para ve banka - Kitap Okur Yazar
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2667 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1633 PARA VE BANKA Yazarlar Doç.Dr. Nilgün ÇA⁄LARIRMAK USLU (Ünite 1) Prof.Dr. Fatih ÖZATAY (Ünite 2, 7, 8) Doç.Dr. Elif AKBOSTANCI (Ünite 3, 4) Yrd.Doç.Dr. Bilge Ka¤an ÖZDEM‹R (Ünite 5, 6) Editörler Doç.Dr. Nilgün ÇA⁄LARIRMAK USLU Yrd.Doç.Dr. Bilge Ka¤an ÖZDEM‹R ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Dilek K›lb›y›k Grafikerler Ayflegül Dibek Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Para ve Banka ISBN 978-975-06-1332-6 3. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 21.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Nisan 2013 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii K›saltmalar ................................................................................................... ix Para ve Finansal Sistem........................................................... PARA VE PARANIN FONKS‹YONLARI ....................................................... Paran›n De¤iflim Arac› Olma Fonksiyonu .................................................. Paran›n Hesap Birimi Olma Fonksiyonu ..................................................... De¤er Saklama Arac› Olma Fonksiyonu...................................................... Parasal Büyüklükler ...................................................................................... ÖDEMELER S‹STEM‹N‹N GEL‹fi‹M‹.............................................................. Mal Para ......................................................................................................... ‹tibari Para ..................................................................................................... Çek ................................................................................................................. Elektronik Para ............................................................................................. F‹NANSAL S‹STEM VE EKONOM‹ ............................................................... Finansal Sistemin Temel ‹fllevleri ................................................................. Riskin Paylafl›lmas› ................................................................................. Likidite .................................................................................................... Bilgi Aktar›m› ......................................................................................... F‹NANSAL VARLIKLAR.................................................................................. F‹NANSAL KURUMLAR ................................................................................. Mevduat Toplayan Kurumlar........................................................................ Sigorta ve Emeklilik Fonlar› ......................................................................... Borsa Arac› Kurumlar›................................................................................... Di¤er Yat›r›m Arac›lar› .................................................................................. F‹NANSAL P‹YASALAR.................................................................................. Borç ve Ortakl›k Piyasalar› ........................................................................... Birincil ve ‹kincil Piyasalar .......................................................................... Organize ve Tezgâh Üstü Piyasalar ............................................................ Spot ve Vadeli Piyasalar .............................................................................. Para ve Sermaye Piyasalar› ........................................................................... DÜNYA’DA MERKEZ BANKACILI⁄ININ GEL‹fi‹M‹ .................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden 1 ........................................................................................... Yaflam›n ‹çinden 2 ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 2 Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi ..................................... 30 FA‹Z HADD‹N‹N BEL‹RLENMES‹ ................................................................. Baz› Kavramlar .............................................................................................. Bugünkü De¤er....................................................................................... Vadeye Kadar Verim............................................................................... Getiri Oran›.............................................................................................. Reel Faiz Haddi ....................................................................................... 1. ÜN‹TE 3 3 5 6 6 8 8 8 8 9 9 11 11 12 12 12 14 14 15 16 16 17 17 17 18 18 19 19 21 23 24 24 27 28 28 29 31 31 31 32 33 34 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Faiz Haddinin Belirlenmesi .......................................................................... Tahvil Talebi............................................................................................ Tahvil Arz› ............................................................................................... Denge....................................................................................................... Risk ve Faiz ................................................................................................... K›sa Vadeli Faiz Hadleri ‹le Uzun Vadeli Faiz Hadleri Aras›ndaki ‹liflki... Bekleyifller Kuram› .................................................................................. Vade Primi ............................................................................................... DÖV‹Z KURUNUN BEL‹RLENMES‹.............................................................. Nominal ve Reel Döviz Kuru ....................................................................... Sat›n Alma Gücü Paritesi .............................................................................. Kapsanmam›fl Faiz Haddi Paritesi ................................................................ Türkiye Tahvili Tutarsa Bekledi¤i Getiri ............................................... ABD Tahvili Tutarsa Bekledi¤i Getiri .................................................... Denge....................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3. ÜN‹TE 36 36 37 38 38 39 40 42 43 43 44 46 46 46 47 51 53 54 54 55 Finansal Kurumlar ve Piyasalar.............................................. 56 F‹NANSAL S‹STEM‹N ‹fiLEY‹fi‹ ..................................................................... EKS‹K B‹LG‹: TERS SEÇ‹M VE AHLAK‹ TEHL‹KE ...................................... Ters Seçim ..................................................................................................... Kullan›lm›fl Araba Piyasas›: Limon Piyasas› ........................................... Ters Seçim Sorununun Çözüm Yollar›................................................... Ahlaki Tehlike ............................................................................................... Ortakl›k Piyasalar›nda Ahlaki Tehlike: Asil-Vekil Problemi ................. Asil-Vekil Sorununun Çözüm Yollar› ..................................................... Borç Piyasalar›nda Ahlaki Tehlike ......................................................... Batmas›na ‹zin Verilemeyecek Kadar Büyük Olmak: Finansal Kurumlarda Ahlaki Tehlike .................................................................... F‹NANSAL S‹STEM‹N ‹KT‹SAD‹ ANAL‹Z‹ .................................................... F‹NANSAL GEL‹fiME VE ‹KT‹SAD‹ AKT‹V‹TE............................................. F‹NANSAL KR‹ZLER ..................................................................................... Finansal Kriz Modelleri ................................................................................. Finansal Krizlerin Ekonomik Aktiviteyi Etkileme Kanallar› ........................ Finansal Krizlerin Bulafl›c›l›¤› ....................................................................... Sürü Davran›fl› ........................................................................................ Ticari Ba¤lar ........................................................................................... Finansal Ba¤lar ....................................................................................... Türkiye’de Finansal Krizler........................................................................... F‹NANSAL P‹YASALARIN DÜZENLENMES‹ VE DENETLENMES‹ .............. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden .......................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 57 58 59 59 60 61 61 62 63 64 64 69 71 72 73 74 75 75 76 76 77 79 81 82 83 84 85 v ‹çindekiler Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi................................. 86 BANKACILIK SEKTÖRÜ B‹LANÇOSU.......................................................... Varl›klar.......................................................................................................... Rezervler (Nakit Varl›klar) ...................................................................... Menkul K›ymetler.................................................................................... Krediler .................................................................................................... Yükümlülükler............................................................................................... Mevduatlar ............................................................................................... Kullan›lan Krediler .................................................................................. Repo ‹fllemlerinden Sa¤lanan Fonlar ..................................................... Özkaynaklar................................................................................................... Türkiye’de Bankac›l›k Sektörü Bilançosundaki Önemli Kalemlerin Geliflimi................................................................................. TEMEL BANKACILIK ................................................................................... BANKA YÖNET‹M‹ ....................................................................................... Likidite Yönetimi ........................................................................................... Varl›k Yönetimi ............................................................................................. Yükümlülük Yönetimi................................................................................... Özkaynak Yönetimi ...................................................................................... Risk Yönetimi ................................................................................................ Likidite Riski ............................................................................................ Kredi Riski ............................................................................................... Faiz Riski.................................................................................................. Piyasa Riski.............................................................................................. Kur Riski .................................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden 1 ........................................................................................ Yaflam›n ‹çinden 2 ........................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 93 95 96 97 99 100 100 103 103 103 104 105 106 107 109 110 110 111 112 112 113 Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge ....... 114 PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹.................................................................... PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ YÖNÜYLE MERKEZ BANKALARI ........... Merkez Bankas› ve Parasal Taban›n Kontrolü ............................................ Merkez Bankalar›n›n Bilançolar›na Ayr›nt›l› Bir Bak›fl: TCMB Analitik Bilançosu Örne¤i ........................................................... PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ YÖNÜYLE BANKACILIK SEKTÖRÜ........ Mevduat Yarat›lmas›: Çok Say›da Banka ..................................................... Mevduat Çarpan› ........................................................................................... PARA ÇARPANININ ELDE ED‹LMES‹ .......................................................... PARA P‹YASASINDA DENGE ....................................................................... Para Piyasas›nda Denge ve Faiz Oran›n›n Belirlenimi .............................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. 4. ÜN‹TE 87 88 88 89 89 90 90 91 91 92 115 116 117 119 122 125 127 129 131 134 137 138 139 5. ÜN‹TE vi ‹çindekiler Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 140 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 141 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 141 6. ÜN‹TE Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› ............. 142 PARASAL AKTARIM MEKAN‹ZMASI ............................................................ Faiz Kanal› .................................................................................................... Döviz Kuru Kanal›......................................................................................... Kredi Kanal› ................................................................................................. Banka Kredileri Kanal›............................................................................ Bilanço Kanal› ......................................................................................... Varl›k Fiyatlar› Kanal› .................................................................................. Parasal Aktar›m Mekanizmas›nda Gecikme Sorunu .................................. MAL‹YE POL‹T‹KASI VE PARA POL‹T‹KASI ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹M .... Kamu Borcu ve Aç›klar›n Finansman› ......................................................... Sevimsiz Monetarist Aritmetik ...................................................................... Mali Bask›nl›k ve Parasal Bask›nl›k ............................................................ ENFLASYON VE ENFLASYONUN MAL‹YETLER‹ ....................................... Enflasyonun Hesaplanmas› ve Fiyat Endeksleri.......................................... Beklenmeyen Enflasyonun Maliyetleri......................................................... Beklenen Enflasyonun Maliyetleri .............................................................. Deflasyon ve Likidite Tuza¤› ........................................................................ Deflasyonun Ortaya Ç›k›fl› ........................................................................... Deflasyon ve Likidite Tuza¤›: Japonya Örne¤i .................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden 1 ........................................................................................ Yaflam›n ‹çinden 2 ........................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 7. ÜN‹TE 143 143 144 145 145 145 147 148 150 150 152 153 153 154 156 157 157 158 159 162 164 165 166 166 167 168 168 Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri .. 170 MERKEZ BANKASI BA⁄IMSIZLI⁄I .............................................................. Araç ve Amaç Ba¤›ms›zl›¤› ........................................................................... Ekonomik Ba¤›ms›zl›k .................................................................................. Politik Ba¤›ms›zl›k......................................................................................... Ba¤›ms›zl›¤›n Önemi ..................................................................................... Türkiye’de Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ..................................................... PARASAL KONTROL ..................................................................................... DÖV‹Z KURUNA DAYALI REJ‹MLER........................................................... Resmi Dolarizasyon....................................................................................... Para Kurullar›................................................................................................. Sabit Döviz Kuru Rejimleri ........................................................................... Dalgal› Döviz Kuru Rejimleri........................................................................ ENFLASYON HEDEFLEMES‹......................................................................... Klasik Enflasyon Hedeflemesi ...................................................................... Amaç ........................................................................................................ Üretim, Talep ve Faiz Haddi ................................................................. 171 172 172 172 172 173 174 176 176 177 178 179 179 180 180 181 vii ‹çindekiler Enflasyon ve Üretim................................................................................ Merkez Bankas›n›n Politika Faizini Belirlemesi .................................... Enflasyon Hedeflemesinde Yeni Aray›fllar................................................... Enflasyon Hedeflemesinin Ön Koflullar›...................................................... fieffafl›k ve Hesap Verme ............................................................................. Tasar›m........................................................................................................... Türkiye’de Enflasyon Hedeflemesi............................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden 1 ........................................................................................ Yaflam›n ‹çinden 2 ........................................................................................ Yaflam›n ‹çinden 3 ........................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 182 182 184 185 186 187 187 189 190 191 192 192 193 194 195 Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› ................................ 196 PARA POL‹T‹KASININ AMAÇLARI............................................................... Fiyat ‹stikrar›.................................................................................................. Finansal ‹stikrar ............................................................................................. Di¤er Amaçlar................................................................................................ TCMB’nin Amaçlar› ................................................................................. PARA POL‹T‹KASININ ARAÇLARI................................................................ Koridor Sistemi ve Politika Faizi .................................................................. Bankac›l›k Sisteminin Likidite Talebi ve Likidite Arz›................................. Likidite Yönetimi ........................................................................................... Zorunlu (Munzam) Karfl›l›k Oran›.......................................................... Makro-sak›ngan Araçlar .......................................................................... Aç›k Piyasa ‹fllemleri ............................................................................... Reeskont Kredileri................................................................................... ‹letiflim Politikas› ........................................................................................... Döviz Kuru Politikas› Araçlar› ...................................................................... TCMB’nin Araçlar› ......................................................................................... Zorunlu Karfl›l›k Sistemi.......................................................................... Koridor Sistemi ve Politika Faizi ............................................................ Aç›k Piyasa ‹fllemleri ............................................................................... Reeskont Kredisi ve Reeskont Faiz Oran› ............................................. ‹letiflim Politikas› ..................................................................................... Döviz Müdahaleleri ve ‹haleleri ............................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 197 197 198 200 202 203 203 205 206 207 207 208 209 209 210 211 211 212 213 213 213 213 214 215 216 217 217 218 Sözlük ................................................................................... 219 8. ÜN‹TE viii Önsöz Önsöz Para ve banka dersi, ülkemizdeki iktisat ve iflletme a¤›rl›kl› e¤itim veren tüm fakültelerde zorunlu ya da seçimlik ders olarak okutulmaktad›r. Editörlü¤ünü yapm›fl oldu¤umuz Para ve Banka kitab›; iktisat e¤itimi alan ö¤rencilerin para ve bankac›l›k konusundaki bilgilerini artt›rmalar›na, bu bilgileri analitik olarak de¤erlendirmelerine ve güncel uygulamalar›n ard›nda bulunan faktörleri daha net anlamalar›na ve de¤erlendirmelerine yard›mc› olmak amac›yla tasarlanm›flt›r. Bu kapsamda haz›rlad›¤›m›z kitab›m›z sekiz üniteden oluflmaktad›r. ‹lk ünite olan “Para ve Finansal Sistemin” içeri¤i para ve bankac›l›k sektöründe yer alan temel kavramlar›n de¤erlendirilmesine ve bu kavramlar aras›nda var olan iliflkilerin anlafl›lmas›na yöneliktir. ‹kinci ünite , “Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. “Faiz” ve “döviz kuru” gibi günlük yaflam›m›z›n ayr›lmaz bir parças› olan iki temel iktisadi de¤iflken derinlemesine analiz edilmifl ve bu de¤iflkenlerin nas›l belirlendikleri tart›fl›lm›flt›r. “Finansal Kurumlar ve Piyasalar”, bafll›kl› üçüncü ünitede finansal sistemin temel parçalar› olan finansal kurumlar›n ve finansal piyasalar›n türleri ve ifllevleri hakk›nda ayr›nt›l› bilgi verilmifltir. Ayr›ca bu ünitede dünyada ve Türkiye’de finansal sistemin yap›s› hakk›nda de¤erlendirmeler yap›lm›flt›r. “Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi” bafll›¤›n› tafl›yan dördüncü ünite; bankac›l›k sektörünün iflleyiflini, banka bilançolar›n›n temel kalemlerini, banka yönetiminin temel sorunlar›n› aç›klamaktad›r. Kitab›m›z›n beflinci ünitesi “Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge” ismini tafl›makta ve içerik olarak temelde, merkez bankas› bilançosu ve parasal taban aras›ndaki iliflkiyi, bankalar›n para yarat›lmas›ndaki rolünü ve para piyasas›n›n iflleyiflini konu edinmifltir. Alt›nc› ünite, “Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar›” ismini tafl›maktad›r. Merkez bankalar›n›n para politikas› uygulamalar›n›n reel ekonomiyi nas›l etkiledi¤i ve ça¤dafl para politikas› uygulamalar› içerisinde oldukça önemli bir yere sahip olan “fiyat istikrar›” kavram› üzerine odaklanmaktad›r. Yedinci ünite ise “Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri” bafll›¤› alt›nda, öncelikle merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› kavram›n› tart›flmakta, daha sonra parasal kontrol rejiminin ve farkl› döviz kuru rejimlerinin üzerinde durmaktad›r. Küresel krizden önce ço¤u merkez bankas›n›n uygulad›¤› enflasyon hedeflemesi rejimi anlat›lmaktad›r. Bu bölümde ayr›ca küresel krizden sonra ortaya ç›kan yeni para politikas› rejimleri aray›fllar›na iliflkin tart›flmalarda yer almaktad›r. Kitab›m›z son ünitesi olan “Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar›” ünitesi para politikas›n›n ulaflmak istedi¤i amaçlar›, iktisadi aç›dan finansal istikrar ve fiyat istikrar›n›n önemini ve bu amaçlara ulaflabilmek için merkez bankalar›n›n sahip olduklar› araçlar› incelemektedir. Kitab›n içeri¤inin haz›rlanmas› sürecinin bafl›ndan, dizgiye girdi¤i son aflamaya kadar de¤erli öneri ve fikirleriyle önemli ölçüde katk›da bulunan, her zaman yol gösterici olan de¤erli yazarlar›m›z Say›n Prof.Dr. Fatih ÖZATAY ve Say›n Doç.Dr. Elif AKBOSTANCI’ya ne kadar teflekkür etsek azd›r. De¤erli katk›lar›ndan dolay› Rektörümüz Say›n Prof.Dr. Davut AYDIN’a, ö¤retim tasar›mc›lar› Prof.Dr. Cengiz Hakan AYDIN ve Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç KUMTEPE’ye ve baflta Ufuk ÖNCE olmak üzere Aç›kö¤retim Fakültesi dizgi biriminin de¤erli ekibine çok teflekkür ediyoruz. Editörler Doç.Dr. Nilgün ÇA⁄LARIRMAK USLU Yrd.Doç.Dr. Bilge Ka¤an ÖZDEM‹R K›saltmalar K›saltmalar AB : Avrupa Birli¤i ABD : Amerika Birleflik Devletleri BDDK : Bankac›l›k Denetleme ve Düzenleme Kurulu BOJ : Japonya Merkez Bankas› D‹BS : Devlet ‹ç Borçlanma Senedi DPT : Devlet Planlama Teflkilat› ECB : Avrupa Merkez Bankas› FED : ABD Merkez Bankas› GSYH : Gayrisafi Yurtiçi has›la IMF : Uluslararas› Para Fonu ‹MKB : ‹stanbul Menkul K›ymetler Borsas› LIBOR : Londra bankalararas› borç verme faiz oran› TBB : Türkiye Bankalar Birli¤i TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› TMSF : Tasarruf Mevduat› Sigorta Fonu TÜFE : Tüketici Fiyatlar› Endeksi TÜ‹K : Türkiye ‹statistik Kurumu ÜFE : Üretici Fiyatlar› Endeksi ix 1 PARA VE BANKA Amaçlar›m›z N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Paray›, fonksiyonlar›n› da içerecek flekilde tan›mlayabilecek, Ödemeler sisteminin geliflim aflamalar›n› tart›flabilecek, Finansal sistemin temel unsurlar›yla birlikte iflleyiflini aç›klayabilecek, Finansal varl›klar› ay›rt edebilecek, Finansal kurumlar›n çeflitlerini ve nas›l arac›l›k yapt›klar›n› aç›klayabilecek, Finansal piyasalar› s›n›fland›rabilecek, Merkez bankac›l›¤›n›n geliflimini betimleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • Paran›n Fonksiyonlar› • Ödemeler Sistemi • Mal Para • ‹tibari Para • Çek ve EFT • Finansal Kurumlar • Ticari Bankalar • Kat›l›m Bankalar› • Sigorta • Kamu ve Özel Emeklilik Fonlar› • Yat›r›m Arac›lar› • Finansal Kiralama • Faktöring • Tüketici Finansman fiirketleri • Varl›k Yönetimi fiirketleri • Finansal Sistemin ‹fllevleri • Merkez Bankas› • Dolayl› ve Dolays›z Finans • Dolafl›mdaki para • Emisyon • M1 • M2 • M3 ‹çindekiler Para ve Banka Para ve Finansal Sistem • PARA VE PARANIN FONKS‹YONLARI • ÖDEMELER S‹STEM‹N‹N GEL‹fi‹M‹ • F‹NANSAL S‹STEM VE EKONOM‹ • F‹NANSAL VARLIKLAR • F‹NANSAL KURUMLAR • F‹NANSAL P‹YASALAR • DÜNYADA MERKEZ BANKACILI⁄ININ GEL‹fi‹M‹K Para ve Finansal Sistem PARA VE PARANIN FONKS‹YONLARI ‹ktisatç›lar paray›, mal ve hizmet al›m›nda ve borçlar›n ödenmesinde genel kabul görmüfl bir ‘nesne’ olarak tan›mlar. Farkl› bir ifadeyle para, de¤iflimlerde genel kabul gören herhangi bir nesnedir. Bir nesnenin mal ve hizmet al›m›nda ve borçlar›n ödenmesinde genel kabul görmesi için baz› özellikleri olmas› gerekmektedir. Tarihsel süreçte para olarak kabul edilen nesnelerin neler oldu¤una bakt›¤›m›zda bunlar›n üç temel özelli¤i oldu¤unu görmekteyiz: Birincisi, de¤iflim arac› olarak kullan›lmaktad›rlar. ‹kincisi, hesap birimidirler ve üçüncüsü, de¤er saklama arac› olma fonksiyonunu sa¤lamaktad›rlar. Paran›n De¤iflim Arac› Olma Fonksiyonu Paran›n olmad›¤› bir ekonomi düflünelim. ‹htiyac›n›z olan mallar› ve hizmetleri nas›l edineceksiniz? Para kullan›lmadan mallar›n ve hizmetlerin yine mallar ve hizmetler ile de¤ifltirilmesine takas ad› verilir. Takas ekonomisinde her fleyden önce ihtiyac›n›z olan mal ve hizmetleri elde etmek için sizin de sunaca¤›n›z bir mal ya da hizmet olmal›d›r. Örne¤in bir üreticinin bu¤day›n› pazara götürdü¤ünü ve bunun karfl›l›¤›nda ayakkab› almak istedi¤ini düflünelim. Bu¤day›n› ayakkab› ile de¤ifltirmek için pazarda ayakkab› satan ve karfl›l›¤›nda bu¤day almak isteyen birini bulmas› gerekiyor. Bulamazsa? Böyle karfl›l›kl› bir ihtiyaç iliflkisi ortaya ç›kmazsa üçüncü bir kiflinin sizin ihtiyaçlar›n›z›n efllefltirilmesinde yard›mc› olarak devreye girmesi gerekiyor. fians eseri, üçüncü kifli bu¤day› peynirle takas etmek, ayakkab› sahibi de ayakkab› karfl›l›¤› peynir almak istesin. Bu büyük tesadüf gerçekleflirse bu¤day sahibi peynir sahibine bu¤day›n› vererek karfl›l›¤›nda peynir al›p peyniri de peynire ihtiyac› olan ayakkab›c›ya verip karfl›l›¤›nda kendi ihtiyac› olan ayakkab›y› alabilir. Ancak pek çok mal›n üretildi¤i ekonomilerde karfl›l›kl› ihtiyaçlar›n eflleflmesinin bu kadar kolay olmad›¤› hatta nerdeyse olanaks›z oldu¤u aç›kt›r. Üstelik bir sonraki alt bölümde anlat›laca¤› gibi takas ekonomisinde de¤iflim yap›labilmesi için mallar›n birbirleri cinsinden fiyatlar›n›n bilinmesi gerekir. Mesela yukar›daki örnekte, bu¤day›n peynir, peynirin ayakkab› ve ayakkab›n›n bu¤day cinsinden fiyat›n›n bilinmesi gerekiyor ki de¤iflim yap›labilsin. ‹lk bak›flta, bu¤day›n peynir ve peynirin ayakkab› cinsinden fiyat›n›n bilinmesi yeterli gibi. Oysa öyle de¤il. Son ifllemde bu¤day sahibi, bu¤day›n› verip karfl›l›¤›nda ald›¤› peyniri, ayakkab› sahibine vererek ayakkab› alabilmesi için, önceden bu¤day›n›n ayakkab› cinsinden de¤erini bilebilmeli ki bu iflleme bafllas›n. Zira onun amac› bu¤day 4 Para ve Banka De¤iflim Arac› Olma Fonksiyonu: Ödemeler sistemi içerisinde tüm ifllemlerde kullan›labilir olma özelli¤i. verip peynir almak de¤il, ayakkab› almak. Çok say›da mal ve hizmet oldu¤unda ise bilinmesi gereken fiyat say›s› çok büyük ölçüde artmakta ve takas son derece zorlaflt›rmaktad›r. Dolay›s›yla, takas ekonomisinin ortaya ç›kard›¤› yüksek bir ifllem maliyeti vard›r. ‹fllem maliyeti, bu tarz efllefltirmelerin do¤urdu¤u zaman kayb›ndan kaynaklanmaktad›r. Takas ekonomisinin yaratt›¤› bu büyük zorluk, herkesin de¤iflimlerde kabul etti¤i bir nesnenin bulunmas›yla ortadan kalkm›flt›r. Bu nesne önceleri bir mal olmufltur. De¤iflimlerde kullan›lan ve dolay›s›yla genel kabul gören bu mala, mal para ad›n› veriyoruz. Mal paralar›n ilk olarak 4500 y›l kadar önce Mezopotamya ve M›s›r’da ortaya ç›kt›¤› öne sürülüyor. Tarihe bak›ld›¤›nda deniz kabu¤u, büyük bafl hayvanlar, balina difli, çeflitli baharatlar, fildifli, papirüs gibi farkl› nesnelerin para yerine geçti¤ini görüyoruz. Kuzey Amerika’da deniz kabuklar›ndan yap›lan wampum denen boncuklar buraya ilk yerleflenler taraf›ndan para olarak kullan›lm›fl. M›s›r’daki papirüs ile Afrika’daki deniz salyangozu kabuklar› di¤er eski para çeflitleri aras›nda say›labilir. Takas ekonomisinin zorlu¤unu yenmek için, sigara da para yerine geçmifl. ‹kinci Dünya Savafl›nda Almanlar›n kurduklar› esir kamplar›nda, müttefik askerleri kendilerine verilen sabun, fleker, sigara ve benzeri mallar› takas etmek için sigaray› kullanm›fllar. Yani, her mal›n sigara cinsinden fiyat› varm›fl. Mal paralar de¤iflimlerde genel kabul görüyorlar. Genel kabul görme, bir nesnenin de¤iflim arac› olabilmesi için en önemli özellik. Ancak de¤iflim arac› olarak kullan›lacak nesneden beklenen baflka özellikler de var. Bugün kulland›¤›m›z madeni paralar› düflünün: 1 lira, 50 kurufl, 25 kurufl gibi: Bölünebilirler. Bir liray› iki tane 50 kurufla çevirebilirsiniz söz gelimi. Oysa tarihte de¤iflim arac› olarak kullan›lan bir ine¤i düflünün. Sat›n alaca¤›n›z her mal›n karfl›l›¤› bir inek de¤il ki. Bu durumda ne yapacaks›n›z? ‹ne¤i ortas›ndan m› keseceksiniz? Bir de¤iflim arac›n›n ‘bölünebilir’ olmas› gerekti¤i aç›k. Peki, çarfl› pazar gezecekseniz ine¤i hep yan›n›zda tafl›man›z gerekmiyor mu? Öyle ya para o. Bu da kolay bir ifl olmasa gerek. Dolay›s›yla, de¤iflimlerde genel kabul görecek bir nesnenin ‘tafl›nabilir’ de olmas› gerekiyor. Aç›k ki bir mal paran›n yan›n›zda tafl›d›¤›n›z sürece bozulmamas› gerekiyor. Bozulursa, mal paran›z›n baflkalar›nca kabul görmeyece¤i ortada. De¤iflimlerde kabul görmesi için bir nesnenin belli bir standard›n›n olmas› gerekiyor. Bu da aranan bir di¤er özellik. Mesela ine¤i kilo ile tartabilirsiniz; fildiflinin boyunu ölçebilirsiniz. Ama ine¤in sa¤l›¤›, fildiflinin kalitesi için ilk bak›flta bir fley söylemek mümkün olmayabilir. Tarihte kullan›lan mal paralar›n de¤iflime u¤ramalar›n›n en önemli nedenlerinden biri, flüphesiz bu özellikleri sa¤lama dereceleri ile ilgili. ‹nsano¤lu bölünebilen, kolayl›kla standardize edilebilen, tafl›nabilen ve bozulup kokmayan nesneler aram›fllar. Bu aray›fl onlar› de¤erli madenlere yöneltmifl. De¤erli madenler ve onlardan yap›lan sikkeler ve benzerleri, sözü edilen özelliklerin çok önemli bir k›sm›n› tafl›yorlar çünkü. Alt›n ve gümüfl sikkelerin kullan›m›na M.Ö. 560 y›l›nda Likya’da, yani Anadolu’da rastlan›yor. K⤛t paran›n ilk ortaya ç›k›fl› da alt›n standard›yla oluyor. On dokuzuncu yüzy›l›n sonlar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar olan dönemde genellikle paran›n alt›n karfl›l›¤› var. Daha sonra kullan›m de¤eri olmayan paraya geçiliyor. Bugün kulland›¤›m›z paran›n kendi de¤eri d›fl›nda bir de¤eri yok; bu nedenle itibari para olarak adland›r›l›yor. Bir ülkede itibari paran›n herkes taraf›ndan kabul edilmesinin temel nedeni, devletin yasal olarak o paray› de¤iflim arac› olarak ilan etmesidir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem S O R U Tarih boyunca farkl› nesneler para olarak kabul edilmifl ve de¤iflim arac› D ‹ K Kolma A T ifllevini yerine getirmifltir. Bir nesnenin de¤iflim arac› olma ifllevini yerine getirebilmesi için tafl›mas› gereken özellikler; tafl›nabilir ve bölünebilir olma, bozulmama ve bir standarda sahip SIRA S‹ZDE olma fleklinde belirtilebilir. Paran›n Hesap Birimi Olma Fonksiyonu AMAÇLARIMIZ S O R U D‹KKAT N N Ekonomide çok say›da mal ve hizmet vard›r. Bir ekonomideki mallar›n ve hizmetlerin fiyatlar›n› para birimi cinsinden ölçeriz. Dolay›s›yla, para bir ‘hesap birimi’dir. ‹ T Alira P ise mal ve Bu, paran›n ikinci temel fonksiyonudur. Bir ekonomide para Kbirimi hizmetlerin fiyatlar› lira, para birimi inek ise mal ve hizmetlerin fiyatlar› inek cinsinden belirlenecektir. Bu durumda, bir önceki bölümdeki örnekte oldu¤u gibi T E L Ecinsinden V‹ZYON peynirin bu¤day, ayakkab›n›n peynir ve bu¤day›n da ayakkab› de¤erinin bilinmesine gerek kalmayacakt›r. Paran›n olmad›¤› bir takas ekonomisinde mal say›s› artt›kça birbirleri cinsinden bilinmesi gereken fiyat, yani göreli fiyat say›s› da katlanarak artacakt›r. Mese‹NTERNET la ekonomide sadece iki mal oldu¤unda, birinci mal›n ikinci mal cinsinden fiyat›n› bilmek yeterli olacakt›. Zira ikinci mal›n birinci mal cinsinden fiyat› da bunun tersidir. Üç mal oldu¤unda ise birinci mal›n ikinci ve üçüncü mal cinsinden fiyatlar› ile ikinci mal›n üçüncü mal cinsinden fiyat› gerekli olacakt›. Bu durumda, iki mal oldu¤unda bir göreli fiyat, üç mal oldu¤unda ise üç göreli fiyat bilmek yetecekti. Mal say›s› dörde ç›kt›¤›nda bilinmesi gereken göreli fiyat say›s› alt› olacakt›. Mal say›s› art›r›larak bilinmesi gereken göreli fiyat say›s› hesaplan›rsa, matematiksel bir genelleme yapmak mümkün olur. Genellenirse, n tane mal oldu¤unda n (n-1)/2 adet göreli fiyat›n bilinmesi gerekecekti. Örne¤in, 10.000 adet mal ya da hizmet varsa bu durumda 10.000 (10.000-1)/2 = 49.995.000 göreli fiyat›n bilinmesine ihtiyaç olacakt›. Gerçek bir ekonomideki mal ve hizmet say›s›n› düflünürseniz, bilinmesi gereken fiyat say›s›n›n inan›lmaz ölçülere ç›kaca¤›n› rahatl›kla anlayabilirsiniz. Elinizde bir liste olsa bile, istedi¤iniz herhangi bir mal ya da hizmetin fiyat›n›n, baflka bir mal ya da hizmet cinsinden fiyat›n› bulman›z›n, b›rak›n saatlerce, günlerce sürebilece¤i ortaya ç›kar. Bu da çok büyük bir ifllem maliyetidir. Üstelik böyle bir listenin yap›labilirli¤i de pek yok. Yüksek enflasyon ortamlar› hariç, bir mal›n fiyat› ikide bir de¤iflmese bile, belli bir anda fiyat› de¤iflen çok say›da mal ve hizmet olaca¤› da aç›k. Paran›n yap›lan ifllemlerde hesap birimi olarak kullan›l›yor olmas›, bu ifllem maliyetinin önüne geçmektedir. Mesela, bir ekonomide para dâhil on bin mal ve hizmet oldu¤unu düflünelim. Her mal›n ve hizmetin bu para karfl›l›¤›nda fiyat› belli olsun. Bu durumda art›k 49.995.000 göreli fiyata ihtiyaç yok; 10.000-1 (mallardan biri parayd›) fiyat yeterli olacak. Üstelik mallar mallarla de¤iflilmedi¤i, yani takas ekonomisinde olunmad›¤› için, bu¤day-ayakkab›-peynir örne¤inde oldu¤u gibi uygun de¤iflimi bulabilmek için tüm bu fiyatlar› bilmeye de gerek yok. Para kullan›l›yorsa gömlek alacaksan›z mesela, birkaç dükkân dolafl›p farkl› gömleklerin fiyatlar› konusunda fikir edinebilirsiniz. Bu büyük kolayl›kt›r. Hesap birimi olma özelli¤i salt paraya özgü de¤il. Örne¤in, yüksek enflasyonlu ülkelerde baflka ülkelerin para birimleri cinsinden de ifade edilebiliyor fiyatlar. Bir ara Türkiye’de de böyleydi. Özellikle yüksek tutarl› mallar›n ve hizmetlerin fiyatlar› dolar ya da o s›ralarda kullan›lan Alman mark› cinsinden ilan ediliyordu. Bir televizyon falanca dolar, araba ise flu kadar mark gibi. 5 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Hesap Birimi Olma: Bir ekonomide yer alan tüm mal ve hizmetlerin kullan›lan para birimi cinsinden ifade edilmesi. 