Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinin Kuruluşu ve
advertisement
Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ ULUPINAR GÖZLEMEVİNİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ: YENİ PROJELER Osman DEMİRCAN, Faruk SOYDUGAN, Ahmet ERDEM, Esin SOYDUGAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevi, Ulupınar, ÇANAKKALE (e-posta: demircan@comu.edu.tr) Özet: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ), Astrofizik Araştırma Merkezi (ÇAAM) ve Ulupınar Gözlemevinin (ÇOMÜG) kurulmasına Üniversitede astronomi ve uzay bilimleri alanında eleman alt yapısının yeterli olması nedeniyle 2000 yılında karar verilmiş, 2001 yılı Mayıs ayında Gözlemevinin temelleri atılmış, 2001 yılı Eylül ayında Merkez kurulmuş ve Gözlemevi 25 eleman ve 40cm lik bir teleskop ile çalıştırılmaya başlanmıştır. Ulupınar Gözlemevinin resmi açılışı 19 Mayıs 2002 tarihinde yapılmıştır. 2009 yılında Gözlemevine, her şeyiyle tarafımıza ait olmak üzere, Türkiye’nin 122cm çaplı en büyük optik teleskobu kurulmuştur. 25 dönümlük arazi üzerinde kurulmuş olan Gözlemevinde bugün 5 teleskop bilimsel araştırmalar için, 10 kadar küçük teleskop da bilimtoplum etkinlikleri için hizmet vermektedir. Geçen on yıllık dönemde Gözlemevi, doktoralı eleman sayısı, yetiştirdiği yüksek lisans ve doktora öğrencisi sayısı, indeksli dergilerdeki yayın sayısı, düzenlediği bilimsel toplantılar, kullandığı altyapı ve teleskoplar açısından Türkiye’nin en son kurulan en genç gözlemevlerinden birisi olmasına karşın, en iyi, en güçlü üniversite gözlemevi konumuna ulaşmıştır. Bu tebliğde ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevinin kuruluşu ve gelişimi kısaca anlatıldıktan sonra, 2009 yılında kurulan büyük teleskobun son iki yıllık performansı çizelgeler ve grafiklerle özetlenecek ve gelecek yıllarda uygulanması düşünülen bilimsel projeler ve altyapı projeleri üzerinde durulacaktır. 1. Giriş: ÇAAM ve ÇOMÜG’nin Kuruluş Yılları (2000-2003) Üniversitelerin tüm alanlarda birim oluşturup geliştirmesi gerekmez. Belli üniversiteler belli alanlarda varlık gösterebilir. Bu bağlamda her üniversitede astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri ile ilgili birimlerin oluşturulması hem oldukça zor hem de gerekli olmayabilir. Bu özel alanların eğitim-öğretim programlarında yer alması öncelikle o üniversitelerde o alanlarda yetişmiş insan gücünün yeterli olmasını gerektirir (Demircan 2010, 2012). Diğer yandan bu alanların eğitim-öğretimi uygulama ve bilimsel araştırma laboratuvarı olarak kolay ulaşılabilir bir üniversite gözlemevinin varlığını gerektirir. Marmara Bölgesinde ve özellikle İstanbul’da çok sayıda üniversite bulunmasına karşın İstanbul’da iki tarihi gözlemevinin dışında sadece birkaç özel okulda eğitim amaçlı kullanılan birkaç küçük teleskop bulunmaktadır. Bu bağlamda İstanbul’da gece gözlemine dayalı bilimsel araştırma yapılabilecek ne üniversite gözlemevi ne de özel bir gözlemevi bulunmaktadır. İstanbul’daki iki tarihi gözlemevi; biri Boğaziçi Üniversitesine bağlı Kandilli Gözlemevi, diğeri de İstanbul Üniversitesine bağlı İstanbul Üniversitesi Gözlemevi; her ikisi de şehir ışıkları içinde kaldığından sadece Güneş gözlemleri yapılabilir durumdadır (Dizer 1983; Gökdoğan 1983, 1994; Demircan 1989, 1994 ). Hatta Kandilli Gözlemevinde son iki yıldır Prof. Dr. Atilla Özgüç’ün emekliliğinden sonra eleman ve alet altyapısının yetersizliği nedeniyle hiçbir astronomi çalışması yapılamaz durumdadır. Bu durum dikkate alınarak ÇOMÜ’nün bölgenin astronomi merkezi olabileceği düşünülmüş ve 2001 yılında bu yönde çalışmalar başlatılmıştır. ÇOMÜ içersinde, Çanakkale yöresinde hatta Marmara Bölgesi’nde tüm astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri alanlarındaki etkinlikleri uygulamalı olarak organize edebilmek için önce bu alanda yetişmiş insan gücü bir araya getirilmiş ve 2001 yılından itibaren sırasıyla; a) ÇOMÜ Fizik Bölümünde lisans ve lisansüstü düzeyinde astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri öğretimi için astrofizik anabilim dalı kurulmuş, b) Astrofizik Araştırma Merkezi kurulmuş, 82 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Astronomi ve Fizik Topluluğu oluşturulmuş, c) ÇOMÜ Gözlemevinin kuruluş çalışmaları başlatılmış, d) ilgili alanlarda bir dizi halk ve öğrenci etkinlikleri başlatılmıştır. Gözlemevi yer seçiminde Gökçeada’da ve Kazdağları’nda yörenin yüksek tepelerine çıkılmış gece gözlem koşulları incelenmiş, ancak sonradan ulaşım ve altyapı sorunları yaşamamak için gözlem kalitesinden bir miktar feragat edilerek