XV. Yüzyılda Kahire`de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı

advertisement
ARAŞTIRMA NOTU
XV. Yüzyılda Kahire’de
Siyaset, Hukuk ve Ahlakı
Birlikte Düşünmek: Ali
Gazzali’nin Tahrîrü’s-sülûk fî
tedbîri’l-mülûk İsimli Risalesi
Özgür Kavak
İstanbul Şehir Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi
ozgurkavak@sehir.edu.tr
Öz
Memlükler döneminde Kahire’de kaleme alınan ve siyasi-fıkhi hükümlere dair konuları ele alan Tahrîrü’s-sülûk fî
tedbîri’l-mülûk’un yazarı konusunda literatürde birbirinden farklı değerlendirmeler mevcuttur. Eser ilk olarak, Fuad
Abdülmün‘im Ahmed tarafından risalenin nüshalarından
birinin müstensihi olan Ebü’l-Fazl Muhammed el-A‘rec’e
(ö. 1519) nispet edilerek yayınlanmıştır. Bu çalışmada,
Abdülmün‘im Ahmed’in Tahrîr’in yazarı ile ilgili tesbitinin
yanlış olduğu ve bu eserin el-A‘rec’den yaklaşık elli yıl önce
vefat eden Ali b. Muhammed Gazzali (ö. 1473/74) tarafından
1454 yılında kaleme alındığı gösterilmektedir.
103
Dîvân Dİ Sİ P Lİ NLERARASI
ÇALIŞMALAR DERGİSİ
Cilt 20 say› 39 (2015/2), 103-140
Özgür KAVAK
Tahrîr uzunca bir girizgâh, mukaddime, vasıta ve hâtime
olmak üzere dört kısımdan oluşmaktadır. Girizgâhda devlet
başkanının ehemmiyeti ve vazifeleri; mukaddimede devlet
başkanının ahlakî evsafı ele alınmaktadır. Metnin en uzun
kısmını oluşturan vasıta bölümü mezalim konusuna ayrılmıştır. Hâtime ise devlet başkanının ceza hukuku alanındaki tasarruflarını şer‘î bir çerçeveye oturtmaya hasredilmiştir.
Risalede, muhakeme usulüyle ilgili hükümler devrin şartları
da gözetilerek incelenmekte, bu çerçevede siyasi otoritenin
konumu belirlenmekte, kadıların yetki ve sorumluluk alanı
dışında kalan yahut onların bir şekilde “güç yetiremeyecekleri” konularda şeriatın tatbikinin şekilleri üzerine yoğunlaşılmaktadır.
Ali Gazzali, uygulayacıları açısından hükümleri iki kısma
ayırmaktadır. Ona göre, kadılar ahkamı uygularken, umera
yani yürütme gücünü elinde bulunduranlar siyaseti uygulamaktadır. Şeriat ise ahkam ve siyaseti kuşatan bir üst çerçeve olarak takdim edilmektedir. Risalenin, kökeni Maverdi’ye
kadar inen bu ayrıma vurgu yapıp, XV. yüzyılda Kahire’de
yeniden gündeme taşıması açısından hususî bir ehemmiyeti
haiz olduğu söylenebilir.
Anahtar kelimeler: Siyasi-Fıkhi Ahkam, Mezalim, Memlükler, Ceza Hukuku.
Giriş
İSLAM DÜNYASINDA tarih boyunca siyaset üzerine birbirinden farklı saiklerle ve farklı tarzlarda kaleme alınan çok
sayıda eser hâlâ gün yüzüne çıkarılmayı beklemektedir.1 Yazma
hâlindeki bu metinlerin hem tenkitli neşirlerinin yapılması, hem
de kaynakları, özgünlüğü ve etkisi açısından tahlil edilmesi gerekmektedir. Bunun yapılması siyasi düşünce tarihine önemli bir katkı sunacağı gibi, tarihsel derinliği ve tutarlılığı olan bir siyaset dili
geliştirilmesine de yardımcı olacaktır.
104
Dîvân
2015/2
Bu yazıda Memlükler döneminde Kahire’de yazıldığı konusunda kaynakların ittifak ettiği, tespit edebildiğimiz kadarıyla henüz
1 Çalışmanın ortaya çıkış sürecindeki teşvik ve katkıları için kıymetli hocam
Hızır Murat Köse ile değerli dostum Abdurrahman Atçıl’a teşekkür ederim.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
detaylı bir incelemeye tâbi tutulmayan Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’lmülûk isimli risale, mevcut yazma nüshaları da dikkate alınarak
tanıtılacaktır. Bu risale ve müellifine dair, gerek kütüphane kayıtlarında ve gerekse ikincil literatürde yer alan kısıtlı bilgiler birçok
yerde birbiyle çelişmektedir. Bu bilgiler tartışıldıktan sonra risalenin yazarının Ali b. Muhammed Gazzali (ö. 1473/74) olduğu iddası
somut delillerle temellendirilecek ve eserin içeriği hakkında kısaca
bilgi verilecektir.
Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk’ün Aidiyeti Meselesi
İslam siyaset düşüncesi alanında yaptığı neşirlerle tanınan Fuad
Abdülmün‘im Ahmed, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk’un müellifi ile ilgili görüş serdeden araştırmacılardandır.2 Abdülmün‘im
Ahmed, Tahrîr’in “müellif hattı” olduğunu düşündüğü bir nüshayı bir giriş yazısıyla neşretmiştir. Bu giriş yazısında Abdülmün‘im
Ahmed, Katip Çelebi’nin Keşfü’z-zunûn’da “bu eserden gafil kaldığını” zikretmekte, Bağdatlı İsmail Paşa’nın, Îzâhü’l-meknûn’da
metnin Ayasofya Kütüphanesi’nde bulunan bir nüshasına işaret
etse de, yazarını tespit edemediğini belirtmektedir. Abdülmün‘im
Ahmed’e göre Tahrîr’in yazarı, Ebü’l-Fazl Muhammed b. el-A‘rec
(ö. 925/1519) olmalıdır ve bu eseri Memluk Sultanı el-Melik elEşref Kansu Gavri’nin kütüphanesi için onun saltanata geçiş tarihi
olan 1499/1500 (905)3 ile vefat tarihi 1516 (922) arasında yazmış
olmalıdır.4
Giriş kısmında, Abdülmün‘im Ahmed, büyük oranda Sehavi ve
İbn İyas’ın verdiği bilgilere dayanarak Tahrîr’in yazarı olduğunu
iddia ettiği Ebü’l-Fazl Muhammed b. el-A‘rec hakkında bazı biyografik bilgiler vermektedir. Buna göre, yazarın tam adı Muhammed
b. Abdüllatif b. Ali b. Abdülkafi Sinbati Kahiri, lakabları ise el-Kâtib
ve el-A‘rec’di. Aksak anlamına gelen el-A‘rec onun vücudundaki
bedensel bir engele işaret etmekteydi. Ticaretle uğraşan bir aileden gelen el-A‘rec, Şafii mezhebine müntesipti. En bariz vasfı, hat
alanında uzmanlaşmış olmasıydı. Çağdaşları onun hattının gü2 Ebü’l-Fazl Muhammed b. el-A‘rec, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, haz.
Fuad Abdülmün‘im Ahmed (İskenderiye: Müesseseti şebâbi’l-camia, 1982).
3 Doğrusu 1 Şevval 906 (20 Nisan 1501).
4 Fuad Abdülmün‘im Ahmed, “Takdîm,” Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk,
11-12.
105
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
zelliğini övmekteydi. Ebü’l-Fazl el-A‘rec 21 Kasım 1519 (28 Zilkade 925) tarihinde vefat etti.5 Abdülmün‘im Ahmed, Ebü’l-Fazl elA‘rec’in Gurerü’l-fevâid fî mensûri’l-fevâid adıyla bir mensur eseri
ve Dürerü’l-fevâid fî manzûmi’l-ferâid adıyla bir manzum eseri
olduğunu, ancak bu iki eserin nüshalarına rastlamadığını ve büyük ihtimalle bunların günümüze ulaşmadığını ileri sürmektedir.
Dolayısıyla el-A‘rec’e ait elimizdeki tek eser Tahrîr’dir.
Abdülmün‘im Ahmed’in, Tahrîr’in yazarının el-A‘rec olduğuna
dair iddiasının tek dayanağı ise neşrettiği metnin sonundaki ketebe kaydında6 yer alan “yazanı Ebü’l-Fazl Muhammed el-A‘rec’tir”
ifadesidir.7 Abdülmün‘im Ahmed’in bu iddiasında ve onu takdim
ediş şeklinde birçok problemli nokta göze çarpmaktadır. İlk olarak,
çağdaş ve klasik hiçbir kaynakta Tahrîr el-A‘rec’e nispet edilmediği
hâlde8 sadece ketebe kaydına dayanarak eserin ona ait olduğunun
ileri sürülmesi şüphe doğurmaktadır. Metnin herhangi bir yerinde doğrudan veya dolaylı bir ithaf olmamasına rağmen, neşre esas
alınan nüshanın zahriyesindeki9 Kansu Gavri’nin kitaplığına ait
olduğuna dair kayıttan hareketle,10 bu sultanın kütüphanesi için
yazıldığı iddiası ikna edici değildir. Ketebe kaydında ve diğer klasik
5 Abdülmün‘im Ahmed, “Takdîm,” 9. Krş. Şemsüddin Muhammed Sehavi, edDavü’l-lâmi [li-ehli’l-karni’t-tâsi’] (Beyrut: Dârü Mektebeti›l-Hayat), 9: 92-93;
10: 313; 11: 129; Muhammed b. Ahmed b. İyas el-Hanefî, Bedâiü’z-zuhûr fî
vekâii’d-dühûr, haz. Muhammed Mustafa (Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’lÂmme, 1984), 5: 319. Sehavi ve İbn İyas, Abdülmün‘im Ahmed’in naklettiğinden farklı olarak ismi sadece el-A‘rec olarak kaydetmektedirler.
6 Müstensihler tarafından yazma eserlerin genellikle sonuna konulan ve metnin istinsahının bittiğini belirten kayıt için daha çok “kad vekaa’l-ferâğ” şeklinde başlayan ibarelere yer verilmekte ve bu kayıtlar ferağ kaydı olarak anılmaktadır. Aynı zamanda “istinsah kaydı” olarak da anılan bu kısımda bazen
“ketebehû” ifadesine yer verildiğinden “ketebe kaydı” olarak da isimlendirilir.
Konuyla ilgili bkz. Orhan Bilgin, “Ferağ Kaydı,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi (DİA), 12: 354-55.
106
Dîvân
2015/2
7 Abdülmün‘im Ahmed, “Takdîm,” 12. Abdülmün‘im Ahmed, metnin “zulmü afakı kuşatan, döneminde fesadın dört bir yanı sardığı, insanların mallarını müsadere edip miras [hükümlerini] ilğa eden” Kansu Gavri’ye yazılması
nedeniyle hususi bir ehemmiyetinin olduğunu belirterek eserde yer verilen
fikirleri bu bağlama göre yorumlayıp eseri “ulemanın yöneticilere hakkı tavsiyesi” kabilinden görmekte ve muhtasar bir şekilde tahlil etmektedir.