6 Para ve Banka De¤er Saklama Arac› Olma Fonksiyonu Likidite: Herhangi finansal varl›¤›n paraya dönüflme h›z›d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 Tüketiminizi bugün yerine ileri bir tarihte yapmak istiyorsan›z, paran›z› ‘yast›k alt›nda ya da bir bankan›n müflteri kasas›nda tutabilirsiniz. Elbette paran›z› ‘ileriye tafl›man›n’ tek yolu bunlar de¤il. Mesela bir bankada mevduat hesab› da açabilirsiniz ya da tahvil sat›n alabilirsiniz. Dolay›s›yla, paran›n bir de ‘de¤er saklama’ ifllevi var. Yukar›da, bir ülkede kullan›lan itibari paran›n hesap birimi olma özelli¤inin sadece o paraya özgü olmayabilece¤i, baflka ülkelerin paralar›n›n da ayn› ifllevi görebilece¤i belirtildi. Ayn› olgu, de¤er saklama arac› fonksiyonu için de geçerli. De¤er saklama arac› olarak baflka finansal varl›klar da kullan›labilir; mesela tahvil. Paran›n de¤er biriktirme arac› olarak kullan›lan di¤er varl›klardan en önemli fark›, di¤er varl›klar› tuttu¤umuzda (nominal, yani enflasyondan ar›nd›r›lmam›fl) bir getiri elde ederken paran›n nominal getirisinin olmamas›d›r. Bu durumda cevap verilmesi gereken soru nominal bir getirisi olmamas›na ra¤men insanlar›n paray› neden bir de¤er saklama arac› olarak tercih ettikleridir? Sorunun iki yan›t› var. Birincisi, para likittir. Simit almak için simitçiye devlet tahvili verseydiniz herhalde yüzünüze “Aydan m› geldi bu?” ifadesiyle bakard›. Simitçiye banknot ya da madeni para veriyoruz. Bu durumda, para de¤il de tahvil tutuyorsan›z, simit almak için bir bankaya koflturup elinizdeki tahvili paraya çevirmeniz gerekecekti. Elbette mesai saatleri içinde. Ya da ‹nternet’ten bankadaki hesab›n›za girip, tahvili sat›p, karfl›l›¤›nda elde etti¤iniz paray› gidip banka flubesinden ya da o bankan›n bankamati¤inden çekmeniz gerekecekti. Para tuttu¤unuz zaman simit almak için bu tür gereksiz ifllemlere ihtiyac›n›z yok. Bunlar zaman kayb›. ‹kinci neden, alternatif finansal varl›klar›n getirileri hakk›ndaki belirsizlik ile ilgili. Bir sonraki ünitede risk ve faiz iliflkisini görece¤iz. fiimdilik, ekonomik ortam riskliyse özellikle baz› tip finansal varl›klar›n risklerinin yüksek olabilece¤ini ve ekonomik birimlerin risk almaktan hofllanmamalar› hâlinde, para da talep edeceklerini belirtmekle yetinelim. Paran›n hangi fonksiyonlar› çok say›da mal›n de¤iflildi¤i takas ekonomilerinde maliyetleSIRA S‹ZDE ri düflürür? Ü fi Ü N E L ‹ M Parasal DBüyüklükler Para d›fl›ndaki finansal varl›klar›n da de¤er saklama fonksiyonunu yerine getirmeleri ve bu finansal S O R U varl›klar›n baz›lar›n›n kolayca paraya çevrilebilir olmalar› (likit olmalar›) pratikte kullan›lacak para tan›m›n› da etkilemektedir. Para deyince sadece banknot ve madeni para m› anlafl›lmal›d›r? Vadesiz mevduat da para de¤il miD‹KKAT dir? Peki, bir ay vadeli mevduat? Ya da bir y›l vadeli mevduat? Peki, üç ay vadeli bir hazine bonosuna ne demeli? Bir de yat›r›m fonlar› var. Bugün gidip bir bankaS‹ZDE matikten yaSIRA da ‹nternet’ten yat›r›m fonu al›p yar›n nakde çevirebilirsiniz. O da para say›lacak m›? Finansal yenilikler artt›kça para tan›m›n daha da içinden ç›k›lmaz bir hâl alabiAMAÇLARIMIZ lece¤i düflünülür. Bu, bir ölçüde do¤rudur, bir ölçüde de de¤ildir. ‹ktisatç›lar›n ‘para’ derken ‘de¤iflimlerde genel kabul gören bir nesne’yi kastettikleri yukar›da belirtilmiflti. Bu tan›m geçerli. Sorun pratikte ç›k›yor. Mesela, parasal de¤iflikliklerin K ‹ T A P fiyatlar genel düzeyi ya da millî gelir üzerindeki etkileri araflt›r›l›rken sadece banknot ve madenî paradaki de¤iflikliklerin sonuçlar›na bakmak yeterli olmayacakt›r. Zira vadesiz mevduat da her an nakde dönüfltürülebildi¤ine göre, vadesiz mevduTELEV‹ZYON attaki bir art›fl da ekonomideki para miktar›n› art›racakt›r. N N ‹NTERNET 7 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem ‘Parasal büyüklük’ olarak adland›r›lan ekonomideki para miktar›na iliflkin çeflitli tan›mlar kullan›lmaktad›r. Bunlardan en ‘dar’ tan›ml› parasal büyüklük ‘dolafl›mdaki para’d›r. Dolafl›mdaki para, bir merkez bankas›n›n bast›¤› banknot yani ‘emisyon’ ile genellikle ülkelerin hazinelerinin ç›kard›klar› madenî paran›n toplam›ndan finansal sistemin kasas›nda olan ve dolay›s›yla dolaflmayan banknot ve madenî paralar›n ç›kar›lmas›yla bulunur. Finansal sistemdeki kurumlar›n kasas›ndaki bu paraya k›saca ‘bankalar›n kasas›’ denilmektedir. Dolay›s›yla, dolafl›mdaki para flöyle tan›mlanmaktad›r. Emisyon: Merkez bankas›n›n dolafl›ma ç›kartt›¤› (bast›¤›) k⤛t paralard›r. Dolafl›mdaki Para = Dolafl›ma Ç›kan Banknot + Madenî Para - Bankalar›n Kasas› ya da Dolafl›mdaki Para = Emisyon + Madenî Para - Bankalar›n Kasas› Çok küçük miktarda olan madenî para bir tarafa b›rak›ld›¤›nda, dolafl›mdaki para bir merkez bankas›n›n kendi d›fl›ndaki kesimlere olan yükümlülü¤ünü göstermektedir. Merkez bankas›n›n yükümlülü¤ü olan dolafl›mdaki paraya, bankalar›n kendi d›fl›ndaki kesimlere yükümlülü¤ü olan vadesiz mevduat eklendi¤inde M1 para arz›na ulafl›lmaktad›r: M1 = Dolafl›mdaki Para + Vadesiz Mevduat Türkiye’de bankalarda yabanc› para cinsinden vadesiz mevduat da tutulabildi¤inden, Türkiye’deki M1 tan›m› içinde hem lira cinsinden hem de yabanc› para cinsinden vadesiz mevduat vard›r. Vadesiz mevduata k›yasla daha az likit olan vadeli mevduat M1’e eklendi¤inde ise M2 tan›m›na ulafl›lmaktad›r: SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE M2 = M1 + Vadeli Mevduat Türkiye’de vadeli mevduatlar içinde yine hem lira cinsinden D Ü fi Ühem N E L ‹ Mde yabanc› para cinsinden vadeli mevduatlar vard›r. Dolafl›mdaki para, M1 ve M2 denilince hemen her ülkede anlafl›lan yukar›da verilen tan›mlard›r. Aç›k ki farkl› parasal büS O R U yüklükler de tan›mlamak mümkündür. Türkiye’de -çok yayg›n olmasa da- kullan›lan bir baflka parasal büyüklük M3’tür: D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT M3 = M2 + Repo + Para Piyasas› Fonlar› (B Tipi Likit Fonlar) + ‹hraç Edilen Menkul K›ymetler SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA N N Benzer bir M3 tan›m› Avrupa Merkez Bankas›’nca (ECB) da kullan›lmaktad›r. Dikkat edilirse en genifl tan›ml› parasal büyüklük M3’tür. DahaD Üsonra s›fi Ü N E Lbüyüklük ‹M AMAÇLARIMIZ ras›na göre M2, M1 ve dolafl›mdaki para gelmektedir. Ö¤renciler söz konusu parasal büyüklüklere iliflkin rakamsal de¤erlere Türkiye Cumhuriyet Merkez BankaS O R U s›’n›n (TCMB) ‹nternet adresinden ulaflabilirler. K ‹ T A P “Para” kavram›; sadece cebimizde tafl›d›¤›m›z ka¤›t ve madeni paralar› D ‹ Kde¤il K A T ayn› zamanda banka mevduat›n› ve para tan›m›n›n kapsam›na göre di¤er likit araçlar› da kapsamakTELEV‹ZYON tad›r. Banka mevduat›n›n “para” oldu¤unu unutmamak bundan sonraki tart›flmalar› anlaSIRA S‹ZDE mak aç›s›ndan son derece önemlidir. ‹bülteni. NTERNET www.tcmb.gov.tr adresinden veriler/dönemsel veriler/haftal›k bas›nAMAÇLARIMIZ Dolafl›mdaki para ve emisyon aras›ndaki fark nedir? SIRA S‹ZDE K ‹ T A P SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ S O R U K ‹ T A P D‹KKAT N N 2 TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U S O R U 8 Para ve Banka ÖDEMELER S‹STEM‹N‹N GEL‹fi‹M‹ Geçmiflten günümüze ödemeler sistemini de¤erlendirdi¤imizde ödemeler sistemine konu olan paran›n giderek farkl›laflt›¤›n›, zamanla de¤iflime u¤rad›¤›n›, bafllang›çta mal para sisteminden günümüzde elektronik fon transfer sistemine giden bir süreçten geçildi¤ini görmekteyiz. Ödemeler sisteminin paran›n ortaya ç›k›fl›ndan bugüne kadar nas›l evrildi¤i ve de¤iflti¤i afla¤›da tart›fl›lmaktad›r. Mal Para Mal Para Sistemi: Para olarak kullan›lan nesne söz konusu ekonomide paran›n temel özelliklerini ve fonksiyonlar›n› yerine getiren bir nesnenin (metan›n) para olarak kullan›ld›¤› para sistemidir. Gresham Yasas›: Kötü paran›n iyi paray› piyasadan kovmas› olarak tan›mlan›r. Takas ekonomisinin yaratt›¤› zorluklardan kurtulmak için çeflitli nesnelerin tarihte para olarak kullan›ld›¤›na yukar›da de¤inmifltik. Canl› hayvanlar ve deniz kabuklar›ndan bafllayarak alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenlere giden bir süreç söz konusuydu. De¤iflimlerde yo¤un olarak kullan›lan bu nesnelere yani paralara mal para denildi¤ini belirtmifltik. Dolay›s›yla, ödemeler sisteminin ilk aflamas›nda, de¤iflimin mal para üzerinden gerçeklefltirildi¤ini görmekteyiz. Mal paralara iliflkin olarak karfl›lafl›lan en büyük sorun, mal paralar›n bir yerden baflka bir yere tafl›nmas› konusunda karfl›lafl›lan güçlüklerdir. Özellikle de¤erli madenlerden elde edilen mal paralarda karfl›lafl›lan ikinci sorun ise paran›n de¤erli maden içeri¤i ile nominal de¤erinin zamanla farkl›laflmas› oldu. Bafllang›çta, mal paran›n de¤erli maden içeri¤i ile nominal de¤eri ayn›yd›. Oysa zamanla, mesela savafllar› finanse etmek amac›yla, mal paran›n de¤erli maden içeri¤inin azalt›lmas› sorunlar do¤urmaya bafllad›. Piyasada maden içeri¤i yüksek olan ve düflük olan ayn› nominal birimde mal para bulunuyorsa tüketiciler de¤erli olan› tutarak düflük de¤erli olan› harcamay› tercih edeceklerdir. Böylece piyasada “kötü para iyi paray› kovacakt›r”. Buna Gresham Yasas› ad› verilmektedir. Tarihsel olarak incelendi¤inde, paralar›n de¤erli maden içeri¤inin azalt›lmas›, Gresham Yasas›’n›n ifllemesi sonucunda, hem ülke içi ticareti takasa döndürücü etki yapm›fl hem de uluslararas› ticaret hacmini daraltm›flt›r. ‹tibari Para ‹tibari Para: Devlet taraf›ndan yasal ödeme arac› olarak bas›lan ve üzerinde nominal olarak ifade etti¤i sat›n alma gücünün belirtildi¤i k⤛t banknottur. De¤erli madenlerden üretilen ve mal para olarak tan›mlanan paralar›n ödemeler sisteminde kullan›m› s›ras›nda ortaya ç›kan ve yukar›da anlat›lan zorluklar itibari paraya geçifl sürecini h›zland›rm›flt›r. Cebinizdeki 20 liray›, yani itibari paray› düflünün. Hiç kimse o 20 lira karfl›l›¤›nda size mal ve hizmet satmak istemezse ya da borcunuzu onunla ödemenize karfl› ç›karsa o 20 liran›n hiçbir de¤erinin olmayaca¤› aç›kt›r. Devlet itibari paray› yasal de¤iflim arac› olarak ilan etti¤i için o para de¤iflimlerde herkes taraf›ndan kabul ediliyor. ‹tibari paran›n mal paradan temel fark› budur; kendi bafl›na bir kullan›m de¤eri yoktur. Çek ‹tibari paran›n büyük tutarl› ödemeler yap›l›rken bir yerden baflka bir yere transfer edilmesi oldukça maliyetli ve güç bir ifllemdir. Mesela 100 milyon liral›k bir ödeme yap›laca¤›n› düflünün. fiu anda en yüksek nominal de¤ere sahip olan banknot 200 lira. Bu durumda, tam 500 bin tane 200 liran›n el de¤ifltirmesi gerekiyor. Banknotlar yüzlük desteler hâlinde tafl›n›yor. Bu durumda o destelerden 5000 taneye ihtiyaç olacak. El de¤ifltirenin 100 milyon lira olmad›¤›n› mesela iki banka aras›nda bir milyar liran›n aktar›ld›¤›n› düflünürseniz deste say›s› 50 bine ç›kar. Elbette bir de bu kadar k⤛t paran›n güvenle bir yerden di¤erine nakledilmesi sorunu var. Baflka bir ödeme mekanizmas›na ihtiyaç oldu¤u aç›k. 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 9 Çek sistemi bu ihtiyaca cevap veriyor. Çek sisteminde, para, ödeme yapacak kiflinin banka hesab› arac›l›¤›yla alacakl› kiflinin banka hesab›na yat›r›l›yor. Bu nedenle, k⤛t para kullan›m›ndan kaynaklanan tafl›ma zorluklar›n giderilmesi aç›s›ndan oldukça önemli bir yenilik. Böylece k⤛t paran›n çal›nmas› gibi önemli olumsuzluklar›n da önüne geçiliyor. Çek sistemi, çok yüksek miktarl› ödeme ifllemlerinin, paran›n fiziksel olarak tafl›nmas›na gerek kalmaks›z›n, bankalardaki hesaplar aras›ndaki transferiyle gerçeklefltirilmesini sa¤l›yor. Ancak çek hesab›n›n kullan›m›na iliflkin baz› zorluklar da mevcuttur. Bu zorluklar çek hesaplar›n›n likiditesi’nin düflük olmas› yani acil ihtiyaç durumlar›nda hesaplarda bulunan paran›n kullan›m›n›n zaman almas›d›r. Çek hesab›nda tutulan fonlar›n likiditesi düflüktür. Bankalar için acil nakit ihtiyac› oldu¤unda bu fonlar›n kullan›m› likidite ihtiyac›n› hemen karfl›lamayaca¤›ndan tercih edilmemektedir. Di¤er bir sak›ncas› ise çeklerin bankalar aras›nda transferinin zaman almas› sonucunda bu hesaplar›n acil durumda kullan›m›n›n önüne geçerek çek hesaplar›n›n likiditesini düflürmesidir. Elektronik Para Biliflim teknolojilerinde meydana gelen h›zl› geliflim nedeniyle ödemeler sisteminin etkinli¤i artm›flt›r. Bu geliflmeler, hem k⤛t para bas›lmas› nedeniyle ortaya ç›kan, k⤛t maliyetinin azalmas›n› hem de çek sisteminde kaybedilen zaman›n geri kazan›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Hesaplar üzerinden fon transferi, ‹nternet ve biliflim teknolojisi sayesinde çok k›sa sürede gerçeklefltirebilmektedir. Mesela, bir süpermarkete gitti¤inizde, ödemenizi isterseniz POS makinesi üzerinden, hesab›n›zda bulunan paran›n süpermarket hesab›na transferini sa¤layan elektronik fon transferi ifllemi ile gerçeklefltirebilirsiniz. Bu sizin sadece birkaç saniyenizi alacakt›r. Ya da ayn› flekilde ayl›k elektrik, telefon, kablolu televizyon ya da benzeri tüm faturalar›n›z› elektronik fon transferi (EFT) yaparak ödemeniz mümkündür. Bu, ifllem h›z›n›n artmas›n›n yan› s›ra ifllem maliyetinin düflmesi anlam›na da gelmektedir. EFT teknolojisi elektronik paray› ortaya ç›kartm›flt›r. Para bir manyetik karta ya da bilgisayar üzerinden al›nan bir hesaba elektronik olarak yüklenecektir. Elektronik paran›n en basit biçimi ATM kartlar›n›n ödemede kullan›lmas›d›r. Elektronik paran›n bir de ‹nternet üzerinden al›flverifllerde kullan›lmak üzere tasarlanm›fl flekli vard›r. Ödemeler sisteminin geçirdi¤i bu evrim, toplumda birçok kiflinin sordu¤u flu soruyu ak›llara getirmektedir. Paran›n fiziksel olarak kullan›lmad›¤› bir topluma do¤ru mu gidiyoruz? Bu soruya hemen evet cevab› vermek yanl›fl olacakt›r. Bilgisayar korsanlar› (hackerlar) sayesinde ‹nternet ortam›nda gerçeklefltirilen ifllemlerin güvenli¤inin sorguland›¤› ve para basman›n basana bir gelir sa¤lad›¤› (senyoraj geliri elde edilmesine neden oldu¤u) düflünüldü¤ünde paran›n olmad›¤› bir ekonomi için daha zaman gerekti¤i savunulabilir. F‹NANSAL S‹STEM VE EKONOM‹ Bir ekonominin ifllemesi için gereken para ak›fl›n› sa¤layan piyasalar›n ve kurumlar›n oluflturdu¤u bütüne finansal sistem ad›n› vermekteyiz. Her ekonomide kazand›klar›n›n hepsini harcamayan kifliler olabilir. Bunlara tasarruf sahipleri denir. Bunun yan›nda ellerinde para olmad›¤› hâlde harcama yapmaya çal›flan kifliler de vard›r, yani gelirlerinin üzerinde harcama yapanlar da olacakt›r, bunlar› ise borçlular olarak düflünebiliriz. Ekonomilerde çok farkl› birimler çok farkl› nedenlerle borçlanma gere¤i duyabilir. Örne¤in bir çiftçi gelecek baharda yeni ürünler ekmek Senyoraj: Devletin para basarak sat›n ald›¤› mal ve hizmet miktar›d›r. 10 Para ve Banka için tohum, gübre vb. ihtiyaçlar› için paraya gereksinim duyuyor olabilir. Bir flirket ifl yerine yeni bilgisayarlar almak veya bir aile evindeki çamafl›r makinesini de¤ifltirmek istiyor olabilir. Devlet, toplam›fl oldu¤u vergilerin üzerinde harcama yapt›¤› için ortaya ç›kan bütçe a盤›n› finanse etmek durumunda kalabilir. Bütün bu durumlarda iktisadi aktörler (hanehalklar›, iflletmeler ve devlet) flu anda paralar› olmamas›na ra¤men harcama yapmaya çal›flmaktad›r. K›saca, baz› ekonomik birimler yat›r›m ve tüketim harcamalar›n› finanse etmek için borçlanmak zorunda olabilir. Bu tür ekonomik birimlerin fon a盤› vard›r. Bunun yan›nda ellerinde nereye kullanacaklar›n› bilmedikleri fonlar› olan, yani tasarruf yapan iktisadi birimler de bulunmaktad›r. Bu birimlerin ise fon fazlas› vard›r. fiekil 1.1 Finansal Sistemde Fon Ak›fl› Dolayl› Finansman Fonlar Finansal Varl›klar Fonlar Finansal Varl›klar Finansal Varl›klar Fonlar Finansal Varl›klar Fonlar Borç Verenler (Tasarruf Sahipleri) Finansal Kurumlar Finansal Piyasalar Borç Alanlar (Harcama Yapanlar) Finansal Varl›klar Fonlar Do¤rudan Finansman Finansal sistem, finansal fonlar›n fon fazlas› olanlardan fon a盤› olanlara ak›fl›n› sa¤lar. Finansal fonlar›n el de¤ifltirmesi s›ras›nda birileri borç verirken birileri de borç almaktad›r. Do¤al olarak bu borç verme ifllemi karfl›l›ks›z olmaz, borç veren bunun karfl›l›¤›nda borç alan taraf›ndan borcun hangi koflullarda ve ne zaman ödenece¤ini belirten bir borç senedi al›r. Yani finansal fonlar (para) el de¤ifltirirken karfl›l›¤›nda finansal varl›klar (tahvil, bono, hisse senedi vb.) de¤iflilmektedir. Fon fazlas› olanlar, yani borç verenler tahvil, bono, hisse senedi gibi finansal varl›klar›n al›c›lar›, fon a盤› olanlar, yani borç alanlar ise finansal varl›klar›n sat›c›lar›d›r. fiekil 1.1’de finansal sistemin flemas› yer almaktad›r. Finansal sistemde finansal kurumlar, finansal piyasalar, borç alanlar ve borç verenlerin yer ald›¤›n› görüyoruz. Temelde borç alanlar ve borç verenler hanehalk›, flirketler, devlet veya uluslararas› yat›r›mc›lar olabilir. Fon ak›mlar›n› gösteren oklar borç verenlerden (fon fazlas› olanlardan) borç alanlara (fon a盤› olanlara) do¤ru sistemdeki para ak›fl›n› gösteriyor. Bunun tam tersi yöndeki oklar ise borç alanlardan borç verenlere do¤ru finansal varl›klar›n yani menkul k›ymetlerin el de¤ifltiriflini ifade ediyor. 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 11 Finansal sistemde fon ak›fl› iki kanaldan gerçekleflebilir. Bu kanallardan ilkinde fon ak›fl› arac› kullan›lmadan finansal piyasalar üzerinden gerçekleflir, buna do¤rudan finansman ad› verilir. ‹kinci kanal ise fon ak›fl›n›n finansal kurumlar arac›l›¤› ile gerçeklefltirildi¤i dolayl› finansman kanal›d›r. Örne¤in tasarruflar›n› de¤erlendirmeye çal›flan bir kifli paras›yla bir bankadan hazine bonosu al›yorsa, bu ifllem dolayl› finansman kanal›ndan gerçekleflmifltir. Ancak ayn› kifli yetkili bir borsa sat›c›s› (dealer) arac›l›¤› ile hisse senedi al›yorsa bu durumda ifllem do¤rudan finansman kanal›ndan gerçekleflmifltir. Her iki durumda da fonlar tasarruf sahibinden finansal sisteme aktar›larak fon kullan›c›lar›na yönelmifltir. Üçüncü ünitede görece¤imiz üzere tüm dünyada dolayl› finansman do¤rudan finansmandan çok daha yayg›nd›r. Bu nedenle finansal kurumlar finansal sistemin en önemli aktörlerindendir. Finansal sistemin di¤er önemli unsuru ise finansal piyasalard›r. Finansal piyasalar, fon a盤› olanlar yani borç alanlarla, fon fazlas› olanlar›n yani borç verenlerin karfl›laflt›¤› ve fonlar›n de¤iflildi¤i piyasalard›r. Yukar›da aç›kland›¤› gibi, bu fon de¤iflimi finansal varl›klar›n de¤iflimi karfl›l›¤›nda gerçekleflti¤i için, finansal piyasalar ayn› zamanda finansal varl›klar›n de¤iflildi¤i piyasalar olarak da görülebilir. Örne¤in tahvil piyasalar›, hisse senedi piyasalar›, döviz piyasalar› finansal piyasalard›r. Finansal Sistemin Temel ‹fllevleri Finansal sistem fon transferini sa¤larken ayn› zamanda baz› temel ifllevleri de yerine getirmektedir. Bu ifllevler; riskin paylafl›lmas›, likidite sa¤lanmas› ve bilgi aktar›m›d›r. Riskin Paylafl›lmas› Kardefliniz bütün tasarruflar›n› yeni kurmufl oldu¤u flirketinin hisse senetlerine yat›rman›z› istese bu sizin hemen tercih edece¤iniz bir yat›r›m türü olmayabilir. Zira bu yat›r›m sizin için oldukça riskli olabilir. Çünkü birincisi kardeflinizin yat›r›m› (yeni kurdu¤u flirket) asl›nda hiç yap›lmamas› gereken bir yat›r›m olabilir. Mesela flirketin faaliyet alan›ndaki sektörde zaten gere¤inden fazla flirket olabilir. Dolay›s›yla, kardeflinizin flirket yat›r›m› baflar›s›zl›kla sonuçlanabilir. ‹kincisi, kardeflinizin yat›r›m› umut vaat eden bir yat›r›m olsa bile, ekonomi beklenmedik flekilde krize girebilir; kardeflinizin flirketi büyük zorluklar yaflayabilir. K›sacas›, gelecek dönemde ne olaca¤›n›n hiçbir garantisi yoktur. Bütün yat›r›mc›lar gelecekteki belirsizlik karfl›s›nda riski azaltmak üzere baz› önlemler al›rlar. Bu önlemlerin özünde ‘yumurtalar› ayn› sepete koymamak’ ilkesi vard›r. Zira o sepet düfltü¤ünde tüm yumurtalar›n k›r›lmas› riski söz konusudur. Bu nedenle, yumurtalar›n›z› farkl› sepetlere da¤›tmak tüm yumurtalar›n birlikte k›r›lmas› riskini azalt›r. Benzer bir biçimde, yat›r›mc›lar portföy çeflitlendirmesi yaparak yat›r›mlar›n› alternatif finansal varl›klar aras›nda pay ederler. Getirileri birbirlerine göre farkl› yönde hareket eden varl›klardan oluflan bir portföyde, bir varl›¤›n getirisi düflerken di¤erininki artabilir. Böylece varl›k fiyatlar› de¤iflirken toplamda portföyün getirisinin çok de¤iflmemesi sa¤lanabilir. Mesela küresel finansal kriz s›ras›nda ABD flirketlerinin önemli bir k›sm›n›n hisse fiyatlar› düfltü. Zira ABD ekonomisi küçüldü ve flirketlerin kârl›l›¤› azald›. Oysa ayn› dönemde ABD Hazinesi’nin tahvillerinin fiyatlar› yükseldi. Zira flirketler kesiminin artan riskleri nedeniyle tasarruf sahipleri flirket hisseleri yerine daha güvenli oldu¤unu düflündükleri ABD Hazinesi tahvilleri sat›n ald›lar. Böyle bir durumdan önce portföyünde sadece hisse senedi tutan tasarruf sahiplerinin, böyle bir durumun ortaya ç›kmas›yla, portföylerinde hem hisse senedi hem de hazine tahvili tutanlara k›yasla daha zararl› ç›kacaklar› aç›k. Elbette farkl› mali varl›k- Portföy: Bir iktisadi aktörün (yat›r›mc›n›n) sahip oldu¤u finansal varl›klar›n tümüne verilen add›r. 12 Para ve Banka lar› içeren bir portföyün oluflturulabilmesi ve riskin da¤›t›labilmesi ya da paylaflt›r›labilmesi için, finansal sistemin alternatif finansal varl›klar› sunmas› gerekir. Bir finansal sistem riskin paylafl›lmas›n› ifllevini ne kadar baflar›l› yerine getiriyorsa o sistem içerisinde daha çok fon transferi gerçekleflmesi de (di¤er koflullar ayn› kalmak üzere) olanakl› hâle gelir. Bu durum finansal sistem içerisinde toplanan fonlar›n artmas›na yol açarken ayn› zamanda riskin alternatif finansal varl›klar aras›nda paylaflt›r›lmas›n› da sa¤lar. Likidite Finansal sistemin ikinci ifllevi ise sistem içinde yer alan alternatif finansal varl›klar kanal›yla daha likit yat›r›m olanaklar› sunmas›d›r. Yat›r›mc›lar taraf›ndan hem yat›r›m yapmak hem de mal ve hizmet sat›n almak için istedikleri anda paraya çevirebilecekleri finansal varl›klara sahip olmak oldukça önemlidir. ‹stedi¤inizde cüzdan›n›zdaki parayla gidip bir lahmacun yiyebilirsiniz. Lahmacun sat›n al›rken kulland›¤›n›z para likiditenin kendisidir. Oysa evinizin önünde park hâlinde duran araban›z› lahmacun ödemesinde kullanamazs›n›z. Önce araban›z› paraya çevirmeniz gerekir. Paraya çevirirken herhangi bir ifllem maliyeti ödemiyor ve her istedi¤inizde bu de¤iflim ifllemini gerçeklefltirebiliyorsan›z; bu durumda tasarruflar›n›z› likiditesi yüksek varl›klara yapm›fls›n›z demektir. Likit varl›klara sahip olmak, yat›r›mc›n›n an›nda de¤erlendirmesi gereken önemli ve kârl› yat›r›m olanaklar›n›n kaç›r›lmamas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Hisse senedi, bono, çek, tahvil gibi finansal varl›klar, finansal olmayan varl›klara k›yasla (araba, ifl makinesi, tafl›nmaz mallar gibi) daha likittir. Finansal sistem, yat›r›mc›lar›na iflte bu likit seçeneklere yat›r›m yapma f›rsat›n› tan›r. Bilgi Aktar›m› Finansal sistemin üçüncü ifllevi; bilginin toplanmas› ve aktar›lmas›d›r. Finansal sistemde fon fazlalar›n› de¤erlendirmek isteyen yat›r›mc›lar, finansal varl›klar›n gelecek de¤erleri hakk›nda öngörüde bulunabilmek için finansal varl›klar hakk›nda bilgiye ihtiyaç duyarlar. Finansal sistem bu bilginin toplanmas›nda oldukça önemli bir rol oynar. Basit bir örnek olarak en önemli finansal kurumlardan biri olan bankalar› düflünün. Banka fon fazlas› olanlardan toplad›¤› mevduatlar› fon ihtiyac› olanlara aktaran bir finansal kurumdur. Fon ihtiyac› olan bir flirket olsun. Bankalar flirketlere bu fonlar› kredi olarak aktar›rken onlar› ince eleyip s›k dokurlar. Uzun y›llar ifl yapmaktan gelen bir deneyimleri vard›r. Oysa bankalar olmasayd›, küçük bir tasarruf sahibi fon ihtiyac› olan flirketi nas›l bulacakt›? Diyelim buldu, o flirketin kredi verilebilir bir flirket oldu¤unu nas›l bilecekti? Finansal sistem bu tür bilgi eksikliklerini tam olarak ortadan kald›ramasa da azaltmaktad›r. Finansal sistem ve sistem içerisinde yer alan arac› kurumlar isteyen yat›r›mc›lara alternatif finansal varl›klara iliflkin bilgilendirmeyi belli bir komisyon karfl›l›¤›nda yapmaktad›rlar. Finansal sistem içerisinde “bilgi aktar›m›na iliflkin” ortaya ç›kabilecek sorunlar üçüncü ünitede detayl› olarak de¤erlendirilecektir. F‹NANSAL VARLIKLAR Finansal sistemde fon fazlas› olanlarla fon a盤› olanlar aras›nda fon ak›m› karfl›l›¤›nda finansal varl›k de¤iflimi gerçekleflmektedir. Örne¤in Hazine tahvil ihraç etti¤inde tahvili sat›n alanlardan borç almaktad›r. Bu de¤iflimde fonlar Hazine tahvili alanlardan Hazine’ye aktar›l›rken hazine tahvilleri (yani finansal varl›klar) el de¤ifl- 13 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem tirmektedir. Finansal varl›klar›n en önemli özellikleri yat›r›m arac› olmalar›d›r. Finansal sistemlerde piyasalar›n geliflmiflli¤ine ba¤l› olarak farkl› türlerde finansal varl›klar bulunabilir. Finansal varl›klar ortakl›k ya da alacakl›l›k hakk› sa¤layan menkul k›ymetlerdir. Ortakl›k hakk› sa¤layan finansal varl›klar hisse senetleridir. Hisse senetleri anonim ortakl›klar taraf›ndan yasal düzenlemelere uygun olarak ç›kart›lan flirket sermayesine kat›l›m› temsil eden finansal varl›klard›r. Hisse senetleri sahiplerine ortakl›k hakk›n›n yan›nda genel olarak yönetime kat›lma (genel kurullarda oy verme) hakk› da verir. Ancak oy hakk› sa¤lamayan hisse senedi türleri de vard›r. Böylece hisse senedi tutan yat›r›mc› sahip oldu¤u hissenin pay› oran›nda flirketin orta¤› olacakt›r. Bu hisse senedi sahibine kardan pay alma hakk› da tan›r. Anonim ortakl›klar›n y›l sonunda elde ettikleri kar›n ortaklara hisseleri oran›nda da¤›t›lmas›na kâr pay› (temettü) ad› verilir. Hisse senedi ihraç eden flirket bunlar› satarak yeni ortaklar arac›l›¤› ile yeni fonlara eriflmifl olur. ‹kinci tür finansal varl›klar ise sahiplerine alacakl›l›k hakk› tan›yan menkul k›ymetlerdir. Borç senetlerine genel olarak tahvil ve bono ad› veriyoruz. Bu gibi borç araçlar› belirli bir vadesi olan, vade boyunca faiz ve vade sonunda anapara ödemelerini yerine getirece¤ini taahhüt eden anlaflmalard›r. Bu araçlar vadesine göre s›n›fland›r›l›r: 1 y›ldan daha k›sa vadeye sahip borç araçlar› k›sa vadeli, 1 y›ldan daha uzun vadeli borçlanma araçlar› ise uzun vadeli borçlanma araçlar› olarak tan›mlan›r. 1 y›l ile 10 y›l aras›nda vadeye sahip olan araçlar ise genel olarak orta vadeli olarak tan›mlanmakla birlikte, pratikte genel ayr›m k›sa ve uzun vade ayr›m›d›r. Türkiye’de k›sa vadeli borç araçlar›na bono ve bir y›ldan uzun vadeli borç araçlar›na da tahvil ad› verilir. Hazine taraf›ndan ç›kart›lan ve devletin borçlanmas›n› sa¤layan devlet tahvilleri ve Hazine bonolar›na genel olarak Devlet ‹ç Borçlanma Senetleri (D‹BS) ad› verilir. Bunlar›n yan›nda özel flirketlerin ç›kartt›klar› borç araçlar› da mevcuttur. Finansman bonolar› genellikle büyük flirketlerin k›sa vadeli finansman ihtiyac›n› karfl›lamak için ç›kartt›klar› borç senetleridir. Bankalar›n ç›kartt›klar› k›sa vadeli borç senetlerine de banka bonosu ad› verilir. Bunlara ek olarak k›ymetli maden bonolar› da bulunmaktad›r. ‹stanbul Alt›n Borsas› üyesi bankalar ve arac› kurumlar›n ç›kartt›klar› alt›n, gümüfl ve platin bonolar› iskonto esas›yla sat›fla sunulan vadesi 60 günden az 1 y›ldan fazla olmayan menkul k›ymetlerdir. Ayr›ca yabanc› para cinsinde ç›kart›lan tahvil ve bonolar da bulunmaktad›r. Bir flirketin ya da ülkenin kendi para birimi d›fl›nda dolar euro gibi yabanc› bir para cinsinden ç›kartt›¤› tahvillere eurobond ad› verilir. Burada dikkat etmemiz gereken nokta eurobondlar›n muhakkak ki euro biriminde olmas› gerekmemesidir, örne¤in Türkiye’de Dolar cinsinden ç›kart›lm›fl tahvillere de eurobond ad› verilmektedir. Borç ve ortakl›k senetlerinin aras›nda iki temel farktan bahsedilebilir. Hem borç senedi hem de hisse senedi ç›karan bir flirketi düflünelim. fiirket, herhangi bir tasfiye durumunda, öncelikli olarak borçlular›na ödeme yapar, daha sonra ise flirketin kalan varl›klar› ortaklar› (hisse sahipleri) aras›nda pay edilir. Bu, borç senetlerine sahip olanlar›n ortakl›k senetlerine sahip olanlara k›yasla öncelikli konumlar›n› gösterir ve bir anlamda onlar›n riskinin daha az oldu¤unu gösterir. Buna karfl›l›k, flirketin kar› artt›kça hisse senedi sahiplerine da¤›t›lacak kâr paylar› da artacakt›r. Oysa borç senedi sahiplerine, kâr ne kadar yüksek olursa olsun sahip olduklar› borç senedinin de¤eri kadar ödeme yap›lacakt›r. Hisse senedi: Anonim ortakl›k flirketlerinin ç›kartt›klar› flirket sermayesine kat›l›m› temsil eden k›ymetli evraklard›r. Kar pay› (Temettü): fiirketlerin y›lsonu karlar›n›n ortaklar›na (hisse sahiplerine) da¤›tt›klar› k›sm›d›r. Tahvil: Devletin ya da özel flirketlerin orta ve uzun vadeli borçlanarak fon kullanmalar›n› sa¤layan borç senetleridir. Bono: Devletin ya da özel flirketlerin k›sa vadeli borçlanarak fon kullanmalar›n› sa¤layan borç senetleridir. 14 Para ve Banka En önemli finansal varl›klar olan borç ve hisse senetleri d›fl›nda Türkiye’de baflka finansal varl›klar da bulunmaktad›r. Bunlardan kâr ve zarar ortakl›¤› belgesi, hisse senedine benzer biçimde flirketlerin kârlar›ndan pay hakk› sa¤lamakla beraber flirketin ortakl›k yap›s› ve yönetim düzenini etkilemez. K›saca hisse senedinden farkl› olarak kâr ve zarar ortakl›¤› belgesi sahibi olmak flirkette hissedar olma, yani flirket yönetimine kat›lma hakk› (oy hakk›) sa¤lamaz. Türkiye’de yayg›nl›¤› giderek artan di¤er bir finansal varl›k ise repo / ters repodur. Repo iflleminde tahvil, bono ve di¤er borç araçlar› arac›l›¤› ile k›sa vadeli borç al›nmaktad›r. Repo ifllemi bu menkul k›ymetlerin belirli bir vadede belirli bir fiyattan geri al›nmak üzere sat›lmas›ndan ibarettir. Geri al›fl fiyat›, sat›fl fiyat›ndan yüksek olaca¤›ndan ifllemde faiz ödenmesi söz konusudur. Ters repo ifllemi ise menkul k›ymetlerin geri satmak üzere al›nmas›d›r. Taraflardan biri repo anlaflmas› yapt›¤›nda karfl›daki taraf ters repo anlaflmas› yapar. Repo anlaflmas› özünde k›sa vadeli menkul k›ymet karfl›l›¤› borç al›nmas› demektir, bu anlamda bir tür borç arac› olarak görülebilir. Bunlar›n d›fl›nda banka kredileri, sigorta poliçeleri, sosyal güvenlik fonlar›, vadeli ve opsiyonlu ifllem sözleflmeleri de finansal varl›klar aras›nda say›labilir. Banka kredisi bankalar taraf›ndan belirli koflullar› sa¤layan kifli ve kurulufllara ileriki bir tarihte belirli bir faizle dönemsel olarak geri ödenmesi kofluluyla verilen borçtur. Sigorta poliçesi, kamu veya özel emeklilik fonlar› da yine tasarruf sahiplerinin fonlar›n›n finansal sisteme aktar›lmas›n› sa¤lad›klar› için finansal varl›k olarak de¤erlendirilebilir. Finansal piyasalar k›sm›nda aç›klanacak olan vadeli piyasalarda yarat›lan araçlar da bu kategoridedir. Türkiye’deki Vadeli ‹fllemler Borsas› (VOB)’da döviz, hisse senedi, emtia (bu¤day, pamuk, alt›n) üzerinden yarat›lm›fl vadeli ifllem sözleflmeleri bulunmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü S‹ZDE NEL‹M SIRA 3 4 S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M SD ‹OK RK AUT SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Eurobond’lar tahviller olabilir mi? DSIRA Ü Dolar fi Ü NS‹ZDE E L ‹cinsinden M F‹NANSAL KURUMLAR S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ Mfinansal sistemde finansal fonlar›n aktar›lmas›na arac›l›k eden Finansal kurumlar kurumlard›r, bu özellikleri nedeniyle bu kurumlara “finansal arac›lar” ad› da ve‹OK RK AUT rilmektedir. DSDünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de finansal sistemde temelde dolayl› finans prati¤inin geçerli oldu¤unu yani temelde fonlar›n aktar›m›n›n finansal kurumlar arac›l›¤› ile gerçekleflti¤ini görüyoruz. Bu yüzden finansal kurumlar sistemSIRA S‹ZDE D‹KKAT deki fonlar›n aktar›m›nda son derece önemli bir role sahiptirler. Bu k›s›mda finansal kurumlar› mevduat toplayan kurulufllar, sigorta ve emeklilik fonlar›, borsa araAMAÇLARIMIZ SIRA c› kurumlar› ile S‹ZDE di¤er yat›r›m arac›lar› olarak dört grupta inceleyece¤iz. N N N N Ticari Bankalar: Mevduat arac›¤› ile toplad›klar› fonlarla kredi veren finansal arac› K ‹ kurumlard›r. T A P TELEV‹ZYON Hisse senetleri ödemedi¤ine göre neden yat›r›mc›lar taraf›ndan tercih edilirler? SIRAfaiz S‹ZDE Mevduat Toplayan Kurumlar AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Türkiye’de finansal sistemde temelde mevduatlar ticari bankalar arac›l›¤›yla toplan›r. K›saca bankalar diye adland›raca¤›m›z bu kurumlar ekonomide fon fazlas› olanlardan Kmevduat ‹ T A P toplayarak fon a盤› olanlara kredi verirler. Bankalar sadece LEV‹ZYON Türkiye’deT Ede¤il tüm dünyada da finansal sistemin en önemli arac› kurumlar›d›r. Türkiye’de 2010 y›l›nda ticari bankalar›n toplam aktifleri 932 milyar liray› bularak finansal sektörün T E L E V ‹ Z Y% O N70,4’ünü oluflturmufltur. Bankalar›n sistemin en önemli kurumu olmas›n›n para teorisi aç›s›ndan mevduat bankalar› para yaratma sü‹ N T Eyan›nda RNET ‹NTERNET 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem recinin parças› olmalar› sebebiyle de özel bir yere sahiptir. Bu yüzden bankalar›n iflleyifline dördüncü ünitede ayr›ca yer verece¤iz. Türkiye’de bankac›l›k sisteminde var olan di¤er bir grup mevduat toplayan kurum ise kat›l›m bankalar›d›r. ‹slami bankac›l›k, faizsiz bankac›l›k ya da özel finans kurulufllar› ad›yla da bilinen bu kurumlar Türkiye’de ilk defa 1985 y›l›nda faaliyete geçmifllerdir. Kâr ortakl›¤› arac›l›¤› ile fon toplayan bu tür kurumlar 2007 y›l›nda TCMB’nin parasal sektör tan›m›n› geniflletmesi ile para arz› tan›m›na da kat›lm›flt›r. Türkiye’de 2010 y›l›nda kat›l›m bankalar›n›n toplam aktif büyüklü¤ü 43,3 milyar lira olarak finansal sektörün sadece %3,3’ünü oluflturmaktad›r. 15 Kat›l›m Bankalar›: Kâr ortakl›¤› ile mevduat toplayan arac› kurumlard›r. Sigorta ve Emeklilik Fonlar› Bu grupta toplad›¤›m›z arac› kurumlar bir anlaflma çerçevesinde daha önceden belirlenmifl aral›klarla fon toplayan kurumlard›r. Bu tür kurumlar ayn› zamanda hangi plan çerçevesinde ileride ne kadarl›k ödemelerde bulunacaklar›n› bildikleri için bankalarda oldu¤u gibi ani fon ç›k›fl› sorunuyla karfl› karfl›ya de¤ildir. Bu kurulufllar›n anlaflma çerçevesinde toplad›klar› fonlar› finansal sistemin sundu¤u araçlar› kullanarak de¤erlendirmeleri beklenir. Bu çerçevede bu kurumlar fonlar›n› de¤erlendirirken oluflturacaklar› portföyün likiditesini çok fazla önemsemeden daha uzun vadeli finansal varl›klara yat›r›m yapabilirler. Bu kategoride de¤erlendirdi¤imiz arac› kurulufllardan sigorta flirketleri sigorta anlaflmalar› ile müflterilerinin risklerini kendilerine transfer ederler. Sigorta poliçeleri bir tür finansal varl›kt›r. Sigorta temelde poliçe sahibinin belirli bir prim karfl›l›¤›nda olas› ve belirsiz bir kayb›n gerçekleflmesi durumunda sigorta flirketinden para almak üzere yapt›¤› iki tarafl› bir anlaflmad›r. Örne¤in trafik sigortas›nda ödedi¤iniz primler karfl›l›¤›nda bir kaza sonucu araban›z hasar gördü¤ünde sigorta flirketi bu hasar›n bedelini öder. Bu tür anlaflmalar riskin poliçe sahibinden sigorta flirketine transferini sa¤lar. Hayat sigortas›, kaza sigortas›, yang›n sigortas›, sa¤l›k sigortas›, kasko gibi zorunlu olmayan sigorta türleri yan›nda Türkiye’de zorunlu olan trafik sigortas›, deprem sigortas›, okul servis araçlar› ferdi kaza sigortas›, sivil hava araçlar› mali sorumluluk sigortas› gibi çok çeflitli sigorta türleri mevcuttur. Türkiye’de sigorta flirketlerinin aktiflerinin büyüklü¤ü 2010 y›l›nda 35,1 milyar lira olarak finansal sistemin aktiflerinin % 2,65’ini oluflturuyordu. Bu kategoride de¤erlendirece¤imiz di¤er kurumlar ise bireysel ve kamu emeklilik fonlar›’d›r. Bu sisteme dâhil olan bireylerin çal›flt›klar› yani gelir elde ettikleri dönemde ödedikleri primler arac›l›¤› ile birikim yaparak daha ileride çal›flmad›klar› dönemde gelir elde etmelerini sa¤lanm›fl olur. Çal›flanlar›n kat›l›m›n›n zorunlu oldu¤u kamu emeklilik fonlar› Türkiye’de 2006 y›l›na kadar (iflçilerin ba¤l› oldu¤u) SSK, (ifl sahiplerinin ba¤l› oldu¤u) Ba¤-Kur ve (kamu çal›flanlar›n›n ba¤l› oldu¤u) Emekli Sand›¤› olarak üç grupta toplan›rken bu tarihten sonra Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çat›s› alt›nda topland›. SGK iflverenlerden ve çal›flanlardan toplad›¤› primlerle çal›flanlara sa¤l›k sigortas› ve emeklilik plan› sunmaktad›r. SGK’n›n yan›nda Bireysel Emeklilik Sistemleri ’de benzer biçimde bireylerin gelir elde ettikleri dönemde düzenli olarak tasarrufta bulunarak birikim oluflturmalar› ve emeklilikte gelir elde etmeleri üzerine kurulmufl, kat›l›m› zorunlu olmayan özel emeklilik sistemleridir. Sigorta: Poliçe sahibinin belirli bir oranda prim ödeyerek kendini belirli bir riske karfl› korudu¤u bir anlaflmad›r. Kamu Emeklilik Fonu: Türkiye’de tüm çal›flanlar için zorunlu olan sosyal güvenlik sistemi arac›l›¤›yla emeklilik fonlar›n› bir kamu kuruluflu olan Sosyal Güvenlik Kurumu’nda (SGK) toplan›r. Bu fonlar arac›l›¤›yla SGK çal›flanlara sa¤l›k sigortas› ve emeklilik plan› sunar. Bireysel Emeklilik Fonlar›: Bu sistemler kat›l›m› zorunlu olmayan özel emeklilik planlar› sunarlar. 