Gözlemevi yeri olarak Çanakkale merkeze 10km, ÇOMÜ Terzioğlu Kampüsüne 8km uzakta Ulupınar Köyü’ne yakın (100m) Radar Tepesi’nin 410m yüksekliğindeki güney yamacı seçilmiştir. Gözlemevi yeri olarak seçilen alanda 6 dönüm arazi bağış olarak alınmış, 5 dönüm Milli Emlak tarafından tahsis edilmiş, 15 dönümlük 3 parsel ise köylülerden parayla satın alınmıştır. Mayıs 2001’de hizmet binasının ve ilk teleskop binasının yapımına başlanmış ve Optronik Firmasından bağış alınan 40cm’lik teleskopla ilk gözlemler Eylül 2001’de başlatılmıştır. Gözlemevleri eğitim- öğretim, eleman yetiştirme, bilimsel araştırma ve bilim- toplum etkinlikleri görevlerinin en azından ilkini yerine getirir. Gözlem koşullarının uygun olması halinde gözlemevlerinin en önemli görevi bilimsel araştırmalarda kullanılabilecek gözlemlerin yapılmasıdır. Ulupınar gözlemevi kurulmadan önce tüm bu görevleri yerine getirebilecek şekilde tasarlanmıştır. Güneşlenme haritalarına göre açık gece sayısı açısından Çanakkale bölgesi Akdeniz Bölgesi’nden sonra Ege Bölgesi ile aynı avantaja sahiptir. Bu durum da dikkate alınarak Ulupınar Gözlemevi sonradan başka teleskoplar kurarak genişleyebilecek şekilde 25+25 dönümlük arazi içine kurulmuştur. Arazinin 25 dönümü gerektiğinde gözlemevi için kullanılabilecek orman arazisidir. İlk aşamada bir teleskop binası ile beraber yapılan hizmet binasıdır. Dersliği, konferans salonu, atölyesi, kütüphanesi, mutfağı, çalışma ve dinlenme odaları bulunan 230m2 lik iki katlı ‘prefabrik’ hizmet binası çok kısa sürede kurulup kullanıma açılmıştır. Binanın girişi ve merdivenler 100 kişilik konferans salonu olarak planlanmış, salonun ortasına da eğitim amaçlı bir Foucault sarkacı asılmıştır. Bir yüksek lisans tezinin eki olarak seramikten 240x400cm boyutlarında 3 tane Güneş saati üretilmiş, biri Gözlemevinin girişine, diğeri Çanakkale kent merkezine kurulmuş, üçüncüsü de Kırıkkale Üniversitesine hediye edilmiş ve Caca Bey Medresesi bahçesine kurulmuştur. Gözlemevinin çevre düzenlemesi yapılmış, bahçesine 500 kadar meyve ağacı dikilmiş, su ve elektriği Ulupınar Köyü’nden alınmış ve açılışı Türk astronomlarının katıldığı bilimsel bir etkinlikle yapılmıştır. Çanakkale protokolünün katıldığı resmi açılışı ise, unutulmaması için 19 Mayıs 2002’de yapılmıştır. Gözlemevinin bilimsel açılışı, 24-28 Haziran 2002 tarihleri arasında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Dardanos Yerleşkesinde 15 ülkeden 75 astrofizikçinin katıldığı uluslar arası bir bilimsel toplantıyla yapılmıştır. Bu bilimsel toplantıya etkileşen çift yıldızlar alanının önde gelen isimleri ( Batten, Kitamura, Harmanec, Budding, Hadrava, Olah, Hegedus, Al-Naimiy, Gimenez, Rovithis-Livaniou, Niarchos, Frasca gibi) tebliğli olarak katılmışlardır (bkz. Demircan ve Budding 2003). Takip eden yıllarda her 19 Mayıs’ta öğleden sonra 15:00-22:00 arası bir öğrenci ve halk günü etkinliğiyle Gözlemevinin açılış yıldönümleri hatırlanmaktadır. Kuruluş öncesi ve sonrası bir dizi halk ve öğrenci günleri, kurslar, astronomi kampları, ulusal ve uluslar arası bilimsel toplantılar düzenlenmiş, bilimsel yayınlar yıllıklarda toplanarak dergi halinde yayınlanmış ve yayın değişiminde kullanılmıştır. Yine kuruluşun ilk yıllarında üniversite bilimsel araştırma projeleri ve TÜBİTAK projeleri desteğiyle iki tane 30cm’lik teleskop ve bu teleskoplar için fotometre ve CCD dedektörleri alınmıştır. Kuruluş yıllarına ait bir etkinlik çizelgesi ve bazı fotoğraflar ilişikte verilmiştir. Çizelge 1. ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevi kuruluş yılları (2000-2003) etkinlik çizelgesi (*Uluslar arası ) Etkinlik tarihi 21-23 Ocak 2000 13-15 Nisan 2000 02-05 Mayıs 2001 24 Mayıs 2001 Etkinlik adı Yıldız Etkinliği ve Değişkenliği Sempozyumu Enerji Kaynakları Sempozyumu Astronomi Halk Günleri Çanakkale Astrofizik Sempozyumu* Etkinlik Yeri ÇOMÜ, Fizik Bölümü ÇOMÜ, SDKS ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü ÇOMÜ, Fizik Bölümü 83 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Gökyüzü Fotoğrafları Sergisi Astrophysics Workshop: Photometric Study of Eclipsing 30 July-03 Aug 2001 Binaries* 08-11 Kasım 2001 International Conference on Variable Stars* Astrophysics Workshop: Optical interferometry, Liquide 14-17 May 2002 Mirror* Telescopes, Gravitational Lensing 19 Mayıs 2002 Astronomi Halk Günleri New Directions for Close Binary Studies: The Royal 24-28 June 2002 Road to the Stars* 22 Eylül 2002 Astronomi Halk Günleri 07-15 Ekim 2002 Gökyüzü Fotoğrafları Sergisi 10 Kasım 2002 Astronomi Halk Günü 03-07 Şubat 2003 