve kışlıyorlar. Kayırma’daysa ziraatla uğraşıyor ve yazın hayvan besliyorlar”.75
Görüldüğü gibi, Fergana vadisinde yaşayan Kırgızların sadece göçebe
hayat geçirdiklerini söylemek doğru değildir. Ne de olsa günümüz Kırgız halkının
oluşumu ve yaşam şartlarında eskiden beri bu topraklarda yaşamakta olan yerli
halkların da etkisi olmuştur. Rus arşiv kaynaklarında Kırgızların tarım işletmeleriyle ilgili bilgiler bulunuyor. 19 Ocak 1760 tarihli Albay T. Tomas’ın Sibirya komutanı K. Fon Frauyendorf’a sunduğu raporda, “Kırgızlar Çinliler ile Taşkentliler arasında Naurus Bahadır önderliğinde ekilebilir arazilerde yaşıyorlar” demektedir.76
20. yüzyıl başlarında Oş vilayetinde Teyit boyuna bağlı Naurus uruğunun tespit
edilmesi dikkate değerdir.77 Akademi üyesi V. M. Ploskih’in verdiği bilgilere göre,
71 Belki burası Cumgak Baş Dağları. Bkz.: Sitnyakovskiy, N., Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz
Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti, “İzvestiya Turkestanskogo Otdela Russkogo
Geografiçeskogo Obşestva”, c. 2, Taşkent, 1900, s. 102.
72 Bu isim Kıpçak boyunun şeceresinde Sopu’nun oğlu olarak geçiyor Bkz.: Esenkul, Törökan Uulu,
“Sol Kanat Kırgız”, 3. Kitap, Bişkek, 1995, ss. 158-160.
73 Adigine boy birliğinin bir boyu, Hutszı Biy’in Adigine boy birliğindeki Koco oğlu Aya olduğunu
çıkarmak zor değildir. Bkz.: Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na
Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956,
s. 151.
74 Baybak oğlu Baykoco. Adigine boy birliği içinde görülüyor. Bkz.: Attokurov, S., “Kırgız Sancırası”,
Bişkek,1995, s. 74.
75 Suprunenko, G. P., “Materiyalı İz Kitayskih İstoçnikov Po İstorii Kırgızov XVIII-Naçalo XIX Vv.”,
Frunze, 1976, ss. 82-83; Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”,
Frunze, 1979, ss. 173-174.
76 Gosarhiv Omskoy Oblasti Rossii, Bölüm 1, Liste 1, Dosya 85, v. 165.
77 Sıdıkov, A., Rodovoye Deleniye Kirgiz, “Vasiliy Vladimiroviç Bartholdu”, Taşkent, 1927, s. 297.
Akademik
Bakış
151
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
18. yüzyılın sonlarına doğru Fergana vadisinin kuzeydoğu bölgelerinde Kırgızların
Bagış boyu yoğun bir biçimde çiftçilik yaparak geçinmeye başladı.78 Çin kaynağı “Siyuy Tsziyao”da (Batı Bölgelerinin Kısa Notları) 19. yüzyılın ikinci yarısında
Kaşgar çevresinde “Dağınık şekilde Burut ekinciler yaşıyorlar,” denilmektedir.79
K. İ. Petrov’un tespitine göre, onlar “Hayvan yetiştirici konar-göçerlikten çiftçilik
hayatına geçen Çon Bagış boyunun bir uruğunun temsilcileridir”.80
19. yüzyılda Hokand’da Hoca Tura Andicanî tarafından kaleme alınan
“Mirat Al Futuh” (Zaferlerin Aynası) eserde, Kırgızların Cibilgiş (burada Çon Bagış
olmalı D. S.) ve Kıpçak boyu yöneticilerinin evleri iki nehir (Narın ve Kara Darya
nehirleri D. S.) arasında bulunuyor ve “Onların memleketleriyse Andican ve Oş
çevreleridir” yazılıdır.81
Rus kaynaklarında Oş şehri ve çevresiyle ilgili kayda değer bilgiler de bulunmaktadır. Nijnegorodsk Alayı Subaylarından Filip Efremov, 1764 yılında Kazakların esaretinden kaçarak “zorunlu seyyah” durumuna düştü ve Buhara Hanı’nın
sarayında hizmet etti. 1770’li yıllarda vatanına dönerken Fergana vadisinden
geçti. 1785 yılında S. Petersburg’da hazırladığı seyahat raporunda: “Hocant’tan
(Hocent D. S.) Kukan’a (Hokand D. S.) kadar atla bir günlük yol, Sır Derya’nın baş
tarafında Özbeklerin “Yüz” boyu ve yöneticileri Narbata Bek (1770-1799 yılları
yönetti. Belki de yazar burada onun “Yüz” boyundan olduğunu belirterek doğru
söylüyor; ama birçok araştırmacı onun “Ming” boyundan olduğunu kabul ederler.