8 Abdülmün‘im Ahmed, “Takdîm,” 11-12.
9 “Zahriye, yazma kitaplarda esas metnin başladığı sayfanın arkasındaki
sayfa veya sayfalar için kullanılan bir terimdir. Bu sayfalar boş bırakıldığı gibi
tezhip de işlenebilir.” Gülnur Duran, “Tehzip,” DİA, 41: 63.
10Abdülmün‘im Ahmed, “Takdîm,” 11, 15.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
kitaplarda el-A‘rec olarak geçen lakabın, metnin neşrinde isim olarak İbnü’l-A‘rec şeklinde yazılması karışıklığı artırmaktadır.11 Bütün bunlara rağmen, Abdülmün‘im Ahmed’in bu neşrinden sonra,
ikincil literatürde Tahrîr’in yazarının el-A‘rec olduğu bilgisi dolaşıma girmiştir.12
Tahrîr’in yazarı ile ilgili görüş serdeden bir diğer kişi Bağdatlı İsmail Paşa’dır. İsmail Paşa Îzâhü’l-meknûn isimli eserinde Tahrîr’in yazarının meçhul olduğunu iddia etmektedir.
Abdülmün‘im Ahmed’in de belirttiği üzere, İsmail Paşa eserin varlığından haberdardır, fakat eserin yazarı olarak el-A‘rec’i görmez.
Yazar adı vermeden es-Sülûk fî tedbîri’l-mülûk başlığıyla Ayasofya
Kütüphanesi’nde bulunduğunu belirtmekte13 ve bu nüshanın sonunda ketebe kaydı bulunan el-A‘rec’i müstensih olarak dahi zikretmemektedir.14
Hediyyetü’l-ârifîn isimli eserinde Bağdatlı İsmail Paşa Tahrîr’in
yazarı konusunda farklı bir görüş serdetmektedir. Buna göre,
Tahrîr’in yazarı Ali b. Muhammed Gazzali b. Ebi Kasibe’dir.15 Hayreddin Zirikli, İsmail Paşa’nın verdiği bilgileri aynen aktarmış ve
ilave bir değerlendirmede bulunmamıştır.16 Bursalı Mehmed Tahir de Tahrîr’in yazarı konusunda aynı fikirdedir. Ayrıca o, Ali b.
Muhammed Gazzali’nin Tahrîr isimli eserinin bir nüshasının Âşir
Efendi Kütüphanesi’nde olduğunu belirtmektedir.17
11Abdülmün‘im Ahmed, “Takdîm,” 8-9, 19, 21.
12Örnek olarak, Salim b. Abdullah el-Halef, Nuzumü hükmi’l-Emeviyyîn ve
rüsûmühüm fi’l-Endelüs (Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 2003), 2: 772-74;
Linda Darling, “Medieval Egyptian Society and the Concept of the Circle
of Justice,” Mamluk Studies Review 10/2 (2006): 16; Yossef Rapoport, “Royal Justice and Religious Law: Siyasah and Shari‘ah under the Mamluks,”
Mamluk Studies Review 16 (2012): 96-97.
13Babanzade Bağdatlı İsmail Paşa, Îzâhü’l-meknûn fî zeyli ala Keşfü’z-zünûn
an esâmii’l-kütüb ve’l-fünûn, haz. M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge
(Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1972), 2: 25.
14Hâlihazırda Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, no. 1854 dair katolog kaydı eserin yazarını meçhul olarak göstermekte, el-A‘rec’i ise müstensih olarak takdim etmektedir.
15Babanzade Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn’de Ali b. Muhammed
b. Ebi Kasibe’ye ait eserleri sıralarken Tahrîrü’s-sülûk’u da zikretmektedir.
Bkz. Hediyyetü’l-ârifin esmâü’l-müellifin ve asarü’l-musannifin, haz. Kilisli
Rifat Bilge, İbnülemin Mahmûd Kemal İnal, Avni Aktuç (Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951), 1: 734-35.
16Hayreddin Zirikli, el-A‘lâm: Kamusu teracimi li-eşheri’r-rical ve’n-nisa’
(Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melayîn, 2002), 5: 10.
17Bursalı Mehmed Tahir, Siyasete müteallik âsâr-ı İslâmiyye (İstanbul: Kader
Matbaası, 1330), 23. Bursalı şu malumatı vermektedir: “Tahrîrü’s-sülûk fî 2
107
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
Tahrîr’in yazarı konusunda Bağdatlı İsmail Paşa’nın Hediyyetü’lârifîn’de serdettiği, Zirikli’nin naklettiği ve Bursalı’nın desteklediği
görüşün doğru olduğunu, yani yazarın Ali b. Muhammed Gazzali
olduğunu düşünmekteyiz. Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab Mustafa Efendi bölümünde 994 demirbaş numarasıyla kayıtlı
olan 70 varaklık nüsha bu görüşü destekleyen somut deliller sunmaktadır. Yukarıda adı anılan kişilerin görme şansı bulamadıkları18 Kitâbü Tahrîri’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk başlıklı Reisülküttab
Mustafa Efendi bölümündeki bu nüsha, Abdülmün‘im Ahmed’in
neşre esas aldığı Ayasofya bölümündeki nüshayla giriş ve ferağ/
ketebe kaydı dışında, büyük oranda örtüşmektedir. Bu nüshanın
mukaddimesinden eserin Ali b. Muhammed Gazzali’ye ait olduğu,
şüpheye mahal kalmayacak şekilde, anlaşılmaktadır:
Yekulü müellifühü ve mürettibühü ve musannifühü ve mühezzibühü
el-abdü’l-fakîr, el-mukir bi’t-taksîr Ali b. Muhammed el-Muhammedî
şir‘aten el-Gazzâlî dir‘aten.
108
Dîvân
2015/2
tedbîri’l-mülûk, Arapça: Ali b. Muhammed el-Gazzâlî. Âşir Efendi’dedir.”
Süleymaniye Kütüphanesi içerisinde bulunan Âşir Efendi bölümünün katolog taramasında, bahsi edilen esere ve müellife ait bir başka esere rastlanmamaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bu risaleye ait müellifin isminin yazılı olduğu tek nüsha Reisülküttab Mustafa Efendi koleksiyonundaki
994 numarada kayıtlıdır. Ancak, yine de Bursalı’nın aktardığı bu bilgi büyük
ihtimalle doğru olmalıdır. Zira Âşir Efendi, Reisülküttab Mustafa Efendi’nin
oğlu olup onun kütüphanesi başlangıçta babasının vakfettiği 1237 kitapla
kurulmuştu. Bu kitaplar 1918 yılında Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiş ve burada muhtemelen vakfiye mührüne göre Âşir Efendi ve
Reîsülküttâb Mustafa Efendi koleksiyonlarına taksim edilmiştir. Her iki kütüphanenin tarihçesiyle ilgili olarak olarak bkz. İsmail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri (Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür
Merkezi Yayınları, 1991), 120; İsmail E. Erünsal, “Âşir Efendi Kütüphanesi,”
DİA, 4: 8. Şu hâlde Bursalı’nın bahsini ettiği risale onun gördüğü esnada
[1911-1912 (1330) veya daha öncesi] gerçekten Âşir Efendi Kütüphanesi’nde
olmalıdır.
18Mamafih, Bursalı’nın Âşir Efendi Kütüphanesi’nde olduğunu belirttiği risalenin müellif hattı bu risale olma ihtimali yüksektir.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
[Bu risalenin] müellifi, mürettibi, musannifi ve mühezzibi abd-i fakir,
kusurunu mukir Ali b. Muhammed –ki o, şeriat bakımından Muhammedi, nisbet (?) bakımından Gazzali’dir– şöyle söyler.”19
O hâlde, risalenin Ali b. Muhammed’e aidiyeti, Katip Çelebi’nin
eser yazım türlerine dair zikrettiği yedi sınıf içerisinde yer alanlarla
büyük oranda örtüşecek şekilde “telif, tertib, tasnif ve tehzib” gibi20
temel formların bizzat yazar tarafından zikredilmesinden de anlaşılacağı üzere, kesinlik kazanmış olmaktadır. Hâtimeden anlaşıldığı kadarıyla, risale 1454 yılının Mayıs/Haziran ayı içerisinde
Kahire’de tamamlanmıştır:
Ve kâne te’lîfühü bi’l-Kâhirati’l-Mahrûse –edâmallahü inârete
rubû‘ıhâ’l-me’nûse fi ba’din min şehri Cemâda’l-ahîrati senete semânin
ve hamsîne ve semâni mie.
[Eserin] telifi korunmuş [şehir] Kahire’de –Allah ünsiyet içindeki dört
bir yanının aydınlığını daim kılsın– Camaziyelahir ayı içerisinde 858
yılındadır.21
Metnin iki farklı yerinde de müellifin metnini yazdıktan sonra
yeniden okuduğuna dair “mukabele kaydı” bulunmaktadır. Bu kayıtlarda mealen “Güç ve imkân nisbetinde metnin mukabelesinde
bu noktaya varıldı. Bu notu eserin müellifi Ali Gazzali yazdı” denilmektedir.22
19Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, Süleymaniye
Kütüphanesi, Reisülküttab Mustafa Efendi, no. 994, 1b.
20Bkz. Katip Çelebi, Keşfü’z-zünûn an esâmii’l-kütüb ve’l-fünûn, haz. Mehmet
Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge (Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), 1:
35.
21Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 70b.
22Mesela bkz. Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk,
10b, 20b. “Mukabele kaydı” ifadesi yazma terminolojisinde daha ziyade 2
109
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
vr. 10b
vr. 20b
Tüm bu kayıtların neticesinde, bizzat müellifin kaleminden çıktığı anlaşılan bu metin ile Ayasofya’daki el-A‘rec’in ketebe kaydının
bulunduğu nüsha, mukaddimede müellif adının zikredildiği kısım
ile sonuç kısmında yer alan ferağ kaydı dışında örtüşmektedir.