Astronomide CCD’ler 08-10 Mayıs 2003 Gökyüzü Fotografları Sergisi 08-10 Mayıs 2003 Güneş Leke Gözlemleri 04-11 July 2003 Belogradchik Summer School* 12 Ağustos 2003 Perseid Yıldız Yağmuru Gözlem Şenliği 25 Ağu-09 Eylül 2003 Ulupınar Gözlemevi ve ÇAAM Tanıtım Standı 25 Ağu-09 Eylül 2003 Kayan Yıldız Yağmurları Sunumu 27 Ağustos 2002 Gökyüzü Şenliği; Mars’ın Yakın Geçişi 08-20 Eylül 2003 Gravitation and Cosmology* 08-20 Eylül 2003 Chaotic Worlds* 06 Ekim 2003 ÇAAM ve Astrofizik Topluluğu Tanıtım Faaliyeti 18 Kasım 2003 Gökyüzü Şenliği; Leonid Yıldız Yağmuru 08-13 Haziran 2001 Kültür Merkezi, Çanakkale ÇOMÜ, Fizik Bölümü Bruno, Cz Republic ÇOMÜ, Fizik Bölümü ÇOMÜ Gözlemevi ÇOMÜ, Dardanos Yerleşkesi ÇOMÜ Gözlemevi Kültür Merkezi, Çanakkale ÇOMÜ Gözlemevi ÇOMÜ, Fizik Bölümü ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü Belogradchik, Bulgaria ÇOMÜ Gözlemevi İZMİR FUARI İZMİR FUARI ÇOMÜ Gözlemevi Feza Gürsey Inst., İstanbul NATO ASI, Italy ÇOMÜ Anafartalar Kampüsü ÇOMÜ Gözlemevi Şekil 1. ÇOMÜG hizmet binası (sol) ve 40cm’lik teleskop binası (sağ). Şekil 2. ÇOMÜG Güneş saati (sol) Gözlemevinin açılışından görüntüler (orta ve sağ). 84 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Şekil 3. ÇOMÜG’de bir bilimsel toplantı (sol) ve bir bilim-toplum etkinliği (sağ). 2. Sonraki Yıllar, Büyük Teleskop Projesi ve Bugünkü Altyapı Sonraki yıllar yoğun eğitim, eleman yetiştirme, tez çalışmaları, bilimsel toplantılar ve ulusaluluslar arası bilimsel işbirliği projelerinin yürütülmesiyle geçmiştir (Bu dönemin bilimsel çıktıları için bakınız Soydugan ve diğ., 2012). Bu dönemde açık gece istatistikleri, görüş gözlemleri ile gözlem kalitesi üzerine çalışmalar yapılmış; yıllık açık gece sayısı oranı üç yıllık ortalamaya göre %56 bulunmuş, atmosferik görüşün 1,5 açı saniyesi ile 4,0 açı saniyesi arasında değiştiği tespit edilmiş ve iyi gecelerde 0,003- 0,005 kadir duyarlıkla fotometrik gözlem yapılabildiği gösterilmiştir. Rüzgârlı günlerde nemin düşük olduğu, aksi halde Atikhisar Barajı’na yakın olması nedeniyle nemin %60-%90 arasında değiştiği görülmüştür. Nemin %90’ı aşması halinde gözlem yapılmamaktadır. Farklı türlerden etkileşen çift yıldızları araştırma konusu alan çoğunu TÜBİTAK’ın desteklediği projelerle altyapı eksikleri tamamlanırken, en güncel yıldız katalogları hazırlandı, istatistik çalışmalarla 10. kadirden daha sönük etkileşen çift yıldızlara ilişkin bilgi eksikliğinin tayfsal gözlem eksikliğinden kaynaklandığını ortaya koyuldu. Bu eksikliğin tamamlanması tayfsal gözlemlerin yapılabileceği daha büyük çaplı teleskoplara sahip olmayı gerektiriyordu. Bu amaçla 2006 yılında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT)’na bir büyük teleskop projesi sunuldu. Her ortamda iyi savunulan ve sonuçta kabul edilen bu proje için teleskop imal eden 10 kadar firmayla yazışıldı, sonuçta Almanya'da Astelco firmasına yaptırılan 122cm çaplı Türkiye'nin (kendi öz kaynaklarıyla satın aldığı) en büyük optik teleskobu 27 Temmuz 2009’da Çanakkale’ye ulaştı ve Ağustos 2009’da ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevine kuruldu. Kuruluş öncesinde bu teleskobun kurulacağı yer için Kazdağları ve Uludağ zirveleri dahil bölgenin tüm tepeleri tekrar gözden geçirilmiş, güvenlik ve ulaşım kolaylığı ve tayfsal gece koşullarının yeterli olması nedeniyle en azından 5-10 yıllık bir deneme süresi için Ulupınar Gözlemevine kurulmasına, deneme süresinde beklenen verim alınamaz ise deneme süresi sonunda teleskobun daha uygun bir yere taşınabileceğine karar verilmiştir. Bu karardan sonra teleskobun özel binası ve kubbesi Ulupınar Gözlemevinde hazır edilmişti. Altı metre çaplı teleskop kubbesi özel olarak Çanakkale'de Çan Kale-Tek firmasına yaptırılmıştı. Böylece yeni teleskop, bina ve kubbe, ülke içinde yeni teknolojilerin gelişmesine de fırsat oluşturmaya başlamıştı. 27 Temmuz 2009’da teleskop Çanakkale’ye ulaştı ve 29 Eylül 2009 günü “Türkiye'de Astronominin Geleceği Sempozyumu”nu düzenledik. Türkiye'nin ileri gelen astronomları Türkiye'de astronominin geleceğini tartıştı. Gözlemevinin web sayfasından canlı yayınlanan Sempozyum kayda alınmış oldu. Yeni T122 teleskobunun kullanımına yol göstericilik görevi de yapan Sempozyum sonrasında teleskobun yerinde tanıtımı yapıldı. Teleskobun resmi açılışı ise 06 Ekim 2009 günü üniversitede akademik yılın açılış töreninden hemen sonra Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım, Çanakkale Valisi, Belediye Başkanı, Millet Vekilleri, Rektör, öğretim elemanları ve çok sayıda davetlinin katılımıyla yapıldı. Büyük teleskop aynaları, özellikle kurulduğu tozlu ve rüzgârlı 85 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul günlerde hızla kirlendiği için yansıtma gücü daha ilk yıl içinde büyük ölçüde düşmüştü. 