D. S.); Çinliler ona “Han” derler (Belki de Doğu Türkistanlı Müslüman ahali gayrı
resmî şekilde ona “Han” diyorlardı, o dönemdeki Çin ve Fergana kaynaklarında
böyle bir bilgi yok D. S.) çünkü o Çinlilerle ittifak, Buhara ile kavga durumunda
idi. Oradan Margilan’a (Margelan D. S.) kadar atla bir günlük yol. Orada çiçekli
dokuma el eserleri yaparlar. Oradan (Margelan D. S.) Uş (Oş D. S.) şehrine kadar
üç günlük yol ve şehrin iki giriş kapısı, aradan geçen ufak bir nehir mevcut gibi
bilgiler vermektedir.
Akademik
Bakış
152
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Uş şehrinden Kaşgar şehrine kadar on üç günlük yol. Oş ile Kaşgar arasındaki dağlık bölgelerde Kırgızlar yaşıyorlar ve onlar Kırgız-Kaysaklardan (Kazaklar) ayrı bir boydur. Yollar yamaç ve dağlardan geçer. Dağları çok yüksek, ormanlık
alanlar nadir, ot ve kışın kar bol bulunur. Dağların birinde hava çok ağır ve piyade
gezenler arasında nefesi kesilip ölenler de oluyor. Kaşgar’a iki günlük yol kala,
dağda Kaşgarlıların işlettiği kurşun üreten maden fabrikası bulunuyor. (Müellif burada yanılıyor olmalı.) Hindistanlı Mir İzzet Oğlu’nun XIX. yüzyıla ait eserinde, bu
madeni Kırgızlar çalıştırıyorlardı.82 “Russkaya Starina” dergisi, 1793 Temmuz sayı78
79
80
81
82
Ploskih, V. M., “Kirgizı i Kokandskoye Hanstvo”, Frunze, 1977, s. 223.
Petrov, K. İ., “Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII Vekah”, Frunze, 1961, s. 86.
A.g.e., s. 86.
Nabiyev, R. N., “İz İstorii Kokandskogo Hanstva”, Taşkent, 1973, s. 33.
Sokolov, Yu. A., Puteşestviye Mir İzzet Ullı v Kokandskoye Hanstvo v 1812 G., “Trudı
Sredneaziyatskogo Gosudarstvennogo Universiteta”, Sayı: 78, Taşkent, 1956, s. 44; “Rossiyskogo Unter-
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
sının 143. sayfasında eserin ilk baskısı üzerine yapılan düzeltmeler hakkında bilgiler veriliyor, “Oş’tan dağlık bölgelere doğru konar-göçer Kırgızlar yaşarlar”. 1811
yılında yayınlanan üçüncü baskısında: “.. Kırgızlar Buhara’nın içinde değil oraya
yakın Uş ile Kaşgar şehirleri arasındaki dağlarda, düzlüklerde dağınık şekilde göç
ederek yaşıyorlar, kendi yöneticileri var, Buhara’ya nadir uğrarlar, sık sık Hokand’a
değiş tokuş için koyun, öküz ve develerini getirirler. Oş şehrinden kaynağını dağlardan alan nehir geçer. Hokand Kırgız topraklarıyla bitişik durumda.”83
Görüldüğü gibi, Efremov Oş-Alay Kırgızlarının Hokand’dan ayrı ve bağımsız olduğunu söylüyor. Üstelik Hokand o dönemler küçük bir yerleşim birimi
konumunda ve ahalisi de azdır. Buna rağmen Türk-Moğol halklarına has olan âdet
gereği Narbota gayrı resmî yerlerde kendine “Han” sıfatını yakıştırmaya başlamıştı. Efremov’un bilgilerini Yüzbaşı İvan Andreev de tasdik ediyor. 1796 yılına
ait Narbota Biy ile ilgili yazısında, “... vahşi Kırgızlar emri altında bulunmuyor”
demektedir.84
Bununla ilgili bir Rus subayının Fergana vadisiyle ilgili hazırladığı askerî
analizindeki (genel özet) bir satırı çok önemli. Orada, Oş şehri “Kırgız-Kıpçak ahalisinin merkezi,” durumundadır ve “Onlar şehrin kendilerine ait olduğunu belirtiyorlar ve orada hiçbir zaman Hokand Hanlığı’nın sarbazları bulunmadılar.”85 Başka
bir Rus bilim adamı A. P. Horoşkin, pekâlâ makul bir şekilde “Oş’tan Kaşgar’a giden bütün yollar güvenli değil, oralarda göçebe Kıpçaklar bekliyor” demektedir.86
Gene de Efremov’un değerlendirmesine göre “Kırgızlarda haydutluk nadirdir,”87
zira bu Kırgızların yararınaydı.
Yukarıda dile getirdiğimiz Efremov’un, Narbuta Bek “Özbeklerin Yüz boyuna mensuptu” bilgisiyle ilgili Başkurt Kazakkul Kazanbayev ve Untey Azlayev’in
Yürüyüş Kalem Odası Tuğgeneralı Çerepov’a 3 Ağustos 1766 tarihli yazısında
Fergana tarihinin tartışmalı lahzalarını aydınlatacak önemli bilgiler bulunuyor.