16 Para ve Banka Borsa Arac› Kurumlar› Borsa Arac› Kurumlar›: SPK’den yetki belgesi alarak finansal varl›klar›n al›m sat›m› yan› s›ra yat›r›m dan›flmanl›¤› ve portföy yöneticili¤i hizmetleri de sunan flirketlerdir. Di¤er bir tür finansal arac› kurum ise menkul k›ymetler piyasalar›nda faaliyet gösteren arac› kurumlard›r. Türkiye’de faaliyet gösterebilmek için Sermaye Piyasas› Kurulu (SPK)’ndan yetki belgesi alm›fl olmak gerekir. Bu tür belgeleri olan ve menkul k›ymetler borsalar›nda faaliyet gösteren flirketlere k›saca arac› kurumlar ad› verilir. Bu flirketler finansal varl›klar›n birincil piyasalarda halka arz›na arac›l›k etmenin yan›nda bunlar›n ikincil piyasalardaki al›m sat›m›na da arac›l›k ederler. Bu tür kurumlar finansal varl›klar›n al›m sat›m› yan›nda yat›r›m dan›flmanl›¤› ve portföy yöneticili¤i hizmetleri de sunarlar. Di¤er Yat›r›m Arac›lar› Finansal kiralama: Bu sözleflmeler bir yat›r›mc›n›n sat›n almak istedi¤i bir yat›r›m mal›n›n mülkiyetinin sözleflme süresince finansal kiralama flirketinde kald›¤› ve sözleflme süresince yat›r›mc›n›n kira ödeyerek bu mal›n kullan›m hakk›na sahip olmas›na olanak sa¤layan sözleflmelerdir. Sözleflme sonunda mülkiyet kirac›ya geçer. Faktöring: Faktöring sözleflmeleri flirketlerin vadeli alacaklar›n›n faktöring flirketine devredilmesi sayesinde alacakl› flirketlerin alacaklar›n›n vadesi gelmeden bir k›sm›n›n ödenmesini sa¤lar. Tüketici finansman›: Tüketim harcamalar›n›n özkaynaklar d›fl›nda sa¤lanabilmesini sa¤layan bir tür tüketici kredisi anlaflmas›d›r. Son olarak Türkiye’de faaliyet gösteren di¤er arac› kurumlardan bahsedece¤iz. Bu arac› kurumlar finansal kiralama, tüketici finansman, faktöring ve varl›k yönetim flirketleri olarak s›ralanabilir. Bunlardan leasing ve tüketici finansman flirketleri kredilendirerek mal ve hizmet al›m›n› kolaylaflt›ran arac›lar olarak düflünülebilir. Faktöring ve varl›k yönetim flirketleri ise borçlar›n tahsilat›na yard›mc› olan arac›lard›r. Türkiye’de 1990’lardan itibaren faaliyet göstermeye bafllayan bu tür alternatif arac› flirketler finansal sistem içerisinde büyük bir paya eriflememifltir, bu tür arac›lar›n varl›klar›n›n toplamdaki pay› son on y›lda ortalama olarak yaklafl›k %3 civar›nda kalm›flt›r. Bu gruptaki arac› kurulufllar› dört grupta inceleyece¤iz: • Finansal Kiralama (Leasing) fiirketleri, yat›r›mc›lara finansal kiralama olana¤› sa¤larlar. Finansal kiralama ifllemleri kiralayan, kirac› ve sat›c› aras›nda üçlü bir finansal iliflkiye dayal›d›r. Bu çerçevede finansal kiralama anlaflmas› bir yat›r›m mal› almak isteyen yat›r›mc›n›n alaca¤› yat›r›m mal›n›n mülkiyetini finansal kiralama flirketine b›rakarak belirlenen bir kira karfl›l›¤›nda mal›n kullan›m hakk›n›n kirac›da kalmas›n› sa¤layan bir sözleflmedir. Sözleflme süresi sonunda mülkiyet kirac›ya devredilir. Bu durumda örne¤in traktör almak isteyen çiftçi finansal kiralama yöntemini kullan›rsa bir sözleflme çerçevesinde belirli bir kira ödeyerek traktörün kullan›m hakk›na sahip olacak, finansal kiralama sözleflmenin sonunda da sözleflme boyunca kulland›¤› traktörün mülkiyetine sahip olacakt›r. • Faktöring fiirketleri, faktöring anlaflmalar› arac›l›¤› ile alacakl› flirketlerin vadeli alacaklar›n›n tahsilini kolaylaflt›r›r. Bu anlaflma çerçevesinde her türlü mal ve hizmet sat›fl›ndan do¤an vadeli alacaklar›n faktöring kurulufluna devredilmesi yolu ile müflteriye alacaklar›n vadesi gelmeden bir k›sm›n›n ödenmesi sa¤lan›r. Anlaflman›n di¤er bir yan› ise alacaklar›n yönetiminin faktöring flirketine devredilmesidir. Burada faktöring flirketleri alacakl› kurumlar›n vadeli alacaklar›n›n likiditesini sa¤lamaktad›r. Bu tür anlaflmalar flirketlerin nakit ak›fl›na ve alacaklar›n›n tahsil edilmesine yard›mc› olmay› sa¤lar. • Tüketici Finansman fiirketleri, tüketici finansman anlaflmalar› arac›l›¤› ile sat›n al›nmas› planlanan mal ve hizmetlerin finansman›n›n özkaynaklar d›fl›nda sa¤lanmas›n› sa¤lar. Bu tür anlaflmalar elbette borçluya bir maliyet yükler ve bu finansman›n türüne göre farkl›l›k gösterir. Tüketici finansman›n araç kredisi, ihtiyaç kredisi, ev kredisi, mortgage gibi türleri bulunmaktad›r. Tüketici finansman flirketleri Türkiye’de faaliyet göstermeye 1990’lar›n ikinci yar›s›nda bafllad›lar. Ancak 2000’lerde bankalar›n kredi kartlar›na taksit özelli¤i kazand›rmas›yla Tüketici Finansman fiirketleri özellikle tüketici kredisi alan›nda ciddi bir rekabetle karfl› karfl›ya kald›lar. S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem SIRA S‹ZDE N N • Varl›k Yönetimi fiirketleri sunduklar› finansal ürünlerle finansal sektör AMAÇLARIMIZ kurulufllar›n›n sorunlu kredi, donmufl alacak ve varl›klar›n› nakde dönüfltürme olana¤› sa¤layan flirketlerdir. Bu flirketler ilgili bankalardan genellikle ihale sonucu sorunlu portföyleri (bankalar›n geri ödenmesi sorunlu olan K ‹ Bu T Abedel P borçlar›n›) yasal olarak belli bir ücret karfl›l›¤› devral›rlar. portföy bedelinin belli bir oran›d›r; Örne¤in ihale sonucuna göre 100 liral›k bir portföy 50 liraya da 10 liraya da al›nabilir. Varl›k yönetim flirketlerinin sat›n alTELEV‹ZYON d›klar› bu portföylerdeki borçlar› borçlularla anlaflarak yeniden yap›land›rmas› yoluyla tahsil etmesi beklenir. 17 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON http://www.spk.gov.tr/ adresinden Sermaye Piyasas› Kurulu’nun yay›nlar›na ‹ N T E R N EveT istatistiklerine eriflebilirsiniz. ‹NTERNET Borsa arac› kurumlar› yat›r›mc›lara ne tür hizmetler sunar? SIRA S‹ZDE Finansal kiralama flirketleri neden bir finansal kurumdur? F‹NANSAL P‹YASALAR SIRA S‹ZDE 5 D Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M SIRA 6 S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M Finansal Finansal piyasalar finansal varl›klar›n de¤ifliminin yap›ld›¤› piyasalard›r. sistemin tüm aktörlerinin hanehalk›, iflletmeler, devlet, yabanc› aktörlerin yan› s›ra finansal kurumlar›n da finansal piyasalarda ifllem yapmalar› mümkündür. Finansal SD ‹OK RK AU T piyasalar› de¤iflim yap›lan finansal varl›klar›n türlerine, piyasalar›n organizasyon yap›s›na göre, de¤iflim gören varl›klar›n vadesine göre ya da de¤iflim iflleminin zaSIRA S‹ZDE D‹KKAT manlamas›na göre farkl› biçimde s›n›fland›rmak mümkündür. Afla¤›da bu s›n›fland›rmalar›n bir k›sm›n› inceleyece¤iz. AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Borç ve Ortakl›k Piyasalar› Birincil ve ‹kincil Piyasalar S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U N N N N Finansal piyasalar› de¤iflilen finansal varl›klara göre s›n›fland›rd›¤›m›zda borç seAMAÇLARIMIZ K ‹ T A P netlerinin de¤iflildi¤i piyasalara borç piyasalar›, hisse senetlerinin de¤iflildi¤i piyasalara ise ortakl›k piyasalar› ad› verilir. Borç piyasalar›na örnek olarak tahvil ve bono piyasalar›n› verebiliriz. Türkiye’deki ‹stanbul Menkul K›ymetler Borsas› (‹MKB) TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N bünyesinde bulunan tahvil ve bono piyasalar› borç piyasalar›na örnek olarak verilebilir. Bunun yan›nda yine ‹MKB bünyesinde ifllem gören hisse senedi piyasas› da bulunmaktad›r. Dünyaca ünlü ortakl›k piyasalar› aras›nda ABD’nin New York flehTELEV‹ZYON rinde bulunan New York Stock Exchange (NYSE) ve NASDAQ,‹ NLondon T E R N E T Stock Exchange, Tokyo Stock Exchange say›labilir. ‹NTERNET Birincil piyasa yeni ç›kar›lm›fl tahvil, hisse senedi gibi menkul k›ymetlerin flirketler ya da hazine taraf›ndan ilk olarak al›c›lara sat›ld›¤› finansal piyasad›r. ‹kincil piyasalar ise daha önce birincil piyasada sat›lan menkul k›ymetlerin, al›n›p sat›ld›¤› yani ikinci el finansal varl›klar›n de¤iflildi¤i finansal piyasalard›r. Birincil piyasalar genel olarak kamuoyu taraf›ndan çok fazla bilinmez. Bu piyasalarda menkul k›ymetlerin ilk kez sat›fl› arac› kurulufllar ve yat›r›m bankalar› taraf›ndan gerçeklefltirilir. Bir flirketin ç›kard›¤› menkul k›ymetin sat›fl›n›n bir banka ya da arac› kurulufl taraf›ndan üstlenilmesi ifllemine arac›l›k yüklenimi (underwriting) denir. Bu ifllem s›ras›nda arac› kurulufl menkul k›ymetlerin hepsinin sat›lmas›n› garantiledi¤i için bu ifllem bir tür sigorta ifllevi de görür. DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN TELEV‹ZYON ‹ NBir T E flirket R N E Tya Birincil Piyasa: da devlet taraf›ndan ç›kar›lm›fl olan menkul k›ymetlerin ilk al›c›lar›na ‹NTERNET sat›ld›¤› piyasad›r. ‹kincil Piyasa: Birincil piyasadan sat›n al›nan menkul k›ymetlerin yeniden sat›lmas› ile oluflan ikinci el piyasad›r. Arac›l›k Yüklenimi/Underwriting: Bir flirket taraf›ndan ç›kar›lan menkul k›ymetlerin birincil piyasada sat›lmak üzere bir arac› kurulufla devredilmesi ifllemidir. 18 Para ve Banka Bir hisse ya da borç senedinin sadece birincil piyasada sat›fl› bu menkul k›ymeti ç›kartan firma ya da kurulufla fon sa¤layacakt›r. Ayn› menkul k›ymetin ikincil piyasadaki de¤ifliminden ise menkul k›ymeti ç›kartan kurulufl fayda sa¤lamaz. Örne¤in, hazine ihraç etti¤i hazine tahvillerini birincil piyasada satt›¤›nda hazineye para girer. Ancak ayn› hazine tahvilleri ikincil piyasada A kiflisinden B kiflisine sat›ld›¤›nda bu sat›fltan hazinenin bir kazanc› olmaz, para A kiflisine gider. Ancak ikincil piyasalar finansal varl›klar›n de¤iflimi aç›s›ndan son derece önemlidirler. Medyada haberlerini gördü¤ümüz piyasalar›n ço¤u ikincil piyasalard›r; ‹stanbul Menkul K›ymetler Borsas› (‹MKB), Vadeli Opsiyon Borsas› (VOB), Tahvil Borsas›, Döviz Piyasas› bunlar aras›nda say›labilir. ‹kincil piyasalar›n en önemli görevlerinden biri finansal varl›klar›n sat›fl›n› kolaylaflt›rmalar›, yani likiditeyi artt›rmalar›d›r. ‹kincil piyasalar›n di¤er önemli bir görevi ise ikincil piyasada oluflan fiyat›n birincil piyasada sat›lan menkul k›ymetin fiyat›n›n belirlenmesinde yol gösterici olmas›d›r. ‹kincil piyasada ilgili menkul k›ymetin fiyat› ne kadar yüksekse, birincil piyasa fiyat› da o oranda yüksek olacakt›r. Bu nedenlerden dolay› ikincil piyasalar›n varl›¤› birincil piyasalar›n ifllemesi aç›s›ndan son derece önemlidir. Ancak genel olarak yat›r›mc›lar aç›s›ndan ikincil piyasalar daha çok ifllem yap›lan piyasalard›r. Organize ve Tezgâh Üstü Piyasalar Organize Piyasa: Menkul k›ymet al›m sat›m› için düzenlemifl fiziksel mekân› olan piyasa türüdür. Tezgâh Üstü Piyasa: Al›c› ve sat›c›lar›n belirli bir mekânda toplanmadan, uzaktan elektronik olarak al›m sat›m ifllemlerinin gerçeklefltirildi¤i piyasad›r. Organize ve tezgâh üstü (over-the-counter) piyasalar ayr›m›, ikincil piyasalar›n nas›l örgütlendi¤iyle ilgilidir. Al›c› ve sat›c›lar›n menkul k›ymet sat›fl›na yönelik ifllemlerinin belli bir mekânda yap›ld›¤› organize piyasalara “organize piyasa”, al›c› ve sat›c›lar›n bir mekânda toplanmad›¤› ve online olarak piyasada ifllem yapt›klar› piyasalara “tezgâh üstü piyasa” ad› verilir. Organize piyasa türüne en iyi örnek borsalard›r, örnek olarak ‹stanbul Menkul K›ymet Borsas› (‹MKB), Vadeli ‹fllemler ve Opsiyon Borsas› (VOB), ve ‹stanbul Alt›n Borsas› verilebilir. Tezgâh üstü piyasalara örnek olarak ise Bankalaras› Repo piyasas›, serbest alt›n piyasas› verilebilir. Spot ve Vadeli Piyasalar Spot Piyasa: Menkul k›ymet sat›fl›nda teslim ve ödemenin hemen veya bir iki gün içinde yap›ld›¤› piyasad›r. Vadeli Piyasa: Menkul k›ymetlerin gelecekteki al›fl veya sat›fl bedelinin bugünden belirlendi¤i ve bugün anlafl›lan fiyat üzerinden gelecekte de¤ifliminin gerçekleflti¤i piyasa türüdür. Finansal piyasalar› de¤iflim iflleminin vadesine göre spot ve vadeli piyasalar olarak s›n›fland›rabiliriz. Spot piyasalar de¤iflimi yap›lan finansal arac›n hemen teslim edildi¤i ve ödemenin hemen yap›ld›¤› piyasalard›r. Ancak hemen ile kastedilen o an ya da piyasas›na göre bir iki gün sonras› olabilir. Örne¤in ‹MKB’de menkul k›ymet al›m sat›m›nda T+2 uygulamas› vard›r. Bu uygulamaya göre menkul k›ymetin örne¤in sat›fl› Çarflamba günü gerçekleflmifl olsun ödemenin Cuma günü yap›laca¤› anlam›na gelir. ‹fllemin gerçekleflti¤i gün ile ödemenin yap›ld›¤› gün aras›ndaki süre valör (vade) olarak tan›mlan›r. Vadeli ifllem piyasalar›, belirli bir vadede önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki mal›n, k›ymetli madenin, sermaye piyasas› arac›n›n ya da dövizin al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. Vadeli ifllemler piyasas›nda al›m sat›m yapman›n farkl› nedenleri vard›r. Örne¤in herhangi bir menkul k›ymetin gelecekteki fiyat›ndaki olas› de¤iflikliklere karfl› bugünden fiyat› sabitlemek böylece riski azaltmak amac›yla vadeli piyasalar tercih edilebilir. Bunun d›fl›nda gelecekteki fiyat hareketlerinden kazanç sa¤lamak ya da spot piyasa ile vadeli piyasa aras›ndaki fiyat farklar›ndan yararlanmak amac›yla da spekülatörler vadeli ifllem piyasas›nda ifllem yapmay› tercih edebilirler. Türkiye’de bulunan tek vadeli piyasa 2005 y›l›nda ‹zmir’de kurulan VOB’dur. VOB’un ifllem hacmi kuruldu¤undan bu yana h›zla artarak 2011 y›l›nda 1,9 milyar liraya ulaflm›fl olmakla beraber bu ifllem hacminin Türkiye’deki finansal sektörün büyüklü¤ü ile k›yasland›¤›nda hala çok düflük oldu¤u söylenebilir. 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 19 Para ve Sermaye Piyasalar› Finansal piyasalar, de¤iflim gören finansal varl›klar›n vadesine göre de s›n›fland›r›labilir. Buna göre bir y›ldan daha k›sa vadeli borç araçlar›n›n al›n›p sat›ld›¤›, piyasalara para piyasalar›, uzun ve orta vadeye sahip menkul k›ymetlerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalara ise sermaye piyasalar› ad› verilir. Vade uzad›kça önceden öngörülemeyen olaylarla karfl›laflma riski artar. Bir sonraki ünitede görece¤imiz gibi, vadeleri d›fl›nda di¤er tüm özellikleri ayn› olan biri uzun di¤eri k›sa vadeli iki tahvilin faizi aras›nda bir iliflki vard›r. Uzun vadeli tahvilin y›ll›k faizi, vadesi boyunca oluflacak k›sa vadeli tahvillerin y›ll›k faizlerine ba¤l›d›r. Vade uzad›kça önceden beklenmedik olaylar nedeniyle o dönemdeki k›sa vadeli faizler de¤iflebilir. Bu, o dönemde uzun vadeli tahvilin faizine yans›r ve yine bir sonraki ünitede görece¤imiz gibi tahvilin fiyat›n› da etkiler. Dolay›s›yla, uzun vadeli tahvilin faizi (ya da fiyat›n›n tersi) vadesi buyunca önemli dalgalanmalar gösterebilir. Bu tahvili vadesinden önce ikincil piyasada satmak istedi¤inizde beklenmedik bir biçimde düflük fiyattan satmak durumunda kalabilirsiniz. Dolay›s›yla, sermaye piyasalar›nda vadenin daha uzun olmas› belirsizlik riskini de beraberinde getirmektedir. Mali yat›r›mc›lar di¤er unsurlar ayn› ise riskten kaç›nd›klar› ölçüde para piyasalar›ndaki mali varl›klar› tercih edeceklerinden bu piyasalar›n likiditesi daha fazlad›r. DÜNYA’DA MERKEZ BANKACILI⁄ININ GEL‹fi‹M‹ Bir merkez bankas› bir ülkenin en önemli ekonomik kurumlar›ndan biridir. Bu önemi sadece para basma tekeline sahip olmas›ndan kaynaklanmamaktad›r. Sekizinci ünitede daha ayr›nt›l› bir biçimde incelenece¤i gibi, merkez bankalar› ayn› zamanda, kulland›klar› para politikas› araçlar›yla finansal sistemin likiditesini de ayarlamaktad›rlar. Bankalar hem müflterileriyle hem de birbirleriyle yapt›klar› ifllemler sonucunda, gün içinde ek likidite ihtiyac› duyabilirler ya da sahip olmak istediklerinden fazla likiditeye sahip olabilirler. Merkez bankalar› finansal sistemin gereksindi¤i likiditeyi temelde aç›k piyasa ifllemleri ile onlara satabilir (aktar›r) ya da fazla olan likiditeyi onlardan sat›n alabilir. Bu ifllemlerin ne düzeye ulaflaca¤› bir yandan bankalar›n ihtiyaçlar›na ba¤l› iken di¤er yandan da merkez bankalar›n›n k›sa vadeli faizleri ne düzeyde tutmak istediklerine ba¤l›d›r. 1980’lerin ortalar›ndan 2007’de bafllayan ve 2008’de tam anlam›yla patlak veren küresel krize kadar olan dönemde merkez bankalar›n›n temel amac›n›n fiyat istikrar›n› sa¤lamak oldu¤u görüflü egemendi. Küresel krizle birlikte finansal istikrar› sa¤laman›n da merkez bankalar›n›n di¤er önemli amac› olmas› gerekti¤i hakk›nda görüfl birli¤i olufltu. Merkez bankalar›n›n amaçlar›n› daha ayr›nt›l› olarak yedinci ünitede inceleyece¤iz. Merkez bankalar›n›n yasalar çerçevesinde aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k oranlar›, döviz müdahaleleri gibi araçlar› kullanarak fiyat istikrar›n› ve finansal istikrar› sa¤lamak için yapt›klar› ifllemlere ‘para politikas›’ ad› verilir. Bir ekonomide millî gelirin, millî gelirin tüketim, yat›r›m, ithalat ve ihracat gibi bileflenlerinin, iflsizlik oran›n›n, fiyatlar genel düzeyinin ve faiz haddinin k›sa dönemde (birkaç aydan birkaç y›la kadar olan dönemde) hareketlerini belirleyen iki önemli ekonomi politikas› vard›r: Maliye politikas› ve para politikas›. Merkez bankalar›n›n para politikas›ndan sorumlu olmalar›, onlar› çok önemli bir ekonomik kurum hâline getirmektedir. Merkez bankac›l›¤› tarihinde ilk merkez bankas› olma özelli¤ine 1668’de ‹sveç’te kurulan Sveriges Riksbank’›n sahip oldu¤unu görmekteyiz. Sveriges Riksbank’›n bafllang›çta yönetim sorumlulu¤u ‹sveç parlamentosu taraf›ndan bir ko- Para piyasalar›: K›sa vadeli menkul k›ymetlerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. Sermaye piyasalar›: Orta ve uzun vadeli menkul k›ymetlerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 20 Para ve Banka D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ misyona verilmifltir. Banka 1789 y›l›nda para basma konusunda yetki kazanm›flt›r. SIRA S‹ZDE ‹ngiltere Merkez Bankas› (Bank of England) da tarihteki en eski merkez bankalar›ndan biridir. 1694’te kurulmufltur. Kurulmas›ndan sonra, tek bafl›na banknot ihraç yetkisine sahip olmas› için, uzunca bir sürenin geçmesi gerekmifltir. 1833 y›l›AMAÇLARIMIZ na kadar ticari bankalar da banknot basabilmifltir. 1833 y›l›nda ç›kar›lan bir yasa ile ‹ngiltere Merkez Bankas›’n›n ç›kard›¤› 5 sterlinin üzerindeki banknotlar yasal de¤iflim arac› olarak kabul edilmifltir. 1844 tarihli yasa ile banknot ihrac› bankan›n alK ‹ T A P t›n stokuna ba¤lanm›flt›r. Yedinci ünitede ele al›nacak ‘merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›’ para politikas›n›n sa¤l›kl› bir flekilde iflleyebilmesi aç›s›ndan son derece önemlidir. Hem ‹sveç Merkez Bankas› hem de ‹ngiltere Merkez Bankas› yasal de¤ifliklikTELEV‹ZYON lerle ba¤›ms›z k›l›nan ilk merkez bankalar› aras›ndad›rlar. ‹ngiltere Merkez Bankas›’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› 1887 y›l›nda olmufltur. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹ngiltere Merkez tarihçesini daha ayr›nt›l› ö¤renmek isteyen ö¤renciler, ‹ N T E R NBankas›’n›n ET www.bankofengland.co.uk adresinden ‘history/major developments’ bölümünü seçebilirler. ‹NTERNET ‹ngiltere Merkez Bankas›’n›n kurulmas› di¤er Avrupa ülkelerinde de merkez bankac›l›¤›n›n geliflmesine katk›da bulunmufltur. Almanya’da 1846’da Prussian Bank, Japonya’da 1882’de Japonya Merkez Bankas› (Nippon Ginko) kurulmufltur. Amerika Birleflik Devletleri Merkez Bankas› (Federal Reserve Bank (FED)) 1913’de kurulmufl 1914’de faaliyete geçmifltir. TCMB 1930 y›l›nda kurulmufl ve 1931 y›l›nda faaliyete geçmifltir. Kanada Merkez Bankas› (Bank of Canada) 1934 y›l›nda kurulmufltur. SIRA S‹ZDE Yukar›da tart›flt›¤›m›z finansal küreselleflme, geliflmifl ülke merkez bankalar›n›n para politikas› kararlar›n›n tüm ülkeler aç›s›ndan son derece önemli olmas› sonuD Ü fi Ü N E L ‹ M Mesela ikinci ünitede döviz kurunun nas›l belirlendi¤ini incunu do¤urmaktad›r. celerken yabanc› faiz hadlerinin oynad›¤› rolü görece¤iz. Küreselleflme bu rolü art›rm›flt›r. Özellikle S O R U iki merkez bankas› tüm finansal sistem aç›s›ndan son derece önemlidir: ABD Merkez Bankas› ve Avrupa Merkez Bankas›. Avrupa Merkez Bankas› (ECB) Avrupa Birli¤i’nin euro kullanan ülkelerinin ‹KKAT oluflturdu¤uDEuro Bölgesi’nde para politikas›n› yürütmek sorumlulu¤unu 1999 bafl›nda alm›flt›r. ECB’nin merkezi Frankfurt’tad›r. Euro Bölgesi bu sat›rlar›n yaz›ld›¤› SIRA S‹ZDE on yedi ülkeden oluflmaktad›r: Almanya, Avusturya, Belçika, Mart 2012 itibariyle Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, ‹rlanda, ‹spanya, ‹talya, K›br›s, Lüksemburg, Malta, Portekiz, Slovakya, Slovenya ve Yunanistan. Euro Bölgesi içinde bir AMAÇLARIMIZ de her ülkenin kendi merkez bankas› vard›r. Ancak para politikas› kararlar› ECB’de al›nmakta ve temel para politikas› uygulamalar› ECB’de gerçeklefltirilmektedir. Euro Bölgesi d›fl›nda kalan ama Avrupa Birli¤i içinde olan baflka merkez bankalar› da K ‹ T A P vard›r. ECB, Euro Bölgesi’ndeki merkez bankalar› ve Euro Bölgesi d›fl›nda ama Avrupa Birli¤i içindeki merkez bankalar› ‘Avrupa Merkez Bankalar› Sistemi’ni’ oluflturmaktad›rlar. Euro Bölgesi d›fl›nda kalan ama Avrupa Birli¤i içinde olan merkez TELEV‹ZYON bankalar›n›n en önemlisi, tarihçesi yukar›da k›saca özetlenen ‹ngiltere Merkez Bankas›’d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Avrupa Merkez hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi edinmek isteyen ve ‹ngilizce bilen ‹ N T E Bankas› RNET ö¤renciler, http://www.ecb.int/home/html/index.en.html adresine baflvurabilirler. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D‹KKAT 7 Merkez bankalar› neden bir ticari bankadan farkl› statüdedir? Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 21 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Para ve Paran›n Fonksiyonlar› ‹ktisatç›lar paray›, mal ve hizmet de¤ifliminde ve borçlar›n ödenmesinde genel kabul görmüfl bir de¤er olarak tan›mlarlar. Paran›n üç temel özelli¤i vard›r. Birincisi, de¤iflim arac› olma fonksiyonudur. ‹kincisi, hesap birimidir. Üçüncüsü, de¤er saklama arac›d›r. Bu özelliklerden paran›n de¤iflim arac› olarak finansal sistem içerisinde kullan›lmas›, paray› di¤er finansal varl›klardan ay›rmaktad›r. Uzun süre yüksek enflasyonla yaflayan ülkeler d›fl›nda, paray› di¤er finansal varl›klardan ay›ran ikinci temel özelli¤i hesap birimi olmas›d›r. N A M A Ç 4 Ödemeler Sisteminin Geliflimi Ödemeler sistemine konu olan para zaman içerisinde de¤iflime u¤ram›fl, mal para sisteminden banknotlara, daha sonra da itibari paraya geçilmifltir. Sonralar› çekler ödemeler sisteminde kullan›lm›flt›r. Elektronik fon transferinin geliflimiyle elektronik para ortaya ç›km›flt›r. Paran›n gelecekte nas›l bir fiziksel varl›kta olaca¤› ödemeler sisteminin geliflimiyle yak›ndan ilgili olacakt›r. Finansal Sistem ve Ekonomi Finansal sistem, finansal fonlar›n fon fazlas› olanlardan fon a盤› olanlara fon ak›fl›n› sa¤lar. Finansal fonlar›n el de¤ifltirmesi s›ras›nda birileri borç verirken birileri de borç almaktad›r. Do¤al olarak bu borç verme ifllemi karfl›l›ks›z olmaz, borç veren bunun karfl›l›¤›nda borç alan taraf›ndan borcun hangi koflullarda ve ne zaman ödenece¤ini belirten bir borç senedi al›r. Yani finansal fonlar (para) el de¤ifltirirken karfl›l›¤›nda finansal varl›klar (tahvil, bono, hisse senedi vb.) de¤iflilmektedir. Fon fazlas› olanlar, yani borç verenler tahvil, bono, hisse senedi gibi finansal varl›klar›n al›c›lar›, fon a盤› olanlar, yani borç alanlar ise finansal varl›klar›n sat›c›lar›d›r. Finansal sistemde fon ak›fl› arac› kullan›lmadan finansal piyasalar üzerinden gerçeklefliyorsa buna do¤rudan finansman, fon ak›fl›n› finansal kurumlar›n arac›l›¤› ile gerçeklefltiriliyorsa dolayl› finansman ad› verilir. Finansal sistem fon transferini sa¤larken ayn› zamanda baz› temel ifllevleri de yerine getirmektedir. Bu ifllevler; riskin paylafl›lmas›, likidite sa¤lanmas› ve bilgi aktar›m›d›r. N A M A Ç 5 Finansal Varl›klar Finansal varl›klar ortakl›k ya da alacakl›l›k hakk› sa¤layan menkul k›ymetlerdir. Ortakl›k hakk› sa¤layan finansal varl›klar hisse senetleridir. Hisse senetleri anonim ortakl›klar taraf›ndan yasal düzenlemelere uygun olarak ç›kart›lan flirket sermayesine kat›l›m› temsil eden finansal varl›klard›r. Hisse senedi sahibine kârdan pay alma hakk› da tan›r. Anonim ortakl›klar›n y›lsonunda elde ettikleri kâr›n ortaklara hisseleri oran›nda da¤›t›lmas›na kâr pay› (temettü) ad› verilir. ‹kinci tür finansal varl›klar ise sahiplerine alacakl›l›k hakk› tan›yan menkul k›ymetlerdir. Borç senetlerinin bir y›ldan uzun vadeli olanlar›na genel olarak tahvil ve vadesi bir y›la kadar olanlar›na da bono ad› verilir. Türkiye’de finansal sistemde Devlet ‹ç Borçlanma Senetleri (D‹BS) (Hazine bonosu ve Devlet tahvili) d›fl›nda, finansman bonosu, banka bonosu, k›ymetli maden bonolar› ve döviz cinsinden olan Eurobondlar mevcuttur. Bunlar›n yan›nda kâr ve zarar ortakl›¤› belgesi, banka kredisi, repo-ters repo, sigorta poliçeleri, sosyal güvenlik fonlar›, vadeli ve opsiyonlu ifllem sözleflmeleri de finansal varl›klar aras›nda say›labilir. Finansal Kurumlar Finansal kurumlar finansal sistemde tasarruf sahipleri ile borç alanlar aras›nda kaynak aktar›m› yaparak finansal fonlar›n ak›fl›na arac›l›k eden kurumlard›r. Finansal kurumlar› mevduat toplayan kurulufllar, sigorta ve emeklilik fonlar›, borsa arac› kurumlar› ile di¤er yat›r›m arac›lar› olarak dört grupta toplayabiliriz. Mevduat toplayan kurulufllardan ticari bankalar fon fazlas› olanlardan mevduat toplayarak fon a盤› olanlara kredi verirler. Kat›l›m bankalar› ise kâr ortakl›¤› arac›l›¤› ile fon toplayarak yat›r›mlara arac›l›k ederler. Sigorta ve emeklilik fonlar› grubuna giren arac› kurulufllar bir anlaflma çerçevesinde daha önceden belirlenmifl aral›klarla fon toplayan kurulufllard›r. Sigorta flirketleri ve bireysel emeklilik fonlar› yan›nda kamu emeklilik fonlar›n› (SGK) bu grupta toplayabiliriz. Borsa arac› kurumlar› finansal varl›klar›n birincil piyasalarda halka arz›na arac›l›k etmenin yan›nda bunlar›n ikincil piyasalardaki al›m sat›m›na da arac›l›k ederler. Di- 22 N A M A Ç 6 Para ve Banka ¤er yat›r›m arac›lar› ise finansal kiralama, faktöring, tüketici finansman› ve varl›k yat›r›m flirketleridir. Bunlar›n sektördeki paylar› son derece küçüktür. Finansal Piyasalar›n Türleri Ekonomide fon transferini yerine getiren finansal piyasalar›n yap›lanma biçimi, birincil ve ikincil piyasalar, borç ve ortakl›k piyasalar›, organize ve tezgâh üstü (over the counter) piyasalar, spot ve vadeli piyasalar ve para ve sermaye piyasalar› fleklindedir. Bu piyasalardan birincil piyasalar ilk defa piyasaya ç›kan menkul k›ymetlerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. Bu piyasalarda menkul k›ymetin fiyat garantisi ile sat›fl›n› ise yat›r›m bankalar› ve arac› kurumlar gerçeklefltirmektedir. Bu garantili sat›fl ifllemine arac›l›k yüklenimi denilmektedir. ‹kincil piyasalar ise piyasaya ç›km›fl menkul k›ymetlerin ikinci kez al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. Piyasada sat›lan finansal varl›¤›n türlerine göre ise finansal piyasalar borç ve ortakl›k piyasalar› olarak ayr›mlanmaktad›r. Piyasan›n organize olup olmamas›na göre organize ve tezgâh üstü piyasa ayr›m› yap›lmaktad›r. Ödemelerin hemen ya da belli bir vade sonunda gerçekleflmesi durumu piyasan›n vadeli ya da spot olarak ayr›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Piyasada de¤iflen finansal varl›klar›n vadelerine göre, 1 y›ldan k›sa vadeli finansal varl›klar›n vadelerine göre para piyasas› olarak tan›mlanmakta, 1 y›ldan uzun vadeli finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasalar ise sermaye piyasas› olarak tan›mlanmaktad›r. N A M A Ç 7 Dünya’da Merkez Bankac›l›¤›n›n Geliflimi Finansal sistemin temel aktörlerinden biri de merkez bankalar›d›r. Merkez bankalar› ekonomide para politikas›ndan sorumludurlar ve para politikas›nda yapt›klar› de¤ifliklikler ile bu de¤ifliklikleri hayata geçirmek için kulland›klar› para politikas› araçlar›yla hem finansal sistemi hem de tüm ekonomiyi etkilerler. Merkez bankalar›, para politikas›n›, fiyat istikrar›n› ve finansal istikrar› sa¤lamak amac›na uygun bir biçimde uygulamaya çal›fl›rlar. 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 23 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi paraya özgü bir özellik de¤ildir? a. De¤iflim arac› olma b. Hesap birimi olma c. De¤er saklama d. Yat›r›m miktar›n› belirleme e. Herkes taraf›ndan kabul edilme 2. 40 adet mal ve hizmetten oluflan bir ekonomide para olmasayd› mal ve hizmetlerin birbirleri cinsinden kaç tane fiyat oluflurdu? a. 780 b. 15 c. 40 d. 1500 e. 360 3. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas› hangi tarihte resmen kurulmufltur? a. 1947 b. 1961 c. 1930 d. 1923 e. 1938 4. Likiditeye iliflkin olarak afla¤›daki tan›mlardan hangisi yanl›flt›r? a. Bir finansal varl›¤›n ikinci el piyasas›n›n olmas› likiditesini artt›rmaktad›r. b. Likidite bir varl›¤›n paraya dönüfltürülebilme h›z›d›r. c. Bir gayrimenkul bir finansal varl›¤a göre daha likittir. d. Likidite finansal varl›k talebini artt›ran bir özelliktir. e. Bir finansal varl›¤›n likiditesinin artmas› paraya çevrilmesi esnas›nda ifllem maliyetinin düflmesine yol açar. 5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Gresham Yasas›’n› do¤ru tan›mlamaz? a. Gresham yasas› geçerli olan bir ekonomide ulusal paraya güven sars›lm›flt›r. b. Ekonomide herkes tasarruf yapmak için elinde ulusal para tutmaktad›r. c. Yasa “kötü para iyi paray› piyasadan kovar” fleklinde tan›mlanmaktad›r. d. Ekonomide enflasyon ve ulusal paran›n istikrar›na iliflkin olarak herhangi bir olumsuzluk yaflanmamaktad›r. e. Gresham yasas›n›n geçerli hale geldi¤i dönemlerde mal para sisteminde itibari para sistemine geçifl zorunlulu¤u do¤mufltur. 6. Finansal piyasalara ait afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Finansal piyasalar de¤iflim gören varl›klar›n vadelerine göre para ve sermaye piyasalar› olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. b. Ödemelerin an›nda gerçekleflmesi ya da gerçekleflmemesi durumunda piyasalar spot ve vadeli piyasalar olarak s›n›flan›r. c. Borç ve ortakl›k piyasalar› de¤iflim gören finansal varl›klar›n çeflitlerine iliflkin bir s›n›flama türüdür. d. Finansal piyasalarda 10 y›l ve alt›nda vadeler k›sa vadeli finansal varl›klar› tan›mlar e. Finansal piyasalarda ilk defa piyasaya ç›kar›lan finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasa birincil piyasad›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi yat›r›m arac› kuruluflu de¤ildir? a. Varl›k yönetim flirketleri b. Sigorta flirketleri c. Finansal kiralama flirketleri d. Faktöring flirketleri e. Tüketici finansman flirketleri 8. Afla¤›dakilerden hangisi mevduat toplayan kurulufllard›r? a. Varl›k yönetim flirketleri b. Sa¤l›k sigortas› flirketleri c. Sosyal Güvenlik Kurumu d. Mevduat bankalar› e. Finansal kiralama flirketleri 24 Para ve Banka “ 9. Afla¤›dakilerden hangisi merkez bankalar›n›n görevleri aras›nda yer almaz? a. Devletin bankas› olma b. Kâr elde etme c. Para politikalar›n› yönetme d. Fiyat istikrar›n› sa¤lama e. Banknotlar›n fiziki kalitesinin korunmas›n› sa¤lama Yaflam›n ‹çinden 1 Türkiye’de Baz› Parasal Büyüklüklerin Geliflimi fiekil 1.a’da, Türkiye’de dolafl›mdaki para, M1 ve M2 parasal büyüklüklerin hareketleri gösterilmektedir. fiekil 1.a Dolafl›mdaki para, M1 ve M2: Aral›k 2005- Nisan 2012 (milyar lira) 70.000 60.000 “ 50.000 40.000 30.000 M1 20.000 M2 10.000 .12 .20 11 10 .20 30 09 .12 .20 Kaynak: TCMB Evds. 30 .12 30 30 .12 .20 08 07 .20 06 .20 .12 30 .12 30 .12 .20 05 0 30 10. Underwriting ifllemi afla¤›daki seçeneklerden hangisinde yanl›fl tan›mlanm›flt›r? a. Birincil piyasada gerçekleflen bir ifllemdir b. Yat›r›m bankalar›n›n sat›n alma taahhüdü ile satma ifllemi yapmas› ifllemidir. c. Piyasaya ilk elden ç›kar›lan menkul k›ymetlerin pazarlanmas›n› tan›mlar d. Sermaye piyasalar›nda yer alan fon sahiplerinin güvenli bir biçimde fonlar›n› satmas›n› ifade eden bir ifllemdir. e. Bu ifllem yap›ld›ktan sonra finansal varl›k sat›n almak isteyenler aç›s›ndan ikincil piyasada referans menkul k›ymet fiyatlar› oluflur. ” Yaflam›n ‹çinden 2 TCMB’nin Anlat›m›yla TCMB’nin Tarihsel Geliflimi Osmanl› Dönemi Osmanl› Devleti’nin klasik örgütlenme düzeninde; para miktar›n›n ayarlanmas›, kredi hacminin düzenlenmesi, alt›n ve döviz rezervlerinin yönetimi ile iç ve d›fl ödemelerin gerçeklefltirilmesi gibi ekonomik faaliyetler; hazine, darphane, sarraflar, vak›flar, bedestenler ve loncalar gibi farkl› kesimler taraf›ndan yürütülmüfltür. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar büyük oranda devam eden bu yap› içinde Osmanl› Devleti, padiflah ad›na “alt›n sikke” bas›m›n› gerçeklefltirmifltir. Osmanl› Devleti, Kaime-i nakdiye-i mutebereleri 1840 y›l›nda dolafl›ma ç›kartm›flt›r. 1854 y›l›nda K›r›m Savafl› s›ras›nda yurt d›fl›ndan ilk kez borçlanan Osmanl› Hükûmetinin d›fl borçlar›n ödenmesi konusunda arac›l›k görevi üstlenecek bir devlet bankas›na ihtiyaç duymas› üzerine, 1856 y›l›nda merkezi Londra’da bulunan ‹ngiliz sermayeli “Ottoman Bank (Bank-› Osmanî)” kurulmufltur. Bankan›n yetki- 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem leri küçük miktarlarda kredi vermek, Hükûmet’e avans sa¤lamak ve baz› Hazine bonolar›n› iskonto etmekle s›n›rland›r›lm›flt›r. 1863 y›l›nda Ottoman Bank kendini feshederek ‹ngilizFrans›z ortakl›¤› fleklinde “Bank-› Osmanî-i fiahane (Osmanl› Bankas›)” ad›n› alm›fl ve bir devlet bankas› niteli¤i kazanm›flt›r. Bankaya otuz y›ll›k bir süre için banknot basma ayr›cal›¤› ve tekeli verilmifltir. Banka ayr›ca devletin haznedarl›¤›n› üstlenerek devlet gelirlerini tahsil etmek, Hazinenin ödemelerini yerine getirip bonolar›n› iskonto etmek, iç ve d›fl borçlara iliflkin faiz ve anapara ödemelerini yapmakla da görevlendirilmifltir. Osmanl› Bankas›n›n sermayesinin yabanc›lara ait olmas› zamanla tepkilere yol açm›fl, bu tepkiler bir merkez bankas›na olan ihtiyaç do¤rultusunda ulusal bir merkez bankas› kurulmas› fikrinin temelini oluflturmufltur. Yerli sermayeye dayal› bir merkez bankas› kurma çabalar› 11 Mart 1917 tarihinde “Osmanl› ‹tibar-› Millî Bankas›”n›n kurulmas› ile sonuçlanm›flt›r. Ancak bu banka, Osmanl› Devleti’nin Birinci Dünya Savafl›’ndan yenilgi ile ayr›lmas› nedeniyle merkez bankas› ifllevlerini görecek bir ulusal banka olma amac›na ulaflamam›flt›r. Cumhuriyet Dönemi Birinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan, dünyada ortaya ç›kan emisyon sa¤layacak merkez bankalar›n›n oluflturularak ülkelerin kendi para politikalar›n› ba¤›ms›z olarak belirlemeleri yönündeki e¤ilimin etkisiyle ve ülkemizde Kurtulufl Savafl› ile kazan›lan siyasi ba¤›ms›zl›¤› ekonomik ba¤›ms›zl›kla güçlendirmek amac›yla bir merkez bankas› kurulmas› yönündeki tart›flmalar ve çal›flmalar h›z kazanm›flt›r. Bu konu ilk olarak 1923 ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde ele al›nm›fl ve “millî devlet bankas›” kurulmas› fikri üzerinde durulmufltur. 1927 y›l›nda Maliye Bakan› Abdülhalik Renda merkez bankas› kurulmas› hakk›nda bir kanun tasla¤› sunmufl, bu tasla¤›n kabul edilmesi üzerine merkez bankas›n›n kurulufl aflamas›nda ülkemiz yetkililerine yard›mc› olmak üzere di¤er ülkelerin merkez bankalar›ndan da görüfl istenmifltir. 