2011 yılı içinde aynalar yıkanarak ortalama yansıtma oranı %87’ye çıkarıldı. Başlangıçta büyük teleskoba uygun tayf çeker alınamadığı için teleskop bugüne kadar sadece sönük kaynakların fotometrik gözlemlerinde kullanıldı. Gözlemevinin kuruluşundan buyana geçen dönemde astrofizik ağırlıklı bir lisansüstü (yüksek lisans ve doktora) programı geliştirildi, Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Anabilim Dalı oluşturuldu ve yüksek lisans programı başlatıldı. Bu dönemde 37 yüksek lisans ve 18 doktora öğrencisi yetiştirildi (bkz. Çizelge 2), Merkez ve Gözlemevi, yarısı doktoralı olan 30 üyesiyle, Türkiye’nin en güçlü Astrofizik grubu durumuna geldi. Çok sayıda ulusal-uluslar arası bilimsel toplantı düzenlendi. 16. Ulusal Astronomi Kongresi ve 5. Ulusal Öğrenci Astronomi Kongresi Eylül 2008’de Merkezde düzenlendi. Yine bu dönemde Gözlemevinde yapılan gözlemlere dayalı çok sayıda bulgu indekslere giren dergilerde yayınlandı. Gözlemevinde tek veya çift yıldız olarak bilinen 30 kadar yıldızın görünmeyen bileşenleri keşfedildi. Merkez üyeleri tarafından yazılan bir ders kitabı Cambridge Üniversitesi yayınları arasında basıldı. Çift yıldız yörüngelerinin fazla açısal momentum kaybı nedeniyle gittikçe küçüldüğü ve zaman içinde çift yıldızların tek yıldıza dönüştüğü ilk kez gözlemevimizde kanıtlandı. Yıldız sismolojisinin, yakında başka bir yıldız olması halinde o yıldızın kütle çekimine bağlı olduğu gözlemlerle gösterildi. Ülkemizde ilk kez asteroidlerin fotometrik gözlemlerinden şekillerinin modellenmesi çalışmalarına başlandı. Kuramsal kozmolojide quark gluon plazmayla ilgili çok önemli yayınlar yapıldı. Çift yıldızların etrafında görünmeyen başka yıldızların bulunabileceği ve bu istatistiğin oldukça yüksek olduğu kanıtlandı. Çift yıldızların etrafında da gezegenler olabileceği bu gözlemevinin birçok yayınında not edildi (Bkz. Merkezin ve Gözlemevinin yıllık faaliyet raporları: http://caam.comu.edu.tr). Çizelge 2. ÇOMÜ’de astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri alanlarında ÇOMÜG olanaklarıyla yetiştirilen lisansüstü öğrencileri listesi 1. Afşar KABAŞ: “Güneş Saatleri”, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 2. Ahmet BULUT: “ÇOMÜ Astrofizik Gözlemevinde Standart Yıldız Gözlemleri Yardımıyla Mutlak Fotometri”, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 3. Mutlu OLUTAŞ: “Cosmic Gamma Ray Bursts: Their Afterglows and Realted Statistics”, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. M. Emin ÖZEL) 4. Ömer AKBURUN: “Sıradışı Dalgaların Boyunca Salınımlara Dönüşmesi ve Dünya Magnetosferinin Aurora Bölge-sindeki Kilometre Dalgaboyu Büyüklüğündeki Işınımlara Dönüşmesi”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ayşegül YILMAZ) 5. Serdar TUNCEL: “Karadelik Çözümleri”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İhsan Yılmaz) 6. Emine KANMAZ: “Skaler Alan Kaynaklı Kozmolojik Modeller”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 7. Kaniye GÜÇLÜ: “Viskoz Akışkan Kaynaklı Kozmolojik Modeller”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 8. Didem BAŞARAN: “Erken Tür Örten Çift Yıldız IU Aur’un Fotometrik ve Dönem analizi”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Sacit ÖZDEMİR) 9. Mehmet TÜYSÜZ: “Erken Tür Örten Çift Yıldız IU Aur’un Fotometrik Analizi”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Sacit ÖZDEMİR) 10. Volkan BAKIŞ: “Üç Cisim Problemi ve Dinamiği”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM) 11. Burcu ÖZKARDEŞ: “Güneş Benzeri W UMa Örten Çift Yıldızların Genel Özellikleri”, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM) 12) Serkan S. DOĞRU: “Etkileşen Çift Yıldızlarda Dönem Analizi”, 2005 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 13) Yasemin KAÇAR: “Süpernovalar ve SN 2004dj Gözlemleri”, 2005 (Dnş.: Prof. Dr. M. Emin ÖZEL) 14) Melis AYGÜN: “Simetri Kırılmaları Sırasında Ortaya Çıkan Topolojik Kusurların (Defect) Dinamiği”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. İhsan YILMAZ) 15) Esin ŞAHİN: “Bianchi Tip II Uzay-Zamanın Madde Simetrileri”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. Uğur CAMCI) 16) Belgin BAYINDIR: “Kozmolojik Sabitli Kozmolojik Modeller”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 17) Sezgin AYGÜN: “Sicim Kozmolojisinde Skaler Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller ve