110
Dîvân
2015/2
Bu durumda, Abdülmün‘im Ahmed’in nasıl olup da bu ikinci
nüshayı el-A‘rec’e nispet edip yayınladığı meselesi çözüm beklemektedir. Bu noktada iki farklı ihtimal söz konusudur. Birinci ihtimale göre, intihal yapılmıştır ve el-A‘rec, metnin telifinden yaklaşık yarım asır sonra müellifin adını silerek, risaleyi kendisine nispet
etmiştir. Abdülmün‘im Ahmed de bu nüshayı esas aldığından, herhangi bir şüphe duymadan metni ona nispetle neşretmiştir. İkinci
ve muhtemelen daha güçlü olan ihtimal ise Ayasofya nüshasının
müstensihler tarafından yapılan nüsha kontrolleri ve farklı nüshalarla yapılan mukayeseler için kullanılsa da (mesela bkz. Orhan Bilgin, “Yazma,” DİA,
43: 372; Hüseyin Yazıcı, “Mukabele Kaydı,” DİA, 31: 102-103) Ali b. Muhammed Gazzali’in bu notlarını, müellif tarafından düşülen “mukabele kaydı”
için bir örnek olarak değerlendirmek mümkündür.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
sonundaki ketebe kaydının, hattatlığıyla maruf olan el-A‘rec’in telif değil, istinsah kaydına işaret ettiğidir. Belki de o, müellifin adının olmadığı bir nüshaya denk gelerek, bunu istinsah etti ve sonuna da müstensih olarak adını ketebe kaydıyla yazdı. Eser, Kansu
Gavri kitaplığında olduğuna göre böyle bir talebin sultandan yahut
yakın çevresinden gelmiş olması da mümkündür. Sehavi’nin “bir
lakabı da el-Kâtib olan el-A‘rec’in hayatını eser istinsahıyla ve yazı
öğretimiyle kazandığı”23 yönündeki tespitiyle birlikte düşünüldüğünde, Tahrîr’in bu nüshasının müellif hattı olmadığı ihtimali ağır
basmaktadır. Nitekim aşağıdaki kayıttaki üslup da bu ikinci ihtimali güçlendirmektedir:
Ketebehü Ebü’l-Fazl Muhammed el-A‘rec ğaferallahü lehü ve livâlideyhi ve li-kâffeti’l-Müslimîne ecma’în.
Bunu Ebü’l-Fazl Muhammed el-A‘rec yazdı. Allah onu, ebeveynini ve
tüm Müslümanların tamamını mağfiret buyursun!24
Bu eserden başka el-A‘rec’in farklı tarihlerde istinsah ettiği bir
dizi kitap, farklı muhtelif yazma eser kütüphanelerinde bulunmaktadır.25 Divanü Ömer b. el-Fariz’in Topkapı, Ahmed III Kitaplığı
23Sehavi, ed-Dav’ü’l-lâmi, 11: 129. Sehavi, Ebü’l-Fazl’ın bir müddet Eşrefiye
Medresesi’nde de görev yaptığını ifade eder.
24Ali b. Muhammed Gazzali, Kitâbü’s-Sülûk fî tedbîri’l-mülûk, Süleymaniye
Kütüphanesi, Ayasofya, no. 1854, 112b.
25Kahire’deki Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye’de el-A‘rec’e ait istinsah kayıtları, Makrizi’nin iki eserine dairdir. Makrizi’nin es-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’lmülûk adlı eserinin birinci cildini 1458 (no. 34717), onuncu cildini 1450
(no. 34720) tarihinde istinsah ettiğine dair kayıt için bkz. http://41.32.191.214/
cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=34717; http://41.32.191.214/cgibin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=34720 (eriş. tar. 24.11.2015). İstanbul’daki yazma eser kütüphanelerinde de el-A‘rec’in istinsah ettiği eserler
bulunmaktadır. Mesela bkz. Alemüddin Ali b. Muhammed Sehavi, esSirru’l-mektûm fi’l-fark beyne’l-maleyni’l-mahmud ve’l-mezmûm, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, no. 1849; el-Câmiu’s-sahîh, Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesi, Revan Köşkü, no. 217; Ahmed b. Ali Makrizi, 2
111
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
1564 numarada kayıtlı nüshasının istinsah tarihinin 1519 olması,
bu tarihte vefat eden el-A‘rec’in, hayatının sonuna kadar eser istinsahıyla meşgul olduğunu göstermektedir.
Ali b. Muhammed Gazzali
Kaynaklarda İbn Ebi Kasibe olarak da kendisine atıfta bulunulan26 Ali b. Muhammed Gazzali’nin hayatı hakkında tafsilatlı bilgilere ulaşılamamaktadır. Tahrîrü’s-sülûk adlı eserinden anlaşıldığı
kadarıyla, 1454 yılında Kahire’de bulunan müellifin, ed-Dürrü’lmanzûm fî hulâsati’l-ulûm adlı muhtasar bir eseri Fatih Sultan
Mehmed Han için telif ettiği27 yönündeki Katip Çelebi’nin verdiği
bilgi göz önüne alındığında, İstanbul’a gelerek hayatını bir müddet
burada idame ettirmiş olması muhtemeldir. Kahire’deki ulemaya
dair tafsilatlı bilgiler vermesiyle meşhur olan Sehavi’nin, müellifin
sadece adını zikretmekle yetinmesi28 de onun hayatının bir dönemini Kahire dışında ve büyük ihtimalle İstanbul’da sürdürdüğü tezini
güçlendirmektedir. Bununla birlikte, yine Katip Çelebi’nin belirttiğine göre, Fatih’e ithafen kaleme alınan ed-Dürrü’l-manzûm’un
muhtasarı olan Mesâbîhü’l-fühûm ve mefâtîhü’l-ulûm29 adlı kitabını Muhammed Devâdar için telif ettiği göz önüne alındığında,
müellifin tekrar Memlük topraklarına dönmüş olma ihtimali söz
konusu olmaktadır.30 Kaynaklarda Ali b. Muhammed Gazzali’nin
et-Tibrü’l-mesbûk fi zeyli’s-sülûk, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Koğuşlar, no. 1008, istinsah tarihi: 1475; es-Süluk li ma‘rifeti düveli’l-mülûk,
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Koğuşlar, no. 905, istinsah tarihi: 1479.
26Sehavi, ed-Davu’l-lâmi, 5: 322; Katib Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 1: 735; 2: 1702;
Bağdatlı, İzâhü’l-meknûn, 1: 151; 2: 87; Zirikli, el-Alâm, 5: 10.
27Katip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 1: 735.
28Sehavi, ed-Dav’ü’l-lâmi, 5: 322.
29Katib Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 2: 1702.
112
Dîvân
2015/2
30Bu ihtimal, Katip Çelebi’nin bir hata yapmamış olduğunu kabule dayanır.
Eğer bir hata söz konusu değilse, aslı “devâtdâr” olan bu mansıbın daha
ziyade Memlüklerde “devâdâr” olarak kullanılmasından hareketle, bu kanaate vardık. (Konuyla ilgili olarak bkz. Asri Çubukçu, “Devâtdâr,” DİA, 9:
222) Bu konudaki bir diğer ihtimal ise müellifin Kahire’den önce İstanbul
veya Edirne’de bulunmuş olmasıdır. Fakat bu husus, müellifin günümüze
ulaşan tüm eserlerini de kuşatacak şekilde yapılacak olan ayrıntılı bir biyografik incelemeye ihtiyaç duymaktadır.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
vefat tarihi olarak genellikle 1473/1474 yılı verilmekte, ancak herhangi bir mekân adı zikredilmemektedir.31
Katip Çelebi ayrıca, yukarıda zikrettiğimiz ed-Dürrü’l-manzûm
ile Mesâbîhü’l-fühûm’dan başka, müellife Mîzânü’l-istikâme liehli’l-kurbi ve’l-kerâme32 adlı eseri nisbet etmekte ve Tahrîrü’ssülûk’tan bahsetmemektedir.
Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn’de Tahrîrü’s-sülûk ve bu
üç eser dışında, ayrıca İsti‘tâfü’l-merâhim ve isti‘tâfü’l-mekârim33
el-İhtimâm fî münâsahati’l-imâm,34 Hâlisatü ıkdi’d-dürer min
hülâsati ıkdi’l-ğurer,35 Tavâliü envâri’l-kulûb min metâlii esrâri’lguyûb, el-Kavâidü’l-vâfiyye el-vâkiyye bi’l-akâidi’l-kâfileti’l-kâfiye36
başlıklı eserlerini zikretmektedir.
İsmail Paşa, İzâhü’l-meknûn’da ise Tavâliü envâri’l-kulûb adlı
eserle ilgili olarak “tehzîbü’l-ahlâka dahil olan bu eser dört latife ve bir lahikadan müteşekkil” derken37 Hâlisatü ıkdi’d-dürer
adlı eserin mukaddimesinden nakil yapmaktadır.38 El-İhtimâm
fî münâsahati’l-imâm adlı eseri vesilesiyle de müellifin nisbesini
Hasenî olarak belirtmektedir.39
Yazma eserleri bulunduran kütüphane kataloglarında, yukarıda
zikredilen kitapların dışında da müellife nispet edilen bazı eserler
bulunmaktadır. Bu eserler arasında Uddetü sülûki’l-idrâki’l-bâhira
li-uddeti mülûki’l-etrâk bi’l-Kâhira40 Tenvîhü’l-âkıl bi-tenbîhi’l-
31Bağdatlı, Hediyyetü’l-ârifîn, 1: 734; Bağdatlı, İzâhü’l-meknûn, 2: 87.
32Katib Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 2: 1916. Katip Çelebi, Mîzânü’l-istikâme eseri
vesilesiyle müellifin meşhur Gazzali’den başka bir Gazzali olduğunu da ifade eder.
33Yazma nüshaları için bkz. Hızânetü’t-türâs, no. 38770.
34Yazma nüshaları için bkz. Hızânetü’t-türâs, no. 38771.
35Yazma nüshaları için bkz. Hızânetü’t-türâs, no. 38767.
36Bağdatlı, Hediyyetü’l-ârifîn, 1: 734-35. Yazma nüshaları için bkz. Hızânetü’ttürâs, no. 38768.
113
37Bağdatlı, İzâhü’l-meknûn, 2: 87.
38Bağdatlı, İzâhü’l-meknûn, 2: 426. Belirttiğine göre eser şu şekilde başlamaktadır: “Hamd, lisânı insan aklının tercümanı yapan Allah’a mahsustur.”
39Bağdatlı, İzâhü’l-meknûn, 1: 151.
40Yazma nüshaları için bkz. Hızânetü’t-türâs, no. 1025. Kitabın isminde
Arapça kuralları açısından bir problem bulunmaktadır. Maalesef, nüshayı
görüp doğru şeklini tespit etme imkânı bulamadık.
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
ğâfil,41 Arfü ravhi’l-felâh ve urfü rûhi’s-salâh 42 ve Neşrü arfi’l-hüdâ
el-Muhammedî ve bişrü arfi’l-hâdî el-Ahmedî yer almaktadır.43
Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk’un Nüshaları
Ali b. Muhammed Gazzali’nin Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’lmülûk’unun tespit edebildiğimiz üç nüshası bulunmaktadır. Yukarıda da belirtildiği üzere, risalenin müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab Mustafa Efendi bölümünde
994 demirbaş numarasıyla kayıtlı olup, 70 varaktır. Nüshanın iki
yerinde, müellifin kendi el yazısıyla metni gözden geçirdiğine dair
“mukabele kayıtları” bulunmaktadır.44 Zahriyesinde Reisülküttab
Mustafa Efendi’ye ait 1154 tarihli bir vakfiye mührü vardır.45 Zahriyeye düşülen bir notta da “müellif hattı” olduğu kayıtlıdır. 2a-b
varağı ise, okunmayı birçok satırda imkânsız hâle getirecek seviyede kararmıştır.