Kazakların Orta ve Büyük Yüzleri’ne elçi olarak giden Başkurtlar, “Ablay Han’ın
Fergana Dağının kuzeyinde yaşayan Kırgız yöneticilerinden Karaboto Biy’i (Kıtay
boyundan D. S.) savaşarak yendiğini ve Karaboto Biy ona “Rehin olarak kardeşinin oğlunu verdiğini”, daha sonra Taşkent yöneticisi Molla Şamsi ve Hokand
83
84
85
86
87
Ofitsera Efremova, A Nıne Kollejskim Asessorom Devyatiletnee Stranstvovaniye i Priklyuçeniya v
Buharii, Hive, Persii i İndii i Vozvraşeniye Ottuda Çerez Angliyu v Rossiyu. Pisannoye İm Samim.”,
Elyazma, S. Petersburg, 1785, s. 63.
Efremov, F., “Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hive, Persii, Tibete i İndii i
Vozvraşeniye Ottuda Çerez Angliyu v Rossiyu”, (P. Kondırev ile beraber), 3. Baskı, Kazan, 1811, s. 73,
103.
Potanin, G. N., Domovaya Letopis Andreeva, “Çteniya v Obşestve İstorii i Drevnostey Pri Moskovskom
Universitete”, 4. Kitap, 1870- Moskova, 1871, s. 145.
“Voyennıye Deystviya Protiv Kokandtsev v 1875-1876 Gg.”, S. Petersburg, 1876, s. 49.
Horoşkin, A. P., “Sbornik Statey Kasayuşihsya Do Turkestanskogo Kraya”, S. Petersburg, 1876, s. 51.
Efremov, F., “Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hive, Persii, Tibete i İndii i
Vozvraşeniye Ottuda Çerez Angliyu v Rossiyu”, (P. Kondırev ile beraber), 3. Baskı, Kazan, 1811, s. 103.
Akademik
Bakış
153
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
yöneticisi İrdana Biy ile yazışmaya başladığını yazar. Onlardan cevap beklerken,
“Ablay sultan Kırgızların krıg yüzüne doğru yürüdü. Yaylalarında onları bozguna
uğrattı ve esir aldı. Krıg yüzlerin yöneticisi Fazil Biy (Ura Tepeli veya Hocentli Fazil
Biy olmalı D. S.) esirleri geri göndermesi için Ablay sultana oğlunu gönderdi. Ablay onun oğlunu “rehin” olarak kendinde alıkoydu ve esirleri serbest bıraktı. Fakat
Fazil Biy’in oğlu Ablay Han’ın otağından kaçmayı başardı ve Fazil Biy de daha
uzaklara göç ederek izini kaybettirdi.”88
Burada, Fergana kaynaklarından da gördüğümüz “Kırk” (krıg) ve “Yüz”
etnik gruplarının akrabalık ilişkileri veya en azından birlik oluşturduklarıyla
ilgili bilgiler veriliyor. Adı geçen boylar 18-19. yüzyıllarda Ura Tepe, Hocent,
Cizak vs. bölgeleri içine alan Ura Tepe feodal beyliğinin konar-göçer ahalisini
oluşturuyordu.89 Muhammed Hakim Han “Muntahab At-Tavarih” adlı eserinde,
1730’lu yıllardaki Hocent yöneticisi olarak “Yüz” boyundan Rahim Atalık’ın oğlu
Akboto Biy’i gösterir. Fakat eserin Taşkent nüshasının önekinde “Yüz” yoktur;
ama onun (Akboto) emrinde bir Kırgız Pansat (Beş yüzbaşı) askerleriyle bulunuyor.
19. yüzyılda Avaz Muhammed Atar tarafından kaleme alınan “Tuhvat At-Tavarih”
eserinde, açık seçik Akboto Biy’in Kırgız olduğu yazılıdır.90 Ünlü şarkiyatçı
V. Romodin ve V. Nalivkin,91 onların arkasından V. Ploskih, T. Kenensariyev
ve K. Moldokasımov onu Kırgız Biy’i olarak görüyorlar.92 Zeki Velidi Togan’ın
çalışmalarından da Yüz’ün “Kırgız ve Özbek boyu” olduğunu görebiliriz.93
A. Muhtarova’nın fikrince “18. yüzyılın ortalarından itibaren Ura Tepe
feodal beyliğini Özbeklerin Yüz boyundan yöneticiler idare etmeye başladılar.”94
Buharalı tarihçi Muini’nin 20. yüzyıl başlarında yazdığı “Tarih-i Buhara” adlı eserinde, yazar eminle anlatıyor ki, “Yüz boyu bir zamanlar Seyhun (Sır Derya) nehri
kenarlarındaki Ok-Mascid (Ak Meçit- Kızıl Orda, Kazakistan D. S.) adlı yerde yaşıyorlardı” ve Buhara Hanı İmam Kuli (1611-1642) döneminde Fazil Biy’in cetlerinden Haluke (Kuluke D. S.) Biy Gisar’ın Atalığı olarak tayin edilir.95 Buna bakarak “Yüzlerin” hiçbir şekilde Özbek boyu olduğunu söyleyemeyiz, en azından 17.