Özellikleri”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 18) Derya DOĞRU: “RS CVn Yıldızlarının Genel Özellikleri”, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM) 19) Neriman VARLIKLI: “Viskoz Akışkanlı Evrenin Bazı Özellikleri ve Kozmoloji Evrimi”, 2006 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 20) Tamer AKIN: “Teleskop Kubbelerinin Otomasyonu ve Ulupınar Gözlemevi Teleskop Kubbelerine Uygulanması”, 2007 (Eş- Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN, Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 86 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul 21) Hicran BAKIŞ : “Be Bileşenli Etkileşen Çift Sistemler” (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 22) Volkan BAKIŞ : “Güney Yarımkürede Seçilen Bölgelerde Kısa Dönemli Çift Yıldızların Tayfsal ve Fotometrik İncelenmesi”, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 23) Hüseyin ÇAVUŞ : “Güneş Kabuğundaki Konvektif Olayların Manyetohidrodinamik (MHD) Yaklaşımla Modellenmesi”, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. Aysel KARAFİSTAN) 24) Melis AYGÜN : “Kurt Delikleri, Karanlık Enerji ve Madde İlişkileri”, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ) 25) Emine KOPARAN : “Algollerde Kütle Oranının Belirlenmesi”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Zeki EKER) 26) Mevlüt BAŞER : “Bazı Uzay-Zamanların Eğrilik Simetrileri”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI) 27) Burak UĞRAŞ : “Abell 1589 ve Abell 3530 XMM-Newton Veri Analizi”, 2008 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN) 28) Mukadder İĞDİ ŞEN : “VW Hyi'nin XMM-Newton Veri Analizi”, 2008 (Dnş.: Yrd.Doç.Dr.Gülnur İKİS GÜN) 29) Günay İNLEK : “Yıldız Modellerinde Nükleer Enerji Oluşum Oranları ve Gözlemsel Kontrolleri”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Edwin BUDDING) 30) Can AKTAŞ : “Kuark-Gluon Maddenin Uzay-Zaman Geometrisi”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ) 31) Emine Canan GÜNAYDEMİREL: “Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Çözümleri”, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ) 32) Sezgin AYGÜN : “Skaler Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller”,2008 (Dnş.: Prof. Dr. İsmail TARHAN) 33) Aysun BÖKE : “Yıldız Model Programlarının Son Teorik Opaklık Verileri ile ve Gözlemsel Kontrollerle Test Edilmesi”, 2008 (Eş- Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Oktay YILMAZ, Prof. Dr. Edwin BUDDING) 34) Muzaffer ÖZDEMİR: “Uzaktan Algılama Verileri ile Değişimlerin İzlenmesi”, 2008 (Dnş.: Doç. Dr. Caner ÇİÇEK) 35) İkbal BOZKAN: “Abell 576 ve Abell 3532 Galaktik Kümelerinin XMM-Newton Veri Analizi”, 2009 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN) 36) Burak ULAŞ: “Zonklayan Bileşenli Algollerde Bozulmanın Zonklama Dönemine Etkisi”, 2009 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 37) Necdet YÜCEL: “Uzay-Zamanların Madde ve Eğrilik Simetrileri Arasındaki İlişkiler”, 2009 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI) 38) Tunç ŞENYÜZ: “Seçilmiş Bazı Delta Scuti Bileşenli Örten Çift Sistemlerin Işıkölçümü”, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Esin SOYDUGAN) 39) Çağlar PÜSKÜLLÜ: “O, B ve A Yıldızlarında P Cygni Profilleri”, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN) 40) Arif SOLMAZ: “Exoplanets: A Review and Observations of Selected Objects”, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Mehmet Emin ÖZEL) 41) Neslihan TANRIÖVER: “Bazı Değmeye Yakın Örten Çift Sistemlerde Yörünge Dönem Değişimleri”, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Esin SOYDUGAN) 42) Murat Metehan TÜRKOĞLU: “Enerji-Momentum Tanımları ve Bazı Uzay Zamanların Enerji Momentumları”, 2010 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Melis ULU) 43) Afşar KABAŞ: “Asteroidlerin Fotometrik Gözlemlerinin Analizi”, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 44) Necdet YÜCEL: “Uzay-Zamanların Madde ve Eğrilik Simetrileri Arasındaki İlişkiler”, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI) 45) Burcu ÖZKARDEŞ: “Güney Yarımkürede Seçilen Bazı W UMa Türü Çift Yıldızların Tayfsal ve Fotometrik İncelenmesi”, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Ahmet ERDEM) 46) Derya SÜRGİT: “Bazı CAB Adayı Çift Yıldızların Fotometrik Analizi”, 2010 (Dnş.: Prof.Dr. Ahmet ERDEM) 47) Fahri ALİÇAVUŞ: “Bazı Zonklayan Yıldızların Tayfsal Analizi”, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 48) Levent ÖZÇAĞ: “Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Gözlemevi’nde Atmosferik