1928 y›l›nda Türkiye’ye davet edilen Hollanda Merkez Bankas› ‹dare Meclisi Üyesi Dr. G. Vissering, haz›rlad›¤› raporda Hükûmet’e ba¤l› olmayan ve ba¤›ms›z bir merkez bankas›n›n gereklili¤ine dikkat çekerken; 1929 y›l›nda ‹talyan Uzman Kont Volpi, Türk paras›n›n istikrar›n›n sa¤lanmas› için bir merkez bankas› kurulmas›n›n flart oldu¤unu belirtmifltir. Bu geliflmelerin ard›ndan Hükûmet, merkez bankas› kurulmas›na iliflkin gerekli yasal çerçevenin haz›rlanmas› için harekete geçmifl, Lo- 25 zan Üniversitesinden Prof. Leon Morf’un katk›lar›yla Merkez Bankas› yasa tasar›s› haz›rlanm›flt›r. Tasar›, Türkiye Büyük Millet Meclisinde 11 Haziran 1930 tarihinde kabul edilerek “1715 say›l› Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Kanunu” ad› ile 30 Haziran 1930 tarihinde Resmi Gazete’de yay›mlanm›flt›r. Merkez Bankas›, farkl› kurum ve kurulufllarca yürütülen ifllevlerin tek elde toplanmas›n› takiben 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyetlerine bafllam›flt›r. Di¤er kamu kurumlar›ndan farkl›l›¤›n›n ve ba¤›ms›zl›¤›n›n bir göstergesi olarak anonim flirket biçiminde hukuki varl›¤›n› kazanan Bankan›n hisseleri (A), (B), (C) ve (D) s›n›flar›na ayr›lm›flt›r. A s›n›f› hisseler Hazineye ait olup Bankan›n ba¤›ms›zl›¤›n›n güçlendirilmesi amac›yla Kurulufl Kanunu’nda bu hisselerin toplam sermayenin yüzde 15’inden fazla olamayaca¤› belirtilmifltir. B s›n›f› hisseler milli bankalara, C s›n›f› hisseler yabanc› bankalar ile imtiyazl› flirketlere, D s›n›f› hisseler ise Türk ticaret kurulufllar›yla Türk uyruklu gerçek ve tüzel kiflilere ayr›lm›flt›r. Kurulufl Kanunu’na göre Merkez Bankas›n›n temel amac› ülkenin ekonomik kalk›nmas›n› desteklemektir. Bu amaçla Banka, temel politika arac› olan reeskont oranlar›n› belirlemeye, para piyasas›n› ve para dolafl›m›n› düzenlemeye, hazine ifllemlerini yerine getirmeye ve Türk paras›n›n istikrar›na yönelik önlemleri almaya yetkili k›l›nm›flt›r. Banka ayr›ca banknot basma yetkisine tek elden sahip duruma getirilmifltir. Bunlara ek olarak Banka, devletin haznedarl›¤›n› da üstlenmifltir. Bu dönemde uygulanan sabit döviz kuru rejimi alt›nda döviz kurlar›n› belirleme yetkisi hükümete aittir... ‹kinci Dünya Savafl› Sonras› Dönem ‹kinci Dünya Savafl›’n›n olumsuz etkilerinin hissedildi¤i 1940’l› y›llarda bütün dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de Merkez Bankas›, ba¤›ms›z bir para politikas› yürütmekten çok, kamu kesiminin finansman a盤›n›n kapat›lmas›na yönelik uygulamalarda bulunmufltur. Bu nedenle genel fiyat düzeyi, 1938 - 1948 y›llar› aras›ndaki dönemde üç kattan fazla art›fl göstermifltir. ... Bu dönemde Merkez Bankas› için gerçekleflmifl olan önemli bir geliflme ise 1955 y›l›nda Banknot Matbaas›n›n kurulmas› ve 1957 y›l›ndan itibaren banknotlar›n ülkemizde bas›lmaya bafllanmas›d›r... 1211 Say›l› Merkez Bankas› Kanunu Dünya genelinde ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›kan de¤iflikliklere uyum sa¤lamak ve Merkez Bankas›n›n etkinli¤ini art›rmak amaçlar›na yönelik olarak 14 Ocak 1970 y›l›nda 1211 say›l› Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Kanunu kabul edilmifltir... Anonim flir- 26 Para ve Banka ket statüsü korunan Merkez Bankas›n›n sermayesi 15 milyon liradan 25 milyon liraya yükseltilmifltir. Ayr›ca Hazinenin sahip oldu¤u sermaye pay›n›n yüzde 51’den az olamayaca¤› hükme ba¤lanm›flt›r. 1211 Say›l› Kanun’la d›fl temsil ve iliflkilerde denklik ve protokolde eflitlik sa¤lanmas› amac›yla Baflkanl›k (Guvernörlük) makam› oluflturmufl, Baflkan unvan› alan ilk isim Naim Talu olmufltur. Ayr›ca, Baflkan ve Baflkan Yard›mc›lar›ndan meydana gelen Yönetim Komitesi ad› alt›nda yeni bir karar alma organ› oluflturulmufltur. Bankan›n en üst karar alma organ› olan sekiz üyeli ‹dare Meclisi ise alt› üyeli Banka Meclisine dönüfltürülmüfltür. Bu de¤iflikliklerin yan› s›ra Hissedarlar Umum Heyeti, Genel Kurul; Murak›plar Komisyonu, Denetleme Kurulu; Umum Müdürlük ise ‹dare Merkezi ad›n› alm›flt›r. An›lan Kanun, Bankan›n görevlerinin ve yetkilerinin art›r›lmas› aç›s›ndan da önemli yenilikler getirmifltir. Öncelikle, Bankan›n do¤rudan ve dolayl› para politikas› araçlar› üzerindeki kontrolü art›r›lm›fl, Bankaya para arz›n› ve likiditeyi düzenlemek amac›yla aç›k piyasa ifllemleri yapma yetkisi verilmifltir. Di¤er yandan, hükümetin para ve krediye iliflkin tedbirleri al›rken Bankan›n görüflünü almas› hükmü getirilmifltir. Bankaya reeskont ifllemleri ile yat›r›mlar› ve ekonomik kalk›nmay› desteklemek amac›yla orta vadeli kredi verme olana¤› sa¤lanm›flt›r. Hazineye verilebilecek k›sa vadeli avans miktar›n›n üst s›n›r›, ilgili y›la ait bütçe ödeneklerinin yüzde 15’i oran›na yükseltilmifltir. 1980 Sonras› Dönem ... 1983 y›l›nda Banka, alt›n ve döviz rezervlerini etkin bir biçimde yönetmek konusunda yetkili hale getirilmifltir. ... Merkez Bankas› 1987 y›l›nda aç›k piyasa ifllemleri yapmaya bafllam›fl, bu dönemde modern anlamda para ve döviz piyasalar›n›n kurulmas›nda öncü rol üstlenmifltir. 1989 y›l›na gelindi¤inde, “Türk Paras› K›ymetini Koruma Hakk›nda 32 Say›l› Karar” ile ekonomik birimlerin döviz ile ifllem yapmalar›na izin verilmifl ve Türk paras› konvertibl ilan edilerek görece daha esnek bir döviz kuru rejimine geçilmifltir... 2001 Krizi ve Sonras› Dönem ... 2001 y›l›nda ortaya ç›kan kriz sonras›nda ekonomide yap›sal bir dönüflüm süreci bafllam›flt›r. Bu süreçte 25 Nisan 2001 tarihinde Merkez Bankas› Kanunu’nda önemli de¤ifliklikler yap›lm›fl, öncelikle Merkez Bankas›n›n temel amac›n›n fiyat istikrar›n› sa¤lamak oldu¤u, Yasa’s›nda aç›kça tan›mlanm›flt›r. Bu çerçevede, Merkez Bankas›n›n uygulayaca¤› para politikas›n› ve kulla- naca¤› para politikas› araçlar›n› do¤rudan kendisinin belirleyece¤i hükme ba¤lanm›fl ve böylelikle Banka araç ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmufltur. Kanun ayr›ca, Bankan›n fiyat istikrar›n› sa¤lama amac› ile çeliflmemek kayd›yla hükümetin büyüme ve istihdam politikalar›n› destekleyece¤ini hükme ba¤lam›flt›r. Bununla birlikte, finansal istikrar› sa¤lamak Bankan›n destekleyici amac› olarak tan›mlanm›flt›r. Ayr›ca, Merkez Bankas›n›n Hazine ile di¤er kamu kurum ve kurulufllar›na avans vermesi, kredi açmas› ve bu kurulufllar›n ihraç etti¤i borçlanma araçlar›n› birincil piyasadan sat›n almas› yasaklanarak Merkez Bankas›n›n kamunun finansman ihtiyac›n› karfl›layacak bir kaynak olarak kullan›lmas›n›n önüne geçilmifltir. Söz konusu Kanun de¤iflikli¤i kapsam›nda para politikas› stratejilerinin ve karar alma mekanizmalar›n›n kurumsallaflmas› amac›yla Para Politikas› Kurulu oluflturulmufltur. ... Enflasyonla mücadelede al›nan belirli bir mesafe sonras›nda bu kararl›l›¤› vurgulamak, Türk paras›n›n itibar›n› yükseltmek ve yüksek kupürlü paran›n birçok alanda neden oldu¤u sorunlar› ortadan kald›rmak amac›yla iki aflamal› bir para reformu gerçeklefltirilmifltir. ‹lk aflamada 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren Türk liras›ndan alt› s›f›r at›lm›fl, Yeni Türk liras› ve Yeni kurufllar tedavüle ç›kar›lm›flt›r. 1 Ocak 2009 tarihinde ise ikinci aflamaya geçilerek paradan “yeni” ifadesi kald›r›lm›fl, Türk liras› banknot ve kurufllar yenilenen tasar›m ve boyutlarla dolafl›ma ç›kar›lm›flt›r... Kaynak: www.tcmb.org.tr adresinden banka hakk›nda/tarihçe ” 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 27 Okuma Parças› F‹NANSAL ‹ST‹KRARIN TANIMI Finansal sistemler do¤alar› gere¤i istikrars›zd›r. Çünkü istikrars›zl›k bir sistemin dinamizminin sonucudur. Finansal istikrardan, hem dünyada hem de Türkiye’de çok söz ediliyor. Hükümette seçimden önce finansal istikrar komitesinin kurulaca¤›n› söz etti. Finansal istikrar nedir? Bu konuyu iflleyenlerin herhalde kendilerine göre belli tan›mlar› vard›r. Ama üzerinde anlaflma sa¤lanan bir tan›m oldu¤u kuflkulu. Bu bize özgü bir sorun de¤il dünya da da bu durum böyle. Bu konuda iktisat yaz›n›nda en az bir düzine önem verilen tan›m bulmak olanakl›. Bu durumda finansal istikrar› sa¤lamak u¤runa, yap›lanlar›n bu amac› ne ölçüde sa¤lad›¤›na, hatta bu amaca hizmet edip etmedi¤ine karar vermek bile zor. Kriz ‹stikrar› Bozar Öte yandan 2007’den itibaren finansal sistemde çalkalanmalarla bafllayan krizden bu yana finansal istikrar› sa¤lamak ad›na hem ulusal hem uluslararas› alanda bir fleyler yap›l›yor. Bu konuda tart›flmalarda ise tan›m bollu¤u pek sorun yaratmam›fl görünüyor. Neden? San›r›m aç›klaman›n yan›t›n› bulmak için gerekli ipucu sorunun içinde var. O da “kriz” sözcü¤ü. Farkl› tan›mlar ortaya atm›fl olsalar bile, uzmanlar›n finansal krize düflmüfl bir ekonomiyi tan›mlamada ayn› noktada buluflmalar›nda flaflacak bir fley yok. Çünkü hangi tan›m› al›rsan›z al›n, kriz varsa finansal istikrar bozulmufltur. Baflka bir deyiflle küresel ekonominin içinde bulundu¤u bu ortam, finansal istikrar tan›m›na baflvurman›n gerekmeyece¤i tek durumdur. Ancak ekonomi normal say›labilecek bir yolda seyrederken durum farkl› olacakt›r. Çünkü finansal sistemin davran›fl›n›n ileride finansal istikrar› zedeleyip zedelemeyece¤i konusunda görüfl ayr›l›klar› do¤acakt›r. Böyle oldu¤unda da farkl› karar al›c›lar›n ayn› olguyu kendi tan›mlamalar›na göre de¤erlendirmeleri durumunda ne eflgüdüm sa¤lanabilir ne de önlem al›nabilir. Üzerinde temel anlaflma sa¤lanan bir finansal istikrar tan›m›na gereksinim bu durumda ortaya ç›kacakt›r. ‹yi Kötü ‹stikrars›zl›k Ne var ki sorun burada bitmiyor. Her fley yolunda gidiyor gibi göründü¤ü s›rada “ileride finansal bir istikrars›zl›k do¤abilir” gerekçesiyle önlem al›nmas› iste¤ine hangi hükümet kolayca evet der ki? Bunun düz dilde karfl›l›¤›, finansal istikrar komitesi içinde merkez bankas› ve düzenleyici kurulufllar›n, kendi görevlerini do¤ru yapt›klar› durumda, hükümetlerle ters düflmeleri olas›l›¤›n›n yüksek olmas›d›r. Hükümet böyle bir öneriyi kabul etmezse ne olacak? Bu kurulufllar›n ba¤›ms›z olmas› ne anlama gelecek? Dolay›s›yla finansal istikrar komitesi kurma fikri sorunu çözmüyor. Bu komitenin nas›l çal›flaca¤›na iliflkin kurallar›n do¤ru konulmas› gerekir. Ama unutamayal›m ki bu kurallar› saptamak isteyenin soraca¤› ilk soru ise “finansal istikrar› nas›l tan›ml›yorsunuz?” olacak. Bir nokta daha var. Finansal sistemler do¤alar› gere¤i istikrars›zd›rlar. Çünkü istikrars›zl›k bir sistemin dinamizminin sonucudur (Keynes, Minsky). Dolay›s›yla finansal istikrar›n sa¤lanmas› denildi¤inde, bir yandan finansal sistemin dinamizminden yararlan›lmas›, di¤er yandan da ekonomiye verebilecek zararlardan kaç›n›lmas› kastedilmektedir. ‹yi ve kötü istikrars›zl›k ayr›m›n› yapabilmek için ise yine, finansal istikrar kavram›n›n tan›m›na gerek vard›r. Kaynak: Hasan Ersel/ 04.07.2011-Radikal 28 Para ve Banka Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. a 3. c 4. c 5. b 6. d 7. b 8. d 9. b 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Para ve Paran›n Fonksiyonlar›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paran›n Hesap Birimi Olma Fonksiyonunu” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “TCMB’nin Tarihsel Geliflimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paran›n De¤er Saklama Arac› Olma” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Sisteminin Geliflimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Piyasalar›n Türleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Kurumlar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Kurumlar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Merkez Bankac›l›¤›n›n Geliflimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Piyasalar›n Türleri” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Paran›n de¤iflim arac› olma fonksiyonu karfl›l›kl› olarak ihtiyaçlar›n efllefltirilmesini gereksizlefltirerek de¤iflimi kolaylaflt›r›r. Bunun yan›nda paran›n hesap birimi olma fonksiyonu göreli fiyatlar› düflünmemizi gereksiz k›larak daha az fiyat kullanarak ifllem yapmam›z› sa¤lar. Bu da yine de¤iflimin daha kolay olmas›n› sa¤lar. S›ra Sizde 2 Emisyon Merkez Bankas› taraf›ndan bas›lan banknotlard›r, yani k⤛t parad›r. Miktar› küçük olmakla birlikte buna ek olarak madenî para da dolafl›mdaki paran›n içindedir. Bunun d›fl›nda bankalar›n kasas›ndaki para dolafl›mdaki paraya dâhil edilmez. K›saca dolafl›mdaki para ile emisyon aras›ndaki fark madenî para eksi bankalar›n kasas›ndaki parad›r. S›ra Sizde 3 Hisse senetleri faiz ödememekle beraber iki tür gelir sa¤lar. Birincisi flirketin y›lsonunda elde etti¤i kâr›n ortaklara da¤›t›lmas›ndan elde edilen kâr pay›d›r. Bunun yan›nda hisse senedinin de¤erinde meydana gelen de¤ifliklikten de bir getiri elde edilebilir. Getiri hesaplamas› ile ilgili olarak 2. üniteye bakabilirsiniz. S›ra Sizde 4 Eurobondlar ihraç eden flirketin ya da ülkenin yerli para birimi d›fl›nda bir para biriminde olurlar. Böylece ABD d›fl›nda Dolar cinsinden ihraç edilmifl tahvillere ya da Japonya d›fl›nda Yen cinsinden ihraç edilmifl tahvillere de eurobond ad› verilir. Bu tür tahviller ilk olarak Avrupa’da ortaya ç›kt›klar› için geleneksel olarak Eurobond denmektedir, Euro ad› para birimine de¤il bölgeye gönderme yapmaktad›r. S›ra Sizde 5 Borsa arac› kurumlar› birincil ve ikincil piyasalarda finansal varl›klar›n al›m ve sat›m›na arac›l›k yapman›n yan› s›ra yat›r›m dan›flmanl›¤› ve portföy yönetimi hizmetleri sunarlar. S›ra Sizde 6 Finansal kiralama flirketleri bir yat›r›m mal› almak isteyen ancak bunu gerçeklefltirecek kayna¤› olmayan yat›r›mc›lara bu yat›r›m mal›n› kiralama olana¤› sunar. Bu da finansal kiralama flirketinin toplad›¤› fonlar› kira sözleflmesi imzalayan müflterilerine yani fon a盤› olan yat›r›mc›lara kulland›rmas› anlam›na gelmektedir. Böylece finansal kiralama flirketleri de aynen di¤er finansal kurumlarda oldu¤u gibi en genel anlamda fon fazlas› olanlarla fon ihtiyac› olanlar aras›ndaki fon ak›fl›n› sa¤layarak bir arac› ifllevi görmektedirler. S›ra Sizde 7 Merkez bankalar› ticari bir bankadan farkl› olarak ekonomide bir para otoritesi olarak politika üretir ve para arz›ndan sorumlu olarak likiditeyi yönetir. Merkez Bankalar› para politikas›nda yapt›klar› de¤ifliklikler ile bu de¤ifliklikleri hayata geçirmek için kulland›klar› para politikas› araçlar›yla hem finansal sistemi hem de tüm ekonomiyi etkilerler. Bu nedenle merkez bankalar›n›n görev ve yetkileri ticari bankalardan çok daha farkl›d›r. 1. Ünite - Para ve Finansal Sistem Yararlan›lan Kaynaklar Hubbard, R.G. (2005). Money, Financial System and The Economy, Newyork, Pearson Addison-Wesley. Kazgan H., Öztürk M. ve Koraltürk M. (2000). Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas›, Ankara. Creative Yay›nc›l›k. Mishkin, F. S. (2007). The Economics of Money Banking and Financial Markets, Boston, Pearson Addison Wesley. Özatay F. (2011). Parasal ‹ktisat, Kuram ve Politika, Ankara, Efil Yay›nevi. Paras›z ‹. (2009). Para ve Banka, Bursa. Ezgi Kitabevi Yay›nlar›. Ritter L. S., Silber W. L. ve Udell G. F. (1996) Principles of Money, Banking and Financial Markets, USA, Addison Wesley. Sermaye Piyasas› Kurulu. (2010). Sermaye Piyasas› Araçlar›, SPK Yat›r›mc› Bilgilendirme Kitapç›klar›-2, http://www.spk.gov.tr fi›klar ‹. (2010). Finansal Ekonomi, Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi Yay›n›. fi›klar ‹. (2006). Para Teori ve Politikas›, Eskiflehir Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Yay›nlar›. http://www.msxlabs.org/forum/ekonomi/10939-parave-paranin-tarihcesi.html Eriflim tarihi 10.01.2012 http://ttefdergi.gazi.edu.tr/makaleler/2003/Sayi1/107117.pdf Eriflim tarihi 12.01.2012 http://www.omerfarukcolak.com/tr/yazi/gazete/s/100 Eriflim tarihi 12.01.2012 http://www.tcmb.gov.tr Eriflim tarihi 09.12.2012 http://makdis.pamukkale.edu.tr/finans.htm Eriflim tarihi 07.01.2012 http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/konusma/tur/1998/k14.html Eriflim tarihi 12.01.2012 http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/dpaper42.pdf Eriflim tarihi 23.03.2012 http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/dundenbugune_TCMB.pdf Eriflim tarihi 27.03.2012 29 2 PARA VE BANKA Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Vadeye kadar verim, enflasyondan ar›nd›r›lm›fl faiz (reel faiz), nominal faiz, bugünkü de¤er, getiri oran›, gibi kavramlar› tan›mlayabilecek, Faiz haddinin nas›l belirlendi¤ini anlayabilecek, Risk ile faiz aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek, Döviz kurunun nas›l belirlendi¤ini tart›flabilecek, Nominal ve reel döviz kurlar› aras›ndaki farklar› aç›klayabilecek, Bekleyifllerin döviz kurunun bugün alaca¤› de¤er üzerindeki etkilerini tart›flabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Bugünkü De¤er Vadeye Kadar Verim ‹skontolu Tahvil Kuponlu Tahvil Getiri Oran› Nominal Faiz Reel Faiz Tahvil Talebi • • • • • • • • Tahvil Arz› Risk Verim E¤risi Nominal Döviz Kuru Reel Döviz Kuru Tek Fiyat Yasas› Sat›n Alma Gücü Paritesi Kapsanmam›fl Faiz Haddi Paritesi ‹çindekiler Para ve Banka Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi • FA‹Z HADD‹N‹N BEL‹RLENMES‹ • DÖV‹Z KURUNUN BEL‹RLENMES‹ Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi FA‹Z HADD‹N‹N BEL‹RLENMES‹ Faiz haddi ekonomik birimlerin kararlar›n› yak›ndan etkiliyor. Bugün tüketimimi art›ray›m m› yoksa daha fazla m› tasarruf yapay›m? Önümde de¤erlendirme raporlar› duran proje seçeneklerinden hangisine yat›r›m yapay›m? Üretim tesisimin kapasitesini art›rmak için kredi alay›m m›? Konut kredisi kullanay›m m›? Tahvil mi sat›n alay›m döviz mi? Bu tip sorular› ço¤altmak mümkün ama gerek yok. Önemli olan bunlar›n ekonomik birimlerin günlük hayatta karfl›laflt›¤› sorular olmas› ve bunlar›n yan›tlar› ile faiz haddi aras›nda yak›n bir iliflkinin varl›¤›. Faiz haddi para politikas› aç›s›ndan da son derece önemli. Ça¤dafl merkez bankac›l›¤›nda, para politikas› k›sa vadeli faiz haddini kontrol ederek yürütülüyor. Özellikle enflasyonla mücadele aç›s›ndan faiz haddi önemli bir de¤iflken. Küresel krizden sonra, enflasyonla mücadele kadar merkez bankalar›n›n makro finansal istikrar› da sa¤lamalar› gerekti¤i hakk›nda neredeyse görüfl birli¤i olufltu. Bu çerçevede, faiz haddinin yan› s›ra baflka para politikas› araçlar›n›n da kullan›lmas›na dair aray›fllar bafllad›. Ancak bu aray›fllar faiz haddinin önemini azaltm›yor. Dolay›s›yla, faiz haddi, para politikas› aç›s›ndan çok önemli bir de¤iflken olmay› sürdürüyor. ‹lk alt bölümde baz› önemli kavramlar aç›klan›yor: Önce, bugünkü de¤er ve vadeye kadar verim konusu inceleniyor. Daha sonra getiri oran› anlat›l›yor ve nominal ile reel faiz ayr›m› üzerinde duruluyor. ‹kinci alt bölümde faiz haddinin düzeyinin nas›l belirlendi¤i ele al›n›yor. Bir sonraki alt bölüm risk ve faiz üzerine. Di¤er özellikleri ayn› ama vadeleri farkl› olan mali varl›klar›n, vadeye kadar verimleri aras›ndaki iliflki, faiz haddine iliflkin bölümün dördüncü ve son alt bölümünü oluflturuyor. Baz› Kavramlar Ele alaca¤›m›z kavramlar s›ras›yla flöyle: Bugünkü de¤er, vadeye kadar verim, getiri oran› ve reel faiz haddi. Bugünkü De¤er 100 liran›z var. % 10 faizle bir bankaya mevduat hesab› aç›yorsunuz. Mevduat›n›z bir y›l vadeli. Vade bitiminde ne geçecek elinize? Anaparan›z olan 100 lira ve faizi olarak 10 lira. Farkl› bir ifadeyle, bir y›l sonra 100(1+0,10)=110 liran›z olacak. Tersten bak›n: Faiz haddi % 10 iken bir y›l sonra alaca¤›n›z 110 liran›n bugünkü karfl›l›¤› nedir? Elbette 100 lira. Ne yapt›k? 110/(1+0,10) ifllemini çözdük. Demek 32 Para ve Banka ki bir y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤erini hesaplarken bir indirim ifllemi yapt›k. Bu indirimi yaparken % 10’luk bir faiz haddi kulland›k. Faizin illa % 10 olmas› gerekmiyordu. Daha yüksek bir faiz haddi kullansayd›k aç›k ki bir y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤eri daha düflük olacakt›. Tersine, indirimi daha düflük bir faiz oran› ile yapsayd›k, bir y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤eri bu sefer daha yüksek olacakt›. Farkl› bir ifadeyle, bugünkü de¤er ile faiz haddi (indirim faktörü) aras›nda ters yönlü bir iliflki var. S‹ZDE faiz ile 100 liran›z› bir y›l vadeli mevduatta tutuktan sonra elifiimdi, %SIRA 10 y›ll›k nize geçen 110 liray› bir kez daha % 10 faizle bir y›ll›k vadeli mevduata yat›rd›¤›n›z› düflünelim.DFarkl› bir ifadeyle 100 liran›z› iki y›l boyunca vadeli mevduatta tutuyorÜ fi Ü N E L ‹ M sunuz. Ama birer y›ll›k mevduat bunlar. Bir y›l sonraki 100(1+0,10)=110 lira % 10 faizden bankada bir y›l daha durunca, elime 100(1+0,10)(1+0,10)=100(1+0,10)2=121 lira geçecek. S O R U SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Bugün elde etti¤imiz D ‹ K K A T100 lira ile bir y›l ya da iki y›l sonra elde etti¤imiz 100 lira ayn› de¤il. D‹KKAT S›ra gelecekten bugüne do¤ru gelmekte: Y›ll›k faiz haddi %10 düzeyindeyken SIRA S‹ZDE iki y›l sonra elime geçecek 121 liran›n bir y›l sonraki de¤eri 121/(1+0,10)=110 lira, bugünkü de¤eri ise 110/(1+0,10)=100 lira. ‹ki ifllemi birlefltirirsem 121/(1+0,10)2 ifllemini çözüp 100 lira sonucuna ulaflt›¤›m ortaya ç›kar. Dolay›s›yla ileri dönemAMAÇLARIMIZ lerde elimize geçecek paran›n bugünkü de¤erini hesaplarken bir indirim ifllemi yap›yoruz (o de¤eri iskonto ediyoruz). ‹ndirimi yaparken kulland›¤›m faiz haddi K ‹ T AileP bugünkü de¤er aras›ndaki ters yönlü iliflkiye yine dikkatinizi (indirim faktörü) çekerim. N N Faiz haddi s›f›ra eflit SIRA S‹ZDE olmad›¤› sürece, bir mali varl›ktan bugün elde edilecek yüz lira ile bir y›l sonra elde edilecek yüz lira AMAÇLARIMIZ ayn› de¤il. Keza bir y›l sonraki yüz lira ile iki y›l sonraki yüz lira da birbirlerine K ‹ T A eflit P de¤iller. Farkl› zamanlarda yap›lan ödemelerin bugünkü de¤erlerini bulmak ve dolay›s›yla onlar› Tkarfl›laflt›rabilmek E L E V ‹ Z Y O N için bir indirme ifllemi yap›yoruz. Bu ifllemde kullan›lan faiz haddine indirim faktörü deniliyor. Bu indirim faktörü ‹ N Thaddi) E R N EneT kadar (faiz yüksekse ileri dönemlerde elde edilecek de¤erlerin bugünkü de¤erleri de o kadar M A düflük K A L E oluyor. Vadeye kadar verim öyle bir sabit indirim oran› ki bu mali varl›¤›n sat›n alma fiyat›n›, mali varl›¤›n vadesi boyunca sahibine yap›lacak tüm ödemelerin bugünkü de¤erine eflitliyor. T E L E V ‹ Z Verim YON Vadeye Kadar ‘Vadeye kadar verim’ çok önemli bir kavram. Vadeye kadar verim (iv) öyle bir sabit indirim oran› ki bir mali varl›¤›n sat›n alma fiyat›n›, vadesi boyunca mali varl›¤›n sahibine yap›lacak tüm ödemelerin bugünkü de¤erine eflitliyor. Baz› önemli ‹NTERNET tahvil çeflitlerinin vadeye kadar verimlerinin nas›l hesaplanaca¤›na bakal›m flimdi. Önce iskontolu tahvil ile bafll›yorum. Bir iskontolu tahvil vade sonuna kadar tutulursa vade bitiminde tahvilin üzerinMAKALE de yazan de¤er (DE) kadar para al›yorsunuz. Vade sonundan önce baflka bir ödeme yok. Mesela iki y›l vadeli bir iskontolu tahvil düflünelim. Bu tahvilin sat›fl fiyat›n› (Pa ), vadesi boyunca yapaca¤› ödemelerin (getirece¤i nakit ak›mlar›n›n) bugünkü de¤erine eflitleyen denklemi yazal›m: Pa = 0 (1 + iv ) 1 + DE (1 + iv )2 (1) ‹skontolu tahvilin vadesi iki y›l oldu¤u için ilk y›l sahibine bir ödeme yap›lm›yor. Bu durum, denklemin sa¤ taraf›nda pay›nda 0 olan terim ile gösteriliyor. S›f›rl› terimi atar ve vadeye kadar verim (iv) için çözersek: DE 1/ 2 − 1 iv = Pa (2) 33 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi Dikkat ederseniz, tahvilin vadeye kadar verimi ile fiyat› aras›nda ters yönlü bir SIRA S‹ZDE iliflki var. Fiyat› ne kadar yüksekse (düflükse) verimi o kadar düflük (yüksek) oluyor. fiimdi bu denklemi n-y›l vadeli tahvil için genelleyelim. D Ü fi Ü N E L ‹ M DE 1/ n − 1 iv = Pa S O R U ‹skontolu bir tahvilin fiyat› ile faizi aras›nda ters yönlü iliflki var. D Ü fi Ü N E L ‹ M (3) KU 1 (1 + iv ) + KU (1 + iv ) 2 + L+ KU (1 + iv ) n + DE (1 + iv ) n N N K ‹ T A P (4) Pa , KU ve DE de¤erlerini biliyoruz. Tek bilmedi¤imiz iv .T Vadeye verim E L E V ‹ Z Y Okadar N için bir de¤er yaz›p (4) numaral› denklemin sa¤ taraf›n›n sol taraf›na eflit olup olmad›¤›n› kontrol edebiliriz. Sa¤ taraf daha büyükse demek ki daha yüksek bir vadeye kadar verim ile sa¤ taraf› küçültmek gerekir. Tersine sa¤ taraf sol taraftan dü‹ N T Eyükseltmek RNET flükse, bu sefer daha düflük bir vadeye kadar verim ile sa¤ taraf› gerekir. Bu deneme yan›lma yöntemiyle ve bir hesap program› yard›m›yla vadeye kadar verimi bulabilirsiniz. Tahvilin sat›n al›nd›¤› fiyat ile vadeye kadar verim aras›nMAKALE da yine ters yönlü bir iliflki oldu¤una dikkat edin. Getiri Oran› Bir mali varl›k vadesi bitmeden sat›l›rsa vadeye kadar verimi ile getiri oran› farkl› olabilir. Üzerindeki de¤er 100 lira olan bir y›l vadeli bir iskontolu tahvili bugün 80 liraya sat›n ald›¤›n›z› düflünelim. Bu durumda (3) numaral› denklemden bu tahvilin vadeye (n =1 y›l) kadar verimi [(100/80)1-1]=0,25=%25 olacak. Pa fiyat›na sat›n ald›¤›n›z bu tahvili vadesinden önce Ps fiyat›na satarsan›z, bu tahvilden elde edece¤iniz getiri oran› go = Ps Pa −1 S O R U D‹KKAT D‹KKAT Ele alaca¤›m›z ikinci tahvil tipi kuponlu tahvil. Bu tahvilleri SIRAsat›n S‹ZDEalanlara her dönem sabit bir kupon ödemesi (KU) yap›l›yor, bir de vade bitiminde tahvilin üzerinde yaz›l› olan de¤er (DE) ödeniyor. Vadesi n-y›l olan kuponlu tahvilin vadeye AMAÇLARIMIZ kadar verimini afla¤›daki denklem verecek: Pa = SIRA S‹ZDE (5) olacakt›r. Dikkat ederseniz sat›fl fiyat›n›z tahvilin üzerinde yazan de¤erden farkl› oldu¤u sürece, vadeye kadar verim ile getiri oran› farkl› de¤erler alacakt›r. Üstelik, getiri oran›n›n eksi bir de¤er almas› da mümkündür. Sat›fl fiyat›n›z›n al›fl fiyat›n›zdan düflük olmas› halinde bu durum ortaya ç›kacakt›r. Az önceki örnekte 80 liraya sat›n alm›flt›n›z tahvili, sat›fl fiyat›n›z 75 lira ise bu durumda getiri oran›n›z eksi % 6,25 oluyor. Peki, tahvilin sat›fl fiyat› neden al›fl fiyat›n›n alt›na düfltü? Ya da tahvili farkl› bir gün satsayd›n›z sat›fl fiyat› farkl› olabilir miydi? Afla¤›da görece¤imiz gibi, ikincil piyasada, bir tahvilin fiyat› arz ve talebi taraf›ndan belirlenmektedir. Dolay›s›yla, arz ve talepteki de¤iflikliklere ba¤l› olarak her an bir tahvilin fiyat› de¤iflebilir. Bu ör- SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 34 Para ve Banka SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE nek, faiz haddindeki de¤iflikliklere karfl› getiri oran›n›n hassas oldu¤unu gösteriyor. Dolay›s›yla, bir faiz haddi riski söz konusu. Tahvilin vadesi ne kadar uzunsa D Ü fi Ü N E L ‹ M benzer faiz hareketlerinden daha fazla gözlenmesi olas›l›¤› oldu¤undan, riskiniz de artacak. Elbette tahvilin fiyat› yükselebilir de. Bu fiyattan tahvili satarsan›z getiS O R U ri oran›n›z artacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Bir mali varl›¤›n kadar verimi ile getiri oran› farkl› olabilir. Bu farkl›l›k, o mali varD ‹ K Kvadeye AT l›k vadesi bitene kadar tutulmay›p daha önce sat›l›rsa ortaya ç›k›yor. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET SIRA S‹ZDE S O R U DMÜAfiKÜANLEEL ‹ M D‹KKAT SIRA S‹ZDE S O R U SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT SIRA S‹ZDE Kuponlu bir tahvilin getiri oran›n› da benzer bir flekilde hesaplamak mümkün. Yukar›da verilen (5) numaral› denklemde bu sefer kuponlu tahvilin sat›fl fiyat› ile al›fl fiyat› yer alacak. Size hiç kupon ödemesi yap›lmadan tahvili satmaya karar veAMAÇLARIMIZ rirseniz, getiri oran›n›z› yine (5) numaral› denklem verecek. Kupon ödemesi yap›ld›ysa denklemde küçük bir de¤ifliklik yapmak gerekecek. Bu durumda, kuponlu K ‹ T Aana P kadar size yap›lan kupon ödemelerini de denklemin pay›na tahvili satt›¤›n›z eklemek gerekiyor. 1 T ESIRA Lbir E V iskontolu ‹S‹ZDE ZYON Bir y›l vadeli tahvilin üzerindeki de¤er 100 lira olsun. Bu tahvili 90 liraya sat›n ald›n›z. Bu durumda tahvilin vadeye kadar verimi ne olur? D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S‹ZDE Bir y›l vadeliSIRA bir iskontolu tahvilin üzerindeki de¤er 100 lira olsun. Bu tahvili 50 liraya sa- 2 t›n ald›n›z. Vadesi tahvili 40 liraya satarsan›z getiri oran›n›z ne olur? S O R dolmadan U 3 D ÜMfiAÜKNAELLE‹ M D‹KKAT S‹ZDE ‹flyerinizdenSIRA bugün size 100 lira, bir y›l sonra 120 lira, iki y›l sonra da 110 lira verecekS Oindirme R U ler. Y›ll›k % 10 faktörü kullanarak bu gelirlerin bugünkü de¤erlerinin toplam›n› SIRA S‹ZDE bulunuz. ‹ndirme faktörü % 20 olursa bugünkü de¤erlerin toplam› ne olur? D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT N N AMAÇLARIMIZ S O Rreel U faiz haddini, Beklenen SIRA S‹ZDE nominal faiz haddi ile vade Reel FaizAMAÇLARIMIZ Haddi S O ekonomideki R U Enflasyon, bir mal ve hizmetlerin tüm fiyatlar›n› yans›tt›¤› düflünüSIRA S‹ZDE len fiyatlar genel düzeyindeki sürekli art›flt›r. Enflasyonun oldu¤u bir ekonomide nominalK Dfaiz ‹‹ KT Kile A TPreel faiz ayr›m›n› yapmak gerekiyor. Enflasyon varsa nominal faiz haddi AMAÇLARIMIZ reel faiz haddinden büyük olacakt›r. Fiyatlar genel düzeyi düflüyorsa yani deflasyon varsa, bu durumda nominal faiz haddi reel faiz haddinden küçük SIRA S‹ZDE olacakt›r. T E L E V ‹ Z Y O N Bir y›l vadeli bir tahvil sat›n ald›¤›n›z› düflünün. Bu tahvili 1 Haziran K ‹ T iskontolu A P 2011’de alm›fl olun. Sat›n alma fiyat›n›z 80 lira olsun. Vade bitiminde, yani 31 MaAMAÇLARIMIZ y›s 2012’de tahvili geri verdi¤inizde size ödenecek tutar, farkl› bir ifadeyle tahvilin üzerinde yaz›l› T‹ENLTEEVRolan ‹ NZ EY TO Nde¤er ise 100 lira. Bu tahvilin vadeye kadar verimini, (3) numaral› denklem [(100/80)-1] olarak yani % 25 olarak bulabilirsiniz. Bu K ‹ T yard›m›yla A P nominal faiz haddini gösteriyor. Oysa tahvili elinizde tuttu¤unuz bir y›l boyunca MAKALE enflasyon yaflan›yorsa tahvilden elde etti¤iniz reel faiz daha düflük olacak. Bu afla‹NTERNET mada iki farkl› reel faiz haddi karfl›m›za ç›k›yor. TELEV‹ZYON Birincisi flu: Tahvili sat›n ald›¤›m›zda bir y›l boyunca oluflacak enflasyonu bilemeyiz, ancak bu konuda bir beklenti gelifltirebiliriz. O bir y›ll›k sürede enflasAKALE yonun % 20 Molaca¤›n› bekliyorsan›z bu durumda tahvili sat›n al›rken o tahvilin reN T E R N E T % 5 olmas›n› bekliyorsunuz anlam›na gelir. Beklenen reel el faizinin ‹(yaklafl›k) N N boyunca gerçekleflmesi beklenen oran› K D‹ ‹ TK KAenflasyon A TP aras›ndaki fark olarak AMAÇLARIMIZ hesapl›yoruz. Gerçekleflen reel faiz haddini ise nominal SIRA S‹ZDE faiz haddi ile gerçekleflen Tenflasyon E L E V ‹ Zaras›ndaki YON fark K ‹ T A P olarak tan›ml›yoruz. AMAÇLARIMIZ T ‹ENLTEEVR‹ ZN YE OT N K ‹ T A P MAKALE ‹NTERNET TELEV‹ZYON MAKALE ‹NTERNET MAKALE N N MAKALE 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi faiz haddini, nominal faiz haddi ile vade boyunca gerçekleflmesi beklenen enflasyon oran› aras›ndaki fark olarak hesapl›yoruz. Örne¤imizde nominal faiz haddi (i) % 25, beklenen enflasyon (πb) ise % 20 düzeyindeydi. ‹kisinin aras›ndaki fark % 5 ve bu beklenen reel faiz (rb) haddi oluyor. Bu durumda reel faizi flöyle hesapl›yoruz: rb = i – πb (6) ‹kincisi ise gerçekleflen reel faiz haddi. Öyle ya kristal küreniz yok. Tahvili sat›n al›rken bir y›l sonunda gerçekleflmesini bekledi¤iniz enflasyonun gerçekleflene eflit olmas› ancak büyük bir tesadüf olurdu. Gerçekleflen reel faiz haddini (rg), nominal faiz haddi ile gerçekleflen enflasyon (πg) aras›ndaki fark olarak tan›mlayabiliriz: rg = i – πg (7) Reel faizin önemini daha iyi anlamak için basit bir örnek yararl› olacak. 100 bin liram var. 1 Haziran 2011’de iki seçene¤e sahibim. Birincisi, yeni bir otomobil sat›n alabilirim. ‹kincisi, bir y›l vadeli % 10 faizli 100 bin liral›k tahvil sat›n al›p vade bitiminde elde edece¤im 110 bin lira (100 bin lira anaparam art› 10 bin lira faiz kazanc›m) ile 31 May›s 2012’de otomobil sat›n alabilirim. Bu bir y›l içinde otomobil fiyatlar›n›n % 6 artaca¤›n› düflünüyorsam sizce ne yapmal›y›m? Aç›k ki bu koflullarda öncelikle tahvili sat›n al›p ard›ndan tahvilin vadesinin sonunda araba almam›z daha karl› olacakt›r. Zira 31 May›s 2012’de otomobilin sat›fl fiyat›n›n 106 bin lira olmas›n› bekliyorum. Oysa tahvil yat›r›m›mdan bir y›l sonra elde edece¤im para 110 bin lira. Bu parayla hem otomobil sat›n al›r›m hem de cebime 4 bin lira kal›r. Bu örnekte otomobil fiyat› cinsinden ölçülen enflasyonun % 6 oldu¤una dikkat edin. Beklenen reel faiz, (6) numaral› denklem çerçevesinde % 4 oluyor (% 10 eksi % 6). Peki, otomobil fiyatlar›n›n % 20 yükselece¤ini düflünüyorsam? Bu durumda otomobili 1 Haziran 2011’de sat›n almal›y›m. Zira tahvilin reel faizi eksi oluyor. fiöyle: Nominal faiz % 10’du. Enflasyon ise flimdi % 20 oldu. Reel faiz eksi % 10 oluyor. 31 May›s 2012’de tahvilden 110 bin lira elde edece¤im. Oysa otomobilin fiyat›n›n 120 bin lira olmas›n› bekliyorum. O otomobili sat›n alamam. Demek ki reel faizi eksi olan bir mali varl›k beni enflasyondan korumuyor. Enflasyondan korunmam için nominal faizin en az enflasyon kadar olmas› gerekiyor. Az önce verilen iki denklem, reel faiz haddini bize asl›nda yaklafl›k olarak veriyor. Gerçekleflen reel faizin kesin de¤erini gösteren denklem flöyle: (1 + r g ) = (1 + i) (1 + π g ) (8) Beklenen reel faiz ise (1 + r b ) = (1 + i) (1 + π b ) (9) olacak. Tüm faiz hadlerinin ve enflasyonun her iki denklemde de ‘ondal›k’ say›larla ifade edilmesi gerekti¤ini unutmay›n. 35 36 Para ve Banka SIRA S‹ZDE Y›lbafl›nda %SIRA 40 S‹ZDE faizle bir y›l sonra ödemek üzere 100 lira borç ald›n›z. Bir y›l sonunda gerçekleflmesini bekledi¤iniz enflasyon % 25. Bekledi¤iniz reel faizi hem yaklafl›k hem de kesin olarak hesaplay›n. Bekledi¤iniz enflasyon % 50 ise borcunuzun beklenen reel faizi ne olur? D Ü fi Ü N E L ‹ M 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Belirlenmesi Faiz Haddinin S O R U Bu alt bölümde ayn› vadedeki tahvillerin talebini ve arz›n› etkileyen faktörler incelenmektedir. Faiz haddi, arz ve talebin dengeye gelmesi sonucunda belirleniD‹KKAT yor. ‹flin özünün daha rahat anlafl›lmas› aç›s›ndan iskontolu ve bir y›l vadeli bir tahvili ele alal›m. Çünkü vade sonuna kadar tutulan iskontolu bir y›l vadeli basit SIRAhem S‹ZDE bir tahvil için vadeye kadar verim hem faiz oran› hem de beklenen getiri ayn› olacak. Aksi belirtilmedikçe bu alt bölümde her üçü birden faiz haddi olarak adland›r›lacak. AMAÇLARIMIZ D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Tahvil Talebi Tahvilin faizi K ‹ ile T Aal›fl P fiyat› aras›ndaki iliflkiyi bir y›l vadeli (n=1) iskontolu bir tahvil için (3) numaral› denklem yard›m›yla afla¤›daki gibi yazabiliriz: K ‹ T A P DE V ‹ Z Y O N iv = T E L E−1 Pa TELEV‹ZYON (3a) Bu denklemi yeniden düzenlersek ‹NTERNET ‹NTERNET Pa = MAKALE DE 1 + iv (3b) MAKALE fiekil 2.1 Tahvil talebi ile fiyat› aras›ndaki iliflki ve tahvil talebinin fiyattan ba¤›ms›z olarak de¤iflmesi. P P1 Bd2 Bd1 B1 B2 B elde edilir. Herhangi bir mal›n fiyat› artt›kça talebi de azal›r. Ayn›s› tahvil için de geçerli. Çünkü (3a) numaral› eflitlik çerçevesinde tahvilin al›fl fiyat› artt›kça o tahvilden elde edilecek faiz düflüyor. Dolay›s›yla, tahvilin fiyat› ile talebi aras›ndaki iliflkiyi gösteren talep e¤risi afla¤›ya do¤ru (negatif) e¤imli olacak. fiekil 2.1’de iki farkl› talep e¤risi gösteriliyor. Bafllang›çta B1d talep e¤risi geçerli olsun. fiimdi, fiyatlar de¤iflmiyorken mesela tahvil fiyat› P1 düzeyindeyken tahvil talebinin de¤iflip de¤iflemeyece¤ini tart›flal›m. Tahvil talebini fiyat› d›fl›nda etkileyen baflka unsurlar da vard›r. Mesela servet. Tasarruflar›m›z›n birikimi sonucunda zaman›n belli bir noktas›nda belli bir düzeyde servetimiz olufluyor. Servet ne kadar yüksekse di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere tahvil talebi de o kadar yük- 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi 37 sek olacakt›r. fiekil 2.1’de, servet düflük düzeydeyken farkl› fiyat düzeylerine karfl› gelen talep e¤risini B1d gösteriyor. Bu durumda, fiyat P1 iken tahvil talebi B1 düzeyinde oluyor. Servet art›p daha yüksek bir düzeye gelince, ortaya ç›kan yeni talep e¤risini B2d gösteriyor. Bu durumda, P1 fiyat düzeyine daha yüksek tahvil talebi (B2) karfl› gelecek. Farkl› bir ifadeyle, servet art›nca talep e¤risi sa¤a kayacak. Servet düflseydi, talep e¤risi sola kayacak ve P1 fiyat düzeyine B1’den daha düflük bir talep düzeyi karfl› gelecekti. Tahvil talebini etkileyen baflka unsurlar da var. fiimdi talebi etkileyen di¤er unsurlar›n de¤iflmedi¤ini düflünerek her bir unsuru tek tek ele alal›m. Bir tahvilin likiditesi di¤er tahvillere k›yasla art›yorsa o tahvilin talebi artar. Çünkü gerekti¤inde rahatl›kla paraya çevrilebilecek. Beklenen enflasyon azald›kça tahvil talebi artacak. Zira tahvilin beklenen reel getirisi yükselecek. Tahvilden al›nan vergi, alternatif finansal varl›klardan al›nan vergiye göre düflüyorsa tahvilin talebi yine yükselecek. Tahvil talebini art›ran bu unsurlar, fiekil 2.1’de servetin artmas› nedeniyle ortaya ç›kan geliflmelere benzer geliflmeler yaratacaklar; tahvil talep e¤risi sa¤a kayacak. Tahvil talebi ile riski aras›ndaki iliflki ise bir baflka alt bölümde incelenmektedir. Bu unsurlar tam ters yönde de¤iflirlerse ayn› fiyat düzeyinde eskisine k›yasla daha az tahvil talep edilecek ve tahvil talep e¤risi sola kayacak. Tahvilin talebi ile fiyat› aras›ndaki iliflki ters yönlü. Tahvil fiyat› artt›kça (faizi düfltükçe) talebi de düflecek. Tahvilin fiyat› düflmese bile talebi yükselebilir. Ayn› fiyat düzeyinde flu geliflmeler daha fazla tahvil talep edilmesine yol açacaklar: Ekonomik birimlerin servetlerinin artmas›, beklenen enflasyonun düflmesi, bir tahvilin likiditesinin di¤er tahvillere k›yasla yükselmesi, tahvilden al›nan verginin, servetin de¤erlendirilebilece¤i alternatif varl›klardan al›nan vergiye göre düflmesi, likiditesinin di¤er tahvillere k›yasla artmas›. Tahvil talebini etkileyen unsurlar nelerdir? Tahvil Arz› SIRA S‹ZDE 5 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Önce bir devletin hazinesini düflünelim. Alt›nc› ünitede görece¤iniz gibi devlet bütçesi aç›k veriyorsa o a盤›n finansman› gerekir. Bütçe a盤›n›n finansman biçimleO R tahvil U rinden biri de borçlanmad›r. Bir ülkenin hazinesi tahvil satarak Syani arz edeS O R U rek borçlan›r. Benzer biçimde fon ihtiyac› olan bir flirket de tahvil arz edebilir. Herhangi bir mal›n arz› ile fiyat› aras›ndaki iliflki tahvil arz› ile fiyat› aras›nda da D‹KKAT D‹KKAT geçerlidir. Tahvilin fiyat› artt›kça tahvil arz› da artar. Tahvil fiyat› ile faizi aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›. Tahvilin fiyat›n›n artmas› faizinin düflmesi demektir. Bu durumSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE da borçlunun borçlanma maliyeti düfltü¤ü için satt›¤› tahvil miktar›n› art›rmak isteyecektir. Dolay›s›yla, tahvil arz e¤risi yukar›ya do¤ru (pozitif) e¤imli olacakt›r. Ele ald›¤›m›z tahvil piyasas› devlet AMAÇLARIMIZ fiekilAMAÇLARIMIZ 2.2 tahviline iliflkin piyasa ise kamu a盤› Tahvil arz› ile fiyat› aras›ndaki iliflki ve tahvil arz›n›n fiyattan artt›kça ayn› fiyat (faiz) düzeyinde tahvil ba¤›ms›z olarak de¤iflmesi. arz›n›n artmas› beklenir. Tersine, kamu K ‹ T A P K ‹ T A P P a盤› azal›yorsa tahvil arz› da azalacakt›r. Ele ald›¤›m›z tahvil piyasas› bir flirketin tahvilinin piyasas› ise o flirketin yat›TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Bs1 r›m yapma iste¤inin artmas›yla, ayn› fiBs2 yat (faiz) düzeyinde tahvil arz› da artacakt›r. Mesela, ekonominin h›zla büyü‹NTERNET ‹NTERNET dü¤ü ve bu büyümenin artmas›n›n beklendi¤i dönemlerde flirketler daha fazla P1 yat›r›m yapmak isteyeceklerdir. Yat›r›m MAKALE MAKALE ortam›n› iyilefltirici reformlar›n yap›lmas› da yat›r›m yapma iste¤ini art›racakt›r. Hem devlet hem de flirket tahvillerinin B arz›n› art›ran bir unsur daha vard›r: BekB B 1 2 lenen enflasyon art›nca, borçlunun geri N N 38 Para ve Banka Tahvilin arz› ile fiyat› aras›ndaki iliflki ayn› yönlü. Tahvil fiyat› yükseldikçe (faizi düfltükçe) arz› artacak. Tahvilin fiyat› yükselmese bile arz› artabilir. Tahvil devlet tahvili ise kamunun borçlanma ihtiyac›n›n artmas› devletin tahvil arz›n› art›racak. fiirketler için ise ayn› fiyat düzeyinde flu geliflmeler daha fazla tahvil arz edilmesine yol açacaklar: Yat›r›m ortam›n›n iyileflmesi, beklenen enflasyonun yükselmesi, ekonominin h›zla büyümesi. ödeyece¤i tutar›n reel de¤eri düfltü¤ü için borç almak avantajl› oluyor. Bu durumda da, di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere ayn› fiyat düzeyinde daha fazla tahvil arz edilmek istenecektir. Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere, yat›r›m yapma iste¤ini art›racak geliflmelerin tahvil arz›n› art›rmas›, fiekil 2.2’de verilen tahvil arz e¤risini sa¤a kayd›rmas› beklenir. Tahvil arz›n› azaltan geliflmeler sonucunda ise tahvil arz e¤risi sola kayar. fiekil 2.2’de bafllang›ç durumundaki tahvil arz e¤risini B1s gösteriyor. Tahvil fiyat› P1 iken tahvil arz› B1 düzeyinde oluyor. Tahvili arz eden devlet ise kamu a盤›n›n artmas›, bir flirket ise yat›r›mlar›n›n artmas› tahvil arz›n› art›racak. Bu durumda yeni arz e¤risi Bs2 olacak. Bu durumda, P1 fiyat düzeyine daha yüksek tahvil arz› (B2) karfl› gelecek. Farkl› bir ifadeyle, arz e¤risi sa¤a kayacak. Kamu a盤› ya da yat›r›m yapma iste¤i azalsayd›, tam tersi gerçekleflecek; arz e¤risi sola kayacak ve P1 fiyat düzeyine B1’den düflük bir arz düzeyi karfl› gelecekti. SIRA S‹ZDE 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M Denge tahvil fiyat› (denge faiz haddi) tahvil arz ve talebinin eflitlendi¤i noktada S O R U Tahvil arz›n› belirleniyor. art›ran her unsur, tahvil talebini etkilemiyorsa denge fiyatD düzeyini ‹ K K A T düflürür (denge faiz haddini art›r›r). Tahvil talebini art›ran her unsur da tahvil arz›n› SIRA S‹ZDEdenge fiyat etkilemiyorsa düzeyini art›r›r (denge faiz haddini düflürür). Tahvil arz›n›SIRA etkileyen S‹ZDE unsurlar nelerdir? Denge D Ü fifiyat› Ü N E L ‹ M(denge faiz haddi) ise tahvil arz ve talebinin eflitlendi¤i noktaDenge tahvil da belirlenir. Tahvil arz›n› art›ran her unsur -tahvil talebini etkilemiyorsa- denge fiyat düzeyiniS düflürür (denge faiz haddini art›r›r). Tahvil talebini art›ran her unsur O R U da -tahvil arz›n› etkilemiyorsa- denge fiyat düzeyini art›r›r (denge faiz haddini düflürür). fiekil 2.3 tahvil piyasas›ndaki denge durumunu gösteriyor. D‹KKAT fiimdi kamu a盤›ndaki art›fl›n devletin borçlanma ihtiyac›n› art›rmas›n›n denge tahvil fiyat› üzerine etkisine bakal›m. Bu durumda ayn› fiyat düzeyinde tahvil arz› SIRA S‹ZDE artacakt›r. Tahvil talebi ile fiyat› aras›ndaki iliflki ise etkilenmeyecektir. fiekil 2.3’te bafllang›çta A noktas›nda denge var. Sat›lan tahvil miktar› B1 ve oluflan denge tahvil fiyat› P1. Kamu a盤›n›n artmas› sonucunda tahvil arz› da art›nca ayn› fiyat düAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ zeyinde art›k daha fazla tahvil arz ediliyor. Tahvil arz e¤risi sa¤a kay›yor. Yeni tahvil arz e¤risi Bs2 oluyor. Tahvil talep e¤risinin ise konumunda bir de¤ifliklik yok. Sonuçta, denge fiyat› P2’ye düflüyor, K ‹ T A P K ‹ T A P fiekil 2.3 sat›lan miktar ise B2 oluyor. Dolay›s›yla, kamu aç›klar›n› finanse etmek Tahvil piyasas›nda denge ve bu dengenin tahvil arz›n›n artmas› sonucunda de¤iflmesi. üzere devletin tahvil arz›n› art›rmas›, TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON borçlanma maliyetini, yani tahvil faP izini de yükseltecektir. Tahvil talebini ve arz›n› etkileyen di¤er faktörlerin ‹NTERNET ‹ N T E R N E T Bs1 denge faiz haddini nas›l etkileyece¤ini benzer bir biçimde bulabilirsiniz. N N M AP1K A L E A Bs2 Risk ve Faiz MAKALE B P2 Bd1 B1 B2 B 2011 y›l› içinde on y›l vadeli Yunanistan, Portekiz, ‹spanya ve ‹talya devlet tahvilleri ile yine on y›l vadeli Almanya devlet tahvillerinin faizleri çok farkl›laflt›. Dikkat ederseniz ülkeler ayn› paray› (euro) kullan›yorlar. Farkl› bir ifadeyle, sözünü etti¤imiz devlet tahvillerinin hem vadeleri ayn› hem de ayn› para cinsindenler. Yunanis- 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi 39 tan tahvilinin faizi bir ara % 30’u geçti. ‹talya’n›nki Kas›m 2011’de % 7’yi aflt›. Oysa bunlar yaflan›rken Almanya tahvilinin faizi % 2 dolaylar›ndayd›. Bu büyük faiz farkl›l›¤›n›n nedeni, bu ülkelerin farkl› risk düzeyinde olmalar›yd›. Yunanistan’›n borçlar›n› ödeyemeyece¤i (satt›¤› tahvillerden do¤an yükümlülüklerini yerine getiremeyece¤i) düflünülüyordu. Bu kayg›lar ayn› ölçüde olmasa bile Portekiz, ‹spanya ve ‹talya için de duyuluyordu. Benzer bir flekilde bir ülkedeki farkl› flirketlerin ihraç ettikleri ayn› vade ve ayn› para birimi cinsinden tahvillerin faizleri de farkl›laflabilir. Bu farkl›l›klar›n temel nedeni tahvil satanlar›n (flirketlerin ya da devletlerin) de¤iflik risk düzeyinde olmalar›d›r. Di¤er bir ifadeyle, bu tahvillerden do¤an yükümlülüklerin farkl› düzeylerde yerine getirilmemeleri olas›l›klar›n›n bulunmas› durumudur. Buna ‘iflas riski’ ya da ‘kredi riski’ de diyebiliriz. Belli bir anda ikincil piyasada çok say›da tahvilin al›n›p sat›ld›¤›n› biliyoruz. Kolayl›k amac›yla piyasada iki tane tahvil oldu¤unu düflünün. Tasarruf sahipleri portföylerinde bu iki tahvilden tutsunlar. Birinci tahvilin riski art›yorsa talebinin azalaca¤›n› biliyoruz. Dolay›s›yla, fiekil 2.3’tekine benzer bir analiz yaparsak (bir farkla; art›k arz e¤risi kaymayacak, talep e¤risi sola kayacak) bu tahvilin fiyat›n›n düflece¤ini (faizinin yükselece¤ini) saptayabiliriz. ‹kinci tahvilin riski de¤iflmemifltir. Ancak ikinci tahvil art›k birinciye k›yasla daha az riskli oldu¤undan, onun talebi artacakt›r. Öyleyse onun fiyat› yükselecektir (faizi düflecektir). Benzer bir durum küresel finansal kriz s›ras›nda s›kça yafland›. Küresel finansal piyasalardaki büyük kriz ve yaratt›¤› büyük belirsizlik ço¤u devletin ve flirketin tahvilini yat›r›mc›lar›n gözünde eskisine k›yasla daha riskli k›ld›. Zira batmayaca¤› san›lan öyle büyük finansal kurumlar batt› ki hangi finansal kurumun ve flirketin S‹ZDE ne durumda oldu¤u bilinmedi¤inden, mevcut bat›fllar birkaç aySIRA sonra yeni bir bankan›n ya da flirketin batma olas›l›¤›n›n yüksek oldu¤u alg›s›na yol açt›. Bu durumda bu flirketlerin ve finansal kurumlar›n, hatta baz› devletlerin tahvillerinin riski D Ü fi Ü N E L ‹ M son derece yükseldi. Bu nedenle, bu tahvillerin talebi azald› ve fiyatlar› düfltü. Buna karfl›l›k, her fleye ra¤men en güvenilir finansal varl›k oldu¤u düflünülen ABD S O R U Hazine tahvillerinin talebi artt› ve fiyatlar› yükseldi. Di¤er özellikleri ayn›, riskleri farkl› tahvillerin faizleri farkl›lafl›r. Tahvili satan›n tahvilden do¤an yükümlülüklerini yerine getirmemesi olas›l›¤› ne kadar yüksekse o tahvilin riski (kredi riski ya da iflas riski) de o kadar yüksektir. Riski artan bir tahvilin talebi düfler. Bu durumda bu tahvilin faizi de yükselir. Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere bir tahvilin riski artarsa, fiyat› düfler D ‹ K(faizi K A T artar). K›sa Vadeli Faiz Hadleri ‹le Uzun Vadeli FaizSIRA Hadleri S‹ZDE Aras›ndaki ‹liflki N N K›sa vadeli faizler ile uzun vadeli faizler aras›ndaki iliflkiyi verim (getiri) e¤risi göstermektedir. Di¤er özellikleri ayn› ama vadeleri farkl› tahvilleri ele alal›m. Bunlar AMAÇLARIMIZ bir devletin ç›kard›¤› tahviller olsun. Verim e¤risi, belli bir zaman için (mesela falanca günün falanca saatinde) bu tahvillerin veriminin vadeye göre nas›l de¤iflti¤i‹ T A P ise verimin ni göstermektedir. Verim e¤risi, yatay ekseninde vade, dikey Keksende yer ald›¤› bir düzlemde çiziliyor. fiekil 2.4’te TCMB’nin 2010 y›l›n›n son Enflasyon Raporu’nda yer alan iki verim E L Eözellik V ‹ Z Y O N dikkat çee¤risi var. ‹lki 1 Temmuz 2010 ikincisi ise 4 Ekim 2010 için. T‹ki kiyor. Birincisi, verim e¤rilerinin her ikisi de yukar›ya do¤ru e¤imli: Uzun vadeli tahvil faizleri k›sa vadeli tahvil faizlerinden daha yüksek. ‹kincisi, 4 Ekim 2010’da tüm vadelerdeki tahvil verimleri 1 Temmuz 2010’da ayn› vadelere karfl› gelen ve‹NTERNET rimlerden daha düflük. Farkl› bir ifadeyle, uzun vadeli faizler k›sa vadeli faizlerden yine daha yüksek ama hem k›sa vadeli hem de uzun vadeli faizler düflmüfl. MAKALE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 40 Para ve Banka Verim e¤rileri yukar›ya do¤ru e¤imli olduklar› gibi afla¤›ya do¤ru e¤imli de olabilirler. Bu durumda, verim e¤risinin çizilmesi için kullan›lan verinin elde edildi¤i zaman itibariyle, k›sa vadeli faizler uzun vadeli faizlerden daha yüksektir. Bir üçüncü alternatif ise verim e¤risinin yatay olmas›d›r. Bunun anlam› ise her vadedeki verimlerin ayn› oldu¤udur. Verim e¤rilerinin ald›¤› biçimi aç›klamaya çal›flan kuramlar var. Bunlardan ilki olan ‘bekleyifller kuram›’ afla¤›da ele al›nmaktad›r. fiekil 2.4 Verim e¤risi: 1 Temmuz 2010 ve 4 Ekim 2010 (%). 9 Verim(yüzde) Kaynak: TCMB Enflasyon Raporu 2010.IV. Verim E¤risi 8 1/7/2010 0.5 1 1.5 2 2.5 3 4/10/2010 3.5 4 Vade(y›l) Bekleyifller Kuram› Verim (getiri) e¤risi ayn› risklilik düzeyinde, ayn› ölçüde likit ve ayn› flekilde vergilendirilen ama farkl› vadelerdeki tahvillerin verimleri aras›nda zaman›n belli bir noktas›ndaki iliflkiyi gösteriyor. Verim e¤risi, yatay ekseninde vade, dikey eksende ise verimin yer ald›¤› bir düzlemde çiziliyor. Bekleyifller kuram› çerçevesinde, ekonomik birimler ne riskten kaç›nan ne de riski seven tipteler ise yani risk-yans›z iseler farkl› vadedeki tahvillerin sadece beklenen getirileri ile ilgililerdir. Vadeleri d›fl›ndaki özellikleri ayn› olan tahvilleri inceledi¤imizi unutmay›n. Bunlar, mesela bir ülkenin hazinesinin tahvilleri olsun. Bu durumda, hangi vadedeki tahvilin beklenen getirisi daha fazla ise o vadedeki tahvile olan talep yükselecektir. Talebi artan tahvilin fiyat›n›n yükselece¤ini ve dolay›s›yla faizinin düflece¤ini biliyoruz. Talebi düflen tahvilin ise faizi yükselecek. Sonuçta tahvil fiyatlar›ndaki bu de¤ifliklikler, farkl› vadelerdeki tahvillerin taleplerinin beklenen getirilerini dengeye getirecek. ‹flte bu denge iliflkisinden yola ç›karak uzun vadeli faizler ile k›sa vadeli faizler aras›ndaki iliflkiyi belirlemek mümkün. Bu iliflki bize uzun vadeli faizin, o vade boyunca gerçekleflmesi beklenen k›sa vadeli faizlerin yaklafl›k olarak ortalamas›na eflit oldu¤unu söylüyor: in,t = i1,t + i1b,t +1 + i1b,t + 2 + L i1b,t + n−1 n (10) Bu denklemde, bir y›ll›k vadeli (k›sa vadeli) tahvilin bugünkü (t dönemindeki) y›ll›k faizi i1,t , n-y›l vadeli tahvilin bugünkü (t) y›ll›k faizi ise in,t. Denklemde yer b alan ib1,t+1 ifadesi ikinci y›l›n bafl›nda (t+1’in sonunda), i1,t+2 ifadesi üçüncü y›l›n b bafl›nda (t+2’nin sonunda) ve i1,t+n-1 ifadesi ise n’inci y›l›n bafl›nda (t+n-1’in sonunda) gerçekleflmesi beklenen bir y›ll›k tahvil faizlerini ifade ediyor. Bu denklemin nas›l türetildi¤ini ve beklenen faizlerin devreye girmesinin nedenini daha rahat anlaman›z için iki y›l vadeli bir tahvil ile bir y›l vadeli bir tahvil üzerinden gidelim. Farkl› bir ifadeyle, n=2 olsun. Bu durumda bir y›ll›k vadeli tahvilin 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi y›ll›k faizi i1,t , iki y›ll›¤›n y›ll›k faizi ise i 2,t ile gösterilecek. Yukar›da belirtildi¤i gibi yat›r›mc›lar iki tahvilin beklenen getirilerini karfl›laflt›racaklar ve hangisi yüksekse onu sat›n alacaklar. Talebi artan tahvilin fiyat› yükselirken talebi azalan›n fiyat› düflecek. Ortaya ç›kan fiyat hareketleri ile tahvil piyasas› dengeye gelecek ve beklenen getiriler eflitlenecek. fiimdi yat›r›mc›n›n önündeki iki seçene¤i ele al›yoruz. ‹lk seçenek: ‹ki y›ll›k tahvili sat›n al›p vadesinin sonuna kadar tutmak. Bu durumda bu tahvilden bugün bir liral›k sat›n al›n›rsa iki y›l sonra ele (1+ i 2,t )(1+i 2,t )=(1+i 2,t )2 lira geçecek. ‹lk parantezin bir liran›n bir y›l sonraki de¤erini gösterdi¤ini düflünebilirsiniz. O de¤er ikinci y›l›n bafl›ndaki yeni anapara olacak. Bu para yeniden i 2,t faiziyle bir y›l vadeli yat›r›l›yor. Elbette tahvil iki y›ll›k; flimdi sat›n al›n›yor ve ödemeler iki y›l sonra yap›l›yor. Dolay›s›yla, birinci y›l›n sonunda ödenen bir fley yok. Ama anlama kolayl›¤› aç›s›ndan böyle düflünmekte bir sak›nca yok. Burada önemli olan iki y›ll›k tahvilin faizinin bugünden biliniyor olmas›; belirsizlik yok. Oysa ikinci seçenekte durum farkl›: Bu alternatifte bugün belli olan i1,t faizinden bir y›l vadeli bir liral›k tahvil sat›n al›n›yor. Birinci y›l›n sonunda yap›lacak (1+i1,t) lira ile yeniden bir y›ll›k tahvil sat›n al›n›yor. Bugünden bir y›l sonra geçerli olacak tahvil faizi bilinmiyor; tahmin edilmesi gerekiyor. Bu tahmin, ikinci y›l›n bafl›ndaki faize iliflkin beklentiyi gösteriyor: i b1,t+1. Bu koflullar alt›nda bir y›ll›k tahvilin iki y›l boyunca portföyde tutulmas›n›n beklenen getirisi (1+i1,t)(1+ib1,t+1) olacak. Dengede az önce belirtildi¤i gibi her iki tahvilin getirisi de eflitlenecek: b ) (1+i2,t)2 = (1+i1,t)(1+i1,t+1 (11) Parantez içindeki ifadeler aç›l›rsa bir y›l ve iki y›l vadeli faizler ile bu faizlerin çarp›m› ve kareleri fleklindeki terimlerden oluflan bir denkleme dönüflecek (11) nolu eflitlik. Küçük ondal›k say›lar›n çarp›mlar› ve kareleri ihmal edilebilir. Dolay›s›yla, flu yaklafl›k ve önemli iliflki elde edilir: i2,t = i1,t + i1b,t +1 2 (12) Bu denklem iki y›l vadeli tahvilin faizinin, bir y›l vadeli tahvilin bugünkü faizi ile yine bir y›l vadeli tahvilin bir y›l sonra beklenen faizinin ortalamas›na eflit oldu¤unu belirtiyor. Yukar›da verilen (10) numaral› eflitlik ise bu denklemin n-y›l vade için genellenmifl biçimini gösteriyor. Bu denklemi kullanarak gözlenen verim e¤rilerinin e¤imi ile k›sa vadeli faiz haddinin (denklemde k›sa vadeli faiz bir y›ll›k faiz) aras›ndaki iliflkiyi ç›karmak mümkün. Mesela, yukar›ya do¤ru e¤imli bir verim e¤risi düflünelim. Bu verim e¤risi çerçevesinde gözlenen faizler i1,t=0,05 ve i 2,t=0,06 olsun. (12) numaral› denklem bize b bir y›l sonras›nda geçerli olaca¤› beklenen bir y›l vadeli faizin i1,t+1 =0,07 olaca¤›n› (% 7) söylüyor. Dikkat ederseniz, bu y›l k›sa vadeli faizler % 5 düzeyindeydi. Bu durumda, gelecek y›l k›sa vadeli faizlerin yükselmesi bekleniyor. ‹kinci olarak yatay bir verim e¤risi düflünelim. Gözlenen faizler i1,t=0,08 ve i2,t =0,08 olsun. (12) numaral› denklem kullan›l›rsa bir y›l sonras› için gerçekleflmeb si beklenen faiz % 8 olarak bulunacak: i1,t+1 =0,08. Dolay›s›yla, verim e¤risinden gelecekte k›sa vadeli faizlerin de¤iflmeyece¤inin beklendi¤ini anlamak mümkün olacak. 41 Bekleyifller kuram›na göre, uzun vadeli bir tahvilin y›ll›k verimi, yaklafl›k olarak mevcut dönemdeki k›sa vadeli (mesela y›ll›k) faiz haddi ile o tahvilin vadesi boyunca gerçekleflmesi beklenen k›sa vadeli (y›ll›k) faizlerin aritmetik ortalamas›na eflit olmal›. K›sa vadeli faizlerin bugünkü k›sa vadeli faiz haddinin üzerine ç›kmas› bekleniyorsa bu durumda verim e¤risi yukar›ya do¤ru e¤imlenecek. Farkl› bir ifadeyle, uzun vadeli faizler k›sa vadeli faizden daha yüksek olacak. 42 Para ve Banka Son olarak afla¤›ya do¤ru e¤imli bir verim e¤risi düflünelim. Gözlenen faizler i1,t =0,07, i2,t =0,06 olsun. (12) numaral› denklemden bu durumda ib1,t+1=0,05 bulunacak. Dolay›s›yla, afla¤›ya do¤ru e¤imli bir verim e¤risi, gelecekte k›sa vadeli faizlerin düflmesinin beklendi¤ini ifade ediyor. Bu aç›klamalardan sonra fiekil 2.4’e tekrar dönelim. Her iki verim e¤risi de yukar›ya do¤ru e¤imli. Öyleyse, hem 1 Temmuz 2010’da hem de 4 Ekim 2010’da, gelecek dönemlerdeki k›sa vadeli faizlerin artmas› bekleniyormufl. 4 Ekim 2010’da ise tüm vadelerde faizler afla¤›ya inmifl. 4 Ekim’de ne oldu¤unu bir tarafa b›rak›p sadece bu tür afla¤›ya do¤ru kaymalara yo¤unlaflal›m. Bunun bir nedeni merkez bankas›n›n k›sa vadeli faizleri düflürmesi ve ileride de düflürece¤ini aç›klam›fl olmas› olabilir. Bir baflka nedeni de hazine tahvillerinin riskinin azalmas› olabilir. Elbette her ikisi birden de gerçekleflebilir. Verim e¤ri yukar›ya do¤ru kaym›fl olsayd› tam tersi akla gelecekti. Bekleyifller kuram›ndan türetti¤imiz iliflki risk-yans›z yat›r›mc›lar içindi. Oysa az önce riskten söz ettik. fiimdi özellikle vade uzad›kça artan riskleri dikkate alan bir iliflki üzerinde dural›m. Vade Primi Uzun vadeli bir tahvilin vadesi boyunca beklenmedik olaylar gerçekleflebilir. Mesela, belki bir süre sonra tahvil kazançlar›ndan al›nan vergiler art›r›lacakt›r. Bu durumda, flimdi uzun vadeli tahvil alanlar›n getirileri vergi art›fl› gerçekleflirse düfler. Bu tür baflka riskler de olabilir. Bu nedenle, k›sa vadeli tahvil yerine uzun vadeli tahvil sat›n almak için tasarruf sahipleri ek bir vade primi talep ederler. Bu durumda, uzun vadeli bir tahvilin y›ll›k verimi, yaklafl›k olarak mevcut dönemdeki k›sa vadeli (mesela y›ll›k) faiz haddi ile o tahvilin vadesi boyunca gerçekleflmesi beklenen k›sa vadeli (y›ll›k) faizlerin aritmetik ortalamas›n›n bir vade primiyle toplam›na eflit olur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 7 Vade uzad›kça beklenmedik olaylarla karfl›laflma riski de artacakt›r. Bu risk nedeniyle, uzun vadeli tahvil sat›n almak için ek bir getiri talep edilir. Bu ek getiriye vade primi diyelim. Bu durumda (10) numaral› denklemi vade primini (vp) de içerecek flekilde yeniden yazmak gerekiyor: in,t = i1,t + i1b,t +1 + i1b,t + 2 + L i1b,t + n−1 n + vp (13) Vade priminin varl›¤› verim e¤rilerinin e¤imlerinin yorumunu bir miktar de¤ifltiriyor. Bunu en aç›k biçimde görmenin yolu, gözlenen verim e¤risinin yatay oldu¤u durumu ele almak. Böyle bir verim e¤risi, bize flu andaki k›sa vadeli faiz ile yine flu andaki uzun vadeli faizin eflit oldu¤unu gösteriyordu. Vade primi yokken bu durumda, tahvilin vadesi boyunca gerçekleflmesi beklenen tüm bir y›ll›k faizlerin de¤iflmeyeceklerinin beklendi¤i anlafl›l›yordu. Oysa uzun vadeli tahvil tutmak için ek bir getiri isteniyorsa art›k yatay bir verim e¤risi gelecek dönemlerdeki bir y›ll›k faizlerin bugünkü bir y›ll›k faizden daha düflük olaca¤›n›n beklendi¤ini ifade edecek. Ancak aradaki fark›n çok da fazla olmayaca¤› bekleniyor. Yukar›ya ve afla¤›ya do¤ru e¤imli verim e¤rileri için benzer bir hesaplamay› siz yapabilirsiniz. Mesela afla¤›ya do¤ru e¤imli bir verim e¤risi için flöyle olacak: Il›ml› bir negatif e¤im, k›sa vadeli faizlerin belirgin biçimde düflmesinin beklendi¤ini gösterecek. Keskin bir negatif e¤im ise k›sa vadeli faizlerin çok h›zl› biçimde düflmesinin beklendi¤i anlam›na gelecek. ‹ki y›l ve birSIRA y›l vadeli S‹ZDE iki tahvil var. Vade d›fl›nda bütün özellikleri ayn›. ‹ki y›ll›k tahvili tutmak için istenen vade primi % 1. Verim e¤risi yatay: Bir y›ll›k tahvilin faizi % 7, iki y›ll›k tahvilin y›ll›k faizi de % 7. Bir y›l sonras› için gerçekleflmesi beklenen y›ll›k faiz ne D Ü fi Ü N E L ‹ M kadard›r? S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N N N 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Faiz haddi konusunda daha ayr›nt›l› bir inceleme isteyen okuyucular K ‹fluT iki A Pkitaba baflvurabilirler: TELEV‹ZYON 1) Özatay, F., (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika, ikinci bask›. Efil Yay›nevi, Ankara. 2) fi›klar, ‹., (2010). Finansal Ekonomi. Anadolu Üniversitesi Yay›nevi, T E L E VEskiflehir. ‹ZYON SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 43 AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Merkez Bankas›’n›n ‹nternet sayfas›ndan üç ayda bir yay›nlanan enflasyon ba‹ N T E R Nraporlar›na ET k›n: www.tcmb.gov.tr ‹NTERNET ‹NTERNET DÖV‹Z KURUNUN BEL‹RLENMES‹ D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET MAKALE MAKALE Döviz kuru ihracat ve ithalat ile uluslararas› sermaye hareketlerinin önemli belirleMAKALE yicilerinden biridir. Ayr›ca tüketim ve yat›r›m kararlar›n› etkilemektedir. Faiz haddini incelerken yapt›¤›m›z gibi önce tan›mlarla ifle bafll›yoruz. Birinci alt bölümde nominal ve reel döviz kurlar› tan›mlan›yor. ‹kinci alt bölümde sat›n alma gücü paritesi anlat›l›yor. Sat›n alma gücü paritesi, döviz arz ve talebinin as›l olarak d›fl ticaret nedeniyle olufltu¤u bir dünyaya uygun. 1990’l› y›llardan itibaren ço¤u ülkenin sermaye hareketlerini serbest b›rakmas›yla, uluslararas› sermaye hareketlerinin hacmi d›fl ticaretin hacmiyle karfl›laflt›r›lamaz ölçülere ulaflt›. Bu olgu ile birlikte döviz kuru bir mali varl›¤›n fiyat› olarak alg›lanmaya baflland›. Bu yaklafl›ma dayanan kapsanmam›fl faiz haddi paritesi üçüncü alt bölümde inceleniyor. MAKALE Nominal ve Reel Döviz Kuru Nominal döviz kuru (E), bir birim yabanc› paran›n yerli para cinsinden SIRA S‹ZDE de¤eri (fiyat›) olarak tan›mlan›yor. Yabanc› paraya dolar, yerli paraya da lira diyelim. Dolay›s›yla, nominal döviz kurundaki art›fl bir dolar sat›n almak için daha fazla lira verD Üartmas›na fi Ü N E L ‹ M ‘devalümek gerekti¤ini gösteriyor. ‘Sabit döviz kuru rejimlerinde’ E’nin asyon’, azalmas›na ise ‘revalüasyon’ deniliyor. ‘Dalgal› kur rejimlerinde’ ise E’nin artmas› yerli paran›n nominal olarak de¤er kaybetti¤ini, azalmas› S O ise R Uyerli paran›n nominal olarak de¤er kazand›¤›n› gösteriyor. Farkl› döviz kuru rejimleri yedinci ünitede tart›fl›lmaktad›r. D‹KKAT Bir de reel döviz kuru var. Reel döviz kuru, ayn› para birimi cinsinden ifade edildi¤inde iki ülkedeki mallar›n göreli fiyatlar›n› veriyor. EP * Q= P SIRA S‹ZDE Nominal döviz SIRA kuru, bir birim S‹ZDE yabanc› paran›n yerli para cinsinden de¤eri (fiyat›) olarak tan›mlan›yor. Reel Ü fi Üpara NEL‹M döviz kuru iseDayn› birimi cinsinden ifade edildi¤inde iki ülkedeki mallar›n göreli fiyatlar›n› S O R U veriyor. Nominal döviz kurunu yurtd›fl› fiyatlar genel düzeyi ile çarp›p D‹KKAT yurtiçi fiyatlar genel düzeyine bölersek reel döviz kurunu elde ederiz. N N SIRA S‹ZDE (14) AMAÇLARIMIZ Denklemde reel döviz kurunu (Q), nominal döviz kurunu (E), yurtiçi fiyat endeksini (P) ve yurtd›fl› fiyat endeksini de (P*) simgeliyor. Burada reel kuru iki ülkenin para birimleri için hesaplad›k. Bu para birimleri lira ve dolar. K ‹ T AReel P kur, ABD mallar›n›n Türkiye mallar› cinsinden fiyat›n› veriyor. Q’daki bir art›fl liran›n dolar karfl›s›nda reel olarak de¤er yitirdi¤ini, Q’daki bir azal›fl ise liran›n dolar karfl›s›nda reel olarak de¤er kazand›¤›n› gösteriyor. Reel döviz kuru bir döviz sepeti için de TELEV‹ZYON hesaplanabilir. Birden fazla döviz kuru kullan›larak hesaplanan reel döviz kuru endeksine, ‘efektif reel kur endeksi’ ya da ‘çok tarafl› reel kur endeksi’ de deniliyor. Merkez Bankas› da reel efektif kur endeksleri hesapl›yor ve yay›nl›yor. Banka‹ N T E R NMerkez ET s›’n›n internet sayfas›ndan (www.tcmb.gov.tr) bu endekslere ulaflmak mümkün. Ancak bir noktaya dikkat etmek gerekiyor. Merkez Bankas›’n›n reel kuru (14) numaral› denklemde tan›mlanan›n tersi. Dolay›s›yla, Merkez Bankas›’n›n reel kurunun artmas› reel olaM A K A liran›n LE rak de¤erlendi¤i anlam›na geliyor. Nominal ve reel kurlar›n nas›l tan›mland›¤›na dikkat etmekte yarar var. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 44 Para ve Banka Reel kurun d›fl ticaret aç›s›ndan oldukça önemli oldu¤unu bölümün bafl›nda belirttik. Önce ihracat aç›s›ndan bakal›m. Reel döviz kurunu, tek bir mal›n fiyat›ndan hesaplayarak iflimizi kolaylaflt›ral›m. ABD’ye televizyon satt›¤›m›z› düflünelim. Ayn› kalitede televizyon ABD’de de üretilsin. Reel döviz kurunu hesaplamak için nominal döviz kuruna ve televizyonlar›n fiyat›na ihtiyaç var. Gelin televizyon fiyatlar›n›n sabit oldu¤unu varsayal›m. Türkiye’de üretilen televizyon 100 lira, ABD’de üretilen televizyon ise 10 dolar olsun. Tafl›ma maliyetlerini, gümrük vergilerini ve kota ile tarife gibi d›fl ticareti engelleyici unsurlar› göz ard› edelim. fiimdi farkl› nominal döviz kurlar› alarak bu fiyatlara ve döviz kurlar›na karfl› gelen reel kurlar› hesaplayal›m ve d›fl ticaretimiz üzerindeki etkilere bakal›m. ‹ki tane durum düflünelim: ‹lkinde 1 dolar 20 lira (E=20), ikincisinde ise 5 lira (E=5) olsun. Farkl› bir ifadeyle, ilk durumda lira nominal olarak ikinci duruma k›yasla daha de¤ersiz. ABD’ye televizyon ihracat›m›za bakt›¤›m›z için bir de Türkiye’de üretilen gömle¤in dolar ederine bakmak gerekiyor. Televizyonun fiyat› 100 lira idi. Bu fiyat› nominal döviz kuruna bölersek Türkiye’de üretilen televizyonun dolar ederini bulmak mümkün olacak. Birinci durumda Türkiye’de üretilen televizyon 5, ikinci durumda ise 20 dolara ABD’de sat›fla ç›kacak. Reel döviz kuru d›fl›nda ihracat› etkileyen di¤er unsurlar›n de¤iflmedi¤ini varsayal›m. Bu koflullar alt›nda ABD’li aç›s›ndan birinci durumda Türkiye’de üretilen televizyonu almak kârl›. Zira ABD’de üretilen televizyon 10 dolar, oysa Türkiye’de SIRA S‹ZDE üretilen 5 dolar. ‹kinci durumda ise tersi gerçekleflecek; Türkiye’de üretilen televizyon ABD’de üretilenden pahal› oldu¤u için ABD’li onu almayacak. fiimdi reel kurunu (14) yard›m›yla hesaplayal›m. ‹lk durumda 2 D Ü fi Ü Ndöviz EL‹M (Q=10*20/100), ikincide ise 0.5 (Q=10*5/100) olacak. Görüldü¤ü gibi, reel döviz kurunun artt›¤› birinci durumda Türkiye’nin ihracat› da art›yor. Reel döviz kurunun S O R U azald›¤› ikinci durumda Türkiye’nin ihracat› da olumsuz yönde etkileniyor. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Bir para birimi olarak de¤erleniyorken reel olarak de¤er kaybedebilir. Tersi de D ‹ Knominal KAT geçerli. D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N Reel döviz kuru art›yorken yerli para reel olarak de¤er yitiriyor, (di¤er unsurlar ayn› AMAÇLARIMIZ kalmak üzere) ihracat art›yor, ithalat azal›yor. Reel döviz kuru düflüyorken yerli para reel olarak de¤er kazan›yor, K ‹ T A(di¤er P unsurlar ayn› kalmak üzere) ihracat azal›yor ve ithalat art›yor. TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹DNÜTfiEÜRNNE LE ‹TM S O R U MAKALE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Reel döviz kuru ile Türkiye’nin ithalat› aras›ndaki iliflki için de ayn› örne¤e bakabiliriz. Birinci durumda ABD televizyonunu (200 lira) Türkiye’de üretilene göre (100 lira) daha pahal›. Dolay›s›yla, Türkiye’deki tüketiciler Türkiye’de üretilen teAMAÇLARIMIZ levizyonu sat›n alacaklar; ithalat azalacak. Bu durumda reel döviz kurunun yüksek oldu¤una dikkat edin. ‹kinci durumda ise ABD’de üretilen televizyonun TürkiK ‹fiyat› T A P50 liraya düflüyor. Türkiye’de üretilen televizyon ise 100 lira. ye’deki sat›fl Dikkat ederseniz reel döviz kurunun artmas›yla ithalat azal›yor, reel döviz kurunun düflmesiyle ithalat art›yor. TELEV‹ZYON 8 Nominal döviz flöyle: 1 Ocak 2011’de 1 dolar 2 lira, 1 Ocak 2012’de ise 1 dolar 1,9 SIRAkuru S‹ZDE lira. 1 Ocak 2011’de yurtiçi fiyatlar genel düzeyi 105, yurtd›fl› fiyatlar (ABD’deki fiyatlar) genel düzeyi de 100. 1 Ocak 2012’de ise yurtiçi fiyatlar genel düzeyi 95 oluyor, yurtd›fl›nEÜRN NE LE‹TM D‹ NÜTfide¤iflmiyor. da ise fiyatlar Her iki tarihteki reel kuru hesaplay›n. Liran›n bu bir y›ll›k sürede nominal ve reel olarak de¤er kaybedip kaybetmedi¤ini aç›klay›n. S O R U M A K AGücü LE Sat›n Alma Paritesi Tek fiyat yasas›na göre, tafl›ma maliyetleri ile d›fl ticareti engelleyici kota ve gümD‹KKAT rük vergisi gibi unsurlar dikkate al›nmazsa iki ayr› ülkede ayn› kalitedeki iki mal›n fiyat› ayn› para birimi cinsinden ifade edildi¤inde birbirlerine eflit olmak durumun- N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 45 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi da. Bu eflitlik nominal döviz kurunca sa¤lan›yor. Sat›n alma gücü paritesi ise tek tek mallardan de¤il, iki ülkedeki ayn› mal sepetinden yola ç›k›yor: E= P P* (15) Dikkat ederseniz, nominal döviz kuru (E), bu mal sepetlerinin fiyatlar›n› birbirlerine eflitliyor. (15) numaral› eflitli¤i yeniden düzenleyerek bunu görmek mümkün: P=EP*. Bu denklem bize sat›n alma gücü paritesinin ‘mutlak’ biçimini veriyor. Bir de sat›n alma gücü paritesinin ‘göreli’ biçimi var. Göreli sat›n alma gücü paritesinde her mal için tek fiyat yasas›n›n sa¤lanmas› gerekmiyor. Göreli sat›n alma gücü paritesine göre, nominal döviz kurundaki art›fl›n (f), yurtiçi enflasyon (π) ile yurtd›fl› enflasyon (π*) aras›ndaki fark kadar olmas› gerekiyor: εt = πt – π*t (16) Yurtiçi enflasyon yurtd›fl› enflasyondan ne kadar fazla ise o ülkenin paras› o kadar de¤ersiz olacak, yani nominal döviz kuru o kadar yüksek olacak. T›pk› reel faiz denkleminde oldu¤u gibi (16) numaral› denklem de yaklafl›k bir ifade. Ayr›nt›s›na girmeden reel döviz kurunu kesin olarak veren denklemi de yazal›m: (1 + εt ) = (1 + πt ) (1 + πt* ) (17) Bu denklemi kullan›rken döviz kurundaki art›fl›n ve enflasyonlar›n, yüzde olaSIRA S‹ZDE yüzde 11 rak de¤il de ondal›k de¤erler hâlinde yaz›laca¤›na dikkat edin (mesela yerine 0,11 gibi). Yap›lan çal›flmalar, k›sa dönemde döviz kurunun sat›n almaD Ügücü paritesine uyfi Ü N E L ‹ M gun biçimde hareket etmedi¤i sonucuna ulafl›yorlar. Uzun dönemde sat›n alma gücü paritesinin tuttu¤unu gösteren çal›flmalar var ama tutmad›¤›n› gösteren çal›flmaS O R U lara k›yasla az›nl›ktalar. Sat›n alma gücü paritesinin ‘mutlak’ biçimine göre, iki ülkenin para birimi aras›ndaki nominal döviz kuru, iki ülkedeki mal sepetlerinin fiyatlar›n› birbirlerine eflitliyor. Daha yayg›n kullan›lan› ise ‘göreli’ sat›n alma gücü paritesi. Buna göre, nominal döviz kurundaki art›fl›n, yurtiçi enflasyon ile yurtd›fl› enflasyon aras›ndaki fark SIRA S‹ZDE kadar olmas› gerekiyor. Sat›n alma gücü paritesi k›sa dönemde tutmuyor. Uzun dönemde ise geçerli gösD ‹ K K A oldu¤unu T teren sonuçlar da var tutmad›¤›n› gösteren çal›flmalar da. SIRA S‹ZDE N N Sat›n alma gücü paritesinin uzun dönemde bile tutmamas›n›n farkl› nedenleri var. Bunlardan bir tanesi, ülkelerin yay›nlad›klar› fiyat endekslerinin ayn› mallardan oluflmamas›. Oysa uygulamal› çal›flmalar bu endeksleriAMAÇLARIMIZ kullan›yorlar. Dahas›, endekslerin sadece ayn› mallar› içermeleri de yetmez, a¤›rl›klar›n›n da ayn› olmalar› gerekir. ‹kinci bir neden, bu endekslerde yer alan mal ve hizmetlerin bir K ‹ Oysa T A Ptek fiyat yak›sm›n›n d›fl ticarete konu olan mal ve hizmetlerden olmamas›. sas›n›n ve ona dayanan sat›n alma gücü paritesinin ç›k›fl noktas› d›fl ticaret. Mesela tek fiyat yasas›n›n tutmas› için iki ülkenin mallar›n›n serbestçe her iki ülkeE L E Valan, ‹ Z Y O Nmesela saç de de sat›labilmesi gerekiyor. Oysa tüketici fiyat endeksindeT yer kesimi hizmeti fiyat› için tek fiyat yasas› nas›l tutacak? Sat›n alma gücü paritesinin uzun dönemde tutmamas›n›n bir di¤er nedeni de varsay›lan›n aksine d›fl ticaretin serbestçe yap›lmamas›. D›fl ticareti k›s›tlay›c› baz› düzenlemeler var. Bunlar; ‹NTERNET Gümrük vergileri, kotalar ve dolayl› olarak ulaflt›rma maliyetlerinin varl›¤› olarak belirtilebilir. MAKALE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 46 Para ve Banka S O R U S O R U Sat›n alma gücü döviz arz ve talebinin as›l olarak d›fl ticaret taraf›ndan belirlendiD ‹ Kparitesi KAT ¤i dünyaya uygun daha çok. D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N Sermaye hareketlerinin serbestleflmesi ile AMAÇLARIMIZ uluslararas› sermaye hareketlerinin birkaç günlük toplam›, tüm dünya ülkeleri aras›nda yap›lan mal K ‹ T A birP y›ll›k toplam› ticaretinin kadar oldu. Bu olgu ile birlikte döviz kuru bir mali varl›¤›n fiyat› olarak Talg›lanmaya E L E V ‹ Z Y Obaflland›. N Böylelikle, döviz kurunun nas›l belirlendi¤ini inceleyen modeller de mali varl›k yaklafl›m› çerçevesinde gelifltirildiler. ‹NTERNET MAKALE SIRA S‹ZDE Kapsanmam›fl Faiz Haddi Paritesi Sat›n alma gücü paritesi, döviz arz ve talebinin as›l olarak d›fl ticaret taraf›ndan belirlendi¤i dünyaya uygun daha çok. Sermaye hareketlerinin serbestleflmesi ile döAMAÇLARIMIZ viz kurunun belirlenmesine bak›fl biçimi de de¤iflti. Uluslararas› sermaye hareketlerinin hacmi d›fl ticaret hacmiyle karfl›laflt›r›lamaz ölçülere ulaflt›. Uluslararas› serK ‹ T A P birkaç günlük toplam›, tüm dünya ülkeleri aras›nda yap›lan maye hareketlerinin mal ticaretinin bir y›ll›k toplam› kadar oldu. Bir örnek: 2009 y›l›nda dünya ticaretinin toplam› 12,5 trilyon dolarm›fl. Oysa 2009’da döviz ifllemlerin günlük tutar› 4 trilyon dolard›. Dikkat: ‹lki T E L E Vpiyasas›ndaki ‹ZYON y›ll›k, ikincisi ise günlük rakam. Dolay›s›yla, döviz piyasas›ndaki ifllemlerin ezici ço¤unlu¤u d›fl ticaret ile ilgili de¤il. Bu durumda, döviz arz›n›n ve talebinin temel belirleyicisi d›fl ticaret de¤il, ülkeler aras›ndaki sermaye hareketleri. Farkl› bir ifa‹ N T E varl›klar›n RNET deyle finansal ülkelerde yaflayanlar aras›nda sürekli el de¤ifltirmesi. Bu hareketlere ba¤l› olarak çok k›sa sürelerde döviz arz ve talebinde büyük oynamalar gerçekleflebiliyor. Bu nedenle bir süredir döviz kuru bir mali varl›¤›n fiyat› olaM A K Abaflland›. LE rak alg›lanmaya Böylelikle, döviz kurunun nas›l belirlendi¤ini inceleyen modeller de mali varl›k yaklafl›m› çerçevesinde gelifltirildiler. Biri yabanc› ülkede, di¤eri de yurtiçinde ihraç edilen iki tane tahvil ele alal›m. Dolar ve lira cinsinden olsunlar. Vadeleri ayn›, her ikisi de risk tafl›m›yorlar ve ayn› ölçüde likitler. Sermaye hareketlerine engel yok. Tahvilleri portföylerinde tutmak isteyen ekonomik birimlerin risk-yans›z olduklar›n› düflünüyoruz. Yani, yat›r›mc›lar sadece beklenen getiriler ile ilgililer. Bu durumda hangi mali varl›¤›n getirisi fazlaysa o mali varl›¤›n talebi art›p fiyat› yükselecek, getirisi düflecek. Di¤eri için tam tersi gerçekleflecek. Bu hareketler sonucunda her iki mali varl›¤›n beklenen getirisi eflitlenecek ve piyasa dengeye gelecek. Bu denklik bize kapsanmam›fl faiz haddi paritesini verecek. Bu denkli¤i daha iyi anlayabilmek için flöyle bir durumu ele alal›m: Türkiye’de yaflayan bir yat›r›mc› düflünelim. Elinde 100 liras› olsun. ‹lk seçene¤i elindeki 100 liray› bugünkü nominal döviz kurundan dolara çevirdikten sonra ABD Hazinesi’nin ihraç etti¤i tahvili sat›n almak. ‹kinci seçene¤i ise 100 lirayla Türkiye Hazinesi’nin ihraç etti¤i tahvili sat›n almak. Unutmayal›m her iki tahvil de risk tafl›m›yor ve vadeleri ayn›; mesela bir y›l. fiimdi bugün itibariyle (t döneminde) vade bitiminde (bir y›l sonra; buna t+1 dönemi diyelim) bekledi¤i getirilere bakal›m. Türkiye Tahvili Tutarsa Bekledi¤i Getiri Türkiye Hazinesi’nin bir y›l vadeli tahvilini tutarsa lira cinsinden vade bitiminde yat›rd›¤› 100 liray› ve bir de faizini (it) alacak. Dolay›s›yla anapara ve faiz kazanc›ndan oluflan toplam elde edece¤i tutar (100+100it) lira olacak. Bunu daha k›sa yoldan 100(1+it) lira olarak ifade edebiliriz. Vade sonunda bunu elde edece¤ini kesin olarak biliyor. Zira it faizi bugünden belli ve tahvili ihraç edeninin yükümlülüklerini yerine getirmeme riski yok. ABD Tahvili Tutarsa Bekledi¤i Getiri ABD Hazinesi’nin ihraç etti¤i tahvilden sat›n almas› için her fleyden önce t döneminde 100 liras›n› o zamanki dolar-lira kurundan (Et) dolara çevirmesi gerekiyor. Bu ifllem sonucunda t döneminde eline 100/Et kadar dolar geçecek. Bugün itiba- 47 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi riyle ABD Hazinesi’nin ihraç etti¤i tahvilin faizini biliyor: i*t . Dolay›s›yla vade bitiminde, yani t+1 döneminde anapara ve faiz kazanc› olarak dolar cinsinden elde edece¤i tutar belli: Anapara olarak 100/Et dolar ve bunun faiz getirisi olarak (100/Et) i*t dolar. Dolay›s›yla vade bitiminde elde edece¤i toplam kazanç (100/Et)(1+i*t) dolar olacak. Burada da bir belirsizlik yok. Hangi mali varl›¤› sat›n alaca¤›na karar vermesi için bu toplam getirileri ayn› para birimi cinsinden karfl›laflt›rmas› gerekiyor. Türkiye’deki yaflayan bir yat›r›mc›dan söz etti¤imize göre bu karfl›laflt›rmay› lira cinsinden yapaca¤›n› düflünelim. Bu durumda ABD Hazinesi tahvilinden elde etmeyi bekledi¤i toplam kazanc› liraya çevirmesi gerekiyor. Bu kazanc› vade bitiminde liraya çevirece¤i için, vade bitimindeki döviz kurunu kullanacak. Ama sorun flu ki t döneminde t+1 dönemindeki nominal döviz kuru bilinmiyor. Dolay›s›yla, döviz kurunun vade bitiminde alab ile ifade edelim. ca¤› de¤er hakk›nda bekleyifl oluflturmas› gerekiyor. Bunu Et+1 Vade bitiminde eline geçecek dolar cinsinden paray› o tarihte gerçekleflmesini bekledi¤i döviz kuru ile çarp›nca toplam kazanc›n› lira cinsinden ifade etmifl olab . Bu art›k kesin de¤il; vade bitiminde lira cinsinden bekcak. fiu: (100/Et)(1+i*t)Et+1 ledi¤i toplam kazanc›. Denge Yukar›da belirtildi¤i gibi, varsayd›¤›m›z piyasa koflullar› alt›nda her iki mali varl›¤›n ayn› para cinsinden ifade edildi¤inde beklenen getirileri dengeye gelmek zorunda. ‹flte bu denge kapsanmam›fl faiz haddi paritesini ifade ediyor: 100(1 + it ) = 100(1 + it* ) Etb+1 Et (18) Kapsanmam›fl faiz haddi paritesine göre yurtiçi faiz haddi (yaklafl›k olarak) yurtd›fl› faiz haddi ile nominal döviz kurundaki de¤iflim beklentisinin toplam›na eflit oluyor. Bu denklemi yeniden düzenleyelim; (1 + it ) = (1 + it* ) Etb+1 Et (19) Denklem yurtiçi faiz haddini, yurtd›fl› faiz haddine ve nominal döviz kurundab /E ) ba¤l›yor. Bunlar ne kadar yüksekse yurtiçi faiz de ki de¤iflim beklentisine (Et+1 t o kadar yüksek oluyor. fiimdi, faiz haddi paritesini biraz daha tan›d›k hale getirelim; (19)’u yaklafl›k olarak flöyle yazabiliriz: Etb+1 * it = it + ( Et − 1) (20) Yurtiçi faiz haddi % 10, yurtd›fl› faiz haddi ise % 5 düzeyinde. Döviz SIRA kurunun S‹ZDEne kadar artaca¤› bekleniyor? 