Akademik
Bakış
154
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
88 Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Kirgiz Kaysatskiye Dela, 1762-1775 yıllar, Liste 122/2, Dosya
14, vv. 269-271.
89 Beysenbiyev, T., “Tarih-i Şahruhi” Kak İstoriçeskiy İstoçnik, Almata, 1987, s. 79.
90 Romodin, V., Kondratev, A., Opıt Sopostavleniya Svedeniy İz Kitayskih, Kokandskih i Russkih
İstoçnikov, “Sovetskoye Vostokovedeniye”, No. 4, 1958, s. 130; Sayf Ad-Din Ahsikendi, Macmu AtTavarih, (Çeviri V. A. Romodin), “Materiyalı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii”, 1. Baskı, Moskova, 1973, s.
230.
91 Nalivkin, V., “Kratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstva”, Kazan, 1886, ss. 56-57, 106.
92 Ploskih, V. M., “Kirgizı i Kokandskoye Hanstvo”, Frunze, 1977, ss. 70-71; Kenensariyev, T., “Kırgızdar
Cana Kokon Handığı”, Oş, 1997, s. 14; Moldokasımov, K., Dostuktun Tübü Terende, “Kırgızstan
Madaniyatı”, 6 Eylül 1990, Bişkek, s. 14.
93 Validov, A., Nekotorıye Dannıye Po İstorii Ferganı XVIII Go Stoletiya, “Protokolı Zasedaniy i Soobşeniy
Çlenov Turkestanskogo Krujka Lyubiteley Arheologii”, 20. Yıl, Taşkent, 1916, s. 78.
94 Muhtarov, A., Oçerk Ura-Tyubinskogo Vladeniya vXIX V., Duşanbe, 1964, s. 17.
95 A.g.e., ss. 17-18.
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
yüzyılın ortalarına kadar, görüldüğü gibi müellifin fikrince onlar Gisar’a göç etmiş
kimselerdir.
Belh hükümdarı Nadir Muhammed’in tarihçisi İbn Vali 17. yüzyılda yazdığı
“Bahr Al-Asrar” (Sırlar Denizi) çalışmasında şunları belirtiyor: “Nadir Muhammed
Hakan’ın güç ve kudretinin bir nişanı olarak 1045 Hicri yılının Recep ayında (Aralık 1635-Ocak 1636) daha önce Karakorum ve Kerulen bölgelerinde yaşan on iki
bin hâneli Kırgız’ın Karategin üzerinden Gisar çevresine geldiğini ve mutlu hükümdarın emri altına girdiğini gösterebiliriz. Aynı yılın Şaban ayında (10 Ocak 1636)
İslam’ın şemsiyesi durumunda olan başkente (Belh), on iki kişiden oluşan heyet
Hacı Atalık Hıtay eşliğinde geldiler ve Nadir Muhammed’in kabul şerefine erdiler.”
Daha sonra kâfir Kırgızların İslam’ı kabul etmek ve Gisar vilayetinde yaşamak istedikleri belirtilir.96 Nadir Muhammed onları dinledikten sonra yaverini Buhara’daki
İmamkuli Han’a gönderir ve onları himayesi altına almasını rica eder. İmamkuli
Han da fermanla onların isteğini yerine getirir. Yazarın dediğine göre, 17. yüzyılın
ilk yarısında Kırgız boylarının batıdaki sınırı Hutlan’a (Kulyab) kadar uzanıyordu.97
Diğer bir Belhli tarihçi Hocamkuli Bek Balhi’nin 1724-1727 yıllarında kaleme aldığı
“Tarih-i Kipçak Hani” adlı eserindeki bilgiler de dikkate değerdir: “Bahsi geçen
yılbaşlarında huntayci (Tseveen Aravdan, 1727 yılında öldü- D. S.) cehenneme
göç etti. Tahta oğlu (Galdan Tseren 1727-1745- D.S.) geçti. Karategin’de yaşayan
lak (yüz bin D.S.) hâne civarında Kırgız Kalmuklardan kaçarak Gisar-i Şadman’a
vardılar. Orası (yukarıda tarihî belgede gösterildiği üzere Kırgızların içerisinde yer
alan- D. S.) Yüz boyunun yurdu olduğundan orada tutunamadılar ve yirmi bin
hâneli Durmen boyunun yurdu olan Kubadiyan (Kulyap D. S.) tarafına geçtiler.
Kubadiyan hâkimi Halmurat Atalık onlara karşı tavır koydu. Bir süreliğine birbirleriyle çarpıştılar ve iki taraf da zayiat verdi. Sonunda Kırgızlar galip geldi ve Durmenler Ceyhun’u geçerek Belh tarafına kaçmak zorunda kaldılar.”98
Bu konuların uzmanı olan Kırgız tarihçileri Profesör E. Maanayev ve
T. Maşrapov, Kırgızların Karategin ve Gisar çevrelerine 16. yüzyılda geldiklerini sonucuna vardılar.99 Fergana vadisindeyse Kırgızlar daha erken dönemlerde
gözüküyorlar.100
Kırgızistan’ın güneyinde yaşayan Kırgızların o dönemdeki sayılarıyla ilgili
bilgiler yok gibidir. Yukarıda geçen az sayıdaki ve tamamlanmamış bilgiler bizim
96 İstoriya Kirgizskoy SSR s Drevneyşih Vremen Do Naşih Dney, c. 1, Frunze, 1984, s. 452.