Sönümlemenin Yıllık Değişimi”, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 49) Tülin BEDEL: “Örten Çift Sistemlerde Eksen Dönmesi”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Caner ÇİÇEK) 50) Filiz KAHRAMAN: “Seçilmiş Bazı β Cephei Yıldızlarının Frekans Analizi”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Esin SOYDUGAN) 51) Mümin GÜNEŞ: “Eksantrik Yörüngeli Örten Çift Yıldızların İzokron Yaşları”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. İbrahim BULUT) 52) Yusuf Mete ELKIRAN: “Ulupınar Astrofizik Gözlemevinde Astronomik Görüş İstatistiği”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. İbrahim BULUT) 53) B. Emre ÇIĞRIKÇI : “Plazma Fiziğinde Manyetohidrodinamik Şok Dalgaları ve Eğik Yoğunluk Arayüzlerinde Kırılmaları”, 2011 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ÇAVUŞ) 54) Kezban KANMAZ: “Skaler Alan Kozmolojilerde Manyetik Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller”, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. İsmail TARHAN) 55) Mehmet TÜYSÜZ: “Aktif Kromosferli Çift Yıldızların Kinematik, Dinamik ve Dönme Özelliklerinin İncelenmesi”, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN) Bu bilimsel sonuçlara ulaşmada önemli bir yeri olan büyük teleskobun ilk düşüncesi 2004 yılında başlamış, 2006 yılında projelendirilmiş ve üç yıl içinde Ulupınar Gözlemevine 122cm çapında Türkiye’nin en büyük optik teleskobu kurulmuştu. Bu durumda Çanakkale Avrupa’nın önemli astrofizik ve uzay merkezlerinden biri durumundadır. Artık başka şehirlerden ve yurt dışından bilimsel toplantılara gelenler Gözlemevini ziyaret etmeden gitmiyorlar. Bilinçli turizm elçilerimiz oluşuyor. Bilim turizmi işte böyle gelişecek Çanakkale’de. Bugün artık, Ulupınar Gözlemevi, Türkiye’deki yedi gözlemevi arasında bilim üreten etkin bir gözlemevi durumunda. 87 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul 2011-2012 yıllarında Gözlemevi bir genişleme dönemi daha yaşadı; ÇOMÜ-İÜ arasında astronomi ve uzay bilimlerinde bilimsel işbirliği kapsamında İÜ-BAP desteğiyle alınan 60cm’lik otomatik teleskop (İST60) ÇOMÜ Gözlemevinde sağlanan, önceden T30b teleskobunun çalıştığı kubbeye kuruldu ve iki üniversite rektörünün onayladığı bir protokol ile teleskobun ortak kullanımı 17-18 Nisan 2012 tarihlerinde organize edilen “Astronomi ve Uzay Bilimlerinde ÇOMÜ-İÜ Ortaklığı Sempozyumu” adlı bilimsel etkinlikle başlatıldı. İST 60 ile ilgili detaylı bilgi bu toplantıda ayrıca sunulmuştur (Bkz. Saygaç ve diğ. 2012). ÇOMÜ Gözlemevinde kullanıldığı yerden sökülen T30b teleskobu ise bakım ve onarımdan sonra ÇOMÜ Fen Edebiyat Fakültesi ek binasının terasında Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümünün laboratuvarı olarak yapılan kubbenin içine kuruldu. Bu alüminyum kubbe ise 2001 yılında T40 için yapılan ve sonradan su geçirdiği için yenisi ile değiştirilen kubbedir. Bu durumda ÇOMÜ Gözlemevinde (biri Terzioğlu Kampüsünde olmak üzere) toplam 5 teleskop kullanılmaktadır. Gözlemevinin diğer altyapı detayları için Gözlemevinin faaliyet raporlarına bakılabilir: http://caam.comu.edu.tr. 3. T122’nin performansı Bu gün Türkiye’de kullanılan en büyük optik teleskop 1995-1997 yılları arasında TÜBİTAK Ulusal Gözlemevine kurulan 150cm çapındaki Rus teleskobudur. %40 gözlem zamanı karşılığı TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde (TUG) kullanılan bu teleskop Ruslara ait olduğu için Türkiye’nin en büyük teleskobu değil, Türkiye’de kullanılan en büyük teleskoptur (Demircan 2009). Türkiye’nin en büyük optik teleskobu yakın zamana kadar Ege Üniversitesi Gözlemevinde kullanılan 48cm çapındaki teleskop idi (Demircan 1994). 2009 yılına kadar TUG’a, Ege Üniversitesi Gözlemevine ve ÇOMÜG’e 40cm çaplı teleskoplar alınmıştır. 2009 yılında ÇOMÜG’e 122cm’lik teleskop kurulurken TUG’a da 60 ve 100cm’lik iki optik teleskop kurulmuştur. Bu nedenle 2009 yılından itibaren Türkiye’nin kendi öz kaynaklarıyla aldığı en büyük optik teleskop ÇOMÜG’deki T122 teleskobudur. Ülkemizde bilime yatırım kolay olmadığı için kurulan teleskopların etkin kullanılması, gözlem zamanlarının iyi değerlendirilmesi, yatırımların hak edilmesi gerekmektedir. Şekil 4. Büyük teleskop binası ve büyük teleskop T122. T122 teleskobu tayfsal gözlemler için alındığı halde henüz uygun tayf çeker alınamadığı için amacına uygun kullanılmamakta, bunun yerine sönük kaynakların fotometrik gözlemleri yapılmaktadır. ÇOMÜG’deki teleskoplarla yapılan gözlemsel çalışmalar yıllık faaliyet raporlarında yer almaktadır (http://caam.comu.edu.tr). Kurulduğu günden 2012 başına