Eserin diğer nüshası, yine Süleymaniye Kütüphanesi’nin Ayasofya bölümünde olup, 1854 demirbaş numaralıdır. 112 varak olan
ve el-A‘rec tarafından istinsah edilen bu nüsha, yukarıda da ifade
edildiği üzere, Abdülmün‘im Ahmed tarafından müstensihi müellif zannedilerek neşredilmiştir.46 Gayet okunaklı ve harekeli bir şekilde yazılmış olan metinde yer yer tezhipler bulunmaktadır.
41Yazma nüshaları için bkz. Hızânetü’t-türâs, no. 52319.
42Yazma nüshaları için bkz. Hızânetü’t-türâs, no. 52611.
43Bizzat Ali b. Muhammed Gazzali’nin Tahrîrü’s-sulûk adlı eserinde kendi
yazarlık geçmişine atıfta bulunurken nazmettiğini belirttiği Dürerü’l-fevâid
fî manzûmi’l-fevâid ile nesir olarak yazdığını söylediği Gurerü’l-ferâid fî
mensûri’l-fevâid başlıklı eserlere (Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab
Mustafa Efendi, no. 994, 13a) dair herhangi bir bilgiye rastlamadık.
44Mesela bkz. 10b, 20b.
114
Dîvân
2015/2
45Vakfiye kaydı şu şekildedir: “Allah bana kafidir. Bismillahirrahmanirrahim.
Bu kitabı, sabık Reisülküttab Mustafa Efendi vakfetmiş ve mütevelliye teslim etmiştir. Sıhhatine şer‘-i şerif hakimi hükmetmiştir. O, kendi evlatlarının bundan istifade etmesini şart koşmuştur. [Vakıf akdi] bu şekilde tamamlanmıştır. [Bu] kitabın hibe edilmesinden sonra Kıyamet gününe değin vakfiyesine göre amel edile! Allah onu satın alıp satanı zelil eylesin. Sene
1154.”
46Abdülmün‘im Ahmed, bu nüshayı birçok noktada doğru bir şekilde yazıya
dökememiştir. Cümle ve kelimelerin yanlış aktarımı, Arapça dil kuralları ile
uyumsuz kelime ve cümle kullanımları, fıkhi terminolojiye vakıf olmamaktan kaynaklanan kelime tercihlerinden müteşekkil bu hataların önemli bir 2
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
Türkiye dışındaki belli başlı yazma eser kütüphanelerine ait katolog kayıtlarında yaptığımız araştırma neticesinde, Rabat’taki elHızânetü’l-Melikiyye (el-Haseniyye)’de 809 demirbaş numaralı bir
nüshaya rastlanmıştır.47 Bu eserin mukaddimesinde eserin müellifi
olarak Ebü’l-Hasen Ali b. eş-Şeyh el-İmâm el-Mürşid er-Rabbânî
es-Samedânî Ebi Abdillah Muhammed el-Mechedî el-Gazzâlî elKadirî eş-Şâzelî el-Muhammedî verilmiş,48 iki farklı yerinde de eser
adı Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk olarak kaydedilmiştir.49 Toplam 90 varaktan müteşekkil olan bu nüshanın telif ve tasnif yeri
olarak Tunus verilmektedir.50 Eserin ferağ kaydı 23 Safer 1043/29
Ağustos 1633 tarihlidir ve müstensih adı bulunmamaktadır.51 Bununla birlikte, eserin başlangıç cümlelerinde müellifin adına işaret edilirken yer verilen “efendimiz, şeyhimiz, imam, allame alim,
hüccet” gibi övgü dolu ifadelerden hareketle, eserin müellif elinden çıkmadığı, daha sonra talebelerinden/müridlerinden biri tarafından kayda geçirildiği söylenebilir.
Bu nüsha, yukarıda zikrettiğimiz iki nüsha ile mukayese edildiğinde ortaya çözülmesi gereken başka bir mesele daha çıkmaktadır. Zira, bu nüshanın başlığı ile eserin telif gerekçesine kadar olan
giriş kısmı, İstanbul’daki nüshalarla büyük oranda örtüşmekle
birlikte, takip eden kısımlarda eserin konuları birbirinden farklılaşmaktadır. Rabat nüshası farklı uzunluklarda toplam yirmi bölümden oluşmaktadır. İstanbul nüshalarıyla ortak olan başlıklar
altındaki malumat ise gerek kaynak çeşitliliği, gerekse içerik bakı-
kısmı metnin anlaşılmasını etkilemekte, bazı yerlerde de müellifin muradıyla hiçbir şekilde örtüşmeyecek boyutlara varmaktadır.
47Ömer Ammur, Keşşâfü’l-kütübi’l-mahtûta bi’l-Hizâneti’l-Haseniyye, 70;
Hızânetü’t-Türâs, no. 84773. Ayrıca bu ikinci eserde müellifin vefat tarihi
olarak hicri XI. yüzyıl verilmektedir. Bu durum muhtemelen eserin 1043
Hicri tarihinde istinsah edilmesiyle alakalı olmalıdır. İslam siyaset düşüncesine dair eserlerin katoluğunu çıkartan Nasr Muhammed Arif, fî Mesâdiri’ttürâsi’s-siyâsiyyi’l-İslâmî adlı eserinde (s. 204) bu bilgileri tekrarlamakta ve
hayatına dair bir malumat bulamadığını belirttiği müellifin 1043/1633 tarihinde hayatta olduğunu aktarmaktadır.
48Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, el-Hızânetü’lMelikiyye (Rabat), no. 809, 1b.
49Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, el-Hızânetü’lMelikiyye (Rabat), no. 809, 4b, 90a.
50Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, el-Hızânetü’lMelikiyye (Rabat), no. 809, 90a.
51Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, el-Hızânetü’lMelikiyye (Rabat), no. 809, 90b.
115
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
mından eserin iki farklı müellifin kaleminden çıktığını düşündürmektedir. İçerik, üslup ve kaynakları bakımından diğer iki nüsha
ile arasında önemli farklılıklar barındıran bu metin müstakil olarak
incelenip tahlil edilmeli, müellifi ve dönemine ise daha sonra karar verilmelidir. Aynı müellifin, iki farklı eseri aynı başlıkla yazması,
üçüncü bir şahsın, iki farklı metni birleştirip istinsah etmiş olması
gibi ihtimaller de göz önüne alınmalıdır.52 Dolayısıyla, biz bu yazıda Rabat nüshasını dikkate almayacağız.
Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk’un İçeriği
Süleymaniye Kütüphanesi’nin Reisülküttab Mustafa Efendi
ve Ayasofya bölümlerindeki hâliyle Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’lmülûk,53 uzunca bir girizgâhın (vr. 1b-14b) akabinde, bizzat müellif tarafından “mukaddime” (vr.14b-28b), “vasıta” (vr. 28b-62b) ve
“hâtime” (vr. 62b-70b) olarak adlandırılan üç ana kısımdan oluşmaktadır. Girizgâh, devlet başkanının ehemmiyeti ve vazifelerine
dair genel malumatları, “mukaddime” ise devlet başkanının ahlaki
vasıflarını ele almaktadır. Metnin en uzun kısmını oluşturan “vasıta” bölümü mezalim konusuna ayrılmıştır. “Hâtime” ise devlet
başkanının ceza hukuku alanındaki tasarruflarını şer‘i açıdan değerlendirmeye ayrılmıştır.
Risalenin telif sebebi, “devlet idarecilerinin, ümmetin maslahatlarını sağlamak için yüklendikleri vazifeyi yerine getirmelerinde
onlara yardımcı olmak, her Müslümanı bağlayan ve dolayısıyla
mutlak manada itaat edilmesi gereken hususlarda onları doğruya ulaştıracak yöntem ve bilgileri anlatmaktır.”54 Dolayısıyla, eserin öncelikli muhatabı devlet ricalidir. Metnin, “bağlayıcılığı olan
116
Dîvân
2015/2
52Klasik kaynaklarla yaptığımız bir karşılaştırma neticesinde bu metnin bab
başlıklarının ve içeriğinin büyük oranda Ebü’n-Necîb Celaleddin Abdurrahman b. Nasr b. Abdullah eş-Şeyzerî’nin (ö. 774/1372) el-Menhecü’lmeslûk (en-Nehcü’s-sülûk) fî siyâseti’l-mülûk, haz. Ali Abdullah el-Musa
(Zerka: Mektebetü’l-Menâr, 1987) başlıklı eseriyle örtüştüğü görülmektedir.
Bu durumda iki farklı eserin aynı yazma eser içerisinde üçüncü bir şahıs tarafından birleştirilmiş olma ihtimali ağır basmaktadır. Mamafih, bu husus
elinizdeki çalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır.
53Buradan itibaren risaleye yapılan atıflar, aksi belirtilmedikçe, Süleymaniye
Kütüphanesi, Reisülküttab Mustafa Efendi (no. 994) nüshasına olacaktır.
54Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 10b.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
hususlara” odaklanması ve kullandığı dil dikkate alındığında fıkıh
literatürü altında değerlendirilmesi uygun olmaktadır.
Yazar, kendi ifadelerine göre, bu risaleyi telif etmeden önce “İslam imamlarının riyasetine dair mer’î ahkamı konu edinen muteber eserler (musannefât)” ile “havassı ve avamıyla tüm raiyyenin
siyasetine dair ahkamı içeren meşhur eserleri (müellefât) gözden
geçirmiş, fakat bunlar, ya gereksiz ayrıntıları içerdiğinden uzun ve
bıktırıcı yahut da kâfi bilgi vermekten uzak kalacak derecede kısa”
oldukları için yeni bir kitap telifine karar vermiştir. Muhtasar olarak nitelenen bu yeni eser, devlet başkanının riyasetine dair temel
kaideleri ve raiyyenin siyasetinde takip edilecek hususları tanıtacaktır: “Bu eşsiz kitap bu alanda kaleme alınan en iyi eserlerde yazılı olan kıymetli malumatlardan hareketle telif edilmiştir.”55
Yazarı, geniş bir kaynak taramasının üzerine bina edildiğini belirtse de, Tahrîrü’s-sülûk’ta doğrudan atıfta bulunulan herhangi
bir kaynak eser bulunmamakta, yeri geldikçe dört Sünni mezhep
imamı Ebu Hanife, Malik, Şafiî ve Ahmed b. Hanbel’e atıflar yapılmaktadır.56 Aynı anda birden fazla fıkhi görüşün aktarıldığı yerlerde
herhangi bir kavil diğerinin önüne geçirilmemekte ve muhtemelen
Memlüklere has olan, dört mezhebi gözetmeye yönelik uygulama
sebebiyle tüm mezhepler için ortak hususlar öne çıkarılmaya çalışılmaktadır.57
Risalenin referans çerçevesi ağırlıklı olarak fıkhi görüşler olmakla
birlikte yeri geldikçe ayetler, hadisler, hikemiyat, şiir ve kıssalara
da yer verilmektedir.58 Yazar risalede kaynak olarak doğrudan herhangi bir esere atıfta bulunmasa da, özellikle mezalim ve ceza hukukuyla ilgili kısımlarda yer alan ifadeler Ebü’l-Hasen Maverdi’nin
el-Ahkâmü’s-sultâniyye adlı eserindeki bilgilerle büyük oranda
örtüşmektedir. Risalenin bu kısımları el-Ahkâmü’s-sultâniyye’nin
ilgili kısımlarının döneminin şartlarına uyarlanmış bir özeti olarak
55Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 10b-12a.