97 İstoçnikovedeniye Kırgızstana s Drevnosti Do XIX V., Bişkek, 1996, s. 438.
98 Hodjamkuli-Bek, Balhi, Tarih-i Kipçak-Hani (Çeviri E. Hurşut), “Materiyalı Po İstorii Sredney i
Tsentralnoy Azii X-XIX Vv.”, Taşkent, 1988, ss. 266-267.
99 Maanayev, E., Pamirskiye Kirgizı (İstoriko Etnografiçeskiy Oçerk), Doktora Tezi, Frunze, 1963, s. 9;
Maşrapov, T., Znaçeniye Persoyazıçnıh İstoçnikov v İzuçenii İstorii Kırgızstana XVI-XVII Vv., Basılmamış
Doktora Tezi, Taşkent, 1989, s. 149.
100Barthold, V., Oçerk İstorii Semireçya, Frunze, 1943, s. 77; Saparaliyev, D., Vzaimootnoşeniya
Kırgızov s Emirom Timurom i Timuridami, “Kırgızstan Naşe Oteçestvo: İstoriya Vzaimosvyazey”, Bişkek:
Muras Yay., 1997, ss. 125-131.
Akademik
Bakış
155
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
konuyla ilgili sağlam bilgiler vermemizi engelliyor. Bununla ilgili Adigine boy birliği
yöneticisi Acı Biy’in Eylül 1759’da Ching İmparatoru’na gönderdiği mektuptaki
bilgiler önemlidir. “Pindin Çcungeer”, 78. Bölüm, 14 B. sayfada Kırgızların sayısı “Buhara’dan doğuya doğru (söz konusu Kaşgar şehrine kadarki yerler olmalıdır D. S.) 210 bin kişidir,” deniliyor.101 Buna yakın bilgileri başka bir Çin kaynağı
olan “Siyuy Çci”, 45. Bölüm, 3 b. sayfadan görüyoruz: “Orda birkaç boya ayrılmasına rağmen, coğrafî olarak bir bütün alanda yaşıyorlar. Toprakları güneydoğuda Tszun-Lin’e kadar, batıda Buhara Hanlığı’na kadar dayanır. Nüfusları 200
bin kişi, konar-göçer yaşam şartlarından dolayı nerede ot ve su varsa oraya göç
ederler.”102
Kırgız halkının o dönemdeki farklılaşma ve parçalanma eğilimine coğrafî
dağınıklık, biraz konar-göçer yaşam etki etsede,103 onları birbirinden ve dünyadan
koparan çeşitli sebeplere rağmen ihtiyaç olduğunda her zaman birleşme ve topraklarını yabancıların işgalinden kurtarma gücü bulmuştur. Ulaşılması zor dağlık
bölgeler, Kırgızların sarsılmaz askerî ruhu ve vatana olan sonsuz sevgisi bu meselelerin çözülmesini kolaylaştırıyordu.
Yukarıdaki bilgiler Fergana-Kaşgar bölgesinde yaşayan Kırgızların 18.
yüzyılın ikinci yarısında yaşadıkları toprakları açık bir şekilde göstermektedir.
19. yüzyıl sonu - 20. yüzyıl başlarındaki etnolojik karakterdeki bilgilerde de bu
malûmatlar mevcuttur.104 Bu bilgiler bize, Oş şehri ve çevresinde o dönemlerde
Kırgızların iskân ettiğini gösteriyor. Bölgenin XVIII. yüzyıldaki siyasî tarihiyle ilgili,
Rus tarihçisi P. P. İvanov’un XX. yüzyılın ortalarında çıkardığı aşağıdaki sonuc
hala güncelliğini korumaktadır: “Hokand Hanlığı’nın XIX. yüzyılın başlarındaki etki
alanı Fergana vadisiyle sınırlıdır. Görünen o ki, sadece vadinin merkezî bölümü onların
emrindedir. Vadinin kuzey doğusunda, Alay ve Doğu Türkistan’a kadar başrolü Kırgızlar
oynadılar ve Tanrı Dağları’nın kuzey ve güney taraflarında yaşıyorlardı.”105
Akademik
Bakış
156
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Güney Kırgızistan’da yaşayan Kırgızların Fergana’da ikamet eden komşu
halkların temsilcileriyle ilişkileri, bazı küçük anlaşmazlıkları hesaba katmazsak genel olarak dostane, eşit ve birlik içinde olmuştur. Özellikle dış düşman tehlikesi
belirdiği zaman ilişkilerin üst seviyeye çıktığını, birlik beraberliğin arttığını görebiliyoruz. Bu komşu halkların adeta bütünleşen, birbirinden ayrılmaz aynı kade101Suprunenko, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979, s. 56.