kadar T122’de bizzat kullanılan gözlem gecelerinin projelere dağılımı Çizelge 3’te verilmiştir. Çizelge’de 2009 yılı T122’nin çalışmaya başladığı 13 Ağustos’tan sonra 4,5 ayı 88 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul kapsamaktadır. TÜBİTAK-Evrena, TÜBİTAK-2 ve TÜBİTAK-3 projelerinin yürütücüleri sırasıyla Volkan Bakış, Esin Soydugan ve Ahmet Erdem’dir. Söz konusu projeler bu dönem içinde sırasıyla 64, 134 ve 56 gece gözlem yapmışlardır. Kampanya gözlemleri için 8 gece, teknik çalışmalar için 24 gece, tez çalışmaları için de 50 gece gözlem yapılmıştır. Bu dönem içinde açık gece sayısı %56 olurken, kullanılan gece sayısı %42’dir (354 gece). Aradaki fark teleskobun bozuk olduğu dönemlerden kaynaklanmaktadır. Teleskobun bozuk olduğu için kullanılamadığı dönemler toplam zamanın %30’unu bulmaktadır. Bu sürenin en azından üçte biri kapalı gecelere rastladığından teleskobun bozuk olması nedeniyle kaybedilen gözlem zamanı %20 kadardır. Çanakkale’de yıllık açık gecelerin sayısı 50 yıllık meteoroloji kayıtlarına göre 220 gece, yani açık gece oranı %60 civarındadır. Çizelge 3. T1222’de gözlem yapılan gecelerin dağılımı 2009 2010 2011 Toplam TBK-Evrena TBK-2 21 40 41 50 2 44 64 134 TBK-3 Kampanya CAAM 5 4 4 7 3 15 44 1 5 56 8 24 TEZ 5 34 11 50 Toplam 79 168 107 354 T122’nin kurulu olduğu yerdeki performansını belirlemek için üzerinde takılı olan Apogee U42 CCD Kamerası ile farklı gecelerde üye yıldızlarının farklı filtrelerdeki parlaklıkları bilinen Stock-1 ve Berkeley-89 açık yıldız kümeleri B, V ve R filtrelerinde ve farklı poz sürelerinde gözlenmiştir. Tipik bir gece için üye yıldızların parlaklık-maksimum ADU ve parlaklık-SNR diyagramları aşağıda gösterilmiştir. 19 19 1s Poz süresi 18 15s 17 5s 30s 60s 16 240s Mag Doyma Mag 15s 17 30s 16 1s Poz süresi 18 5s 15 60s 240s 15 14 14 13 13 B Filtresi Seeing= 2.7'' Air Mass= 1.3 12 12 B Filitresi Seeing = 2.7 Air Mass = 1.3 11 11 10 10 10 100 1000 10000 100000 1 10 100 1000 Maksimum ADU SNR Şekil 5.T122 için Parlaklık-Maks. ADU diyagramı. Şekil 6.T122 için Parlaklık- SNR diyagramı. 10000 Diyagramlarda görüldüğü gibi parlaklık sınırı 11. kadirden başlatılmış ancak ölçümler 6,5-7 kadirden itibaren yapılabilmektedir. Sönük yıldızlara gidildikçe doğal olarak maksimum ADU ve SNR düşmektedir. Poz süresi arttırıldıkça aynı parlaklıktaki yıldızlar için maksimum ADU ve SNR de artmaktadır, ancak 240 saniyeden daha uzun poz süresi verilemediği için en sönük B filtresinde 18,5 kadire kadar ölçüm yapılabilmektedir. Halbuki TUG T100 teleskobu ile karşılaştırıldığında T122 ile daha uzun poz sürelerinde birkaç kadir daha sönük yıldızların (en azından 22. kadire kadar) gözlenebilmesi beklenir. Bunun nedeninin T122’nin beklenildiği kadar ışık toplayamamasından yani aynalarının yansıtma oranlarının düşük olmasından veya kullanılan CCD dedektörlerin kuantum etkinlikleri farkından kaynaklandığı söylenebilir. T122’nin aynaları önceden de belirtildiği gibi iki kez yıkanmış ancak performansında yukarıda sözü edilen nedeni açıklayacak kadar bir değişiklik olmamıştır. Şu anda birinci aynanın ortalama yansıtma oranı %87’dir. Diğer taraftan T122’nin bazı görüntülerinde sönük 89 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul çift görüntüler dikkati çekmektedir. Bu durumun aynaların optik eksenlerindeki bir hatadan kaynaklanmış olabileceği ve ışık toplamadaki eksiklikle de bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Teleskop performansındaki bu düşüklüğün giderilmesi önümüzdeki günlerde yapılacak testlerle daha iyi anlaşılacaktır. Şekil 7. ÇOMÜG’de T122 için düşünülen modifiye edilmiş FLEHAS tayf çekerinin optik şeması. 4. Gözlemevinin Bilimsel Geleceği; Yeni projeler ve Öneriler Gözlemevinin bilimsel geleceği için öncelikle güncel gözlemsel astronomi alanlarında projeler yürütmek, tez çalışmalarına veri üretmek, eleman yetiştirmek ve bilim-toplum etkinlikleri planlamak öncelikli hedeflerdir. Bu amaçla yapılması planlanan işler şöyle sıralanabilir: a) ÇOMÜG Bilim-Toplum Merkezi oluşturulması: Merkezin projesi çizilmiş ve Rektörlüğe sunulmuştur. Projeye göre gözlemevi girişinde İST60 teleskop binası yakınında yer alacak olan Merkez küp biçimli bir bina, içinde tavandan sarkan yarım küre biçimli Planetaryum kubbesi, bir köşesinden terasa çıkılan merdiven ve terasta bir kubbe içinde 40cm çaplı İST40 teleskobundan oluşacaktır. Binanın iç duvarları sergi alanı, orta kısım konferans salonu ve planetaryum olarak kullanılacaktır. Bilim-Toplum Merkezi, öğrencileri ve halkı popüler astronomi konularında bilgilendirmek için, İstanbul Üniversitesi ile birlikte kullanılacaktır. b) T122 performansının iyileştirilmesi: Teleskobun tam kapasite çalıştırılabilmesi için bir dizi testler yapılacak; optik ayarlar yenilenecek, gerekirse aynalar yeniden sırlanacaktır. 