56Mesela bkz. Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk,
45b, 53b, 60a-b, 68a-b, 69a.
57Joseph H. Escovitz, “The Establishment of Four Chief Judgeships in the
Mamluk Empire,” Journal of the American Oriental Society 102/3 (1982):
529-31; Yossef Rapoport, “Legal Diversity in the Age of Taqlid: The Four
Chief Qadis under the Mamluks,” Islamic Law and Society, 10/2 (2003): 21028.
58Mesela bkz. Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk,
5a, 13b, 16a, 19b, 25a, 33b, 36a-b, 38a, 43a-b, 59b.
117
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
görülebilir.59 Özellikle devlet başkanının ehemmiyeti, vazifeleri ve
ahlaki vasıflarına dair değerlendirmeler, Kemalüddin Ebu Salim
Muhammed b. Talha Nasibi’nin (ö. 1254) Eyyübi hükümdarı Melik
Said için telif ettiği el-Ikdü’l-ferîd li’l-meliki’s-saîd adlı eserindeki
bilgilerle örtüşmektedir. Bazı ifadeleri ise Cemaleddin el-Vatvat’ın
(ö. 1318) Gurerü’l-hasâisi’l-vâzıha ve ‘urerü’n-nekâisi’l-fâzıha başlıklı ahlak eserindeki ifadelerle aynıdır. İslam dışı geleneklere atıf
konusunda son derece çekingen davranan müellif, sadece devlet
başkanının olumlu ahlaki özellikleri arasında zikrettiği “işlerin ehil
olanlara verilmesi” hususunda Enüşirvan’a atıfta bulunmaktadır.60
Girizgâh: Devlet Başkanının Ehemmiyeti ve Vazifeleri
Yetmiş varaklık risalenin yaklaşık on beş varaklık kısmına tekabül
eden girizgâh bölümünde kullanılan ifadeler, siyasi çağrışımlarla
dolu olup Müslüman yöneticilerin önem, fazilet ve vazifelerine vurgu içermesi hasebiyle, aslında risalenin ana konularının adeta bir
özetidir. Burada “Muhammed ümmetinin meliklerini ve Ahmedî
milletin sultanlarını kullarının bir çoğuna üstün kılan, faziletlerin
nasıl elde edileceğini, reziletlerden nasıl sakınacaklarını açıklayan
ve raiyyenin maslahatlarını dikkate almaları hususunda onlara
hidayet bahşeden Allah’a” hamd edilmektedir. Hz. Peygamber’e,
ehline ve ashabına yapılan salavatın akabinde “Muvahhidlerin işlerini üstlenen (vülât), dinin hududunu himaye eden (hümât) ve
Allah’a verdikleri söze vefa göstererek bunda hiçbir değişiklik yapmayan İslam imamlarından (eimmetü’l-İslâm) Alah’ın razı olması”
için dua edilmektedir.61
118
Dîvân
2015/2
59Hanbeli fakih Ebu Ya‘la Ferra’nın aynı isimli eserinde mezalimle ilgili aktardığı bilgiler de büyük oranda Maverdi’ninkilerle örtüşmekle birlikte,
Ali b. Muhammed Gazzali’in ifadeleri Maverdi’ninkilerle büyük benzerlik
arzetmekte, Maverdi’de yer alan, fakat Ferra’da bulunmayan bazı kıssalar
risaleye taşınmaktadır. O hâlde esas kaynağın Maverdi olduğu söylenebilir.
Karşılaştırma için bkz. Ebu Ya‘la Ferra, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, haz. Mahmud Hasan (Beyrut: Dârü’l-fikr, 1994), 84-103.
60Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 27b-28a. Enüşirvan, [sarayının] kapısına astırdığı ahşap bir levhanın üzerine altın suyuyla “işler, kifayet sahiplerine, haklar ise beytülmallerin üzerinedir” yazdırmıştır.
61Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 1b-3b.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
Siyasi taltif ve dua içerikli bu ifadeler, daha sonra somutlaştırılarak saltanatın yüce bir makam olduğu ve havas ile avamın maslahatlarının zabıt altına alınmasını sağladığı belirtilmekte ve peygamberler tarihine referansla, örnek bir şahsiyet olarak Hz. Musa’nın bu
mertebe ile nimetlendirildiği hususu zikredilmektedir:
Allah’ın bu makama gelmesine razı olduğu kişinin ilk olarak kendi
ahvaline, söz ve fiillerine riayetle işe başlaması gereklidir. Zira, kendi
siyasetine güç yetiren kişi, diğerlerinin siyasetini evleviyetle başarabilecektir. Bu başarının sağlanabilmesi ise güzel ahlak sahibi olmakla
mümkündür. Nitekim insanın nefsi, ona ahlaki güzelliklerle muttasıf
olduğunu telkin edip böylece şehvetinin ve hevasının yolundan gitmesine sebebiyet verebilir. Devlet başkanı nefs-i emmareye karşı önlem
almalı, ona tabi olarak hem kendisinin hem de devletinin felakete uğramaması için güzel ahlak sahibi olmaya gayret göstermelidir.
Amelî hikmet kitaplarındaki değerlendirmeleri hatırlatan bu
ifadeler, hevâyı dizginleme ve şehvetleri kontrol altına almayı yardımcı olacak ahlaki öğütlerle tamamlanmaktadır.62
Yazara göre, devlet başkanının ehemmiyeti ve diğer kullara karşı fazileti, İslam dinini doğru bir şekilde yaşayıp, raiyye tarafından
da yaşanmasını sağlamasından ve dini iç ve dış düşmanlara karşı
muhafaza etmesinden kaynaklanmaktadır. Devlet başkanının vazifeleri on maddede özetlenmiştir:
a. İslam topraklarını, memleketin tüm bölgelerini kuşatacak
şekilde muhafaza etmek ve böylece kafirlerin gücünü kırıp,
facirlerin elinin darülislama uzanmasını önlemek.
b. Askerî güvenlik ve sınır muhafaza bölgelerinin durumunu,
buraların idarecilerinin durumlarını da dikkate alarak ve
burada himaye göreviyle bulunan ricalin sınanmasını da
kapsayacak şekilde araştırmak, [binaların] mamurluk durumunu, zahîre ve mühimmat gibi hususularla ilgili gerekli iyileştirmeleri yapmak, eksiklikleri gidermek.
c. Zalimleri ve fesad ehlini def etmek, azgınlığa sapanları
(tuğât) ve düşmanlık edenleri engellemek için cezalar tabik
etmek (ikâmetü’s-siyâsât).
d. Haramların işlenmesine engel olan, suçlara yaklaşılmasını
yasaklayan ve mezalimin işlenmesinden alıkoyan Allah’ın
hadlerini ikame etmek.
62Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 3b-6b.
119
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
e. Tüm işlerinde şeriata bağlı kalmayı sürdürmek ve aynı hassasiyetin tüm görevliler tarafından da sürdürülmesini sağlamak.
f.
Emirlere ve askerlere iktalarını, tüm hak sahiplerine de hak
ettikleri malları/maaşları (erzâk) eksiksiz vermek.
g. Devlet gelirlerinin elde edildiği konulara hususi bir ehemmiyet verip, hak ve adaletle bu gelirleri toplamak.
h. Kifayetli, güvenilir (ümenâ) ve takvalı kişileri istihdam edip,
salih nasihat ehlinden istifade etmek.
i.
Mezalim vazifesi uyarınca, adalet farizasını yerine getirip
zulmü ortadan kaldırmak için halkın işlerini, belirlediği hususi vakitlerde bizzat görmek.
j.
Memleket dahilindeki her türden değişiklikleri takip etmek
ve bunlardan haberdar olmak. Özellikle görevlilerin ahvalinden haberdar olmasını sağlayacak kişileri güvenilir kişilerden seçerek görevlendirmek.
Devlet başkanının yükümlülüğünde bulunan “bu on adet vazife, diğer birçok başka alt başlığa kaynaklık edecek asılları teşkil etmektedir. Devlet başkanı bunları nazarıitibara alır ve gereğini tam
manasıyla kavrarsa, dinin muhafazası ve raiyesinin siyaseti hususunda üzerine gerekli olanları yerine getirebilir.”63
Mukaddime: Devlet Başkanının Ahlakına Giriş
120
Dîvân
2015/2
Devlet başkanları söz konusu olduğunda, “reziletlerden uzak durup faziletlerle donanmanın” ehemmiyetinin, tüm toplum katmanlarına doğrudan tesiri olacağı kabulü üzerine kurgulanan bu kısımda, rezilet kategorisinin başında yer alanlar şöylece sıralanır: Kibir,
kendini beğenme, gurur, cimrilik/pintilik ve yalan. Kibir Allah’ın
gazabını celbettiği, memleketi ve devleti çöküşe götürdüğü, kişiyi
dostsuz bırakıp düşmanlarının hedef tahtası yaptığı için; kendini
beğenme kişinin kendisi dışında faziletli birisi olmadığını düşünmesine yol açıp, onu helake götürdüğü için; gurur kişiyi doğru yoldan çıkarttığı ve etrafında olup bitenlerin hakikatinden haberdar
63Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 7a-10a. Ayrıca krş. Ebu Salim Muhammed b. Talha Nasibi, Ikdü’l-ferîd li’l-meliki’s-saîd
(Kahire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1983/1404), 139-40.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
olmasını engellediği, yolunda gitmeyen işleri fark edememesine
sebebiyet verdiği ve böylece durumun fesada sürüklenmesine seyirci kalmak zorunda bıraktığı ve son olarak meddahların nifakına,
münafıkların methiyelerine aldanmasına yol açtığı için; cimrilik
insanları helake götürdüğü, Kur’an’da kurtuluşa ermenin cimrilikten kurtulmaya bağlı olduğu ifade edildiği ve cimrilerin insanlar
arasında sevilmeyen bir konumları olduğu için; yalan ise imanla
bir arada bulunamayacağı ve kişiyi insanlıktan çıkarıp, hayvan derekesine indirdiği için kaçınılması gereken reziletlerin başlıcalarını
oluşturur.64
Devlet başkanı söz konusu olduğunda, bu reziletlerden kaçınmak sadece kişisel ahlaki bir kemal için değil, toplumsal kemal için
de ehemmiyet arz eder. Zira, devlet başkanının durumunun vezirlerinden başlayarak toplumun tüm kesimlerine kadar doğrudan
bir tesiri söz konusudur ve dolayısıyla her biri helak sebebi olan bu
reziletler, sadece devlet başkanını değil, memleketini de helake götürecek, devletinin temel dayanakları yıkıma uğrayacaktır. Sözüne
güvenilmeyen bir devlet başkanı hem güvenilirliğini, hem de asker
ve halk üzerindeki etkisini yitirecektir.