102Bernştam, A., İstoçniki Po İstorii Kirgizov XVIII Veka, “Voprosı İstorii”, No. 11-12, 1946, s. 129.
103Markov, G. E., “Koçevniki Azii”, Moskova, 1976, ss. 310-311; Masanov, N. E., “Koçevaya Tsivilizatsiya
Kazahov”, Almatı, 1995, ss. 159-160.
104Sitnyakovskiy, N., Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy
Oblasti, “İzvestiya Turkestanskogo Otdela Russkogo Geografiçeskogo Obşestva”, c. 2, Taşkent,
1900, ss. 92-100; Sıdıkov, A., Rodovoye Deleniye Kirgiz, “Vasiliy Vladimiroviç Bartholdu”, Taşkent,
1927, ss. 273-300; Vinnikov, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na Territorii
Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956, ss. 136181.
105İvanov, P. P., “Oçerki Po İstorii Sredney Azii” (XVI-XIX. Yy. Ortaları), Moskova, 1958, s. 110.
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
ri paylaştıklarını da gösteriyor. Kendi aralarındaki dil, din, gelenek benzerliği ve
günlük hayatta birbirlerine duyulan ekonomik ilişkilerdeki ihtiyaçlar sayesinde ve
siyasî, ekonomik, ekolojik durumlardaki karışık yaşama bağımlılığı karşılıklı anlayış yollarının bulunmasını sağlamıştır.
Rusya İmparatorluğu tarafından ileri sürülen, daha sonra Sovyet historiyografyası aynen kabul edilen ve günümüze kadar Orta Asya’da devam etmekte olan Kırgızistan topraklarının, daha doğrusu Fergana vadisindeki Kırgızistan
arazisinin Hokand Hanlığı tarafından işgali ve onların Kırgız halkını baskı altında
tuttuğu tezi yumuşak bir deyişle uydurma bir alıntıdır. Bu durum zamanında Çarlık
Rusyası’nın güneydoğuya doğru Orta Asya’da yeni toprakları istila etmede dış
politika doktrininin ideolojik kökünü oluşturuyordu.
Geçmişte yaşanan ders alabileceğimiz vakalar “Güç ve refah birlikteliktedir” atasözünün doğruluğunu bir kere daha ispat ediyor. Onun için, gelin, değerli
vatandaşlar Kırgızistan’ın geleceği için birlik beraberlik içinde, devletimizi ebediyen koruyarak ve sağlamlaştırarak yüceltelim. Bütün halklarla barış ve huzur
içinde, öncelikle kardeş komşularımızla uyum içinde yaşayalım.
Kısaltmalar:
D. S.- Döölötbek Saparaliyev
s.- sayfa
ss.- sayfalar
v.- varak
vv.- varaklar
Kaynaklar
“Materiyalı Po İstorii Ura Tyube” (XVII-XIX. Yüzyıl Yazılı Belgeler Mecmuası), Moskova, 1963.
“Rossiyskogo Unter-Ofitsera Efremova, A Nıne Kollejskim Asessorom Devyatiletnee Stranstvovaniye i
Priklyuçeniya v Buharii, Hive, Persii i İndii i Vozvraşeniye Ottuda Çerez Angliyu v Rossiyu.
Pisannoye İm Samim.”, Elyazma, S. Petersburg, 1785. (Moskova Devlet Kütüphanesi
Elyazmalar Bölümü ((günümüz V. V. Lenin Kütüphanesi) 68. Fon, No. 276 (M.
6744)).
“Voyennıye Deystviya Protiv Kokandtsev v 1875-1876 Gg.”, S. Petersburg, 1876.
ABDRAHMANOV, İ., “Kazak Kayın Saap, Kırgız Isarga Kirgeni”, Bişkek, Moskova, 1948
(Elyazması, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü
Nadir Elyazmalar Fonu, Demirbaş No. 413).
AKAYEV, A., Vırastim Tsvetuşiy Sad, Svobodnıy Ot Potryaseniy, “Slovo Kırgızstana”, 29 Ocak
1999, s. 2.
Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Cungarskiye Dela, 1741 yıl, Liste 113/1, Dosya 1.
Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Kirgiz Kaysatskiye Dela, 1762-1775 yıllar, Liste 122/2,
Dosya 14, Varak 264.
Akademik
Bakış
157
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Snoşeniya s Kirgiz-Kaysakami, 1775 yıl, Liste 122/1,
Dosya 1.
ATTOKUROV, S., “Kırgız Sancırası”, Bişkek,1995.
BARTHOLD, V. V., “İstoriya Kulturnoy Jizni Turkestana”, Leningrad, 1927.
BARTHOLD, V. V., Karategin, “İzbrannıye Trudı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana”, Bişkek, 1996.
BARTHOLD, V., Oçerk İstorii Semireçya, Frunze, 1943.