2013 yılında alınması planlanan tayf çeker tayfsal gözlemlerde kullanılmaya başlanacak. Farklı türlerden etkileşen çift yıldızların dikine hız eğrilerini oluşturmak için veri toplanmaya başlanacaktır. Alınması düşünülen tayf çekerin 12. kadire kadar sönük çift yıldızların SNR=50 duyarlıkla birkaç km/sn’lik dikine hız değişimlerini yakalayabilecek kapasitede, bilgisayar kontrollü ve kolay kullanılabilir özelliklere sahip olması kararlaştırılmış, bu özelliklere göre düzeltilmiş FLECHAS tayf çekeri Astelco Firmasından ısmarlama aşamasına gelinmiştir. Bu tayf çekerin optik şeması Şekil 7’de gösterilmiştir. c) Yurt dışı bilimsel işbirliği çalışmalarının geliştirilmesi için yeni çabalar uygulamaya koyulacaktır. Güney yarım küre gözlemlerine Yeni Zelanda ve Güney Afrika Gözlemevleri ile işbirliği kapsamında devam edilecek, ayrıca İtalya, Macaristan, Polonya, Kanada, Bulgaristan Gözlemevleri ile işbirliği çalışmaları geliştirilerek devam ettirilecektir. d) İstanbul Üniversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ile bilimsel işbirliği geliştirilerek devam ettirilecektir. 90 Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul e) Öğrenci uygulamalarına yönelik çalışmalar ÇOMÜ, Fen Edebiyat Fakültesi Ek Binası çatısına kurulan 30cm’lik teleskop ile daha etkin yürütülecektir. f) Uzun soluklu üç yeni güncel ve gözlemsel astronomi araştırma projesi uygulamaya konacaktır. Bu projeler; (i) asteroidler, (ii) ötegezegenler, ve (iii) tek yıldıza dönüşme yolundaki değen çift yıldızlar projeleridir. Bu projeler, yürütülmekte olan diğer bilimsel araştırma projeleriyle beraber, gelecekte yoğun gözlemsel çalışmalar ve çok sayıda tez çalışmasını içerecektir. Teşekkür: ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevinin etkinliklerini sürdürebilmesi için altyapı eksiklerinin giderilmesine destek sağlayan ÇOMÜ Rektörlüğüne, DPT’ye, TÜBİTAK’a, Gözlemevinde yürütülen bilimsel araştırma projelerinin yürütücülerine ve çalışanlarına, Gözlemevinin etkin kullanımına büyük özveriyle katkı veren tüm ÇAAM üyelerine (22’si doktoralı 29 üye), özellikle teleskopların çalışır durumda tutulması için çaba harcayan ve küçük ama temel bakım- onarımları gerçekleştiren Dr. Serkan Doğru, Dr. Mehmet Tüysüz, Dr. Afşar Kabaş, doktora öğrencileri Çağlar Püsküllü ve Tunç Şenyüz’e, yoğun gözlem katkısı sunan lisansüstü öğrencileri (yukarıda adı geçen üyelere ek olarak) Yasemin Kaçar, Çağlar Kanvermez, Ebubekir Genç, Filiz Kahraman ve Fahri Aliçavuş’a ve ayrıca IST60’ın gözlem zamanını bizimle paylaşan, bilimsel araştırma projelerinde ortak çalıştığımız İÜ Astronomi ve Uzay Bilimleri öğretim elemanlarına ÇAAM Yönetim Kurulu olarak teşekkür ediyoruz. 5. Kaynaklar - Demircan, O., 1989, Türkiye’de 1975 sonrası Astronomi Çalışmaları. VI. Ulusal Astronomi Kongresi Tebliğleri. Bornova, İzmir, 431. - Demircan, O., 1994, Türkiye’de Üniversite Gözlemevleri. Türkiye Gözlemevleri ve Günümüz Gökbilim Çalışmaları, Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak Sempozyumu, Bornova İzmir, 12. - Demircan, O., Budding, E. (eds.), 2003, New Directions for Close Binary Studies: The Royal Road to the Stars, Publication of ÇOMU Astrophysics Research Center. - Demircan, O., 2009, TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Kasım 2009 sayısı. - Demircan, O., 2010, What is University in 20th and 21st Centuries? In the proceedings of World Universities Congress 2010, Vol 1, 147. - Demircan, O., 2012, Bilim Toplumuna Dönüşüm Sürecinde Üniversite-Sanayi İşbirliği. X. Mantık Matematik ve Felsefe Sempozyumu: Üniversite,Üniversitelerimiz,Üniversite Nereye? Foça,İzmir, 45. - Dizer, M., 1983, Kandilli Rasathanesi Tarihçesi. Cumhuriyet Döneminde Astronomi Çalışmaları, Boğaziçi Üniv., İstanbul, 12. - Gökdoğan, N. 1983, İstanbul Üniv. Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Tarihçesi. Cumhuriyet Döneminde Astronomi Çalışmaları, Boğaziçi Üniv., İstanbul, 22. - Gökdoğan, N., 1994, 1933 Üniversite Reformu ve Astronomiye Getirdikleri. Fatih’ten Günümüze Astronomi, Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu. İstanbul Üniversitesi, 1. - Soydugan, F., Demircan, O., Erdem, A., Soydugan, E., 2012, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinden Bilimsel Çıktılar, Türkiye’deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu, İstanbul. 91