9 D Ü fi Ü N E L ‹ M As›l ifade (19) numaral› eflitlikte tan›mlanm›fl olmakla birlikte, (20) numaral› eflitlik bize ak›lda rahatl›kla kalacak basit bir iliflki veriyor: Yurtiçi faiz haddi, yurtS O R toplam›na U d›fl› faiz haddi ile nominal döviz kurundaki de¤iflim beklentisinin eflit oluyor. Faiz haddi paritesini nominal döviz kurunun nas›l belirlendi¤ini gösteren bir kuram hâline getirmek için (19) numaral› eflitlikte sol tarafta nominal döviz kuD‹KKAT runun bugünkü de¤erini yaln›z b›rakal›m: SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 48 Para ve Banka Kapsanmam›fl faiz haddi paritesini, döviz kurunu nas›l belirlendi¤ini aç›klayan bir kuram haline dönüfltürmek mümkün. Buna göre, döviz kuru yurtd›fl› faiz haddi ve döviz kurunun SIRA alaca¤› S‹ZDE de¤ere iliflkin ileride bekleyifller artt›kça yükseliyor, yurtiçi faiz haddi artt›kça azal›yor. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Et = (1 + it* ) b E (1 + it ) t +1 (21) Denklemin sa¤ taraf›nda yer alan di¤er de¤iflkenler ayn› kalmak üzere, yurtiçi SIRAkadar S‹ZDE yüksekse nominal döviz kuru da o kadar düflük de¤er al›yor. faiz haddi ne Dolay›s›yla, lira dolar karfl›s›nda o kadar de¤erli oluyor. Tersine, yine di¤er de¤iflkenler ayn› kalmak üzere, daha yüksek bir yurtd›fl› faiz haddi dolar karfl›s›nda liraD Ü fi Ü N E L ‹ M y› daha de¤ersiz k›l›yor; nominal döviz kuru daha yüksek oluyor. Yine di¤er de¤iflkenler ayn› kalmak üzere, ileride nominal döviz kurunun daha yüksek olaca¤› S O R U döviz kurunu bugün daha yüksek k›l›yor. bekleyifli, nominal Yurtiçi faiz haddinin D ‹ K K A T yükselmesi, di¤er de¤iflkenler ayn› kald›¤› sürece döviz kurunu düflürür. Oysa yurtiçi faiz haddi o ülkeye iliflkin risk alg›lamas› artt›¤› için de yükselebilir. Bu durumda döviz kurunun ileride yükselece¤i beklentisi hakim olabilir. Sonuçta, kur bekleSIRA S‹ZDE yiflleri yurtiçi faiz haddindeki yükselmeden daha fazla artarak döviz kurunu yükseltebilir. K›sacas›, her zaman yüksek faiz düflük kura karfl› gelmez. N N AMAÇLARIMIZ Tüm bunlara dayan›larak flu ç›karsamay› yapabilir miyiz? Yurtiçi faiz haddi yüksekse nominal döviz kuru da düflük olacakt›r. K›sacas› ‘yüksek yurtiçi faiz’ her za‹ T Aanlam›na P man ‘düflükK kur’ gelir mi? Bu sorunun yan›t› ‘hay›r’ fleklinde. Faiz haddindeki de¤iflimin arkas›ndaki nedenin ne oldu¤unu bilmeden döviz kurunun nas›l etkilenece¤ini kestirmek mümkün olmaz. T E L kredi E V ‹ Z Y Oriski N artt›kça faiz haddinin de artt›¤›n› gördünüz. Bütçesi yüksek Yukar›da aç›k veren ve kamu borcunun fazla oldu¤u bir ülke düflünün. Bu yerli ülke olsun. Bu ülkenin borcunu geri ödememe riski yüksekse bütçe a盤›ndan do¤an finansman gereksinimi gidermek için satt›¤› tahvillerin faizi de (yurtiçi faiz de) yüksek ‹NTERNET olacak. Neden? Çünkü yurtiçinde devlet tahvili arz› artarken talebi azal›yor. Buna karfl›l›k yabanc› ülkenin tahvili daha cazip hâle geliyor. Onun fiyat› yükseliyor. Demek ki riski artan ülkenin mali varl›klar› talep edilmiyor, riski artmayan ülMAKALE keninki talep ediliyor. Dövizi de bir mali varl›k olarak düflünebiliriz. Tasarruflar›m›z› tahvil yerine döviz olarak da tutabiliriz. Bu çerçevede, riski artan ülkenin paras›n›n de¤il, yabanc› ülkelerin paras›n›n talep edilece¤ini beklemek gerekiyor. Talebi artan bir mal›n ya da finansal varl›¤›n fiyat› yükselecek. Burada talebi artan yabanc› para (döviz) oldu¤u için, onun fiyat› yükselecek. Dolay›s›yla, döviz kurunun artaca¤› beklentisi do¤acak. Risk daha da yükselir ve yurtiçi faiz artarsa döviz kurunun ileride daha da yükselmesi beklenecek. Bu durumda (21) numaral› denklem b artt›¤› için E de yükselecek. Yani, bugün döviz kuru artacak. çerçevesinde Et+1 t Risk artmadan yurtiçi faiz haddi yükseliyorsa, döviz kurunun düflmesini beklemek gerekiyor. Zira deminki durumun aksine yurtiçi mali varl›klar daha çekici olacaklar. Yerli para talep edilecek ve dolay›s›yla yerli para de¤erlenecek. Farkl› bir ifadeyle dövizin fiyat›, yani döviz kuru düflecek. Dolay›s›yla, faiz ile döviz kuru aras›ndaki iliflkinin yönü, faiz haddindeki de¤iflikliklerin arkas›ndaki nedenleri anlamadan bir ç›rp›da söylenemez. Az önce verilen (21) numaral› denklemi baz› ifllemler sonucunda afla¤›daki biçimde yazmak mümkün: Et = (1 + it* )(1 + it*+b 1 ) … (1 + it*+b n−1 ) b Et + n (1 + it )(1 + itb+1 ) … (1 + itb+ n−1 ) (22) SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi S O R bugünkü U Bu denklem nominal döviz kurunun bugünkü de¤erini sadece yurtd›fl› ve yurtd›fl› faiz haddinin belirlemedi¤ini gösteriyor. Gelecek dönemlerde gerçekleflmesi beklenen faiz hadleri de nominal döviz kurunun bugün de¤eri D ‹ K K Aalaca¤› T etkiliyorlar. Merkez bankas› bugün faizi art›rsa bile, ileride yurtd›fl› faizlerin yükselece¤i düflünülüyorsa, bugün nominal döviz kuru düflmek yerine artabilir. Benzer SIRA S‹ZDE ç›karsamalar› siz de yapabilirsiniz. K›ssadan hisse flu: Döviz kurunu belirlemede bekleyifller çok önemli. Faiz haddi yüksekse döviz kuru düflük olur fleklinde bir ezbere gitmemek gerekiyor. Faiz haddinde gözlemlenen de¤iflikliklerin AMAÇLARIMIZ yan› s›ra bu de¤iflikliklere sebep olan faktörlerin neler oldu¤u da önemli. D Ü fi Ü N E L ‹ M 49 S O R U D‹KKAT N N Döviz kuru hakk›nda daha ayr›nt›l› bir inceleme isteyen okuyucularKflu‹ iki baflvuraT Akitaba P bilirler: 1) Özatay, F., (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika, ikinci bask›. Efil Yay›nevi, Ankara. 2) fi›klar, ‹., (2010). Finansal Ekonomi. Anadolu Üniversitesi Yay›nevi, T E L E VEskiflehir. ‹ZYON SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Yüksek Faiz, Yüksek Döviz Kuru: Türkiye Örne¤i 2004’ün bahar aylar›nda Amerikan Merkez Bankas›’n›n beklenenden önce faiz ar‹NTERNET t›raca¤› bekleyifli yayg›nlafl›yor. Farkl› bir ifadeyle, (22) numaral› denklemdeki yurtd›fl› faiz hadleri (bütün i*’l› terimler) artacak düflüncesi hakim oluyor. Yabanc› yat›r›mc›lar Türkiye’den ‘ç›kmaya’ bafll›yorlar. Sadece Türkiye’den de¤il benzeri MAKALE yükselen piyasa ekonomilerinden de ç›k›yorlar. ‘Ç›kma’dan kas›t flu: Portföylerinde tuttuklar› lira cinsinden mali varl›klar› sat›p, elde ettikleri liralar› dövize çeviriyorlar. Dolay›s›yla, döviz talebi artt›¤› için nominal döviz kuru art›yor. Lira cinsinden mali varl›klar bir an önce sat›lmaya çal›fl›ld›¤› için, bu mali varl›klar›n fiyat› düflüyor (yurtiçi faiz haddi yükseliyor). Faiz haddi ile döviz kuru aras›nda bu dönemdeki korelasyon katsay›s› +0.93. Bu dönemdeki faiz ve kur hareketleri paralel. Yurtiçi faiz artarken kur da art›yor (fiekil 2.5). ‹NTERNET MAKALE fiekil 2.5 Faiz Döviz kuru 32 3.5 30 3.4 3.3 28 3.2 26 3.1 24 3 2 Haziran 04 2 May›s 04 2 Nisan 04 2.8 2 Mart 04 20 2 fiubat 04 2.9 2 Ocak 04 22 Gösterge faiz ve lira/sepet kurunun hareketi: 2 Ocak 2004 -30 Haziran 2004 (sol eksen faiz (%), sa¤ eksen (lira); sepet = euro + dolar). Kaynak: TCMB ve ‹MKB. 50 Para ve Banka Geliflmifl ülkelerdeki faizlerin yükselmesi, yükselen piyasa ekonomilerinde genellikle bu tip hareketlere yol açabiliyor. Buna, ‘uluslararas› finansal yat›mc›lar›n risk alma ifltah›n›n azalmas›’ deniliyor. Bu gözlemler, faiz haddi ile döviz kuru aras›ndaki iliflkinin bir ç›rp›da belirtilemeyece¤ine bir baflka örnek teflkil ediyor. Burada faizin yükselmesinin arkas›nda yabanc›lar›n risk alma ifltah›ndaki azal›fl var. Bu ortamda dövize olan talep de art›yor. Risk alma ifltah›ndaki de¤iflme, d›fl nedenlerle de oluflabilir iç nedenlerle de. Bu örnekte risk alma ifltah›, Amerikan Merkez Bankas›’n›n faiz haddini art›raca¤› ve dolay›s›yla Amerikan mali varl›klar›n›n daha cazipleflece¤i beklentisi ile düflüyordu. Yani, bir ‘d›fl’ neden söz konusuydu ve risk alma ifltah› yükselen piyasa ekonomilerinin tümü için azal›yordu. Buna karfl›l›k, bir ülkenin riski art›yorken di¤er ülkelerinki de¤iflmiyorsa, o ülkeye yönelik risk alma ifltah› yine azal›r. Yukar›da örnekteki gibi o ülkede faiz haddi ve döviz kuru yükselir. Bu durumda bir ‘iç’ nedenle risk alma ifltah› azalm›fl olur. 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi 51 Özet N A M A Ç 1 Getiri oran› Bir mali varl›k vadesi bitmeden sat›l›rsa, vadeye kadar verimi ile getiri oran› farkl› olabilir. Üzerindeki de¤er 100 lira olan bir y›l vadeli bir iskontolu tahvili bugün 80 liraya sat›n ald›¤›n›z› düflünelim. Bu durumda (3) numaral› denklemden bu tahvilin vadeye (n=1 y›l) kadar verimi [(100/80)1-1]=0,25=%25 olacak. Vadeye kadar verim Vadeye kadar verimi, bir mali varl›¤›n al›fl fiyat›n›, bu mali varl›¤›n sahibine yap›lacak tüm ödemelerin bugünkü de¤erine eflit k›lan indirim oran› (faiz haddi) olarak tan›ml›yoruz. Vadeye kadar verim (iv) öyle bir sabit indirim oran› ki, bir mali varl›¤›n sat›n alma fiyat›n›, vadesi boyunca mali varl›¤›n sahibine yap›lacak tüm ödemelerin bugünkü de¤erine eflitliyor. Reel Faiz (Enflasyondan and›r›lm›fl faiz) Hem borç alan hem de borç veren aç›s›ndan reel faiz de önemli bir kavramd›r. Reel faiz, yaklafl›k olarak nominal faiz ile enflasyon aras›ndaki fark olarak tan›mlanabilir. Beklenen reel faiz haddini, nominal faiz haddi ile vade boyunca gerçekleflmesi beklenen enflasyon oran› aras›ndaki fark olarak hesapl›yoruz. Gerçekleflen reel faiz haddini ise nominal faiz haddi ile gerçekleflen enflasyon aras›ndaki fark olarak tan›ml›yoruz. Bugünkü de¤er 100 liran›z var. % 10 faizle bir bankaya mevduat hesab› aç›yorsunuz. Mevduat›n›z bir y›l vadeli. Vade bitiminde ne geçecek elinize? Anaparan›z olan 100 lira ve faizi olarak 10 lira. Farkl› bir ifadeyle, bir y›l sonra 100(1+0,10)=110 liran›z olacak. Tersten bak›n: Faiz haddi % 10 iken, bir y›l sonra alaca¤›n›z 110 liran›n bugünkü karfl›l›¤› nedir? Elbette 100 lira. Ne yapt›k? 110/(1+0,10) ifllemini çözdük. Demek ki bir y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤erini hesaplarken bir indirim ifllemi yapt›k. Bu indirimi yaparken % 10’luk bir faiz haddi kulland›k. Faizin illa % 10 olmas› gerekmiyordu. Daha yüksek bir faiz haddi kullansayd›k aç›k ki bir y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤eri daha düflük olacakt›. Tersine, indirimi daha düflük bir faiz oran› ile yapsayd›k, bir y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤eri bu sefer daha yüksek olacakt›. Farkl› bir ifadeyle, bugünkü de¤er ile faiz haddi (indirim faktörü) aras›nda ters yönlü bir iliflki var. Pa fiyat›na sat›n ald›¤›n›z bu tahvili vadesinden önce Ps fiyat›na satarsan›z, bu tahvilden elde edeP ce¤iniz getiri oran› go = s −1 olacakt›r. Mesela Pa vadeye kadar verimi %25 olarak hesaplanan yukar›daki tahvili vadesinden önce 90 liraya N A M A Ç 2 satarsan›z, getiri oran›n›z %12,5 olur. Faiz haddinin belirlenmesi Faiz haddi ekonomik birimlerin kararlar›n› yak›ndan etkiliyor. Faiz haddi para politikas› aç›s›ndan da son derece önemli. ‹ktisatç›lar için en önemli faiz haddinin vadeye kadar verim oldu¤unu belirtmek mümkün. Tahvilin fiyat› ile faizi aras›nda ters yönlü iliflki oldu¤una dikkat etmek gerekiyor. Öte yandan bir mali varl›k vadesine kadar tutulmaz ve sat›l›rsa, getiri oran› ile vadeye kadar verimi farkl›laflacakt›r. Mesela bir tahvilin sat›fl fiyat› al›fl fiyat›ndan düflükse getiri oran› eksi olacakt›r. Faiz azald›kça tahvilin fiyat› yükselir. Tahvilin fiyat› tahvil piyasas›nda tahvil arz› ve talebi taraf›ndan belirleniyor. Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere tahvilin fiyat› artt›kça, tasarruf sahiplerinin serveti azald›kça, beklenen enflasyon artt›kça, tahvilin likiditesi azald›kça, tahvilden al›nan vergi artt›kça, tahvilin riski yükseldikçe tahvilin talebi azalacakt›r. Tersi geliflmeler ise tahvilin talebini yükseltecektir. Tahvil arz eden devlet ise, bütçe a盤› artt›kça ve bu aç›k tahvil sat›larak finanse ediliyorsa, tahvil arz› artacakt›r. fiirketlerin tahvil arz› ise yat›r›m ortam› iyilefltikçe, beklenen enflasyon yükseldikçe ve ekonomi canland›kça artacakt›r. Arz ve talepteki de¤iflikliklere ba¤l› olarak tahvil fiyat› da de¤iflecektir. 52 N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Para ve Banka Verim e¤risi ayn› risklilik düzeyinde, ayn› ölçüde likit ve ayn› flekilde vergilendirilen, ama farkl› vadelerdeki tahvillerin verimleri aras›nda zaman›n belli bir noktas›ndaki iliflkiyi gösteriyor. Yatay ekseninde vade, dikey eksende ise verimin yer ald›¤› bir düzlemde çiziliyor. Bekleyifller kuram›na göre, uzun vadeli bir tahvilin y›ll›k verimi (yaklafl›k olarak), bugünkü k›sa vadeli (mesela y›ll›k) faiz haddi ile o tahvilin vadesi boyunca gerçekleflmesi beklenen k›sa vadeli (y›ll›k) faizlerin aritmetik ortalamas›na eflit olmal›. Oysa uzun vadeli bir tahvilin vadesi boyunca beklenmedik olaylar gerçekleflebilir. Dolay›s›yla, uzun vadeli tahvil tutman›n k›sa vadeli tahvil tutmaya k›yasla riski daha fazla olabilir. Bu nedenle, k›sa vadeli tahvil yerine uzun vadeli tahvil sat›n almak için tasarruf sahipleri ek bir vade primi talep ederler. Bu durumda, uzun vadeli bir tahvilin y›ll›k verimi (yaklafl›k olarak), bugünkü k›sa vadeli faiz haddi ile o tahvilin vadesi boyunca gerçekleflmesi beklenen k›sa vadeli faizlerin aritmetik ortalamas›n›n bir vade primiyle toplam›na eflit olur. Risk ile faiz aras›ndaki iliflki Risk ve faiz oranlar› aras›nda ayn› yönlü bir iliflki mevcuttur. Di¤er özellikleri ayn›, riskleri farkl› tahvillerin faizleri farkl›lafl›r. Tahvili satan›n tahvilden do¤an yükümlülüklerini yerine getirmemesi olas›l›¤› ne kadar yüksekse o tahvilin riski (kredi riski ya da iflas riski) de o kadar yüksektir. Riski artan bir tahvilin talebi düfler. Bu durumda bu tahvilin faizi de yükselir. N A M A Ç 5 N A M A Ç Nominal ve reel döviz kuru Nominal döviz kuru, bir birim yabanc› paran›n yerli para cinsinden de¤eri (fiyat›) olarak tan›mlan›yor. Reel döviz kuru ise, ayn› para birimi cinsinden ifade edildi¤inde, iki ülkedeki mallar›n göreli fiyatlar›n› veriyor. Nominal döviz kurunu yurtd›fl› fiyatlar genel düzeyi ile çarp›p yurtiçi fiyatlar genel düzeyine bölersek, reel döviz kurunu elde ediyoruz. 6 Nominal döviz kurundaki art›fl bir birim yabanc› para sat›n almak için daha fazla yerli para vermek gerekti¤ini gösteriyor. Bu durumda, yerli para nominal olarak de¤er yitiriyor. Nominal döviz kuru düflerken ise yerli para nominal olarak de¤erleniyor. Reel döviz kuru düflüyorken, yerli para reel olarak de¤er kazan›yor. Reel döviz kuru yükseliyorken, yerli para reel olarak de¤er kaybediyor. Döviz kurunun belirlenmesi Sat›n alma gücü paritesinin ‘mutlak’ biçimine göre, iki ülkenin para birimi aras›ndaki nominal döviz kuru, iki ülkedeki mal sepetlerinin fiyatlar›n› birbirlerine eflitliyor. Daha yayg›n kullan›lan› ise ‘göreli’ sat›n alma gücü paritesi. Buna göre, nominal döviz kurundaki art›fl›n, yurtiçi enflasyon ile yurtd›fl› enflasyon aras›ndaki fark kadar olmas› gerekiyor. Sat›n alma gücü paritesi döviz arz ve talebinin as›l olarak d›fl ticaret taraf›ndan belirlendi¤i dünyaya uygun daha çok. Sermaye hareketlerinin serbestleflmesiyle uluslararas› sermaye hareketlerinin birkaç günlük toplam›, tüm dünya ülkeleri aras›nda yap›lan mal ticaretinin bir y›ll›k toplam› kadar oldu. Bu olgu ile birlikte döviz kuru bir mali varl›¤›n fiyat› olarak alg›lanmaya baflland›. Böylelikle, döviz kurunun nas›l belirlendi¤ini inceleyen modeller de mali varl›k yaklafl›m› çerçevesinde gelifltirildiler. Kapsanmam›fl faiz haddi paritesi bu yaklafl›m›n bir sonucu olarak ortaya ç›k›yor. Buna göre yurtiçi faiz haddi (yaklafl›k olarak), yurtd›fl› faiz haddi ile nominal döviz kurundaki de¤iflim beklentisinin toplam›na eflit oluyor. Bekleyifller ve döviz kurunun de¤eri Kapsanmam›fl faiz haddi paritesine göre döviz kurunun bugün alaca¤› de¤er, yurtiçi ve yurtd›fl› faiz hadlerinin yan›s›ra döviz kurunun ileride almas› beklenen de¤ere de ba¤l›d›r. Bu de¤er ne kadar yüksekse, ayn› yurtiçi ve yurtd›fl› faiz hadlerine karfl› daha yüksek döviz kuru gelecektir. 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi 53 Kendimizi S›nayal›m 1. Bir tahvilin vadeye kadar verimi; a. O tahvilden elde edilecek tüm gelirlerin bugünkü de¤eridir. b. O tahvilden elde edilecek tüm gelirlerin bugünkü de¤erini, tahvilin sat›fl fiyat›na eflitleyen sabit indirim oran›d›r. c. O tahvilden elde edilecek tüm gelirlerin bugünkü de¤erini, tahvilin al›fl fiyat›na eflitleyen sabit indirim oran›d›r. d. Tahvil ne kadar verimli kullan›l›yorsa o kadar artar. e. Tahvil ne kadar verimsiz kullan›l›yorsa o kadar azal›r. 2. Kuponsuz bir tahvilin getiri oran›; a. Daima art› de¤erler al›r. b. Al›fl fiyat› sat›fl fiyat›ndan düflükse art› de¤er al›r. c. Al›fl fiyat› sat›fl fiyat›ndan büyükse art› de¤er al›r. d. Daima eksi de¤erler al›r. e. Her zaman vadeye kadar verime eflittir. 3. Tahvil talebi; a. Tahvilin fiyat› artt›kça artar. b. Tahvilin fiyat›ndan ba¤›ms›zd›r. c. Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere, beklenen enflasyon artt›kça artar. d. Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere, beklenen enflasyon düfltükçe artar. e. Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere, tahvilin likiditesi artt›kça düfler. 4. Tahvilin fiyat›; a. Faizi ile ayn› yönde de¤iflir. b. Hep sabit kal›r. c. Arz› artt›kça artar. d. Talebi düfltükçe artar. e. Faizi ile ters yönde de¤iflir. 5. Tahvilin fiyat›; a. Tasarruf sahiplerinin serveti artt›kça azal›r. b. Tasarruf sahiplerinin serveti artt›kça yükselir. c. Riski artt›kça artar. d. Likiditesi düfltükçe artar. e. Faizi ile ayn› yönde de¤iflir. 6. Bekleyifller kuram›na göre; a. Verim e¤risi yukar›ya do¤ru e¤imli ise, k›sa dönemli faizlerin ileride sabit kalaca¤› beklenmektedir. b. Verim e¤risi yukar›ya do¤ru e¤imli ise, k›sa dönemli faizlerin ileride düflece¤i beklenmektedir. c. Verim e¤risi yukar›ya do¤ru e¤imli ise, k›sa dönemli faizlerin ileride yükselece¤i beklenmektedir. d. Beklenen enflasyon artt›kça reel faiz artar. e. Servet artt›kça tahvil talebi artar. 7. Bekleyifller kuram›na göre; a. Verim e¤risi afla¤›ya do¤ru e¤imli ise, k›sa dönemli faizlerin ileride sabit kalaca¤› beklenmektedir. b. Verim e¤risi afla¤›ya do¤ru e¤imli ise, k›sa dönemli faizlerin ileride düflece¤i beklenmektedir. c. Verim e¤risi afla¤›ya do¤ru e¤imli ise, k›sa dönemli faizlerin ileride yükselece¤i beklenmektedir. d. Vergi oran› azald›kça tahvil talebi artar. e. Likidite artt›kça tahvil talebi artar. 8. Reel döviz kuru art›yorsa; a. Yerli para reel olarak de¤er kazanmaktad›r. b. Yerli para mutlaka nominal olarak de¤er kazanmaktad›r. c. Yerli para mutlaka nominal olarak de¤er kaybetmektedir. d. Yerli para reel olarak de¤er kaybetmektedir. e. Enflasyon mutlaka art›yordur. 9. Sat›n alma gücü paritesinin göreli biçimine göre; a. Döviz kuru yurtiçi enflasyonla yurtd›fl› enflasyon aras›ndaki fark kadar artmal›d›r. b. Döviz kuru yurtd›fl› enflasyonla yurtiçi enflasyon aras›ndaki fark kadar artmal›d›r. c. Döviz kuru yurtiçi faiz haddi ile yurtd›fl› faiz haddi aras›ndaki fark kadar artmal›d›r. d. Döviz kuru yurtiçi faiz haddi ile yurtd›fl› faiz haddi aras›ndaki fark kadar azalmal›d›r. e. Döviz kurunun ileride artmas› bekleniyorsa döviz kuru bugün artar. 54 Para ve Banka Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 10. Kapsanmam›fl faiz haddi paritesine göre; a. Döviz kuru yurtiçi enflasyonla yurtd›fl› enflasyon aras›ndaki fark kadar artmal›d›r. b. Döviz kuru yurtd›fl› enflasyonla yurtiçi enflasyon aras›ndaki fark kadar artmal›d›r. c. Döviz kurunun yurtiçi faiz haddi ile yurtd›fl› faiz haddi aras›ndaki fark kadar artmas› beklenir. d. Döviz kurunun yurtd›fl› faiz haddi ile yurtiçi faiz haddi aras›ndaki fark kadar artmas› beklenir. e. Döviz kurunun ileride artmas› bekleniyorsa döviz kuru bugün mutlaka artar. 1. c 2. b 3. d 4. e 5. b 6. c 7. b 8. d 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vadeye Kadar Verim” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Getiri Oran›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tahvil Talebi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tahvil Talebine ve Vadeye Kadar Verim” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tahvil Talebi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bekleyifller Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bekleyifller Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reel Döviz Kuru” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sat›n Alma Gücü Paritesi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapsanmam›fl Faiz Haddi Paritesi” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Metindeki (3) numaral› denklemde n=1, PBn,a=90 ve DEBn=100. Denklemin çözümünden iBn,vv=0,11, yani % 11 bulunur. S›ra Sizde 2 Metindeki (5) numaral› denklemde PB1,s=40 ve PB1,a=50. Denklemin çözümünden go=-0,20 bulunur. Dikkat ederseniz bu durumda getiriniz eksi % 20 oluyor; zarardas›n›z. S›ra Sizde 3 Farkl› y›llarda elinize geçen de¤erleri o y›llar için geçerli indirim faktörleri ile indirelim: Bugün elinize geçecek 100 liran›n bugünkü de¤eri indirim faktörü ne olursa olsun de¤iflmiyor: 100 lira. Birinci ve ikinci y›lda elinize geçecek de¤erleri ise indirmek gerekiyor. Önce % 20 ile: Bir y›l sonraki 120 liran›n bugünkü de¤eri 100 lira. [120/(1+0,20] iflleminin sonucunda bulundu. ‹ki y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤eri ise 76,39 lira [110/(1+0,20)2] iflleminin sonucu. Bu durumda, % 20 ile indirdi¤imizde, bugünkü de¤erlerin toplam› 100+100+76,39=276,39 lira oluyor. 2. Ünite - Mali Varl›k Fiyatlar›n›n Belirlenmesi % 10 ile: Bir y›l sonraki 120 liran›n bugünkü de¤eri 109,09 lira [120/(1+0,10] iflleminin sonucunda hesapland›). ‹ki y›l sonraki 110 liran›n bugünkü de¤eri ise 90,91 lira [110/(1+0,10)2] iflleminin sonucu. Bu durumda, % 10 ile indirdi¤imizde bugünkü de¤erlerin toplam› 100+109,09+90,91=300 lira oluyor. Fark etti¤iniz gibi indirim faktörü küçüldükçe bugünkü de¤er art›yor. S›ra Sizde 4 Yaklafl›k beklenen reel faizi metindeki (6) numaral› denklem yard›m›yla % 25 enflasyon ile % 15 olarak buluruz (% 40-% 25). Enflasyon % 50’ye yükseldi¤inde ise reel faiz eksi % 10 olacak (% 40-% 50). Beklenen reel faizi metindeki (9 numaral› denklem yard›m›yla kesin olarak flöyle hesaplar›z. % 25 enflasyon ile: 1+r=(1+0,40)/(1+0,25). Bu denklemin çözümünden r=0,12, yani % 12 olarak hesaplan›r. % 50 enflasyon ile: 1+r=(1+0,40)/(1+0,50). Bu denklemin çözümünden r=0,067, yani eksi % 6,67 olarak hesaplan›r. ‹ki noktaya dikkat: Birincisi, yaklafl›k ile kesin hesap aras›nda belirgin farklar olufltu. Faiz haddi ve enflasyon % 10 ve daha afla¤› düzeylerde olsalard›, aradaki fark ihmal edilebilir düzeyde kalacakt›. Dolay›s›yla, yaklafl›k formülü her zaman kullanamay›z. ‹kincisi, nominal faiz sabitken beklenen enflasyonun artmas› reel faizi düflürüyor. S›ra Sizde 5 Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere, tahvilin fiyat› artt›kça, tasarruf sahiplerinin serveti azald›kça, beklenen enflasyon artt›kça, tahvilin likiditesi azald›kça, tahvilden al›nan vergi artt›kça, tahvilin riski yükseldikçe tahvilin talebi azalacakt›r. Tersi geliflmeler ise tahvilin talebini yükseltecektir. S›ra Sizde 6 Tahvil arz eden devlet ise bütçe a盤› artt›kça ve bu aç›k tahvil sat›larak finanse ediliyorsa tahvil arz› artacakt›r. fiirketlerin tahvil arz› ise di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere, yat›r›m ortam› iyilefltikçe, beklenen enflasyon yükseldikçe ve ekonomi canland›kça artacakt›r. 55 S›ra Sizde 7 Metindeki (13) numaral› denklemi kullanmak gerekiyor. Verilen de¤erler flöyle: n=2, iB1,t=0,07, iB2,t=0,07 b ve vp=0,01. Bu durumda iB1,t+1=0,05 (% 5) oluyor. S›ra Sizde 8 Bir dolar›n de¤eri 2 liradan 1,9 liraya düfltü¤üne göre, bu dönemde lira nominal olarak de¤erlenmifl oluyor. Reel kur hesaplar› için metindeki (14) numaral› denklemi kullanaca¤›z. 1 Ocak 2011’de Q=2*100/105=1,90. 1 Ocak 2012’de ise Q=1,9*100/95=2,00. Dikkat ederseniz reel kur artt›; yani lira reel olarak de¤er kaybetti. K›ssadan hisse: Bir para birimi nominal olarak de¤er kazan›rken reel olarak de¤er kaybedebilir. Tersi de mümkün elbette. S›ra Sizde 9 Metindeki (20) numaral› denklemi kullanmak gerekiyor. Verilenlere göre i=0,10 ve i*=0,05. Öyleyse b (Et+1/Et-1–1)=0,05 olacak. Farkl› bir ifadeyle döviz kurunun % 5 yükselmesi beklenecek. Yararlan›lan Kaynaklar Özatay, F., (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika, ‹kinci bask›, Ankara: Efil Yay›nevi. fi›klar, ‹., (2010). Finansal Ekonomi, Eskiflehir Anadolu Üniversitesi Yay›nevi. 3 PARA VE BANKA Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Finansal sistemin iflleyiflini aç›klayabilecek, Eksik bilgi sorununun finansal sistem üzerindeki etkilerini s›ralayabilecek, Dünyada ve Türkiye’deki finansal sistemin yap›s›n› aç›klayabilecek, Finansal sistemin iktisadi aktiviteler üzerindeki etkileri ve bu konudaki farkl› görüflleri tart›flabilecek, Geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde yaflanan finansal krizlerin benzer ve farkl› yönlerini s›ralayabilecek, Finansal piyasalar›n denetlenmesi ve düzenlenmesinin önemini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Eksik Bilgi Bilgi Asimetrisi Ters Seçim Ahlaki Tehlike Limon Piyasas› Bedavac›l›k Asil Vekil Problemi • • • • • • Batmak ‹çin Çok Büyük Finansal Krizler Döviz Krizleri Bankac›l›k Krizleri Finansal Krizlerin Bulafl›c›l›¤› Sürü Davran›fl› ‹çindekiler Para ve Banka Finansal Kurumlar ve Piyasalar • F‹NANSAL S‹STEM‹N ‹fiLEY‹fi‹ • EKS‹K B‹LG‹: TERS SEÇ‹M VE AHLAK‹ TEHL‹KE • F‹NANSAL S‹STEM‹N ‹KT‹SAD‹ ANAL‹Z‹ • F‹NANSAL GEL‹fiME VE ‹KT‹SAD‹ AKT‹V‹TE • F‹NANSAL KR‹ZLER • F‹NANSAL P‹YASALARIN DÜZENLENMES‹ VE DENETLENMES‹ Finansal Kurumlar ve Piyasalar F‹NANSAL S‹STEM‹N ‹fiLEY‹fi‹ Dünya üzerindeki tüm ekonomilere bakt›¤›m›zda sa¤l›kl› iflleyen iktisadi sistemlerin ard›nda sa¤l›kl› iflleyen bir finansal sistem görürüz. Finansal sistemin en önemli fonksiyonu fon fazlas› olanlarla (borç verenlerle) fon a盤› olanlar (borç alanlar) aras›nda fon ak›m›n›n sa¤l›kl› olarak sa¤lanmas›d›r. Sa¤l›kl› iflleyen bir finansal sistem fonlar›n verimli yat›r›mlara yönlenmesini sa¤layaca¤›ndan ekonominin veriminin artmas›na yol açar. Ancak finansal sistem verimli yat›r›mlara yönelecek yat›r›mc›lar› yüksek risk alma e¤iliminde olan yat›r›mc›lardan ay›rt edemiyorsa genel olarak finansal sistemdeki riskler artma e¤ilimi gösterir. Bu ayr›m› yapmak her zaman için kolay de¤ildir çünkü finansal sistemin en temel özelliklerinden biri de yap›s› gere¤i fon fazlas› olanlarla fon a盤› olanlar›n eflit derece bilgiye sahip olmamalar›d›r. K›sacas› finansal sistemlerde borç verenler her zaman borç alanlardan daha az bilgi sahibidirler. Bu durum finansal piyasalar›n di¤er piyasalara k›yasla daha yüksek belirsizlik içermesine yol açar. Genel olarak her gün gazetelerden, televizyondan, ‹nternet sitelerinden, döviz oranlar›ndaki, faizlerdeki, çeflitli menkul k›ymet piyasalar›ndaki geliflmeleri izleriz. Ortada çok fazla bilgi var gibi gözükmekle beraber s›radan bir yat›r›mc› asl›nda paras›yla ne yapmas› gerekti¤i konusunda her zaman tereddüt içerisindedir. Dolar ne olacak? tahvil mi alsam? yoksa param› bankada m› tutsam? sorular›n›n cevaplar› basit de¤ildir. Belirsizli¤in artt›¤› özel durumlarda finansal sistemin iflleyifli sekteye u¤rayabilir. Hangi yat›r›mlar›n daha düflük risk tafl›d›¤›n›n net olmad›¤› durumlarda finansal fonlar yüksek risk alan yat›r›mc›lara yöneliyorsa bu finansal sistemde sorunlar›n ortaya ç›kmas›na yol açar. Bir finansal sistemin yüksek risk tafl›r ve potansiyel krizlere aç›k hâle gelmesi küresel dünyada sadece yerel birimler için de¤il o ekonominin ba¤lant›l› oldu¤u di¤er ekonomiler için de tehlike yaratmaktad›r. Tarihsel olarak bakt›¤›m›zda finansal sistemlerde sorunlar ortaya ç›kmaya bafllad›¤›nda bankalar›n ya da finansal flirketlerin batmaya bafllad›¤›n› görüyoruz. Geliflmeler bir krize dönüfltü¤ünde krizin etkilerinin krizin ç›kt›¤› ekonomiden di¤er ekonomilere de h›zla bulaflabildi¤ini, hatta küresel bir krize dönüflebildi¤ini görüyoruz. 