BERNŞTAM, A., İstoçniki Po İstorii Kirgizov XVIII Veka, “Voprosı İstorii”, No. 11-12, 1946.
ÇOROBAYEV, A., “Folklorduk Materiyaldar”, (Elyazmalar, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler
Akademisi Tarih Enstitüsü Nadir Elyazmalar Fonu, Demirbaş No. 105).
EFREMOV, F., “Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hive, Persii, Tibete i
İndii i Vozvraşeniye Ottuda Çerez Angliyu v Rossiyu”, (P. Kondırev ile beraber), 3. Baskı,
Kazan, 1811.
TÖRÖKAN UULU, Esenkul, “Sol Kanat Kırgız”, 3. Kitap, Bişkek, 1995.
Gosarhiv Omskoy Oblasti Rossii, Bölüm 1, Liste 1, Dosya 85.
Gosarhiv Omskoy Oblasti Rossii, Bölüm 366, Liste 1, Dosya 60.
Gosarhiv Orenburgskoy Oblasti Rossii, Bölüm 1, Liste 1, Dosya 1.
Gumilev, L., “Drevniye Tyurki”, Moskova,1993.
GUREVİÇ, B. P., “Mejdunarodnıye Otnoşeniya v Tsentralnoy Azii v XVII-Pervaya Polovina XIX Veka”,
2. Baskı, Moskova, 1983.
HASANOV, A. H., “Ekonomiçeskiye i Politiçeskiye Svyazi Kirgizii s Rossiyey”, Frunze, 1960.
Hodjamkuli-Bek, Balhi, Tarih-i Kipçak-Hani (Çeviri E. Hurşut), “Materiyalı Po İstorii Sredney i
Tsentralnoy Azii X-XIX Vv.”, Taşkent, 1988.
HOROŞKİN, A. P., “Sbornik Statey Kasayuşihsya Do Turkestanskogo Kraya”, S. Petersburg,
1876.
İstoçnikovedeniye Kırgızstana s Drevnosti Do XIX V., Bişkek, 1996.
İVANOV, P. P., “Oçerki Po İstorii Sredney Azii” (XVI-XIX. Yy. Ortaları), Moskova, 1958.
KENENSARİYEV, T., “Kırgızdar Cana Kokon Handığı”, Oş, 1997.
Akademik
Bakış
158
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
KOYÇUEV, Turar, Natsiyonalno- Territorialnoe Razmejivanie v Ferganskoy Doline (19241927 gg.). Bişkek, 2001.
KUZNETSOV, V. S., “Tsinskaya İmperiya Na Rubejah Tsentralnoy Azii”, (XVIII. Yüzyılın İkinci
Yarısı-XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), Novosibirsk, 1983.
MAANAYEV, E., Pamirskiye Kirgizı (İstoriko Etnografiçeskiy Oçerk), Kandidatskaya
Ditsertatsiya, Frunze, 1963
MARKOV, G. E., “Koçevniki Azii”, Moskova, 1976.
MASANOV, N. E., “Koçevaya Tsivilizatsiya Kazahov”, Almatı, 1995.
MAŞRAPOV, T., Znaçeniye Persoyazıçnıh İstoçnikov v İzuçenii İstorii Kırgızstana XVI-XVII Vv.,
Basılmamış Doktora Tezi, Taşkent, 1989.
MUHAMMED HAKİM HAN, Muntahab At-Tavarih (Çeviri E. Hurşut), “Materiyalı Po İstorii
Sredney i Tsentralnoy Azii X-XIX Vv.”, Taşkent, 1988.
XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri
MUHTAROV, A., K İstorii Narodnogo Dvijeniya v Buharskom Hanstve v Pervoy Çetverti
XIX Veka, “İzvestii Otdeleniya Obşestvennıh Nauk Akademiya Nauk Tadjikskoy SSR”, No.
1 (32), 1963.
MUHTAROV, A., Oçerk Ura-Tyubinskogo Vladeniya vXIX V., Duşanbe, 1964.
NABİYEV, R. N., “İz İstorii Kokandskogo Hanstva”, Taşkent, 1973.
NALİVKİN, V., “Kratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstva”, Kazan, 1886.
NİYAZ MUHAMMED HUKANDİ, Tarih-i Şahruhi (Çeviri V. Romodin), “Materiyalı Po İstorii
Kirgizov i Kirgizii”, 1. Baskı, Moskova, 1973, ss. 233-237.
OMOROV, A., “Acibek Datka”, Bişkek, 1996.
PETROV, K. İ., “Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII Vekah”, Frunze, 1961.
PLOSKİH, V. M., “Kirgizı i Kokandskoye Hanstvo”, Frunze, 1977.
POTANİN, G. N., Domovaya Letopis Andreeva, “Çteniya v Obşestve İstorii i Drevnostey Pri
Moskovskom Universitete”, 4. Kitap, 1870- Moskova, 1871.
ROMODİN, V., Kondratev, A., Opıt Sopostavleniya Svedeniy İz Kitayskih, Kokandskih i
Russkih İstoçnikov, “Sovetskoye Vostokovedeniye”, No. 4, 1958.