Devlet başkanının, ahlaki reziletlerden uzaklaşması arzu edilen
bir yönetim için tek başına yeterli olmamakta, bunun yanında belli
başlı faziletlerle donanması da gerekmektedir. Bu açıdan kaydedilecek her türlü gelişme “onun mehâbet ve vakârını arttıracak, onu
azametli ve övgülere layık biri kılacak ve dahası kıyamete kadar övgüyle anılacak bir isim sahibi yapacaktır.”
Bu açıdan ilk yapılması gereken “şehvetlere tabi olmaktan kaçınmak, şüpheli durumlardan bir çıkış yolu bulmak için istişare
etmek, süratli hareket etmekten, düşük tavırlar takınmaktan uzak
durmaktır.” Çünkü meliklerin hem kendileri göz önündedir, hem
de söyledikleri sözler derhal farklı ortamlara intikal eder. İnsanın
kelamı aklının tercümanı, faziletinin de bir göstergesidir. Bu sebeple devlet başkanı, konuşacağı zaman en tatlı sözleri, en güzel,
en doğru, en açık ifadeleri seçmeli ve sesini etrafındakilerin işiteceği kadar yükseltmelidir. Birini tedip etmekle korkuttuğunda,
bu tehdit, işlenen suçların miktarıyla uyumlu olmalı, ceza verme
maslahatı ve caydırıcılık ile had ve miktarı aşmak suretiyle günaha
girmekten kaçınma arasında bir denge sağlamalıdır. Yine o, gazaba gelmemek için özen göstermeli, inatçı olmamalıdır. Zira, “hayra
64Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 15a-19a. Krş.
Ebu Salim b. Talha, Ikdü’l-ferîd li’l-meliki’s-saîd, 135-36.
121
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
rücu, batılda ısrardan ehvendir.” İnsanlara tek tip bir muamelede
bulunmak yerine her bir meselede ilgili kişinin durumuna uygun
olacak şekilde yumuşaklık, sertlik, ikbal, yüz çevirme, müjdeleme,
zorluk çıkartma, yakınlık kurma, alaka kesme, davete icabet etme,
engelleme, kötü muamele (isâe), ihsanda bulunma, bol verme,
azaltma, sınırları aşma, intikam, ikdam, perdeleme, affetme, cezalandırma, görünür olma, kendini gizleme gibi tavırlar takınmalıdır.
Hak edenlere, her birinin durumuna uygun şekilde muamelede
bulunmak en doğru tedbir, hedefe ulaşmak için en iyi yoldur. Böyle davranmamak ise aksi sonuçlar doğurur.65
Devlet başkanının ayrıca, “sırrını tutmayı öğrenmesi, liyakat ehli
olup devlet başkanına vereceği nasihatı Allah’a ibadet etmekle bir
tutup O’na yakınlaşma vesilesi bilen kişilerle sıklıkla istişarede bulunması, zamanını farklı işler için taksim edip tüm vaktini sadece
tek bir konuya odaklanarak geçirmemesi, kifayet ehli görevliler istihdam edip işleri ehil olanlara tevdi etmesi, ehil olmayan birinin
bir vazifeye getirilmesi için yapılan aracılıkları dikkate almaması,
bu evsaftaki kişilere olan maddi yahut manevi borçlarını onları ehil
olmadıkları vazifelere getirerek değil, ya maddi ödeme yaparak, ya
da kendisine yakın kılmak kabilinden bir takım farklı ilişkiler geliştirerek eda etmesi gerekmektedir.”66
Vasıta: Mezalimin Şer‘î Çerçevesi
Klasik fıkıh külliyatına bakıldığında mezalimin çok farklı ve geniş
olarak anlaşıldığı görülmektedir. Özellikle kadıların görev sahasıyla zaman zaman iç içe giren, zaman zaman ise farklılaşan mezalim67 Tahrîrü’s-sülûk’ta, başta devlet başkanı olmak üzere yürütme
gücünü elinde bulunduranlara (vülâtü’l-emr) ait bir vazife olarak
tanımlanmaktadır. Mezalimin amacı olarak “adalet farizasının yerine getirilip zulmün ortadan kaldırılması” görülmektedir. Bu an-
122
Dîvân
2015/2
65Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 20a-23b. Krş.
Ebû Sâlim ibn Talha, Ikdü’l-ferîd li’l-meliki’s-saîd, 137-39.
66Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 23b-28b. Ebu
Salim ibn Talha, Ikdü’l-ferîd li’l-meliki’s-saîd, 137.
67Celal Yeniçeri, “Mezâlim,” DİA, 29: 517. Müstakil olarak Divân-ı Mezâlim’i
ele alan bir çalışma için bkz. Vecdi Akyüz, İslam Hukukunda Yüksek Yargı
ve Denetim, Divan-ı Mezalim (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı
Yayınları, 1995).
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
layış, türünün ilk örnekleri olan Maverdi ve Ferra’nın el-Ahkâmu’ssultâniyye isimli eserlerinde de görülmektedir.68
Memlüklerde mezalim mahkemesi uygulaması 1260’larda
Dârü’l-adllerin kurulması ile başlamış,69 burada öncelikle ceza hukuku alanındaki davalar dinlenmiş, 1350’lerden itibaren aile hukuku ile borçlar hukuku ile ilgili davalar da hükme bağlanmaya başlanmıştır. Zamanın birçok fakihi için mezalim, şeriatın ayrılmaz ve
gerekli bir parçası olarak kabul görmüştür.70
Ali b. Muhammed Gazzali cezalara dair değerlendirme ile mezalim bahsine giriş yapmaktadır. Risalede cezalara ilişkin meseleler
“ukûbât” ile “zevâcir” bir tarafta, “siyasetler” ile “caydırıcı uygulamalar (revâdi)” diğer tarafta olacak şekilde iki ana kısma ayrılmaktadır. İlk kısımdakiler kulların fesada düşmelerini engellemek
için meşru kılınmış (şeraa), ikinci kısımdakiler ise dünya ve ahiret
nizamını (nizâmü’l-meâş ve’l-meâd) muhafaza için vaz edilmiştir
(vadaa).
Ali Gazzali’ye göre, Allah, kulların mezaliminden mesul olan kişinin71 “dinî siyaseti” kuşatmasını zorunlu kılmıştır. Bu zorunluluk
onu kıyamet azabından korumak içindir. Bu kişinin siyaseti, İslam
dininin kavaid ve ahkamının dışında kalıp “gaddar bir siyaset,” Hz.
Peygamber’in şeriatı açısından da “batıl ve günahkar bir siyaset”
olmamalıdır. Zira, bu durumda devlet başkanı, “cehaletleri, zulüm ve gaddarlıkları” sebebiyle cehenneme girecek olanların akıbetine uğrayacaktır. Bu akıbetten, yani azaptan kurtulmanın yolu,
Allah’ın indirdiği ile hükmetmek, caiz olan ve olmayan hususları
bilmek, sırat-ı müstakimi takip etmektir.72
Mezalim sorumlusu ile kadılar arasında belli başlı farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar “mesuliyet sahası, suçun araştırılması
68Mesela, Maverdi bu hususu açık bir şekilde ifade eder. Bkz. el-Ahkâmü’ssultâniyye, 130, 134. Ebu Ya’la el-Ferrâ da benzer şekilde düşünmektedir,
el-Ahkâmü’s-sultâniyye, 84, 87.
69Memlüklerin hâkim olduğu coğrafyada Zengîler ve Eyyûbîler’den itibaren
kurulmaya başlayan dârü’l-adllere dair bkz. Nasser O. Rabbat, “The Ideological Significance of the Dar al-Adl in the Medieval Islamic Orient,” International Journal of Middle East Studies 27 (1995): 3-28.
70Mezalim duruşmalarının ana mekanı olarak belirlenen Dârü’l-adl için hususi bir müftülük makamı da tesis edilmiştir. Konuyla ilgili bkz. Rapoport,
“Royal Justice and Religious Law,” 76.
71Müellif mezalim davalarına bakacak sorumlu için en-nâzır fi’l-mezâlim ifadesini kullanmaktadır.
72Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 28b-29a.
123
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
ve bu çerçevede kullanılabilecek yöntemler” gibi noktalarda yoğunlaşmaktadır. Netice itibariyle, mezalim sorumlusunun görev
alanı, kadılarınkinden daha geniştir. Zira, mezalim görevlisinin
“siyasât” olarak adlandırılan yetkilerine kadılar sahip değildir. Kadılar, kendilerine dava iletilmeden meseleye karışamazlar. Yine,
dava sürecinde sadece kendi bilgileri, ikrar yahut adil bir şahidi delil olarak kabul edebilirler.73
Diğer taraftan, mezalim görevlisinin bir yandan kadıların sahip
olması gereken vasıflara sahip olması, öte yandan da idarecilerde
talep edilen heybet, iffet, tamahtan uzaklık, vera sahipliği, İslam
dini ile ilgili meseleler söz konusu olduğunda kendisini kınayanlara aldırış etmeme, ciddiyet, rüşvetten uzak durma gibi belli başlı
vasıflara ve özellikle kararlılık ve kudrete sahip olması gerekli görülmektedir. Bununla beraber, meşru bir hükme varmak için bu
vasıflar yeterli değildir. Bu sebeple, mezalim meclisinde beş sınıf
görevlinin hazır bulunması şarttır:
a. Muhafızlar (hümât), yardımcılar, silahtarlar (kümât) ve cesaret sahibi kişiler (böylece güçlü ve kuderetli olsun, davalılara
sözü geçebilsin),
b. Tecrübe ve birikimlerinden istifade edilmesi amacıyla kadılar,
c. Kendisine kapalı ve karmaşık gelen hususlarda müracaat
edilebilmesi için fukaha,
d. Dava meclisinde olan biteni kayıt altına almak için katipler,
e. Hakkın yerini bulması için şahitler.74
Verilecek hükmün şer‘î çerçevede kalmasını ve uygulanabilir olmasını sağlayacak bu kişilerin hazır bulunduğu mecliste on farklı dava türü görülebilir.75 Bunlardan ilk üçü herhangi bir şikayet/
dava olmaksızın incelemeye tabi tutulabilir:
73Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 29a-30b.
124
Dîvân
2015/2
74Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 31b-32a. Krş.
Maverdi, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, 134.
75Hem erken dönem siyasi-fıkhi hükümlere ait literatürde, hem de Memlükler dönemi metinlerinde mezalim duruşmalarında fukahanın varlığı bir
gereklilik olarak tespit edilmiş olmasına rağmen, Memlük hukuk tarihiyle
ilgili bazı çalışmalarda “fukaha olmadan da davaların görülebildiği” ileri
sürülmüştür. Konuyla ilgili bir tespit için bkz. Rapoport, “Royal Justice and
Religious Law,” 81.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
a. Raiyyeye yöneticilik yapan (vülât) kişilerin meşru daire dışına çıkmaları, zor kullanarak insanlardan mallarını almaları
ve adaleti terketmeleri,
b. Vergi toplama memurlarının haksızlık yaparak topladıkları
mallar,
c. Divan katiplerinin ahvali ile ilgili mali meseleler,
d. Beytülmaldan maaş alan asker, ulema, kadılar gibi kişilerin
maaşlarının usulüne uygun ve zamanında ödenip ödenmediği,
e. Gasp hadiseleri (Bunlar kendi içinde iki sınıftır: İlki devlet
idarecilerinin gasplarıdır, ikincisi ise güçlü ve kudretli kişilerin kanun tanımaz davranışlara girerek yaptıkları gasplardır.),
f.