1997 Do¤u Asya krizi, 2008 küresel finansal krizi ve daha öncesinde 20. yüzy›l›n bafllar›ndaki Büyük Buhran finansal krizlerin etkilerinin ne kadar genifl çapl› ve derin olabilece¤inin örnekleri aras›ndad›r. Bu anlamda finansal sistemin iflleyiflinin temelindeki dinamikleri anlamak, finansal sistemin ekonominin genel iflleyiflini nas›l ve hangi kanallardan etkiledi¤ini anlamak sadece ülke ekonomisi için de¤il dünya ekonomisinin dinamik- 58 Para ve Banka lerini anlamak aç›s›ndan da son derece önemlidir. Bu amaçla bu ünitenin bundan sonraki k›s›mlar›nda öncelikle finansal sistemlerdeki bilgi sorunlar›na göz ataca¤›z. EKS‹K B‹LG‹: TERS SEÇ‹M VE AHLAK‹ TEHL‹KE Eksik bilgi: Finansal piyasalarda sözleflmenin iki taraf›n›n ayn› miktarda bilgiye sahip olmamas›, borç alan›n borç verene göre daha çok bilgi sahibi olmas› durumu. Ters seçim: Finansal piyasalarda sözleflme imzalanmadan önce ortaya ç›kan eksik bilgi durumudur. Potansiyel olarak daha çok risk almaya e¤ilimli olan yat›r›mc›lar›n borç almaya daha hevesli olmas› ters seçime yol açar. Ahlaki tehlike: Finansal bir sözleflmede sözleflmenin taraflar›ndan birinin di¤er taraf aç›s›ndan hofla gitmeyen ya da sak›ncal› bulunan faaliyetlerde bulunmas›d›r. Ahlaki tehlike sözleflme imzaland›ktan sonra ortaya ç›kar. Finansal sistemin iflleyiflinde bilgi son derece önemli bir role sahiptir. Finansal piyasalar›n iflleyifli çok yönlü bilgiye dayal›d›r ve piyasalar›n düzgün ifllemesi buna ba¤l›d›r. Finansal piyasalar›n ifllemesi için gereken bilgiyi toplaman›n ise maliyeti vard›r. Bu maliyetin çok yükselmesi durumunda piyasalar›n iflleyifli aksar ve hatta duraklar. Finansal piyasalar bilgi sahibi olman›n maliyeti nedeniyle ekonomik sistemlerdeki piyasalar aras›nda en sorunlu piyasalard›r. Finansal piyasalardaki en önemli sorun borç verenlerin borç alanlara göre eksik bilgi sahibi olmalar›d›r. Genel olarak borç veren taraf, borcu alan›n yapaca¤› yat›r›m›n içeri¤i, potansiyel getirisi ve riski hakk›nda tam bilgiye sahip de¤ildir. Genel olarak bu tür finansal sözleflmelerde borç alan taraf›n tam olarak paray› nerede kullanaca¤›n› ve yat›r›m›n›n potansiyel getirisi ve risklerini bildi¤ini, yani tam bilgiye sahip oldu¤unu düflünebiliriz. Ancak borç veren taraf ancak borç alan›n aktard›¤› kadar bilgiye sahiptir, yani borç alandan daha az bilgiye sahip oldu¤unu düflünebiliriz. Borç anlaflmalar›n›n taraflar›n›n sahip olduklar› bilginin ayn› olmamas›na bilgi eksikli¤i ya da bilgi asimetrisi ad› verilir. Finansal piyasalarda eksik bilgi iki biçimde ortaya ç›kabilir. Borç verenin kime borç verece¤ini seçerken sahip oldu¤u bilginin eksikli¤ine ters seçim ad› verilir. Ters seçim borç sözleflmesi imzalanmadan önce ortaya ç›kan bir durumdur. Ters seçimin temelinde borç almaya çal›flanlar›n daha yüksek risk alma e¤iliminde olan yat›r›mc›lar olmas› yatar. Bunu daha iyi anlayabilmek için iki arkadafl›n›z oldu¤unu düflünelim. Arkadafllar›n›zdan Ayfle risk almay› sevmedi¤i için ancak ödeyebilece¤inden emin oldu¤unda borç alma e¤iliminde olsun. Di¤er arkadafl›n›z Ali ise risk almay› seven, örne¤in at yar›fllar›na merakl› birisi olsun. E¤er arkadafllar›n›z› yak›ndan tan›yorsan›z ve davran›fl biçimleri hakk›nda bilgi sahibiyseniz her ikisinin de paraya ihtiyac› oldu¤unda Ali’ye borç vermek yerine Ayfle’ye borç vermeyi tercih edebilirsiniz. Ancak Ayfle ve Ali’nin kifliliklerini bilmiyorsan›z o zaman borç ald›klar›nda nas›l davranacaklar›n› bilmiyorsunuz anlam›na gelir, bu durumda borç verirken eksik bilgi sorunuyla karfl› karfl›yas›n›z. fiimdi eksik bilgi sahibi oldu¤umuzu düflünelim ve borç vermek için uygun bir aday seçmeye çal›flal›m. Karfl›m›zdaki borç almak isteyen adaylardan risk almaktan hofllanan Ali muhtemelen daha s›kl›kla borç almaya çal›flacakt›r, Ayfle ise borç alma konusunda daha muhafazakâr davranacakt›r. Bu durumda borç verenler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda borç almaya aday olan yat›r›mc›lar›n Ayfle’ye benzer risk sevmeyen, daha muhafazakâr yat›r›mc›lardan çok Ali’ye benzer risk almaya e¤ilimli, maceraperest kiflilerden oluflaca¤›n› düflünebiliriz. Bu anlamda ters seçim borç vermeden önce kime borç verece¤i seçilirken karfl›laflt›¤›m›z bu bilgi eksikli¤i durumudur. Borç verenler aç›s›ndan borç almaya çal›flanlar›n ne tür risk tafl›d›klar›n›n tam olarak bilinememesi ve borç almaya çal›flan adaylar›n potansiyel olarak daha çok risk alma e¤ilimi tafl›yan yat›r›mc›lar olmas› ters seçime yol açacakt›r. ‹kinci tür bilgi eksikli¤i ise sözleflme imzaland›ktan sonra ortaya ç›kar ve buna ahlaki tehlike ad› verilir. Ahlaki tehlike borç alan›n paray› uygun olmayan türde yat›r›mlarda kullanma riskidir. Buradaki temel tehlike borcu almadan önce olas›l›kla güven vermek amac›yla borç al›nan parayla yap›lacak olan yat›r›m›n gerçek riskleri hakk›nda borç verene tam bilgi verilmemesidir. Bu anlamda borç alan›n borç verene gerçekleri yans›tmamas›, daha kaba bir tabirle yalan söylemesi durumu söz konusudur. Ahlaki tehlike Ali’nin borç al›rken size ifl baflvurusuna gider- 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar ken giymek için tak›m elbise alaca¤›n› söylemesine ra¤men paray› ald›ktan sonra örne¤in at yar›fl›nda kullanmas›d›r. Ali’nin gerçekten at yar›fllar›na gidece¤ini bilseydiniz paray› kendisine vermek istemeyecektiniz. Ters Seçim Kullan›lm›fl Araba Piyasas›: Limon Piyasas› Nobel ödüllü Amerikal› iktisatç› G. Akerlof 1970 y›l›nda yazd›¤› “Limon piyasas›” bafll›kl› makalesinde kullan›lm›fl araba piyasas› örne¤inden yola ç›karak ters seçim sorununun piyasalar›n çal›flmas›na nas›l engel oldu¤unu anlat›yor. Amerika’da kullan›lm›fl araba piyasas›nda az kullan›lm›fl, kazaya kar›flmam›fl, motoru iyi durumda olan arabalara “fleftali”, kötü durumdaki kullan›lm›fl arabalara ise “limon” deniyor. Akerlof’un makalesinin ad› da buradan geliyor, limon piyasas› ile kast edilen kullan›lm›fl araba piyasas›nda kötü durumda olan ikinci el arabalara rastlama olas›l›¤›n›n daha yüksek olmas› ya da piyasadaki arabalar›n ço¤unlukla “limon” olmas› kullan›lm›fl araba piyasas›n› “limon” piyasas› hâline getiriyor. Kullan›lm›fl araba piyasas›n›n nas›l limon piyasas› hâline dönüflece¤ini anlamak için öncelikle basitçe piyasada sadece tek tip kullan›lm›fl araba (ayn› model, ayn› marka vs.) sat›ld›¤›n› varsayal›m. Kullan›lm›fl araba al›c›lar› aç›s›ndan düflünürsek ayn› arac›n iyi kullan›lm›fl olan›na örne¤in 10.000 lira verebilecekken e¤er araba kötü kullan›lm›flsa sadece 4.000 lira verece¤ini düflünelim. Ancak kullan›lm›fl araba almaya gelenler aç›s›ndan sadece arabaya bakarak muhtemelen tekerleklerini tekmeleyerek araban›n iyi durumda m› (fleftali mi) yoksa kötü durumda m› (limon mu) oldu¤unu anlamak olas› de¤ildir. K›sacas› kullan›lm›fl araba piyasas›nda sadece araba sat›c›lar› arabalar›n durumu hakk›nda tam bilgiye sahiptirler ve al›c›lar›n araban›n durumu hakk›nda tam bir fikirleri yoktur, k›saca eksik bilgi sahibidirler. Al›c›lar iyi ve kötü arabalar› ay›rt edemedikleri için piyasada kullan›lm›fl araba fiyat›n›n ortalama olarak [(10000+4000)/2)=] 7000 lira olaca¤›n› düflünebiliriz. Bu durumda iyi kullan›lm›fl araba sahibi arabas›n›n gerçek de¤eri 10.000 lira iken arabas›n› daha ucuza yani 7000 liradan satmak istemeyecektir. Öbür taraftan kötü kullan›lm›fl araba sahipleri aç›s›ndan ise ortalama fiyat araban›n gerçek de¤erinin üzerinde oldu¤u için iyi durumda olmayan araba sahipleri arabalar›n› satmaya daha istekli olacaklard›r. K›sacas› e¤er en uç noktada kullan›lm›fl arabalar›n iyilerini kötülerinden ay›rt edebilecek bilgiye hiç eriflemiyorsak o zaman kullan›lm›fl araba piyasas›nda sadece kötü kullan›lm›fl arabalar sat›lacak yani piyasa “limon” piyasas› haline gelecektir. Bu fikri genellersek kullan›lm›fl araba seçerken kötü arabaya rastlama olas›l›¤›m›z daha yüksektir, k›saca kullan›lm›fl araba piyasas›nda ters seçim sorunu ile karfl› karfl›yay›z demektir. Bu analizi finansal piyasalar› uygularsak borç senetleri (tahvil, bono vs. gibi) ya da hisse senetlerini al›rken de hangi firmalar›n yüksek risk tafl›d›¤›n› hangi firmalar›n ise kâr potansiyeli olan, düflük riskli firmalar oldu¤unu ay›rt etmekte zorlan›r›z. Bu durumda finansal varl›klar› satanlar (yani borç alanlar) flirketlerinin mali durumunu bilmektedirler ama tahvil veya hisse senedi alacak olanlar (yani borç verecek olanlar) bu bilgiye sahip de¤ildirler. Finansal varl›klar›n fiyat›n› düflünecek olursak riski düflük olan firman›n satt›¤› tahvilin gerçek fiyat› risk tafl›yan firman›n ç›kartt›¤› tahvilin gerçek fiyat›ndan daha yüksektir. Ancak piyasada al›c›lar eksik bilgiye sahip olduklar› için iyi flirketlerin tahvillerini kötü flirketlerin tahvillerinden ay›rt edemeyeceklerinden piyasada ortalama bir fiyat oluflacakt›r. Bu durumda iyi (düflük risk tafl›yan) tahviller gerçek de¤erlerinin alt›nda sat›l›rken kötü (yüksek risk tafl›yan) tahviller gerçek de¤erlerinin üzerinde sat›lacaklar. Bu durumda düflük 59 60 Para ve Banka riskli flirketler piyasada tahvil satarak fon toplamay› tercih etmezlerken yüksek riskli, mali durumu kritik flirketler piyasada tahvil satmaya daha hevesli olacaklard›r. K›sacas› eksik bilgi sorunu finansal piyasalarda da kötü tahvillerin iyilerine oranla daha çok sat›lmas›na ve al›c›lar aç›s›ndan ters seçim sorununun ortaya ç›kmas›na yol açacakt›r. Risklerin çok yükseldi¤i ve eksik bilgi sorununun çok fazla oldu¤u durumda al›c›lar aç›s›ndan tahvil almak tercih edilen bir yat›r›m olmaktan ç›kacak yani piyasa ifllemez hâle gelecektir. Bu yüzden ters seçim sorununun artmas› durumunda piyasalar›n iflleyemez hâle gelmesi söz konusudur ve bu örne¤in finansal kriz durumlar›nda s›kl›kla karfl›m›za ç›kar. Ters Seçim Sorununun Çözüm Yollar› Bedavac›l›k: Baflkalar›n›n para vererek sat›n ald›klar› bir hizmet yada bilgiden para vermeden yararlanmak. Ters seçim sorununu çözmenin en basit yolu bilgi eksikli¤ini gidermektir. Bilginin tam oldu¤u durumda hangi araban›n iyi durumda hangisinin ise kötü durumda oldu¤unu biliyor oldu¤umuza göre piyasan›n limon piyasas› olmas› durumu söz konusu olmayacakt›r ve kullan›lm›fl arabalar gerçek de¤erlerinden sat›lacakt›r. Finansal piyasalarda da yüksek risk tafl›yan finansal varl›klarla düflük risk tafl›yan finansal varl›klar› ay›rt edebiliyor olsayd›k, yani tam bilgiye sahip olsayd›k ters seçim sorunu ortadan kalkm›fl olurdu. Ancak bilgi sahibi olman›n yani bilgi eksikli¤ini gidermenin de maliyeti oldu¤unu unutmamak gerek. Ters seçim sorununu tam olarak gideremesek bile finansal piyasalar›n daha sa¤l›kl› ifllemesi aç›s›ndan ters seçim sorununu en aza indirmek için afla¤›daki çözümlere baflvurulabilir. • Bilgi eksikli¤ini kamusal olarak gidermesi: Bilgi eksikli¤ini azaltman›n en etkili yöntemi daha çok bilgi sahibi olmakt›r. Bunun yöntemlerinden biri kamu düzenlemeleri ile piyasa aktörlerinin finansal durumlar› ile ilgili daha çok bilgiyi kamuyla paylaflmalar›n› sa¤lamakt›r. Nitekim ülkemizde de flirketlerin ‹MKB ve SPK düzenlemeleri çerçevesinde flirketlerin mali tablolar›n› ve finansal durumlar›n› düzenli olarak Kamuyu Ayd›nlatma Platformu’na (KAP) bildirmeleri gerekmektedir. Ancak bu tür flirket bilgilerini anlamak ve de¤erlendirmek s›radan bir yat›r›mc› için kolay olmayabilir. Piyasa aktörlerin aç›klad›klar› bilgi d›fl›nda SPK, BDDK, TCMB gibi baz› kurumlar da finansal piyasalar hakk›nda bilgi toplayarak bunlar› de¤erlendirerek düzenli olarak raporlar haz›rlayarak kamuyla paylaflmaktad›rlar. • Özel kurulufllar›n bilgi toplayarak satmas›: Her ne kadar finansal piyasalardaki aktörler hakk›nda bilgi kamusal olsa da yine de bunu anlamak ve risklerin hangi tür piyasalarda nas›l seyretti¤ini ve gelecekte ne olaca¤›n› de¤erlendirmek basit bir konu de¤ildir. Bu yüzden sadece flirketlerin aç›klad›¤› mali tablolara bakarak finansal sektörle ilgili kamu kurulufllar›n›n raporlar›n› okuyarak piyasalardaki riskleri de¤erlendirmek ve gelecekteki geliflmeleri öngörmek mümkün olamayabilir. Bu durumda kamusal bilginin yan›nda özel flirketler arac›l›¤›yla toplanarak uzmanlar arac›l›¤›yla de¤erlendirilmesi sonucunda oluflturulan bilginin raporland›r›larak ya da dan›flmanl›k yoluyla ilgililere sat›lmas› da olas›d›r. Ancak buradaki temel sorun bu yöntemin bedavac›l›k nedeniyle fazla yayg›nlaflamamas›d›r. Diyelim ki A flirketi özel bir dan›flmanl›k hizmetine para ödeyerek hisse senedi piyasas›ndan yüksek getirili düflük riskli bir portföy oluflturuyor. Bu durumda B flirketi para vermeden sadece A flirketinin ald›¤› ve satt›¤› hisseleri taklit ederek ayn› bilgiye sahipmiflçesine piyasada hareket edebilir. Bu da özel flirketlerin bilgi toplayarak kazanç elde edebilme flans›n› azaltt›¤› için bilginin özel olarak üretimini zora sokacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 61 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar D‹KKAT • Maddi teminat: Ters seçim sorununu çözmek için bilgi eksikli¤ini gidermenin yan›nda borç sözleflmelerine maddi teminat koflullar› eklemek SIRA S‹ZDE de faydal› olacakt›r. Borç sözleflmesinde borcun karfl›l›¤›nda bir teminat gösterildi¤inde borçlu borcunu ödeyemez hâle geldi¤inde borç verenin zarar› azalt›lm›fl AMAÇLARIMIZ olur. Bu durumda borç verenler daha rahatl›kla borç verebilir hâle gelir. • fiirketlerin özsermayesi: Borç alacak olan flirketin özsermayesi de bir tür teminat ifllevi görür. fiirketin özsermayesi flirketin borçlar› düflüldükten sonra K ‹ T A P sahip oldu¤u varl›klar› anlam›na gelir. Güçlü bir özsermaye borç veren aç›s›ndan flirket borcunu ödeyemez duruma düflse bile en az›ndan paraya çevrilebilecek varl›klara sahip anlam›na geldi¤i için bir tür güvence olarak göTELEV‹ZYON rülebilir. Bu yüzden özsermaye de borç vermeyi kolaylaflt›rarak borç piyasalar›n›n ifllemesini sa¤lar. D‹KKAT N N Ahlaki Tehlike AMAÇLARIMIZ Özsermaye: Bir flirketin bilançosunda varl›klar›n›n toplam› ile borçlar›n›n K ‹ T A P toplam›n›n fark›n› gösterir. TELEV‹ZYON Türkiye’de finansal piyasalarda ifllem gören flirketler hakk›nda kamuya ‹ N T E Raç›k N E T bilgi (flirket bilgileri, mali tablolar) yan›nda, finansal kurumlar ve finansal piyasalar hakk›ndaki bilgilere de Kamuyu Ayd›nlatma Platformu (KAP) web sitesinden ulaflabilirsiniz http://www.kap.gov.tr/yay/ek/index.aspx Ters seçim sorunun çözümünde özel flirketlerin bilgi toplay›p satmalar› SIRA S‹ZDEneden etkili olamamaktad›r? SIRA S‹ZDE ‹NTERNET 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Ortakl›k Piyasalar›nda Ahlaki Tehlike: Asil-Vekil Problemi S O R U S O R U Ahlaki tehlike sorunu iktisatç›lar›n dikkatini ilk olarak sigorta sektörünün incelenmesi sonucunda çekti. Bu çal›flmalar›n sonuçlar› sigorta poliçesi imzalayan kiflileD‹KKAT rin davran›fllar›n›n de¤iflti¤ini gösteriyordu. Örne¤in kaza sigortas› yapt›ran floförler arabalar›n› daha dikkatsizce kullanabilirler. Ahlaki tehlike hayat›n pek çok yeS‹ZDE bulunan rindeki sözleflmelerde ortaya ç›kar. Örne¤in seçim öncesindeSIRA vaatlerde politikac›lar›n seçildikten sonra vaatlerini unutmalar› bunun en s›k rastlanan örne¤idir. Benzer biçimde ifl kontratlar›nda da ahlaki tehlike söz konusudur. Örne¤in AMAÇLARIMIZ ev ifllerinde size yard›mc› olmas› için tuttu¤unuz yard›mc›n›z siz ifle gittikten sonra oturup televizyon seyrediyorsa size söz verdi¤i iflleri hakk›yla yapm›yor olabilir. Bu tür örnekler bilgi eksikli¤inin bir türü olan ahlaki tehlike sorununun K ‹ T A P ne kadar yayg›n olarak karfl›m›za ç›kt›¤›n› gösteriyor. Ahlaki tehlikenin özellikle ortakl›k (hisse senedi) piyasalar›nda ortaya ç›kan özel durumuna Asil-Vekil Problemi ad› veriliyor. Hisse senedi alarak bir flirketin TELEV‹ZYON kâr› ve sahip oldu¤u varl›klar üzerinde pay sahibi olunur. Ancak genellikle flirketin hisselerinin sahipleri ile flirketin yöneticileri ayn› kifliler de¤illerdir. Bu durumda flirketin as›l sahipleri yani hisse senetlerini ellerinde tutanlar “asil”, onlar›n sa‹ N T E R Nasilin ET hip oldu¤u flirketi yönetenler ise “vekil”dir. ‹deal durumda vekilin ç›karlar› do¤rultusunda hareket ederek flirketin kâr›n› ve varl›klar›n›n de¤erini artt›rmas› beklenir. Bunun yerine yönetici yani vekil, asilin ç›karlar› yerine kendi ç›kar› do¤rultusunda hareket edebilir. Örne¤in bir flirketin yöneticisi kendi maafl›n› artt›r›p, flirket ad›na lüks araçlar al›p kendi seyahat harcamalar›n› flirketin ad›na göstererek flirketin kâr›n› düflürebilir ve hatta flirketin batmas›na yol açabilir. Bu durum yani vekilin asilin ç›kar› do¤rultusunda hareket etmek yerine kendi ç›kar›n› gözetmesi durumu eksik bilgi ortam›nda ortaya ç›kan bir ahlaki tehlike örne¤idir. D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Asil-Vekil Problemi: ‹fl TELEV‹ZYON bafl›ndaki yöneticilerin (vekillerin) sahiplerin (asillerin) ç›kar› yerine kendi ç›karlar› do¤rultusunda hareket etmesi sonucunda ‹ N T E tehlike RNET ortaya ç›kan ahlaki problemidir. 62 Para ve Banka Asil-Vekil Sorununun Çözüm Yollar› Asil-vekil problemindeki eksik bilgi sorunu “asil”in yani flirketin hissedarlar›n›n “vekil”in yani flirketin yöneticisinin nas›l hareket edece¤ini tam olarak bilmiyor olufludur. Bu sorunu da yine bilgi eksikli¤ini gidermeye çal›flarak çözmeye çal›flabiliriz. Bilgi eksikli¤i sorununu gidermenin yöntemlerinden biri de yöneticilerin yak›ndan gözetim alt›nda tutulmas›d›r. Firman›n s›k s›k denetlenerek yöneticilerin aktivitelerinin yak›ndan izlenmesi asillerin bilgi eksikli¤ini gidermeye yard›mc› olacakt›r. Ancak bu gözetim ifllemlerinin hem zaman hem de para aç›s›ndan ciddi bir maliyet içerdi¤ini unutmamak gerekir. Ayr›ca h›rs›za kap› dayanmayaca¤› gibi kötü niyetli bir vekilin faaliyetleri ne kadar s›k› takip edilse de yarat›c› yöntemlerle hofla gitmeyen faaliyetlerini saklaman›n yollar›n› bulmas› olas›d›r. Bu yüzden sadece gözetim ve denetleme ile asil-vekil sorununu çözmek mümkün olmayabilir. Alternatif olarak asil-vekil sorunu olarak ortaya ç›kan ahlaki tehlikeden kaç›nman›n bir yolu da hisse senedi yerine borç senetlerini tercih etmektir. Fon fazlas› olan bir yat›r›mc›y› düflünelim elindeki parayla hisse senedi al›rsa flirketin orta¤› olacak. Bunun yerine flirketin ihraç etti¤i tahvillerden sat›n al›rsa o zaman flirkete ortak olmak yerine sadece borç vermifl olacak. Bu durumda flirkete ortak olunmad›¤›na göre bir asil-vekil sorunuyla da karfl›lafl›lmayacak. K›saca borç senetleri asil-vekil sorununu ortadan kald›rd›¤› için ahlaki tehlike sorununu bir ölçüde azalt›r. Asil-Vekil Problemi Örne¤i Olarak ‹mar Bankas› ve Enron Skandallar› 21. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›km›fl iki farkl› ahlaki tehlike örne¤ine bakaca¤›z. Bunlardan ilki 1985 y›l›nda iki gaz flirketinin birleflmesi ile kurulan Enron flirketidir. Enron serbestleflen enerji sektöründe h›zla büyüyerek 2000 y›l›nda ABD’nin en büyük 500 firmas› s›ralamas›nda (Fortune 500) 7. s›rada yer alm›flt›r. Enron müflterilerine gelecekte üretilecek gaz üzerinden future ve opsiyonlu sat›fl sözleflmeleri sunarak kar marj›n› h›zla artt›r›p 1990’larda piyasan›n %25’ini kontrol eder duruma gelmifltir. Zaman içerisinde yarat›c› muhasebe teknikleri ile flirketin zararlar› ba¤›ms›z ifltiraklerine varl›k transferi yaparak saklanm›fl böylece flirketin riskleri ve zararlar› bilanço d›fl›na al›narak saklanm›flt›r. Bu ifllemlerle baflar›l› ve parlak bir görüntü sergileyen flirketin ba¤›ms›z denetleyici kurulufl Arthur Anderson (AA)’dan ald›¤› olumlu de¤erlendirmeler sonucunda hisse senedi fiyatlar› h›zla yükseldi. Ancak 2001 y›l›nda zarar aç›klayan Enron y›l›n sonunda iflas› için mahkemeye baflvurdu. Skandal patlak verdikten sonra flirket yöneticilerinin kendi servetlerini artt›rmak için çeflitli yasa d›fl› ve ahlak d›fl› yollara baflvurdu¤u görüldü. Ciddi bir mal varl›¤› olmayan flirket yarat›c› pazarlama ve muhasebe yöntemleriyle parlat›lan flöhreti ve imaj› sayesinde çok yüksek piyasa de¤erine ulafl›rken ba¤›ms›z denetleme ve derecelendirme kurulufllar›n›n görevlerini yapmayarak buna göz yumduklar› ve yat›r›mc›lar› kand›rd›klar› ortaya ç›kt›. ‹kinci ahlaki tehlike örne¤i ise Türkiye’den, 1984 y›l›nda Uzan grubu taraf›ndan sat›n al›nan ve 2003 y›l›nda BDDK taraf›ndan el konulan ‹mar Bankas›’d›r. ‹mar Bankas›’n›n bankac›l›k faaliyetleri s›ras›nda mevzuata ayk›r› ifllemlerde bulunarak kamuyu yan›lt›p, müflterilerini doland›rd›klar› ortaya ç›km›flt›r. Bankan›n sermaye piyasas› lisans› iptal edilmifl olmas›na ra¤men 2002 y›l›ndan itibaren önemli miktarda a盤a devlet iç borçlanma senedi (D‹BS) sat›fl ifllemi gerçeklefltirmifltir. Bunun yan›nda D‹BS portföyü 15 milyar lira olan bankan›n D‹BS sat›fl› yap›yor gibi göstererek müflterilerinden 728,4 trilyon lira para toplad›¤› ortaya ç›km›flt›r. Ayr›ca 63 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar banka sahipleri flubelerden gelen gerçek verileri yans›tan kay›tlar› ana belle¤e transfer ederek daha sonra bunlar› manipüle ederek bankan›n toplam mevduat›n› resmi otoritelere oldu¤undan düflük göstermifllerdir. Gizlenen mevduat›n bildirilenin yaklafl›k on kat› kadar oldu¤u (7397 trilyon lira) oldu¤unu ortaya ç›km›flt›r. Bunun yan›nda mevduat faizinden yap›lan kesintiler (stopaj, fon pay›, özel ifllem vergisi gibi) düflük beyan edilmifltir. Ayr›ca zaman içerisinde defalarca uyar›lmas›na ra¤men banka off-shore hesaplar› arac›l›¤› ile Uzan grubu firmalar›na kredi kulland›rm›fl ve off-shore’dan yurt içine mevduat dönüflümü yapm›flt›r. Her iki örnekte de yasad›fl› ve ahlak d›fl› yöntemlerle kurumlar›n gerçek risklerinin ve mali durumlar›n›n gizlenmesi söz konusudur. Bunun sonucunda ‹mar Bankas› olay›nda müflterilerin, Enron olay›nda ise flirkete yat›r›m yapanlar›n ma¤dur olmalar› sonucu do¤mufltur. Birbirlerinden farkl› piyasalarda gerçekleflmesine ra¤men her iki olay da asil-vekil sorununun, yani genel olarak ahlaki tehlike sorununun önemli örnekleri aras›nda yer almaktad›rlar. Borç Piyasalar›nda Ahlaki Tehlike Borç senetleri hisse senetlerine göre daha az ahlaki tehlike içeren finansal varl›klard›r. Çünkü borç sözleflmesinde borç alan›n (tahvil ihraç eden flirketin) belirli aral›klarda belirli miktarlarda ödeme gerçeklefltirerek borcunu ödemesi söz konusudur. Bu durumda tahvil sat›n ald›¤›m›zda bu tahvilleri ç›kartarak borç alan flirketin ne kadar kâr etti¤ini, ne tür aktivitelerde bulundu¤unu bilmemize gerek yoktur. Sadece flirketin tahvil arac›l›¤› ile vadetti¤i ödeme takvimine uyup uymad›¤›yla ilgileniriz. Borç senetleri sat›n alarak flirketin orta¤› hâline gelinmedi¤i için flirketin faaliyetlerinden haberdar olunmas› gerekmez yani eksik bilgiye sahip olunmas› bu durumda büyük bir sorun yaratmayacakt›r. Borç senetleri ahlaki tehlike sorununu bu anlamda azaltmakla beraber tam anlam›yla ortadan kald›rmaz. Sonuç itibariyle e¤er flirket batarsa borçlar›n› ödeyemez hâle gelebilir. Yani flirketin tahvillerini sat›n alanlar flirketin orta¤› olmad›klar› için flirketin karl›l›¤›yla ilgilenmeseler de en az›ndan flirketin borçlar›n› ödeyebilecek durumda olmas›n› isteyeceklerdir. En az›ndan flirketin borçlar›n› ödeyebilir durumda olup olmad›¤› konusunda bilgiye ihtiyaç duyulacakt›r. Bu da ahlaki tehlike durumunun tam anlam›yla ortadan kalkmad›¤›n› gösterir. Borç finansman›ndaki ahlaki tehlike sorununu azaltman›n yöntemlerinden biri de borcun teminata ba¤lanmas›d›r. Ters seçim durumunda anlatt›¤›m›z gibi ortada bir maddi teminat›n olmas› flirket batsa bile borçlunun borcunu büyük ölçüde tahsil edebilmesine yard›mc› olacakt›r. Benzer biçimde flirketlerin özsermayesi de daha önce anlat›ld›¤› gibi bir tür teminat görevi görecektir. Yüksek özsermayeli bir flirkete borç verirken borcun geri ödenemedi¤i durumda flirketin varl›klar›n›n paraya çevrilerek borcun tahsil edilebilece¤i düflünülebilir. Her iki durumda da ahlaki tehlike sorunu azalacakt›r. Teminat içeren borç sözleflmeleri bilgi eksikli¤i sorununu nas›l giderir? SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M Tar›mda toprak sahiplerinin kulland›klar› yar›c› sözleflmelerini hangi eksik bilgi soSIRAtür S‹ZDE rununun örne¤idir? 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE 64 Para ve Banka Batmas›na ‹zin Verilemeyecek Kadar Büyük Olmak: Finansal Kurumlarda Ahlaki Tehlike Ahlaki tehlikeye baflka bir aç›dan bak›ld›¤›nda finansal kurumlarda da ahlaki tehlike sorununun ortaya ç›kmas› olas›d›r. Finansal sistemde bir sorun ç›kmas› ekonominin geneli için büyük maliyetler tafl›r. Finansal kriz dönemlerinde iktisadi faaliyetin azald›¤›n›, iflsizli¤in ve genel olarak finansal sektördeki risklerin artt›¤›n› biliyoruz. Bu yüzden hükümet yetkilileri ve politika yap›c›lar ellerinden geldi¤ince finansal sistemin sorunsuz çal›flmas›n› sa¤lamak isterler. Özellikle bankac›l›k sektöründe büyük bir bankan›n batma tehlikesi ile karfl› karfl›ya kalmas› ya da büyük bir finansal kuruluflun batma haberi tüm sektörü tehlikeye atabilir. Örne¤in aktif büyüklü¤ü 50 milyon lira olan bir bankan›n batmas› oldukça talihsiz bir durum yaratsa da aktif büyüklü¤ü 150 milyar lira olan bir bankan›n batmas› (bu Türkiye’de bankac›l›k sektöründe %15 paya sahip bir banka anlam›na gelir) finansal sektörün krize girmesine yol açabilir. Bu nedenle yetkililerin büyük finansal kurumlar›n özellikle büyük bankalar›n batmas›na engel olma e¤ilimleri vard›r. Buna “batmak için çok büyük” politikas› ad› verilir. “Batmak için çok büyük” politikas› büyük finansal kurulufllar›n küçüklerine göre daha yüksek risk tafl›malar›na yol açabilir. Bu politikan›n bir sonucu piyasada küçük kurumlar›n büyükleriyle rekabetini güçlefltirmesidir. Buna ek olarak “batmak için çok büyük” politikas› finansal piyasalarda ahlaki tehlike sorununun artmas›na da yol açar. ‹lke olarak finansal kurumlar›n özellikle bankalar›n risklerini minimize etmeye çal›flmalar›n› ve müflterileri için piyasada riskleri azaltmas›n› bekleriz. Ancak “batmak için çok büyük” politikas›na güvenen bir yönetici daha riskli faaliyetlere giriflebilir. Böyle kurumlardan oluflan bir finansal sistemin daha istikrars›z olmas› kaç›n›lmazd›r. 2008’in Mart ay›nda ABD hükümeti Federal Reserve Bank (ABD Merkez Bankas›) arac›l›¤› ile Bear Stearns isimli “hedge fund” flirketini kurtarma operasyonuna 29 milyar $ aktard›. “Hedge fund” flirketleri kabaca zengin yat›r›mc›lar›n büyük çapl› fonlar›n› toplayarak yüksek kâr amac›yla k›sa vadede uluslararas› piyasalarda yat›r›m yapan flirketler. K›saca Bear Stearns ABD finansal sisteminin parças› olan finansal bir kurum. Ancak 2008 Nisan›’ndaki kurtarma operasyonu yaklaflan büyük krizin engellenmesine yetmedi. 2008 Kas›m ay›nda Lehman-Borthers adl› yat›r›m bankas›n›n batmas›, krizin küresel boyutlara s›çramas›ndan önceki son damlayd›. Bu çerçevede finansal sistemin istikrar›n› sa¤lamak amac›yla ABD hükümeti Emergency Economic Stabilization Act (Acil Ekonomik ‹stikrar Kanunu) çerçevesinde yaklafl›k 700 milyar $ tutar›nda bir kurtarma paketiyle finansal sektöre yard›m elini uzatt›. Bu çerçevede ABD’deki finansal kurumlar›n yeri geldi¤inde hükümetin kendilerini kurtaraca¤›n› bildikleri için yüksek riskli yat›r›mlara giriflmelerinin küresel krize yol açan nedenlerden biri oldu¤unu söyleyebiliriz. Batmas›na izin verilemeyecek kadar büyük ya da önemli olmak, bunun genel kabul gördü¤üne ve bir hükümet politikas› oldu¤una güvenmek asl›nda finansal sistemin istikrar›n› zedeleyen ve ahlaki tehlike sorunlar›n›n artmas›na yol açan bir sorun olma potansiyeli tafl›yor. F‹NANSAL S‹STEM‹N ‹KT‹SAD‹ ANAL‹Z‹ Bu k›s›mda tüm dünyada finansal sistemi karakterize eden befl olguyu inceleyece¤iz. Amac›m›z bu olgular›n genellemeler oldu¤unu ve dünyada bu genellemelerin d›fl›nda kalan örneklerin bulunabilece¤ini göz ard› etmeden, bu olgular yard›m›yla finansal sistemin küresel bir resmini çizmek. Bu bölümde çizece¤imiz bu genel resim çerçevesinde finansal sistemin ekonomisini anlamaya çal›flaca¤›z. 65 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar Olgu 1. Ülkeler zenginleflip gelirleri artt›kça finansal sistemleri de geliflir. Finansal sistemin geliflmesi büyüklük, aktivite ve finansal kurumlar›n etkinli¤i cinsinden ölçüldü¤ünde ve iktisadi geliflme ölçütü olarak kifli bafl›na gayrisafi yurtiçi has›la (GSYH) ile k›yasland›¤›nda, genel olarak daha yüksek gelirli ülkelerin hem büyüklük hem etkinlik aç›s›ndan daha geliflmifl finansal sistemlere sahip olduklar› görülmektedir. Bu sadece ülkeler aras› k›yaslamalarda ortaya ç›km›yor, zaman içerisinde ülkelerin gelirleri artt›kça finansal sistemlerinin de büyüdü¤ü gözleniyor. Tablo 3.1’de gösterilen yükselen pazar ve geliflmifl ülke örneklerine bak›ld›¤›nda genel olarak yüksek gelirli geliflmifl ülkelerin ekonomilerinin büyüklü¤üne oranla finansal sektörlerinin orta gelirli yükselen pazar ekonomilerine göre daha büyük oldu¤u görülüyor. Burada Malezya gibi orta gelirli bir ülke olmakla beraber geliflmifl finansal sektöre sahip ülkeler olabildi¤i gibi ‹talya gibi geliflmifl bir ekonomi olmakla beraber finansal derinli¤i düflük ülkelerin varl›¤›n› da göz ard› etmemek gerekiyor. Dermirgüç-Kunt ve Levine (1999) 150 ülkenin finansal de¤iflkenlerini karfl›laflt›rd›klar› çal›flmalar›nda iktisadi geliflme ve finansal geliflmifllik aras›ndaki ba¤lant›y› farkl› yönleriyle gösteriyor. Ülke Ad› Kifli Bafl› GSYH1 Finansal Sektörün Büyüklü¤ü2 Ülke Ad› Geliflmifl Ülkeler Kifli Bafl› GSYH1 Finansal Sektörün Büyüklü¤ü2 Yükselen Pazarlar Hong Kong 10538 3,45 Malezya 2629 2,83 ‹sviçre 19530 2,75 Tayland 1503 1,39 ‹ngiltere 11794 2,29 Kore 3909 0,92 Japonya 15706 2,10 Hindistan 385 0,62 ABD 19414 1,53 Meksika 2952 0,56 Almanya 16573 1,45 Brezilya 2346 0,50 Fransa 15232 1,35 Türkiye 2259 0,33 Kanada 17285 1,24 Arjantin 4039 0,32 ‹talya 11505 0,91 ‹ran 2397 0,26 Notlar: 1. Tabloda yer alan kifli bafl›na GSYH verileri 1990-1995 y›llar›n›n ortalama de¤erlerini ABD dolar› cinsinden göstermektedir. 2. Finansal sektörün büyüklü¤ü [(mevduat bankalar›n›n yerli varl›klar› + sermaye piyasas›n›n de¤eri) / GSYH] olarak ölçülmüfltür Olgu 2. Tüm dünyada dolayl› finansman do¤rudan finansmandan daha yayg›nd›r. Do¤rudan finansman hat›rlanaca¤› üzere hisse senedi, tahvil gibi finansal varl›klar›n yat›r›mc›lara sat›fl›n›n piyasalar arac›l›¤› ile direkt olarak yap›lmas›d›r. Dolayl› finansmanda ise araya bankalar gibi arac› kurulufllar›n girmesi ile fon transferi yap›lmas› durumudur. Mayer (1990) flirket yat›r›mlar›n›n finansman›nda menkul k›ymet piyasalar›n› en yüksek oranda kullanan ülkeler olan Kanada ve ABD’de bile bu oranlar›n % 19 ve % 13 oranlar›nda kald›¤›n› di¤er geliflmifl ülkelerde menkul k›ymet piyasalar›n›n finansman amac›yla kullan›m›n›n çok düflük seviyelerde oldu¤unu gösteriyor. Tablo 3.2’de bir grup geliflmifl ülke ile yükselen piyasa ekonomileri için bankac›l›k kesimi ile menkul k›ymetler borsalar›n›n derinliklerinin k›yaslamas›n› görmekteyiz. Buradan gelirden ba¤›ms›z olarak genelde dolayl› finansman›n (bankac›l›k sektörü) derinli¤inin do¤rudan (piyasa üzerinden) fi- Tablo 3.1 Ülkelere Göre Finansal Sektörün Büyüklü¤ü Kaynak: DemirgüçKunt ve Levine (1999) 66 Para ve Banka nansmandan daha büyük oldu¤u sonucu ç›k›yor. Yine bu durumun d›fl›nda kalan yüksek gelirli, ABD gibi ülkelerin yan›nda Malezya gibi daha düflük gelirli ülkeler de bulunuyor. Olgu 3. Geliflmifl ekonomilerde bankalar ve di¤er finansal arac› kurumlar›n yan› s›ra menkul k›ymetler borsalar› da daha büyük ve daha etkindir. Bu olguyu birinci olgunun bir devam› olarak görmek olas›d›r. Genel olarak daha geliflmifl, yüksek gelirli ülkelerde finansal sistem daha büyük oldu¤u için ayn› zamanda bu sistemin parçalar› olan finansal kurumlar›n ve piyasalar›n da daha büyük olmalar› do¤ald›r. Ancak Demirgüç-Kunt ve Levine (1999) çal›flmas›nda sadece büyüklük aç›s›ndan de¤il çeflitli etkinlik ölçülerine göre de geliflmifl ülkelerinin finansal kurumlar›n›n ve piyasalar›n›n daha etkin oldu¤u gösterilmifltir. Burada Tablo 3.2’nin ikinci sütunu ile alt›nc› sütununu k›yaslayarak bankac›l›k sektörünün geliflmifl ülkelerde yükselen piyasalara göre genel olarak daha büyük oldu¤unu görüyoruz. 2. olguda do¤rudan finansman›n yayg›n olmad›¤›n› söylemifltik, buna ra¤men ülkeler zenginlefltikçe menkul k›ymetler piyasalar› da daha geliflmifl oluyor. Tablo 3.2’ye bakarak geliflmifl ülkelerde menkul k›ymetler piyasalar›n›n derinli¤ini gösteren üçüncü sütunla yükselen pazar ekonomilerinin menkul k›ymetler piyasalar›n›n derinli¤ini gösteren yedinci sütundaki verileri k›yaslad›¤›m›zda genel olarak geliflmifl ülkelerde menkul k›ymetler piyasalar›n›n daha büyük oldu¤unu görmekteyiz. Tablo 3.2 Ülkelere Göre Finansal Sektörün Yap›s› Mevduat Mevduat Bankalar›n›n Bankalar›n›n Mevduat Menkul Mevduat Menkul Yerli Yerli Bankalar›n›n K›ymetler Bankalar›n›n K›ymetler Yerli Piyasalar›n›n Varl›klar›/ Ülke Ad› Yerli Piyasalar›n›n Varl›klar›/ Ülke Ad› MK MK Varl›klar›/ De¤eri/ Varl›klar›/ De¤eri/ Piyasalar›n›n Piyasalar›n›n GSYH GSYH GSYH GSYH De¤eri De¤eri Geliflmifl Ülkeler Yükselen Pazarlar Hong Kong 1,49 1,96 0,76 Malezya 0,82 2,01 0,41 ABD 0,73 0,80 0,91 Meksika 0,24 0,32 0,76 ‹ngiltere 1,16 1,13 1,03 Hindistan 0,34 0,28 1,24 Kanada 0,66 0,59 1,12 Türkiye 0,19 0,14 1,35 Japonya 1,31 0,79 1,66 Tayland 0,82 0,57 1,44 ‹sviçre 1,77 0,98 1,80 Kore 0,55 0,37 1,48 Fransa 1,02 0,33 3,11 Brezilya 0,32 0,19 1,70 ‹talya 0,74 0,17 4,45 Arjantin 0,21 0,11 1,90 Almanya 1,21 0,24 5,01 ‹ran 0,22 0,04 5,24 Kaynak: Demirgüç-Kunt ve Levine (1999) Olgu 4. Tüm dünyada bankalar en önemli finansal arac› kurumlard›r. ‹kinci olguda dolayl› finansman›n daha yayg›n oldu¤undan bahsetmifltik. Bu olguya ek olarak dolayl› finansman›n daha çok bankalar arac›l›¤› ile gerçeklefltiriliyor oluflu da tüm dünyada finansal sektörün karakteristik özellikleri aras›ndad›r. Bu anlamda bankalar en önemli finansal arac› kurumlard›r. Tablo 3.3’de farkl› gelir 67 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar gruplar›ndan ülkelerin finansal sektörlerinde bankalar›n varl›klar›n›n di¤er arac› kurumlar›n varl›klar›na oranlar›n› görmekteyiz. Buna bak›ld›¤›nda genel olarak gelir seviyesinden ba¤›ms›z olarak bankac›l›k sektörünün daha a¤›rl›kl› oldu¤unu görmekteyiz. Yine bu genellemenin d›fl›nda kalan Japonya, ABD ve Kore gibi baz› örnekler bulundu¤unu da eklemeliyiz. Kifli Bafl›na GSYH1 Mevduat Bankalar›n›n Varl›klar›/Di¤er Finansal Kurumlar›n Varl›klar› Almanya 16573 22,7 ‹spanya 7286 16,5 Türkiye 2259 15,3 Peru 1292 11,5 Singapur 11152 5,3 Brezilya 2346 5,1 ‹sviçre 19530 4,0 ‹ran 2397 3,4 Malezya 2629 2,6 Kanada 17285 2,6 Meksika 2952 2,5 Tayland 1503 2,4 Hollanda 13955 1,2 Japonya 15706 0,9 Kore 3909 0,9 ABD 19414 0,7 Ülke Ad› Notlar: 1. Tabloda yer alan kifli bafl›na GSYH verileri 1990-1995 y›llar›n›n ortalama de¤erlerini ABD dolar› cinsinden göstermektedir. Olgu 5. fiirketler d›fl finansman kayna¤› olarak daha çok banka kredisi kullan›rlar. Bu son olgu da bir önceki olgu ile iliflkilidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta asl›nda tüm dünyada flirketlerin as›l finansman kayna¤›n›n özsermayeleri olmas› yani iç finansman kullanman›n yayg›nl›¤›d›r. Ancak finansman amac›yla d›fl kaynaklar›n kullan›m›na bakt›¤›m›zda G-7 ülkeleri d›fl›nda kalan sanayileflmifl ülkelerde ve yükselen pazar ekonomilerinde daha yüksek oranda olmak üzere yat›r›mlar›n daha çok banka kredisi yoluyla finanse edildi¤i görülmekte (fiekil 3.1). Türkiye’de ise banka kredisi kullan›m› %18 seviyesinde kal›rken en önemli d›fl finansman kayna¤› ticari krediler olarak ortaya ç›k›yor. Ticari krediler flirketlerin tedarikçilerinin açt›klar› kredilerdir. Özlü ve Yalç›n (2010) Türkiye’de özellikle küçük ve orta büyüklükteki iflletmelerin banka kredisinden daha az yararland›klar›n› vurguluyorlar. Türkiye’nin yan›nda Çin’de de flirketlerin d›fl finansman›nda ticari kredilerin rolünün yüksek oldu¤u söylenebilir. Özellikle para politikas›n›n darald›¤› dönemlerde ve finansal kriz dönemlerinde ticari kredi kullanma e¤iliminin artt›¤› biliniyor. fiirketlerin banka kredilerinin azald›¤› dönemlerde ticari kredileri banka kredilerinin yerine ikâme ederek kredi darl›¤›n›n etkilerini azaltt›klar› düflünülebilir. Tablo 3.3 Ülkelere Göre Bankalar›n Varl›klar›n›n Di¤er Finansal Kurumlar›n Varl›klar›na Oran› Kaynak: DemirgüçKunt ve Levine (1999) 68 Para ve Banka Beflinci olguya geri dönecek olursak burada flirketlerin yat›r›m finansman›nda hisse senedi, tahvil gibi finansal varl›klardan yararlanmad›klar›n› görüyoruz. Bu da yukar›da bahsetti¤imiz olgular› destekler nitelikte. Temelde finansmanda arac› kurumlar›n kullan›ld›¤› bunlar›n içinde de bankac›l›k sektörünün önemli bir rol oynad›¤›n› görüyoruz. fiekil 3.1 fiirketler kesiminin finansman kaynaklar› 70% Kaynak: Özlü veYalç›n (2010), Davis ve Stone (2004) 50% 63% 57% 60% % 40% 30% 30% 23% 0% 8% 21% 4% 0% Küçük sanayileflmifl ülkeler Banka Kredileri 18% 14% 8% 6% G-7 ülkeleri Özkaynak 36% 27% 20% 10% 46% 40% Yükselen pazar ekonomileri Tahvil ve bono Türkiye Ticari ve di¤er krediler Genel olarak bu bölümdeki de¤erlendirmelerimiz sonucunda görüyoruz ki küresel olarak menkul k›ymetler borsalar› finansal sistem içerisinde önemli bir rol oynam›yor. Bunun yerine hem flirketlerin finansman›nda hem de genel olarak dolayl› finansmanda bankac›l›k sektörünün a¤›rl›kl› bir rolü oldu¤unu görüyoruz. Neden finansal arac›l›¤›n yayg›n oldu¤unu anlamak için bir önceki bölümde inceledi¤imiz bilgi eksikli¤i sorununa bakmam›z gerekebilir. Bu anlamda genel olarak finansal kurumlar, özel olarak bankalar finansal sistemle ilgili bilgi toplamak ve bilgiyi de¤erlendirip yorumlamak konusunda son derece önemli bir role sahiptir. Örne¤in kiflisel olarak bir miktar birikiminiz oldu¤unu düflünelim, bununla borç verecek olsan›z daha önce bahsetti¤imiz ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlar›yla karfl› karfl›ya kalacaks›n›z. Oysa bunun yerine bankada hesap açt›r›rsan›z, banka sizden toplad›¤› fonlarla kendisi kredi verdi¤inde kredi kullanacak olan flirket veya kifli hakk›nda bilgi toplay›p kredinin geri dönmesi için gerekli önlemleri alacakt›r. Bu anlamda kendi birikimlerinizi bankaya yat›rd›ktan sonra art›k sizin eksik bilgi sorunuyla karfl› karfl›ya kalmad›¤›n›z› ve bankan›n bilgi toplama iflindeki uzmanl›¤› sayesinde sistemin etkinli¤ini artt›rd›¤›n› söyleyebiliriz. ‹flte bu yüzden tüm dünyada dolayl› finansman daha yayg›nd›r ve bankac›l›k sektörü finansal sistemin içerisinde son derece kritik bir role sahiptir. Bunun d›fl›nda birinci ünitede gördü¤ümüz gibi banka mevduat› para tan›m› içerisinde yer al›r. K›saca bankada tutulan mevduat da para sisteminin bir parças›d›r ve bunun para arz› aç›s›ndan önemi beflinci ünitede detayl› olarak anlat›lmaktad›r. Bankac›l›k sektörünün iflleyiflini ve temel fonksiyonlar›n› bu yüzden ayr›ca dördüncü ünitede inceleyece¤iz. SIRA S‹ZDE 4 Dünyada genel SIRAolarak S‹ZDE dolayl› finansman›n yayg›n oluflunu ve bankalar›n en önemli finansal kurum olmas›n›n finansal sistemdeki eksik bilgi sorunlar› ile olan ilgisini aç›klay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar F‹NANSAL GEL‹fiME VE ‹KT‹SAD‹ AKT‹V‹TE Finansal geliflmenin iktisadi aktivitenin geliflmesi aç›s›nda önemi konusunda iktisatç›lar farkl› yaklafl›mlar içerisinde olabiliyorlar. Schumpeter gibi finansal geliflmenin iktisadi kalk›nman›n tetikleyicisi oldu¤unu düflünen iktisatç›lar oldu¤u gibi Robinson gibi iktisadi büyümenin finansal geliflmeyi do¤urdu¤unu düflünen iktisatç›lar da var. Bunun yan›nda Lucas gibi iktisadi geliflme aç›s›ndan finansal faktörlerin fazla önemsendi¤ini düflünenler de var. Son y›llarda yap›lan uygulamal› çal›flmalar finansal geliflmiflli¤in iktisadi büyümeyi olumlu etkiledi¤i yönündeki görüflü destekliyor. Örne¤in King ve Levine (1993) ve Beck vd. (2000) gibi çal›flmalar finansal geliflmenin iktisadi büyümeyi etkiledi¤ine dair güçlü bulgular sunuyor. Bu bölümde finansal sektörün hangi kanallarla iktisadi büyümeye yol açabilece¤ini tart›flaca¤›z. Finansal kurumlar›n ortaya ç›k›fl›nda bilgi edinme ve ifllem maliyetlerinin yaratt›¤› piyasa çat›flmalar›n› görüyoruz. Tersten düflünerek bilgi edinme ve ifllem maliyetlerinin olmad›¤› bir ekonomi hayal edelim. Böyle bir ekonomide hangi yat›r›mc› nas›l davran›r, hangi yat›r›m hangi riski tafl›yor hakk›nda tam bilgi sahibi olman›n yan›nda ayn› zamanda tam olarak hangi fonlar› nereden hangi maliyetle bulabilece¤imizi de biliyor olurduk ve bu fonlara eriflmenin hiçbir bedeli olmazd›. O zaman bu hayali ekonomide finansal kurumlara ve finansal piyasalara ihtiyac›m›z kalmayacakt›, k›saca finansal sistem gereksiz olacakt›. Gerçek dünyan›n bu kadar basit olmad›¤›n› biliyoruz, aksine son derece karmafl›k bir dünyada bilgi edinme ve ifllem maliyetlerinin boyutlar› finansal piyasalar›n ve kurumlar›n ortaya ç›kmas›na yol aç›yor. Finansal sistem yukar›da bahsetti¤imiz piyasa çat›flmalar› sonucunda ortaya ç›karak ekonomide son derece temel bir iflleve hizmet ediyor: finansal sistem belirsizli¤in oldu¤u bir ortamda kaynaklar›n mekânlar aras›nda da¤›t›lmas›n› ve zamana yay›lmas›n› sa¤l›yor. Bu temel fonksiyonu daha iyi anlamak için kendi içinde alt gruplara bölebiliriz. Buna göre finansal sistemin ifllevleri flunlard›r: • Tasarruflar›n ekonomiye aktar›lmas›: Burada küçük tasarruflar›n bir havuzda toplanarak yat›r›mc›lara aktar›lmas› söz konusudur. Bu ifllevi yerine getirebilmek için çok say›da yat›r›mc›ya eriflebilmek ve düflük de¤erli alternatif yat›r›m araçlar›n›n varl›¤› gerekmektedir. Böylece küçük tasarruf sahiplerinin sisteme çekilebilmesi sa¤lan›r. Finansal sistemin sundu¤u araçlar olmadan küçük tasarruflara eriflebilmek ve bunlar› ekonomiye kazand›rabilmenin maliyeti son derece yüksektir. • Yat›r›mlar hakk›nda bilgi edinmek ve kaynak da¤›l›m›: Bireysel yat›r›mc›lar›n ekonominin gidiflat›, piyasa koflullar›, firmalar›n durumu, yöneticilerin yetenekleri ve genel olarak yat›r›mlar›n riskleri hakk›nda kendi kendilerine bilgi edinmek için zaman, kaynak ve kapasiteye sahip olamayabilirler. Özellikle finansal kurumlar finansal sistem hakk›nda bilgi edinmenin ve bilgiyi de¤erlendirmenin maliyetini düflürerek kaynak da¤›l›m›n›n iyileflmesine yol açar. • Risk yönetimini kolaylaflt›rma: Finansal sistem sundu¤u alternatif finansal varl›klarla risklere karfl› pozisyon alma olana¤› ve portföy çeflitlendirmesi arac›l›¤› ile risklerin hafifletilmesini sa¤lar. Bunun yan›nda finansal kurumlar fonlar›n havuzlamas› arac›l›¤› ile yine küçük yat›r›mc›lar›n risklerinin yönetilmesine ve azalt›lmas›na arac›l›k eder. • De¤iflimin kolaylaflt›r›lmas›: Finansal sistem sadece finansal varl›klar›n de¤iflimini kolaylaflt›rmakla kalmaz bir yandan da tasarruflar› ekonomiye kazan- 69 70 Para ve Banka d›rarak mal ve hizmet de¤iflimini de kolaylaflt›r›r. Örne¤in ev almak için yeterli birikimi olmayan bir kifliyi ya da giriflimini geniflletmek için yat›r›m yapacak kaynak bulamayan bir firmay› düflünelim. Finansal sistem bu kiflilerin ve firmalar›n borçlanabilmesini kolaylaflt›rarak ayn› zamanda mal ve hizmetlerin de daha kolay sat›labilmesini sa¤lar. fiekil 3.2 Finansal geliflme ve iktisadi büyüme aras›ndaki iliflki Piyasa Çat›flmalar› • Bilgi edinme maliyetleri • ‹fllem maliyetleri Kaynak: Levine (1997) Finansal Piyasalar ve Finansal Kurumlar Finansal Fonksiyonlar • Tasarruflar›n mobilize olmas› • Kaynak da¤›l›m› • Risk yönetimini kolaylaflt›rma • Mal ve hizmetlerin ve finansal araçlar›n ticaretini kolaylaflt›rma Büyüme Kanallar› • Sermaye birikimi • Teknolojik yenilik ‹ktisadi Büyüme ‹ktisadi büyüme yaz›n›ndan bildi¤imiz üzere iktisadi büyümenin iki kanal› vard›r. Bunlardan birisi sermaye birikimi arac›l›¤› ile ekonominin üretim kapasitesinin artt›r›lmas›. Di¤eri ise teknolojik yenilik arac›l›¤› ile üretkenli¤in artt›r›lmas›. Etkin çal›flan bir finansal sistemin ifllevlerinin büyümenin bu iki kanal›n› birden etkilemesi beklenir. Tasarruflar›n ekonomiye aktar›lmas›n›n kolaylaflt›r›lmas›, risklerin azalt›lmas›, daha etkin kaynak da¤›l›m›, mal ve hizmet ticaretinin kolaylaflmas› sonucunda ekonomide sermaye birikiminin h›zlanmas› beklenir. Ayn› zamanda etkin çal›flan bir finansal sistem teknolojik yenilik yapma kapasitesi olan giriflimcilerin ve flirketlerin daha kolayl›kla kaynak bulabilmesini sa¤layacakt›r. Bu da teknolojik yeniliklerin daha rahatl›kla ekonomiye kazand›r›labilece¤i bir ortam sa¤layacakt›r. Böylece finansal sistem büyümenin her iki kanal›n›n da daha etkin hale gelmesiyle iktisadi büyümeyi kolaylaflt›racakt›r. 71 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar Finansal aktivitenin iktisadi büyümeye nas›l yol açabilece¤ini gördük. Ancak finansal sistem ile iktisadi büyüme aras›ndaki etkileflimin boyutlar›n› de¤erlendirdi¤imizde bu iliflkinin tersinin de geçerli oldu¤unu düflünmek yanl›fl olmayacakt›r. Büyüyen bir ekonominin finansal servis talebi de artacakt›r. Böylece ekonomilerin büyüyüp ve zenginleflmesi finansal sistemin geliflmesini de tetikleyecektir. Bunun yan›nda teknolojik geliflmelerin de finansal sistemin daha etkin olarak çal›flmas›n› ve daha h›zl› geliflmesini sa¤lad›¤›n› biliyoruz. Telekomünikasyon ve biliflim sektörlerinin son y›llarda gösterdi¤i geliflmeler finansal sistemin yap›s›n› h›zla de¤ifltirerek finansal hizmetlerin çeflitlili¤ini artt›rd›. Bu anlamda finansal sistemle ekonomi aras›ndaki etkileflimi tam olarak de¤erlendirebilmek için bu iliflkinin birbirini karfl›l›kl› olarak birbirini besleyen, iki yönlü bir etkileflim oldu¤unu unutmamak gerekir. Son olarak üçüncü ve d›flsal faktörlerin finansal sistem ile ekonomik aktivite aras›ndaki etkileflimi farkl› yönlerde etkileyece¤ini eklemek gerekir. Ülkelerin siyasi kurumlar›n›n, vergi ve adalet sistemlerinin yap›s› ve iflleyifli kaç›n›lmaz olarak hem iktisadi aktiviteyi hem de finansal sistemi yak›ndan etkileyecektir. Örne¤in adalet sistemi ifllemeyen, politik kurumlar› yozlaflm›fl ve yolsuzluklar›n yayg›n oldu¤u ekonomilerde finansal sistemin de ifllevlerini etkin biçimde yerine getirmesi beklenemez. Finansal sektörle iktisadi aktivite aras›ndaki etkileflimden bahsederken genel olarak finansal sektörün etkin ifllemesinin ve büyüklü¤ünün ekonomik büyümeyi artt›rmas›ndan bahsettik. Bu iliflkinin en kritik olan boyutlar›ndan biri de finansal sektördeki sorunlar›n ekonomik aktivitenin daralmas›na yol açmas›d›r. Finansal sistemin krize girdi¤i durumlarda kaynak da¤›l›m›n›n sekteye u¤ramas› bu kaynaklara ihtiyaç duyan ifl sahiplerinin, hane halklar›n›n ve kamu kesiminin ekonomik aktivitesinde düflüfle yol açarak genel olarak ekonominin büyüyememesi ya da daralmas› sonucunu do¤urur. Bir sonraki bölümde finansal krizlerin hangi nedenlerle ortaya ç›kt›¤›n› ve bunlar›n ekonomik aktivite üzerindeki etkilerini daha yak›ndan inceleyece¤iz. Finansal sistem ekonomide teknolojik yeniliklerin ortaya ç›kmas›n›SIRA nas›lS‹ZDE etkiler? F‹NANSAL KR‹ZLER D Ü fi Ü N E L ‹ M Tarihsel olarak bakt›¤›m›zda 20. yüzy›l›n bafl›ndan bugüne özellikle 1970’lerin sonlar› ve 1990’larda yo¤unlaflan bir seri finansal krizle karfl›lafl›yoruz. 