SALAHETDİNOVA, M. A., Soçineniye Muhammed Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hadcagan”
Kak İstoçnik Po İstorii Kirgizov, “İzvestii Akademii Nauk Kirgizskoy Respubliki” (Sosyal
Bilimler Serisi), c. 1, Sayı: 1, Frunze, 1959.
SAPARALİYEV, D. B., “Vzaimootnoşeniye Kırgızskogo Naroda s Russkimi i Sosednimi Narodami v
XVIII Veka”, Bişkek, 1995.
SAPARALİYEV, D. B., İz İstorii Ferganı v Seredine XVIII V., “Vestnik Kırgızskogo Gosudarstvennogo
Natsionalnogo Universiteta”, (Sosyal Bilimler Serisi), Sayı: 3, 1995.
SAPARALİYEV, D. B., K Hronologii Kokandskih Praviteley v Seredine XVIII V., “Materiyalı VIII
Mejrespublikanskoy Nauçnoy Konferentsii Molodıh Uçenıh Akademii Nauk Kirgizskoy SSR”,
Frunze, 1986.
SAPARALİYEV, D. B., Novıye Svedeniya Ob İstorii Osnovaniya Kokandskogo Hanstva,
“Kırgızstan Naşe Oteçestvo: İstoriya Vzaimosvyazey”, Bişkek, 1997.
SAPARALİYEV, D. B., Zarojdeniye Drujestvennıh Vzaimootnoşeniy Kirgizov s Narodami
Sredney Azii i Kazahstana, “İstoriya i Sovremennost”, Frunze, 1982, ss.19-26.
SAPARALİYEV, D., Vzaimootnoşeniya Kırgızov s Emirom Timurom i Timuridami, “Kırgızstan
Naşe Oteçestvo: İstoriya Vzaimosvyazey”, Bişkek: Muras Yay., 1997.
SAYF AD-DİN AHSİKENDİ, Macmu At-Tavarih, (Çeviri V. A. Romodin), “Materiyalı Po İstorii
Kirgizov i Kirgizii”, 1. Baskı, Moskova, 1973, ss. 203-216.
SIDIKOV, A., Rodovoye Deleniye Kirgiz, “Vasiliy Vladimiroviç Bartholdu”, Taşkent, 1927.
SİTNYAKOVSKİY, N., Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti
Ferganskoy Oblasti, “İzvestiya Turkestanskogo Otdela Russkogo Geografiçeskogo Obşestva”,
c. 2, Taşkent, 1900.
SOKOLOV, Yu. A., Puteşestviye Mir İzzet Ullı v Kokandskoye Hanstvo v 1812 G., “Trudı
Sredneaziyatskogo Gosudarstvennogo Universiteta”, Sayı: 78, Taşkent, 1956.
SOLTONOYEV, B., “Kızıl Kırgız Tarıhı”, c. 1, Bişkek, 1993.
SUPRUNENKO, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979.
Akademik
Bakış
159
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Döölötbek Saparaliyev - Aktaran: Abdrasul İsakov
(Elyazmalar, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Nadir
Elyazmalar Fonu)
SUPRUNENKO, G. P., “Materiyalı İz Kitayskih İstoçnikov Po İstorii Kırgızov XVIII-Naçalo XIX
Vv.”, Frunze, 1976. (Elyazmalar, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih
Enstitüsü Nadir Elyazmalar Fonu)
Tauasarulı, Kazıbek Bek, “Tup-Tukiannan Ozume Şeyin”, Almatı, 1993.
Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov Rossii, Bölüm 248, Liste 113, Dosya
1551, Varak 701.
Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov Rossii, Bölüm 248, Liste 113, Dosya
1607.
Tsentralnıy Gosudarstvennıy Voyenno- İstoriçeskiy Arhiv Rossii, 54. Bölüm 20, Liste 1/47,
Dosya 594, Bölük 5.
Tsentralnıy Gosudarstvennıy Voyenno- İstoriçeskiy Arhiv Rossii, Bölüm 20, Liste 1/47,
Dosya 594, Bölük 4.
VALİDOV, A., Nekotorıye Dannıye Po İstorii Ferganı XVIII Go Stoletiya, “Protokolı Zasedaniy i
Soobşeniy Çlenov Turkestanskogo Krujka Lyubiteley Arheologii”, 20. Yıl, Taşkent, 1916.
VALİHANOV, Ç. Ç., Çernovıye Materiyalı O Kirgizah, “Sobranii Soçineniy v Pyati Tomah”, c. 2,
Almata, 1985.
VALİHANOV, Ç. Ç., Opisaniye Altışara İli Şesti Vostoçnıh Gorodov Kitayskoy Provintsii
Nan Lu (Maloy Buharii) v 1858-1859 Gg., “Sobranii Soçineniy v Pyati Tomah”, c. 3,
Almata, 1985.
VİNNİKOV, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na Territorii Yujnoy Kirgizii,
“Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956.
Akademik
Bakış
160
Cilt 4 Sayı 8
Yaz 2011
Download