Vakıf görevlilerinin ahvalinin teftişi, vakıfların vakfiyelerine
uygun şekilde faaliyet gösterip göstermediklerinin denetimi,
g. Kadıların güç yetirememeleri hasebiyle uygulamaya koyamadıkları hükümleri uygulamaya koymak,
h. Hisbe görevlilerinin güç yetirememeleri nedeniyle engellemekten aciz kaldıkları meseleler,
i.
Cuma, bayram namazları, hac ve cihad gibi zahirî ibadetlerin
durumunun kontrol altında tutulması. Bunların edasındaki
taksir yahut şartlarındaki ihlallerin giderilmesi (Bu ibadetler
Allah hakkı kapsamında olduklarından, kulların haklarından
öncelikle özen gösterilmeye layıktır.),
j.
İki davalı arasındaki meseleleri çözmek (Bu açıdan hakkın
gerekli gördüğü alanın dışına çıkmaz. Taraflar arasında ancak hükkâm ve kadıların hükmettiği ile hükmedebilir.).76
Memlükler döneminde mezalim davalarının kapsamına dair tartışmalar göz önüne alındığında, bu ifadeler dikkat çekicidir. Zira,
kadı ve muhtesiplerin görev alanına girdiği hâlde onların güç yetiremediği meselelerin ve özellikle de son maddede “iki davalı arasındaki meselelerin çözümü” denilmek suretiyle, her türden davanın da bir şekilde mezalimin kapsamına alındığı anlaşılmaktadır.77
76Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 32a-41b.
Bu tasnif, Maverdi’nin tasnifiyle büyük oranda örtüşmektedir. Bkz. elAhkâmü’s-sultâniyye, 134-38.
77Memlükler özelinde mezalim davalarının kapsamına dair bir değerlendirme için bkz. Rapoport, “Royal Justice and Religious Law,” 80-81.
125
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
Mezalim üst başlığı altında toplanan bu dava türlerine bakma
sorumluluğunu, kaza sorumluluğundan farklılaştıran meseleler
arasında, henüz şer‘î delil olma vasfını taşımayan bazı emareler
sebebiyle davayı güçlendirecek yahut zayıflatacak hususların bulunması durumunda, bir takım “siyasi işlere” başvurulabilmesi
yer almaktadır. Bunlar, kadıların doğrudan icra edemeyeceği hususlardır. Davalının aleyhine bulunan bu tür emareler arasında şu
altısı sayılmaktadır:
a. Davacının adil şahitlerin isimlerinin kayıtlı olduğu bir yazılı
belgesinin olması ve bu şahitlerin de onun davası lehinde şahitlik yapmaları,
b. Aynı evsaftaki bir yazılı belgenin gaip olan adil şahitler tarafından tasdik edilmiş olması,
c. Yazılı belgenin adil olup olmadığı bilinmeyen şahitler tarafından tasdik edilmiş olması,
d. Yazılı belgede adil şahitlerin şehadetinin olması mamafih
tüm şahitlerin vefat etmiş olmaları,
e. Davacının elinde kendisini haklı gösteren ve davalıya ait olan
bir yazının bulunmuş olması,
f.
Davanın içerdiği hususlara dair bir hesabın izharı (ki, bu yalnızca fıkhın muamelât kısmında söz konusu olabilir).78
Davacının aleyhine bulunan ve davayı zayıflatan emareler de
büyük oranda yukarıda yazılı olan hususların tekrarından ibaret
olup, bu emarelerin davalının lehine olmasına işaret edilmektedir.
Bu emarelerden hareketle davalıyı korkutmak ve ona karşı zor kullanmak mümkün olabilmekte, kimi durumda da bu türden emareler sebebiyle davacıyı aynı muameleye tabi tutmak gerekmektedir.
Davanın her iki tarafının da davalarını destekleyecek karinelerden
yoksun olması durumunda, mezalim görevlisi zann-ı gâlibinin ağır
bastığı cihet lehine hüküm verecek; bu imkân olmadığında ve davalıların durumlarının bütünüyle birbirine denk olması durumunda ise önce taraflara nasihat edecek, ardından onları korkutacak,
yine bir sonuç alınmazsa bu sefer ya arabulucular aracılığıyla ya da
kadılar vasıtasıyla davayı sonuçlandıracaktır.79
126
Dîvân
2015/2
78Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 41b-52a.
79Ali b. Muhammed Gazzali, tüm bu hususları tafsilatıyla maddeler hâlinde
açıklamakta, fukaha ihtilaflarına da bu çerçevede işaret etmektedir, bkz.
Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 41b-62b. Krş. Maverdi, el-Ahkâmü’ssultâniyye, 138-51. Buradaki değerlendirmelerde olduğu gibi mezalimle 2
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
Hâtime: Devlet Başkanı ve Ceza Hukuku
Tahrîrü’s-sülûk’un “Hâtime” kısmı, “Allah Tealânın had yahut
tazîr ile yasakladığı şer‘î mahzurlar” şeklinde tanımlanan suçlara
ayrılmıştır. Bu kısımda bütün bir ceza hukuku meseleleri değil,
“kadıların çözüme kavuşturamadığı hususlarda mezalimden sorumlu kişinin amelleri” konu edilmektedir. Bu sahada mezalim sorumlusunu kadılardan farklı kılan dokuz nokta vardır:
a. Zanlının iffete iftira (kazif) suçunu, davanın görülmesi için
gerekli şartlar oluşmadan önce soruşturulması,
b. Töhmetin güçlü yahut zayıf olması bakımından zanlının tutum ve tavırları ile ahlaki vasıflarının dikkate alınması,
c. Töhmet, beyyine ve ikrar gibi delillerle sabit olmadan önce,
durumu açığa çıkartmak için zanlının belli bir süre hapsedilmesi,
d. Töhmet güçlü bir hâle geldiğinde zanlının doğruyu ortaya çıkartılması amacıyla tazîr mahiyetinde dövülmesi,
e. Tekrar tekrar suç işleyip bir türlü ıslah olmayan bir suçlunun,
insanlara daha fazla zarar vermesini engellemek için ömür
boyu hapse mahkûm edilmesi,
f.
Allah ve kul haklarındaki ihlalden zanlı olan kişinin durumunu açığa çıkartmak amacıyla talak ve kölelerinin azadı gibi
unsurlarla baskı yapılarak yemin etmeye zorlanması,
g. Suçlulardan zorla tövbe alınması,
h. Gerekli ahlaki ve hukuki vasıfları taşımadıkları için kadılar
açısından şahitlikleri dinlemeye eleverişli olmayan kesimlerin şahitliklerine başvurulması,
i.
Herhangi bir tazminat yahut had cezası gerektirmese de,
kavga edenlerin durumunun dava konusu yapılması.80
Ali Gazzali’ye göre, kadılar ile mezalim sorumluları arasında bu
farkların bulunmasının temel sebebi ümerânın siyasetle, kadılailgili literatürde delil, emâre ve karînelerle ilgili son derece tafsilatlı bir yargılama ve dava dinleme prosedürü fıkhi bir zorunluluk olarak ortaya konulduğu hâlde kimi araştırmacılar “mezalim duruşmasında serdedilen delillerin çıkarcılık dışındaki hiçbir kayıtla mukayyet olmadığını” ileri sürebilmektedirler. Mesela bkz. Jorgen S. Nielsen, Secular Justice in an Islamic
State: Mazalim under the Bahri Mamluks, 662/1264–789/1387 (Istanbul:
Nederlands Historisch-Archaelo, 1985), 76.
80Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 62b-67a.
127
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
rın ise ahkâmla sorumlu olmalarıdır. Bu farklılıklar, suçun sübutu
öncesine dair olup suçun ikrar yahut beyyine ile sabit olmasından
sonra had ve diğer cezaların tatbiki açısından kadılar ile ümerâ arasında bir fark bulunmaz.81
Hâtimenin son konusu, cezaların (zevâcir) türlerine dair olup,
bu açıdan hadler ve tazîr olarak ikiye ayrılmakta ve her bir kısımla
ilgili mezhep farklılıklarına da işaretle, kısaca malumat verilmektedir. Hadler de kendi içerisinde iki kısım olup, ilk kısımda Allah
hakkı olanlar yer alır. Bunlar namaz, oruç ve hac gibi farz bir ibadeti terk etme sonucu gerekli olan had cezaları ile zina etmek, şarap
içmek, hırsızlık ve yol kesmek bir tarafta; namuslu bir kadına zina
iftirası ile kullara karşı işlenen suçlardaki kısas diğer tarafta olacak şekilde, Allah’ın haram kıldığı bir masiyetin işlemek sebebiyle
gereken hadler olmak üzere iki kısımdır. Tazîrle ilgili herhangi bir
ilave malumat aktarmayan müellif ceza hukukuna dair konunun
detaylarının fıkıh kitaplarında olduğunu ve ihtiyaç halinde bu kitaplara müracaat edilmesi gerektiğini ifade ederek risalesini sonlandırmaktadır.82
Değerlendirme
Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 1453-1461 yılları arasında sultanlık yapan Ebü’n-Nasr el-Melikü’l-Eşref Seyfüddin İnal’ın (ö.
865/1461) sağladığı, nispeten istikrarlı bir ortamda, Kahire’de Ali
b. Muhammed Gazzali tarfından kaleme alınmıştır. Yazar, devlet
mekanizması ile ilgili meseleleri soyut bir düzlemde ele alıp tartışmakla yetinmemekte, devlet başkanının ve dolayısıyla yönetilenlerin vazife ve vasıflarını, iyi ve istenen idarenin imkânı sorusuyla
birlikte ele alarak, bütünüyle şeriat ile uyumlu bir tatbikat ortaya
koyabilme meselesine odaklanmaktadır.83 Nitekim yazar, eserini belirli bir idareci için kaleme alıp ona ithaf etmek yerine, genel
bir fayda mülahaza ederek daha geniş bir muhatap kitlesi için telif
ettiğini ifade etmektedir: “Bu kitabı, [ümmetin] işlerinin yüklerini
üstlenen tüm idareciler için bir destek, cumhurun maslahatını sağ-
128
Dîvân
2015/2
81Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 67a.
82Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 67b-70b.
83Ali Gazzali’nin konuya faziletler yerine reziletlerle giriş yapması, dönemine yönelik bir dolaylı itirazı dile getirdiğine ve içinde bulunduğu şartlardan
şikayetçi olduğuna dair bir emare olarak görülebilir. Bu hususa dikkatimi
çeken kıymetli arkadaşım Ammar İbrahim’e teşekkür ederim.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
lama vazifesini üstlenip bunun gereğini yapmak isteyenler için bir
tutamak noktası olması için telif ettim.”84
Yossef Rapoport metnin kaleme alındığı XV. yüzyılda her kademeden yürütme gücünü elinde tutanların kendi mezalim mahkemelerini oluşturmaya yöneldiklerini tespit etmektedir.85 Bu dikkate alındığında, Ali Gazali’nin bu metni telif ederek, muhtemel
şeriat dışı uygulamaları engelleme ve bazı yanlışlıkları eleştirerek
onların önünü kesme amacında olduğu söylenebilir. Metinde yer
alan kıssaların, mezalim duruşmalarında, konumları ne olursa olsun, davacı ve davalının eşit muamele görmesinin ve aralarında
şeriata uygun bir şekilde hükme varılmasının ehemmiyetine vurgu
yapması yazarın bu amaca sahip olduğuna delil olabilir.
Ali b. Muhammed Gazzali’nin daha önceki fikhi literatürde ve
ayrıca felsefe ve ahlakla ilgili eserlerde yer alan, devlet başkanının
görevleri ve yetkileri konusundaki bilgileri kendi dönemine taşıdığı
ve eserini devlet ve hanedandan bağımsız ortak bir ilmî/dinî referans geleneğine aidiyet bilinciyle kaleme aldığı söylenebilir. Bu bilincin esasını ise “şeriata ittiba” mefhumunun oluşturduğunu ileri
sürmek mümkündür.
Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk’ün dönemindeki tartışmalar
bakımından yerini tespit etmek başta olmak üzere, eserin kaynakları, özellikle Maverdi tarafından işaret edilen ahkâm-siyaset
ayrımının86 eserde vurgulu bir şekilde öne çıkarılması, bu tasnifin
kendisinden önceki diğer eserlerle irtibatının tespiti ve sonraki
eserlere etkisinin olup olmadığı gibi meseleler müstakil çalışmaları
gerektirmektedir.
84Ali b. Muhammed Gazzali, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, 12a.
85Risalenin kaleme alındığı yıllarda zalim siyaset söyleminin her türden siyasinin kendi mahkemesini kurmaya başlaması nedeniyle kitaplara girdiği
anlaşılmaktadır. Bu açıdan Makrizi’den başka İbn Tağriberdi’nin 861/1456–
57 ile 863/1458–59 yıllarını anlattığı kısımda “zalim siyasetten” şikayet ettiği
yönündeki tespit için bkz. Rapoport, “Royal Justice and Religious Law,” 96.
86Maverdi, el-Ahkâmü’s-sultâniyye, 324.
129
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
KAYNAKÇA
Ahmed, Fuad Abdülmün‘im. “Takdîm.” Tahrîrü’s-sülûk fî
tedbîri’l-mülûk. Haz. Fuad Abdülmün‘im Ahmed. İskenderiye:
Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, 1982.
Arif, Nasr Muhammed. Fî Mesâdiri’t-türâsi’s-siyâsiyyi’l-İslâmî:
Dirâse fî işkâliyyeti’t-ta‘mîm kable’l-istikrâ ve’t-ta’sîl. Virginia: elMa‘hedü’l-âlemî li’l-fikri’l-İslâmî, 1994.
Babanzade, Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifin esmâü’lmüellifin ve asarü’l-musannifin. Haz. Kilisli Rifat Bilge, İbnülemin
Mahmûd Kemal İnal, Avni Aktuç. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı,
1951.
–––. Îzâhü’l-meknûn fî zeyli ala Keşfü’z-zünûn an esâmii’l-kütüb
ve’l-fünûn. Haz. M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. 2. bas.
Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1972.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed, Şuabü’l-îmân. Haz. Abdülalî Abdülhamid Hâmid, Riyad, 2003/1423.
Bilgin, Orhan. “Ferağ Kaydı.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
–––. “Yazma.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
Bursalı Mehmed Tahir. Siyasete müteallik âsâr-ı İslâmiyye. İstanbul: Kader Matbaası, 1330.
Cüveyni, İmâmü’l-Haremeyn. el-Gıyâsî: Gıyâsü’l-ümem fi’ltiyâ­
si’z-zulem. Haz. Abdülazîm ed-Dîb. Katar: el-Mektebetü’l-kübrâ,
1401/1981.
Çubukçu, Asri. “Devâtdâr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
Darling, Linda. “Medieval Egyptian Society and the Concept of
the Circle of Justice.” Mamluk Studies Review 10/2 (2006): 16.
Duran, Gülnur. “Tehzip.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
el-Ferra, Ebu Ya‘la. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Haz. Mahmud Hasan. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1994.
130
Dîvân
2015/2
Gazzali, Ali b. Muhammed. Kitâbü’s-Sülûk fî tedbîri’l-mülûk. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, no. 1854.
–––. Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk. el-Hızânetü’l-Melikiyye
(Rabat), no. 809.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
–––. Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk. Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab Mustafa Efendi, no. 994.
el-Halef, Salim b. Abdullah. Nuzumü hükmi’l-Ümeviyyîn
ve rüsûmühüm fi’l-Endelüs. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye,
2003/1424.
Erünsal, İsmail E. “Âşir Efendi Kütüphanesi.” Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi.
–––. Türk Kütüphaneleri Tarihi: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar
Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1991.
Şeyzerî, Ebü’n-Necib Celaleddin. el-Menhecü’l-meslûk fî
siyâseti’l-mülûk. Haz. Ali Abdullah el-Musa. ez-Zerka: Mektebetü’lMenâr, 1987/1408.
İbn Cemâa, Bedreddin. Adl’e Boyun Eğmek: Ehl-i İslâm’ın Yönetimi İçin Hükümler. 1988. Çev. Özgür Kavak. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
İbn İyas, Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. Bedâiü’z-zuhûr fî
vekâii’d-dühûr. Haz. Muhammed Mustafa. Kahire: el-Hey’etü’lMısriyyetü’l-Âmme, 1984/1404.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Şerhu’s-siyâseti’ş-şer‘iyye fî ıslâhi’rrâî ve’r-raiyye. Haz. Muhammed b. Sâlih el-Useymin. Kahire: Dâru
İbn Heysem, 2005.
İbnü’l-A‘rec, Ebü’l-Fazl Muhammed. Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’lmülûk. Haz. Fuad Abdülmün‘im Ahmed. İskenderiye: Müessesetü
Şebâbi’l-Câmia, 1982.
Katip Çelebi. Keşfü’z-zünûn an esâmii’l-kütüb ve’l-fünûn. Haz.
Mehmet Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. Beyrut: Dârü İhyâi’ttürâsi’l-Arabî, 1982.
Maverdi, Ebü’l-Hasen. el-Ahkâmü’s-sultâniyye [ve’l-vilâyâtü’ddîniyye]. Haz. Ahmed Câd. Kahire: Dârü’l-hadîs, 2006.
Nasibi, Ebû Sâlim Muhammed b. Talha. Ikdü’l-ferîd li’l-meliki’ssaîd. Kahire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1983.
Nielsen, Jorgen S. Secular Justice in an Islamic State: Mazalim
under the Bahri Mamluks, 662/1264–789/1387. İstanbul: Nederlands Historisch-Archaelo, 1985.
Rapoport, Yossef. “Royal Justice and Religious Law: Siyasah and
Shari‘ah under the Mamluks.” Mamluk Studies Review 16 (2012).
131
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
Sehavi, Şemsüddin Muhammed. ed-Davü’l-lâmi, ed-Davü’llâmi. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-Hayâ, ts.
Turtuşi, Muhammed. Sirâcü’l-mülûk. Haz. Muhammed Fethi
Ebu Bekr. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyeti’l-Lübnaniyye, 1994.
Yazıcı, Hüseyin. “Mukabele Kaydı.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi.
Yeniçeri, Celal. “Mezâlim.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm: Kamusu teracimi li-eşheri’r-rical
ve’n-nisa. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
132
Dîvân
2015/2
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
Ali b. Muhammed Gazzali, Kitâbü Tahrîri’s-sülûk fî tedbîri’lmülûk, Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab Mustafa Efendi,
no. 994, vr. 1b.
133
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
Ali b. Muhammed Gazzâlî, Kitâbü Tahrîri’s-sülûk fî tedbîri’lmülûk, Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab Mustafa Efendi,
no. 994, vr. 70b.
134
Dîvân
2015/2
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
Kitâbü’s-Sülûk fî tedbîri’l-mülûk, SK, Ayasofya, no. 1854, vr. 1b.
135
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
136
Dîvân
2015/2
Kitâbü’s-Sülûk fî tedbîri’l-mülûk, SK, Ayasofya, no. 1854, vr. 112b.
Tahrîri’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, el-Hızânetü’l-Melikiyye, Rabat, no. 809, 1b.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
137
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
138
Dîvân
2015/2
Tahrîri’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, el-Hızânetü’l-Melikiyye, Rabat, no. 809, 90a.
XV. Yüzyılda Kahire’de Siyaset, Hukuk ve Ahlakı Birlikte Düşünmek
Tahrîri’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk, el-Hızânetü’l-Melikiyye, Rabat, no. 809, 90b.
139
Dîvân
2015/2
Özgür KAVAK
Thinking Politics, Law, and Ethics in Cairo in the Fifteenth Century: Ali al-Ghazzali’s Treatise, Tahrir al-Suluk fi Tadbir al-Muluk
Abstract
Various considerations exist in the literature about the author of Tahrir al-Suluk fi Tadbir al-Muluk, a treatise written
in Cairo during the Mamluk era containing both political
and judicial provisions. The Tahrir was first published by
Fu‘ad Abd al-Mun‘im Ahmad, who cited Abu al-Fadl Muhammad al-A‘raj (d. 1519) as the original author. This study
argues that Abd al-Mun‘im Ahmad misidentified the author
of the treatise, and that it was actually written in 1454 by Ali
b. Muhammed al-Gazzali (d.1473/74), who passed away 50
years before al-A‘rec.
The Tahrir consists of four main parts: the prologue, introduction, main part, and conclusion. The prologue deals
with the importance and responsibilities of the ruler, while
the introduction addresses his ethical qualities. The main
part, the longest section of the study, focuses on the issue
of mazalim. The conclusion attempts to place the acts of the
caliph regarding criminal law into an Islamic framework.
The treatise analyzes decrees about procedures for judicial rulings, with an eye to the conditions of the period, and
uses this analysis as the basis for describing the position of
political authority. Additionally, it discusses possible ways
of applying the sharia in cases that exceed judges’ responsibility, authority, or ability.
Ali al-Gazzali divides these decrees into two types, according to who carries them out. Judges apply judicial decrees
(ahkam), while rulers apply political ones (siyasa). Sharia
is thus presented as a higher category encompassing both
ahkam and siyasa. The treatise deserves special attention
for emphasizing this distinction, which traces back to alMawardi (d. 1058), and bringing it once again to the fore in
fifteenth-century Cairo.
140
Dîvân
2015/2
Keywords: Political-Legal Rules, Mazalim, Mamluks, Criminal Law.
Download