21. yüzy›l›n ilk O R U (subprime finansal krizi ise 2008 sonlar›nda ABD’de patlak veren “eflikalt› Sipotek” mortgage) kriziyle bafllayarak büyük çapl› bir küresel finansal krize dönüfltü. Bu son finansal krizin etkisiyle iktisadi aktivite dramatik olarak düfltü, öyle ki küresel D‹KKAT reel ekonomik aktivite ve ticaret II. Dünya Savafl›ndan beri görülmemifl bir seviyeye indi. Y›ll›k küresel büyüme %10’un üzerinde küçülürken küresel ticaret hacmi SIRA S‹ZDE %30’un üzerinde darald›. Finansal kriz derken iki tür krizden bahsetmek mümkün, bunlar döviz krizleri ve bankac›l›k krizleri olarak adland›r›labilir. Ödemeler dengesi sorunlar›yla tetikleAMAÇLARIMIZ nen döviz piyasas›na yönelik spekülatif ataklar sonucunda döviz kurundaki ani ve büyük hareketlerle bafllayan döviz krizleri kur rejiminin türüne göre farkl› özellikler gösterebilmekledir. 1970-1980 aras›nda gördü¤ümüz krizler K ‹ daha T A P çok bu tür döviz krizleri olarak ortaya ç›karken 1980’lerden sonra bankac›l›k krizlerinin daha s›k ortaya ç›kt›¤›n› ve bu dönemde ço¤unlukla bankac›l›k krizleri ile döviz krizlerinin beraber ortaya ç›kt›¤›n› görmekteyiz. Bankac›l›k krizlerini tan›mT E Liki E V ‹biçimde ZYON 5 N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 72 Para ve Banka layabiliriz: Birincisi bankalardan h›zl› mevduat kaç›fl› (müflterilerin güvensizlik sonucu bankalara hücum etmesi) sonucunda bir ya da daha çok bankan›n batmas›, kamuya devri ya da birleflmesi. ‹kinci olarak ise mevduat kaç›fl› d›fl›nda nedenlerden dolay› bir ya da daha çok bankan›n batmas›, kamuya devri ya da birleflmesi sonucunda da bankac›l›k krizleri ortaya ç›kabilir. Her iki durumda da sektöre olan güvenin sars›lmas› ve sorunlu kurumlar d›fl›ndaki kurumlar›n bilançolar›nda bozulmalar ortaya ç›kmas› sonucunda krizin h›zla tüm sektöre yay›lmas› söz konusudur. 1970’lerde Amerikan bankac›l›k piyasas› petrol-ihracatç›lar›n›n ellerindeki fazlay› ço¤unlukla Latin Amerikan ülkelerinin oluflturdu¤u yükselen piyasa ekonomilerine borç verilmesine arac›l›k yap›yordu. 1970’lerin petro-dolar döngüsü 1980’lerdeki borç krizi ile son buldu. 1980’lerden sonra ABD finansal piyasas›n›n liberalleflmesi yan›nda, 1980’lerin bafllar›nda önce geliflmifl ülkelerin 1980’lerin ikinci yar›s›nda ise yükselen pazar ekonomilerinin finansal hesaplar›n›n serbestleflmesi ile beraber sermaye hareketlerinin artt›¤›n› ve sermayenin küreselleflti¤ini görüyoruz. Krizler üzerine yap›lan çal›flmalar finansal krizlerin sermaye hareketlerinin serbestleflmesinin ile yak›ndan ilgili oldu¤unu gösteriyor. 1990’lara do¤ru serbestleflen finansal piyasalar ve artan sermaye hareketlerinin arkas›nda finansal iktisat teorisindeki paradigma de¤iflikli¤inin yatt›¤›n› da vurgulamal›y›z. Keynes ve Minsky’nin finansal düzenleme ve denetlemeyi öne ç›kartan iktisadi anlay›fl›n›n gözden düflerek, “etkin finansal piyasalar” hipotezinin hakim görüfl hâline gelmesiyle iktisadi politikalar›n da finansal serbestleflmeyi destekler hale geldi¤i söylenebilir. Bu geliflmelere ek olarak finansal piyasalarda yaflanan teknolojik dönüflümler sonucunda yeni finansal varl›klar›n ortaya ç›k›fl›, 90’lardaki güçlü finansal geniflleme süreci ile beraber ikiz krizler niteli¤indeki (döviz ve banka krizlerinin beraber görüldü¤ü) finansal krizleri ortaya ç›kart›yor. Bunlar›n aras›nda 1997 Do¤u Asya, 1998 Rusya ve 2001 Türkiye krizlerini sayabiliriz. Finansal Kriz Modelleri Bu tarihsel arka plana yaslanan finansal kriz yaz›n›n› inceledi¤imizde 1970’lerden bu yana krizlerin neden ç›kt›¤› ve nas›l geliflti¤i hakk›ndaki teorilerin ve modellerin de de¤iflti¤ini görüyoruz. 1970’lerde Krugman’a dayand›r›lan ilk kuflak kriz modelleri para ve maliye politikas›n›n uyumsuzlu¤unu vurguluyordu. Buna göre finansal kriz bir ülkenin bütçe aç›klar›n› para basarak finanse etmesi sonucunda ortaya ç›kan afl›r› kredi genifllemesinin yaratt›¤› bask› sonucunda sabit kur rejiminin çökmesiyle ortaya ç›k›yordu. Birinci kuflak modellerde kurun de¤er kaybedece¤i beklentisiyle ellerindeki yerli para cinsinden finansal varl›klardan kurtularak döviz pozisyonu almaya çal›flan yat›r›mc›lar bir yandan faizlerin yükselmesine sebep olurken (yerli tahvillere olan talep düflüflü tahvil fiyatlar›n› artt›r›p faizleri yükseltir), di¤er yandan da kur üzerinde bask› yarat›r. Dövize olan talep art›nca döviz piyasas›nda yerli paran›n de¤er kaybetmesi yönünde bask› oluflur. Sabit kur rejimlerinde döviz piyasas›nda oluflan bask› (spekülatif atak) yüzünden sabit kuru savunmaya çal›flan merkez bankas›n›n döviz rezervlerinin h›zla erimesi söz konusudur. K›sacas› kriz sürecinde maliye politikas› para politikas›n›n çökmesine yol açar. ‹lk kuflak modeller para ve maliye politikalar›n›n uyumsuzlu¤unu vurgularken ikinci kuflak modeller kendi kendini do¤rulayan kehanetler ve sermayenin sürü davran›fl›n› vurguluyordu. ‹kinci kuflak modellerde politika daha esnek, kur rejiminin savunulup savunulmayaca¤› da k›sa vadeli politika esnekli¤i ile uzun vadede güvenilirlik aras›nda bir tercih olarak ortaya ç›k›yor. E¤er politika yap›c›lar krizde kur rejimini savunacaklarsa bunun bedeli ekonomide gelirin düflmesi olarak 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar ortaya ç›kacak, ancak kuru savunmaktan vazgeçip devalüasyona (yerli paran›n de¤er kayb›na) raz› olurlarsa bu da politikac›lar›n güvenilirli¤ini yitirmesi anlam›na geliyor. Üçüncü kuflak modellerde ise 1990’larda döviz krizleri ile banka krizlerinin beraber ortaya ç›k›yor oluflu göz önüne al›narak döviz krizlerinde bankac›l›k sektörünün rolü ön plana ç›kart›l›yor. Üçüncü kuflak modeller devalüasyonlar›n bilançolar üzerindeki etkisine vurgu yap›yor. Özellikle yükselen pazar ekonomilerinde bankalar›n ve firmalar›n bilançolar›nda var olan kur uyuflmazl›¤› nedeniyle bilançolar›n kur riskine aç›k hâle gelmesi sayesinde artan riskler krizlere sebep oluyor. Kur uyuflmazl›¤› ile kastedilen genel olarak yabanc› para cinsinden borçlan›p yerli para cinsinden borç verilmesi ya da yükümlülüklerin yabanc› para cinsinden varl›klar›n ise yerli para cinsinden olmas›, yani bankalar›n ve firmalar›n aç›k pozisyona sahip olmalar›. (Aç›k pozisyon konusunda 4. Ünitedeki tan›mlara ve aç›klamalara bakabilirsiniz.) Bu durumda yerli paran›n de¤er kaybetme beklentisi bu kurumlara olan güveni sarsarak bankac›l›k krizlerine yol açabiliyor. Finansal Krizlerin Ekonomik Aktiviteyi Etkileme Kanallar› Krizlerin yap›s› ve nas›l ortaya ç›kabileceklerinden bahsettik. fiimdi nas›l oluyor da finansal sektörde ortaya ç›kan bir kriz (döviz krizi ya da bankac›l›k krizi) üretimin düflmesine, ticaretin azalmas›na, iflsizli¤in yükselmesine yol aç›yor bunu anlamaya çal›flaca¤›z. K›sacas› finansal krizlerin reel sektörü nas›l etkiledi¤ini, hangi kanallardan ekonomik aktiviteyi azaltt›¤›n› anlamaya çal›flaca¤›z. 1. Borçlanman›n Maliyetinin Yükselmesi: Kriz dönemlerinde genel olarak faiz oranlar›n yükseldi¤ini, menkul k›ymetlerin fiyatlar›n›n ise düfltü¤ünü görüyoruz. Bunun anlam› borçlanman›n daha yüksek maliyetli hale gelmesidir. 2. Kredi Daralmas›: Finansal kriz dönemlerinin yol açt›¤› en belirgin sorunlardan biri de artan belirsizlik sonucunda bilgi edinme maliyetlerinin yükselmesi, yani eksik bilgi sorununun artmas›d›r. Eksik bilgi sorununun artmas› sonucunda bankalar kredi vermeye daha az gönüllü olacakt›r. Tabii genel olarak kriz dönemlerinde kâr beklentisinin düflmesi de yine bankalar›n kredi vermek için daha az istekli olmas› sonucunu do¤urur. K›saca kriz dönemlerinde bankalar›n kredi vermek konusunda daha muhafazakâr davranmas› kredi daralmas›na yol açar. 3. Riskten Kaç›nma: Finansal kriz dönemlerinin önemli belirtilerinden biri de yat›r›mc›lar›n riskten kaç›nma e¤ilimidir. Riskten kaç›nma e¤ilimi genel olarak varl›klara olan talebi azaltarak varl›k fiyatlar›n›n düflmesine yol acar. Bu di¤er varl›klar›n yan› s›ra hisse senedi ve emlak fiyatlar›n›n da düflmesine yol açar. 4. fiirket Özsermayesi: Kriz dönemlerinde varl›k fiyatlar›n›n (menkul ve gayrimenkul fiyatlar›n›n) düflece¤inden bahsetmifltik. Varl›k fiyatlar›ndaki düflme flirket bilançolar›nda varl›klarla borçlar aras›ndaki fark olan özsermayenin azalmas›na yol açar. Eksik bilgi bahsinde özsermayenin bir tür teminat görevi görerek flirketlerin borçlanmas›n› kolaylaflt›rd›¤›n› görmüfltük. Kriz dönemlerinde ise bunun tam tersi söz konusudur, yani flirketlerin özsermayeleri düfltü¤ü için borçlanabilmeleri zorlaflacakt›r. 5. Hane Halk› Özsermayesi: Benzer biçimde varl›k fiyatlar›n›n düflmesi hane halk›n›n da özsermayesini yani net varl›klar›n›n de¤erini düflürür. Bu da ayn› flirketler kesiminde oldu¤u gibi hane halk›n›n borç al›rken gösterebilece¤i teminatlar›n de¤erini düflürerek borçlanmay› zorlaflt›r›r. 73 74 Para ve Banka 6. Döviz Kuru: Finansal krizlerde yine riskten kaç›nma davran›fl› sermayenin de güvenli paralara do¤ru hareketine yol açarak genel olarak kriz geçirmekte olan ülkenin paras›n›n de¤erini düflürür. Döviz kurundaki de¤iflme ticaret ak›mlar›n› etkilemenin yan›nda, bilanço etkisi de yaratabilir. 7. Güven: Kriz dönemlerinde iktisadi aktörlerin beklentileri olumsuzdur, k›sacas› tüketicilerin, flirketlerin ve yat›r›mc›lar›n ekonomiye olan güvenleri azal›r. Yukar›da s›ralad›¤›m›z ilk iki kanal yani faiz oranlar›n›n yükselmesi ve tahvil, hisse senedi fiyatlar›n›n düflmesi yüzünden fon kullanma maliyetlerinin yükselmesi ile kredi daralmas› yat›r›mlar›n ve tüketimin finansman›n›n zorlaflmas› anlam›na gelir. Finansman zorlu¤u hem finansman maliyetlerinin yükselmesinden hem de kredi bulman›n zorlaflmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Böylece ekonomide yat›r›mlar düflecek, tüketim harcamalar› özellikle dayan›kl› tüketim mallar›na yap›lacak harcamalar k›s›lacakt›r. Bütün bunlar sonuç itibariyle ekonomik aktivitenin azalmas› anlam›na gelir. Üçüncü kanalda riskten kaç›nma davran›fl› sonucunda varl›k fiyatlar› düfler. Varl›k fiyatlar›ndaki düflme sonucunda flirketler kesiminin ve hane halk›n›n bilançolar› olumsuz olarak etkilenir. Genel olarak iktisadi aktörlerin özsermayelerinin azalmas› eksik bilgi sorunlar›n›n yani ters seçim ve ahlaki tehlike problemlerinin artmas› anlam›na gelir. Böylece yine flirketlerin yat›r›mlar›n›n finansman› zorlafl›rken hane halklar›n›n tüketim harcamalar› düfler. Sonuç yine iktisadi aktivitenin azalmas›d›r. Kurun kriz dönemlerinde de¤er kaybetmesinin iktisadi aktiviteye etkisini iki yönden de¤erlendirebiliriz. Yerli paran›n de¤ersizleflmesi genel olarak ihracat› kolaylaflt›r›rken ithalat› zorlaflt›rarak net olarak ticaret dengesini olumlu olarak etkileyecektir. Bu iktisadi aktiviteyi canland›r›c› bir etki yapabilir. Ancak kurdaki oynamalar›n ticaret ak›mlar›na etkisinin gerçekleflebilmesi zaman alacakt›r. Daha k›sa vadede ise e¤er hane halk› ve flirketler kesimleri döviz cinsinden net olarak borçlu durumda ise kurdaki de¤er kayb› bu kesimlerin bilançolar›n›n daha da kötüleflmesine yol açarak yukar›da anlat›lan bilanço etkilerinin daha güçlü olarak ortaya ç›kmas›na yol açacakt›r. Son olarak tüketici, yat›r›mc› ve flirketlerin güven eksikli¤i tüketim, yat›r›m, üretim faaliyetlerinin yavafllamas›na yol açarak iktisadi faaliyetin azalmas›n› sa¤layacakt›r. Görüldü¤ü üzere finansal krizler sorunun kayna¤›ndan ba¤›ms›z olarak benzer arazlar yarat›rlar. Yukar›daki tart›flmada gördü¤ümüz üzere bu belirtiler birbirleriyle etkileflimli olarak iktisadi aktiviteyi daralt›r. ‹flte bu yüzden finansal krizler ister döviz krizi olarak ortaya ç›ks›n, ister bankac›l›k krizi olarak geliflsin, isterse ikiz kriz olarak patlak versin temelde üretimin düflmesine, gelirin azalmas›na ve ço¤unlukla iflsizli¤in artmas›na yol açmaktad›r. Finansal Krizlerin Bulafl›c›l›¤› Finansal Krizlerin Bulaflmas›: Bir ülkede bafllayan finansal krizin etkilerinin baflka ülkelere h›zl› ve fliddetli biçimde yay›lmas›na bulaflma etkisi denir. Finansal sektörde bafllayan bir krizin reel ekonomi üzerinde de tahrip edici etkileri oldu¤unu, finansal krizlerin tüm ekonomiye yay›labildi¤ini gördük. Ancak finansal krizlerin daha da dramatik olan etkisi bir ülkede bafl gösteren finansal krizin di¤er ülkelere yay›larak etki alan›n› geniflletmesi de yayg›n olarak görülen bir durumdur. Bir ülkede bafllayan finansal krizin di¤er ülkelerde finansal krizleri tetikleyerek ya da benzer iktisadi etkiler yaratarak yay›lmas›na finansal krizlerin bulaflmas› ad› veriliyor. Bulaflma etkisinin en çarp›c› yönü krizin bir ülkeden di¤erine yay›l›rken bunun son derece h›zl› gerçeklefliyor olmas› ve kimi zaman krizin etkilerinin bulaflt›¤› ülkelerde bafllang›ç ülkesinden bile daha fliddetli olarak ortaya ç›kabilmesidir. En etkileyici bulaflma örnekleri aras›na 1997 y›l›nda Tayland’da bafl 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar göstererek h›zla Endonezya, Kore, Malezya ve Filipinlere yay›lan Do¤u Asya krizinden bahsedebiliriz. ABD’de 2008 sonlar›nda bafllayan eflikalt› ipotek krizinin önce tüm Avrupa ülkelerine oradan da yükselen pazar ekonomilerine bulaflarak tam teflekküllü bir küresel krize dönüflmesi de yine bu fenomenin bir örne¤idir. Ancak tüm finansal krizlerin bu flekilde bulaflmad›¤› da biliniyor. Örne¤in 1999 Brezilya krizinin, 2001 Arjantin krizinin ve yine 2001 Türkiye krizinin yal›t›lm›fl krizler oldu¤u ve bulaflma etkisinin ortaya ç›kmad›¤› görülüyor. Öyleyse finansal krizler nas›l bulafl›r, bulaflma etkisi ne zaman ve hangi durumlarda ortaya ç›kar anlamaya çal›flal›m. Bulaflma etkisinin ortaya ç›kt›¤› finansal krizlerde üç ortak nokta var. Bunlardan birincisi krizden hemen önce artan uluslararas› sermaye giriflinin kriz sonras›nda h›zl› ve fliddetli biçimde geri dönmesi. ‹kincisi krizin bafllang›c›nda finansal piyasalardan sürpriz bir aç›klama gelmesi (bir bankan›n batmas› ya da sabit kur rejiminin sürdürülemeyece¤i gibi). Burada kastedilen zaten bir süredir beklenen, ekonomik aktörlerin öngördükleri bir geliflme hakk›nda bir aç›klama de¤il, aksine piyasalar›n haz›rl›kl› olmad›¤›, öngörülmemifl ve beklenmeyen bir geliflme hakk›nda bir aç›klama olmas›. Son olarak da bulaflma etkisinin görüldü¤ü durumlarda ortak bir borç veren (uluslararas› finansal kurulufllar hedge fonlar›, bankalar vs. gibi) oldu¤unu görüyoruz. Krizlerin nas›l bulaflt›¤› hakk›nda ise farkl› görüfller var. Burada bulaflman›n etkisinin ortaya ç›k›fl›n› üç kanaldan aç›klayaca¤›z: Sürü Davran›fl› Sürü davran›fl›n› anlayabilmek için büyük bir kavflakta kalabal›k bir grubun içerisinde yaya olarak karfl›dan karfl›ya geçmek üzere bekledi¤inizi düflünün. Beraber bekledi¤iniz insan grubu karfl›dan karfl›ya geçmek üzere hareketlendi¤inde siz de muhtemelen trafik ›fl›¤›na bakmadan onlarla beraber hareket edeceksiniz. Finansal piyasalardaki eksik bilgi sorunu sürü davran›fl›n› tetikleyen önemli unsurlardan birisidir. Karfl›dan karfl›ya geçerken trafik ›fl›¤›n› göremedi¤inizi düflünelim (eksik bilgi durumu) o zaman sizinle beraber bekleyenlerin davran›fl›n› takip etmek en mant›kl› davran›fl biçimi olacakt›r. ‹flte bu yüzden finansal piyasalarda da yat›r›mc›lar›n bir k›sm› belli bir yönde pozisyon ald›klar›nda bu di¤er yat›r›mc›lar›n da davran›fl biçimlerini etkileyerek benzer pozisyonlar almalar›na yol açmaktad›r. Böylece A ülkesindeki uluslararas› yat›r›mc›lar risklerin yükseldi¤ini düflünerek oradan kaçmaya bafll›yorlarsa o piyasaya benzer özellikler gösteren B ülkesindeki yat›r›mc›lar›n da benzer pozisyon almalar›na yol açarlar. Uluslararas› sermaye hareketlerinde sürü davran›fl› sermaye hareketlerinin h›zl› ve ani olarak yön de¤ifltirmesine yol açar. Ticari Ba¤lar Ülkelerin birbirleriyle olan ticari ba¤lar› yan›nda ayn› uluslararas› pazarlarda birbirleriyle rekabet ediyor olmalar› da krizlerin etkilerinin bulaflmas›na yard›mc› olabilir. Yine A ülkesi ile B ülkesi aras›ndaki ticaret hacminin yüksek oldu¤unu varsayal›m. Bu durumda A ülkesinde bafllayan finansal kriz B ülkesinin ürünlerine talebin düflmesinin yan›nda B ülkesinin A ülkesinden almakta oldu¤u ve üretimde girdi olarak kulland›¤› hammadde enerji vb. ara mallar›n›n arz›n›n kesintiye u¤ramas› anlam›na gelecektir. Tüm bunlar B ülkesinin de krizden etkilenmesine yol açar. Ancak bu tür ticaret kanal› etkilerinin daha çok orta vadede ortaya ç›kmas› beklenir, o yüzden ülkeleraras› ticaretin fazlal›¤› krizlerin ilk andaki bulaflma etkileri aç›s›ndan çok etkin olmayabilir. 75 76 Para ve Banka Ancak ticaret kanal›n›n daha etkin olarak ortaya ç›kma olas›l›¤› da vard›r. ‹ki ülke birbirleriyle ticaret orta¤› olmak yerine ülkeler uluslararas› piyasalarda birbirlerinin rakibi durumunda ise yine krizlerin bulaflmas›n› tetikleyen bir ticaret kanal› oldu¤unu düflünebiliriz. Birbirleriyle uluslararas› pazarlarda rekabet eden iki ülkeyi düflünelim. A ülkesinin bir finansal kriz sonras›nda kurunu serbest b›rakmas› ve paras›n›n de¤er kaybetmesi B ülkesinin rekabet gücünü düflürebilir. Bu durumda B ülkesinin de rekabet edebilirli¤ini sa¤lamak için döviz piyasas›nda benzer önlemler alarak kurunu serbest b›rakmas› gerekebilir, bu da krizin etkilerinin B ülkesinde de ortaya ç›kmas›na yard›mc› olarak krizin yay›lmas›na neden olabilir. Finansal Ba¤lar Finansal ba¤lar› iki yönden düflünebiliriz. Öncelikle ülkelere gelen sermayenin ortak bir kayna¤› olmas› nedeniyle finansal ba¤lar ortaya ç›kabilir. A ve B ülkesine ayn› uluslararas› fonlardan sermaye geldi¤ini düflünelim. Bu durumda A ülkesindeki finansal kriz sonucunda sermayesini çeken uluslararas› yat›r›mc›n›n risk ifltah›ndaki azalma B ülkesinden de ç›kmas›na yol açacakt›r. ‹kinci tür finansal ba¤ ise finansal varl›klar›n›n likiditesi yüksek ülkelerin finansal varl›klar›n›n uluslararas› portföylerde daha çok yer almas› nedeniyle ortaya ç›kar. Örne¤in tahvilleri, hisse senetleri uluslararas› olarak yüksek talep gören B ülkesini düflünelim. Kriz A ülkesinde ç›ksa bile uluslararas› yat›r›mc›lar daha düflük riskli araçlara do¤ru pozisyon ald›klar›nda B ülkesinin tahvillerine ve hisse senetlerine olan talepleri düflecektir. K›saca uluslararas› portföylerdeki düzenlemeler sonucunda kriz A ülkesinden B ülkesine atlayacakt›r. Uluslararas› portföylerdeki bu tür ayarlamalar da finansal krizlerin özellikle likiditesi yüksek finansal varl›klara sahip ülkelere bulaflmas›na yol açabilir. Türkiye’de Finansal Krizler Türkiye’nin 1990’lardan itibaren dört önemli finansal krizden etkilendi¤ini görüyoruz. Bunlardan ikisi 1994 ve 2001 krizleri Türkiye’den kaynaklanan ve bulaflma etkisinin görülmedi¤i finansal krizler. Di¤er ikisi ise 1998 Rusya krizinin ve 2008 küresel krizin Türkiye ekonomisine bulaflmas› sonucu ortaya ç›kan d›fl kaynakl› krizler. Bunlar aras›nda özellikle 1994 krizi yanl›fl politika uygulamalar› sonucunda yarat›lan bir kriz oluflu ile kendini di¤erlerinden ayr›flt›r›yor. 1994 krizi öncesinde Türkiye ekonomisinin makroekonomik göstergelerine bak›ld›¤›nda o dönemki ekonominin kronik sorunlar› d›fl›nda krize iflaret eden bir gösterge olmad›¤› söylenebilir. Sonuç olarak krizin arka plan›nda 1994 döneminde Türkiye ekonomisinin çok düzgün olmayan makroekonomik dengeleri yer almakla beraber krizin as›l tetikleyicisi politika yap›c›lar›n yüksek düzeydeki kamu borçlanma gere¤inin finansman yöntemini de¤ifltirerek dönemin yüksek reel faizini düflürme çabalar› oluyor. Dönemin hükümetinin mecliste yapt›¤› düzenlemelerle Hazinenin Merkez Bankas›ndan avans kullanma olana¤›n› (yani Merkez Bankas› arac›l›¤› ile kamu borçlar›n›n para basarak finansman›) iki kat›na ç›kart›lmas› sonucunda karfl›l›ks›z bas›lan para dövize olan talebi tetikleyerek bir döviz krizine yol açt›. Krizin doruk noktas›nda Hazine hükümetin faiz düflürme operasyonunun baflar›s›zl›¤›n›n bedelini y›ll›k %400 faizle borçlanmak durumunda kalarak ödedi. Türkiye’ye özgü ikinci kriz, 2001 krizidir. 2001 öncesinde Türkiye afl›r› yükselmifl olan kamu borçlar›n›n yükü, yüksek reel faiz, yüksek cari a盤› ve di¤er makroekonomik göstergeleri nedeniyle yüksek risk tafl›maktayd›. 2000 y›l›nda IMF ile imzalanan ekonomik program 1,5 y›ll›k bir dönem için art›fl h›z› sabitlenmifl bir dö- 77 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar viz kuru rejimi içeriyordu. Krizin bafllang›c›na geçmeden önce özellikle o dönemde bankac›l›k kesiminde ciddi sorunlar›n oldu¤unu eklemek gerekir. Kamu bankalar›n›n kamu kesiminden alacaklar›, yani “görev zararlar›” tüm varl›klar›n›n %30’unu bulmufltu. Özel bankalarda ise k›sa vadeli borçlar›n›n bilançolar›ndaki a¤›rl›¤›n›n yan›nda döviz cinsinden borçlar›n›n döviz varl›klar›ndan çok oluflu bu bankalar›n bilançolar›n› kur ve faiz riskine aç›k b›rak›yordu. K›saca di¤er makroekonomik dengelerdeki bozulmaya ek olarak bankac›l›k kesiminin tafl›d›¤› risklerin yüksekSIRA S‹ZDE 2 banka li¤i krizin oluflmas›na yard›mc› oldu. 2001 krizi öncesinde 1999 sonunda 2000’de ise 9 banka daha Tasarruf Mevduat› Sigorta Fonunun (TMSF) yönetimine geçirilince bankac›l›k sektörüne olan güven iyice azald› ve belirsizlik artt›. HüküD Ü fi Ü N E L ‹ M met ile Cumhurbaflkan› aras›nda yaflanan siyasi bir gerginlik sonucunda tetiklenen kriz sonras›nda faizler inan›lmaz seviyelere yükseldi (fiubat ay›nda bankalararas› S O R U rezervlerinin piyasada gecelik faiz %6000 seviyesini bulmufltu). Merkez Bankas›n›n h›zla erimesi sonucunda sabit kur rejimi sürdürülemez hale geldi ve fiubat ay›nda Merkez Bankas› Türk Liras›’n› dalgalanmaya b›rakt›. Döviz ve bankac›l›k krizleriD‹KKAT nin birbirini tetikledi¤i 2001 krizi son dönem ikiz krizlerinin bir örne¤i olarak düflünülebilir. Önceki bölümde anlat›lan kriz modellerinde öngörüldü¤ü üzere kriz SIRA S‹ZDE öncesi bozuk olan makroekonomik temeller, bankac›l›k kesiminin bilançosundaki sorunlar ve kriz s›ras›nda uluslararas› sermayenin sürü davran›fl› göstermesi ile bankac›l›k krizi ile döviz krizinin birbirini tetiklemesi 2001 krizinin temel özellikleAMAÇLARIMIZ ri aras›nda gösterilebilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N K ‹ T ‹stanbul. A P Özatay F. (2010). Finansal Krizler ve Türkiye, ‹kinci bask›, Do¤an Kitap: Finansal krizlerin bulaflmas›nda sürü davran›fl›n›n rolünü ve bununSIRA eksikS‹ZDE bilgi sorunu ile TELEV‹ZYON ba¤lant›s›n› aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 6 D Ü fi ÜVE NEL‹M F‹NANSAL P‹YASALARIN DÜZENLENMES‹ DENETLENMES‹ ‹NTERNET SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M Önceki bölümlerde gördü¤ümüz üzere finansal sistem kaynaklar›n sahipS O R tasarruf U lerinden borç alanlara aktar›larak üretken yat›r›mlara dönüfltürülmesinde çok önemli bir role sahiptir. Ayr›ca finansal sistemin büyümesinin de ekonomik aktiviD‹KKAT teyi artt›rarak ekonominin büyümesini h›zland›rd›¤›n› gördük. Di¤er yandan finansal sektörün h›zl› ve kontrolsüz büyümesinin finansal krizlere yol açmas› da mümSIRA S‹ZDE üretim kakündür. Bu çerçevede finansal sistemin krize girmesinin o ekonominin pasitesi ve ekonomik aktivitesi üzerinde yarataca¤› tahribat›n yan›nda bulaflma etkisiyle bir grup ülkenin ekonomisini ve hatta 2008 küresel krizinde oldu¤u gibi AMAÇLARIMIZ tüm dünyadaki ekonomik aktiviteyi etkilemesi söz konusudur. Finansal sektörün düzgün ifller durumda olmas›n›n ne kadar önemli oldu¤u göz önüne al›nd›¤›nda tüm dünyada kamusal olarak çeflitli düzenleme K ‹ T A P ve denetleme mekanizmalar›n›n kullan›lmas› do¤ald›r. Ancak bir yandan düzenleme ve denetleme yolu ile finansal sistemin daha güvenli olmas› sa¤lan›rken piyasa düzenlemelerinin ekonomik aktiviteyi k›s›tlamas› sonucunda ortayaT Eç›kan bir bedeli de LEV‹ZYON olabilir. Fazla düzenlenen piyasalar yeterince geliflemeyerek ekonomik büyümeyi destekleyemeyebilir. Buradaki iki uç noktadan birinde düzenlemelerin hafifletilerek finansal sistemin kontrolsüz büyümesi ile risklerin ve eksik bilgi sorunlar›n›n ‹ N T E R Nbüyümeyi ET artmas›, di¤erinde ise finansal sistemin afl›r› düzenlenerek ekonomik yavafllatmas› söz konusudur. K›saca piyasa serbestisinin bedeli krizlerse düzenleme- N N ‹NTERNET S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 78 Para ve Banka nin bedeli de düflük büyüme olabilir. Bu iki uç aras›nda en uygun düzenleme ve denetleme çerçevesini oluflturarak finansal sistemin sa¤l›kl› olarak iflleyebilece¤i en uygun büyüklükte tutmak gerekir. Düzenlemenin bir aya¤› finansal sistemdeki eksik bilgi sorununu gidermek amac›yla bilgiyi kamusal hâle getirmektir. Bu amaçla çeflitli kamu kurum ve kurulufllar› bilgi toplayarak bu bilgiyi medya, ‹nternet ve yay›n yöntemiyle kamuoyuyla paylaflmaktad›r. Ancak bunun yan›nda finansal kurumlar›n güvenilirli¤ini artt›rmak da son derece önemlidir. Finansal kriz dönemlerinde sistemin güvenilirli¤inin düflmesinin ekonomik aktiviteye zarar verdi¤inden bahsetmifltik. Ekonomiyi bu tür risklerden korumak amac›yla kamu kesimi finansal kurumlar üzerinde çeflitli düzenlemeler uygulamaktad›r. Bunlar› flöyle s›ralayabiliriz: Giriflin k›s›tlanmas›: Hem bankac›l›k sektöründe hem de finansal sektörün di¤er alanlar›nda faaliyet gösterecek olan kurumlar›n lisanslanmas› yönetmeliklerle düzenlenmifltir. Bu çerçevede ancak belirli koflullar› sa¤layan finansal kurulufllar›n sektörde faaliyet göstermesine izin verildi¤i gibi bu kurulufllar›n ne tür faaliyetlerde bulunacaklar› da ayr›ca düzenlemektedir. fieffafl›k: Finansal flirketlerin mali durumlar›n› gösteren tablolar› düzenli olarak ilgili kamu kurulufllar›na iletmeleri gerekmektedir. Hesaplar›n› belirli muhasebe ilkeleri çerçevesinde tutmalar› yan›nda düzenli olarak denetlenmektedirler. Banka Bilançolar›n›n Denetlenmesi: Bankalar›n hangi tür varl›klar› bilançolar›nda tafl›yabilece¤inin düzenlemesi bankalar›n risklerini kontrol etmek aç›s›ndan önemlidir. Özellikle düflük riskli ve yüksek getirili varl›klardan oluflan bir portföy sahibi olmalar› yönünde çeflitli düzenlemeler mevcuttur. Bunun yan›nda bankalar özsermayelerinin yeterli seviyede olmas›n› sa¤lamak amac›yla minimum sermaye yeterlilik oran› uygulamas›na da tabidirler. Mevduat Sigortas›: Bu da yine dünyada yayg›n olarak kullan›lan bir uygulamad›r. Kamu taraf›ndan bankalarda tutulan mevduat›n sigortalanmas› sonucunda bir banka batma durumuna gelse bile bankan›n müflterilerinin paralar›n› sigorta arac›l›¤› kaybetmemeleri bankac›l›k sistemine duyulan güveni artt›ran bir unsurdur. Türkiye’de mevduat sigortas› uygulamas› 1983 y›l›nda kurulan Tasarruf Mevduat› Sigorta Fonu (TMSF) ile bafllam›flt›r. TMSF önce Merkez Bankas› taraf›ndan yönetilmifl, 2000 y›l›nda Bankac›l›k Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) kurulduktan sonra yönetimi BDDK’ye geçmifltir. Mevduat sigortas›n›n kapsam› 1994 krizinde %100’e ç›kart›lm›fl, 2001 krizinden sonra ise kapsam› 50.000 liraya kadar olan mevduata indirilmifltir. 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar 79 Özet N A M A Ç 1 Eksik Bilgi: Ters Seçim ve Ahlaki Tehlike Finansal piyasalar›n iflleyifli çok yönlü bilgi sahibi olmaya dayal›d›r ve piyasalar›n düzgün ifllemesi buna ba¤l›d›r. Finansal piyasalar›n ifllemesi için gereken bilgiyi toplaman›n maliyetinin çok yükseldi¤i durumlarda piyasalar›n iflleyifli aksar. Finansal piyasalar bilgi sahibi olman›n maliyeti nedeniyle ekonomik sistemlerdeki piyasalar aras›nda en sorunlu piyasalard›r. Finansal piyasalarda borç verenin borç alandan daha az bilgi sahibi olmas› sorununa eksik bilgi ad› verilir. ‹ki tür eksik bilgi türü vard›r, sözleflme imzalanmadan seçim aflamas›nda ortaya ç›kan ters seçim ve sözleflme imzaland›ktan sonra ortaya ç›kan ahlaki tehlike. Ters seçim durumunun literatüre “limon piyasas›” ad› ile an›lan örne¤inde kullan›lm›fl araba piyasas›ndaki ters seçim durumu incelenmektedir. ‹yi durumdaki arabalar de¤erlerinin alt›nda sat›ld›klar› için sahipleri taraf›ndan bu piyasada sat›lmak istenmezler böylece kullan›lm›fl araba piyasas› büyük ölçüde kötü kullan›lm›fl arabalar›n sat›ld›¤› “limon piyasas›” haline gelir. Finansal piyasalara uyguland›¤›nda “limon piyasas›” sorunu ters seçim durumunun çok artmas› sonucu piyasalardan düflük riskli “iyi” finansal varl›klar›n çekilmesi ve piyasan›n yüksek riskli “kötü” finansal varl›klar›n piyasas› haline gelmesi sonucunda finansal piyasalar›n iflleyemez hale gelmesi durumudur. Ters seçim sorununun çözümü özel ve kamusal olarak bilgi toplanmas›n›n artt›r›lmas› ve teminatl› borçlanma ya da flirketlerin özsermayesi sayesinde borçlanman›n daha güvenli hale getirilmesidir. Ahlaki tehlike sorunu ise borç alan›n borcu ald›ktan sonra borç verenin onaylamayaca¤› türden faaliyetlerde bulunma olas›l›¤›d›r. Ahlaki tehlikenin özellikle hisse senedi piyasalar›nda ortaya ç›kan özel durumuna Asil-Vekil Problemi ad› veriliyor. Genellikle bir flirketin hisselerinin sahipleri ile flirketin yöneticileri ayn› kifliler de¤illerdir. Bu durumda flirketin as›l sahipleri yani hisse senetlerini ellerinde tutanlar “asil”, onlar›n sahip oldu¤u flirketi yönetenler ise “vekil”dir. Ahlaki tehlike vekilin asilin ç›karlar› do¤rultusunda hareket etmek yerine kendi ç›karlar›n› düflüne- N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 rek hareket etmesi durumudur. Ahlaki tehlike sorununu çözmenin yöntemleri aras›nda bilginin artt›r›larak flirket yöneticilerinin daha yak›ndan gözlenmesi yan›nda ortakl›k sözleflmeleri yerine borç sözleflmelerini tercih etmek de say›labilir. Borç sözleflmelerinde borç veren yat›r›mc›n›n ifline ortak olmayaca¤› için ahlaki tehlike sorununu azaltacakt›r ancak tamam›yla gidermez. Finansal Sistemin ‹ktisadi Analizi Ülkeler zenginleflip gelirleri artt›kça finansal sistemleri de geliflir. Geliflmifl ekonomilerde bankalar ve di¤er finansal arac› kurumlar›n yan› s›ra menkul k›ymetler borsalar› da daha büyük ve daha etkindir. Tüm dünyada dolayl› finansman dolays›z finansmandan daha yayg›nd›r. Tüm dünyada bankalar en önemli finansal arac› kurumlard›r. fiirketler d›fl finansman kayna¤› olarak daha çok banka kredisi kullan›rlar. Genel olarak finansal kurumlar, özel olarak bankalar finansal sistemle ilgili bilgi toplamak ve bilgiyi de¤erlendirip, yorumlamak konusunda son derece önemli bir role sahiptir. Hem flirketlerin finansman›nda hem de dolayl› finansta bankac›l›k sektörünün a¤›rl›kl› bir rolü olmas›n› bankalar›n ve finansal kurumlar›n sistemdeki eksik bilgi sorunu ile daha iyi bafl edebilmeleriyle aç›klayabiliriz. Finansal Geliflme ve ‹ktisadi Aktivite Finansal geliflmenin iktisadi kalk›nman›n tetikleyicisi oldu¤unu düflünen iktisatç›lar oldu¤u gibi iktisadi büyümenin finansal geliflmeyi do¤urdu¤unu düflünen veya iktisadi geliflme aç›s›ndan finansal faktörlerin fazla önemsendi¤ini düflünenler de var. Bu farkl› görüfllere ra¤men son y›llardaki uygulamal› çal›flmalar finansal geliflmenin iktisadi aktiviteyi olumlu etkiledi¤ine dair önemli bulgular ortaya koyuyor. Bilgi edinme ve ifllem maliyetlerinin yüksekli¤inin yaratt›¤› piyasa çat›flmalar›n›n finansal piyasalar› ve kurumlar› ortaya ç›kartt›¤› söylenebilir. Finansal sistem belirsizli¤in oldu¤u bir ortamda kaynaklar›n mekânlar aras›nda da¤›t›lmas›n› ve zamana yay›lmas›n› sa¤lar. Finansal sistem bu temel fonksiyonu tasarruflar› mobilize ederek, kaynak da¤›l›m›n› kolaylaflt›r›p etkin hale getirerek, 80 N A M A Ç 4 Para ve Banka risk yönetimini kolaylaflt›rarak, mal ve hizmetlerin ve finansal varl›klar›n ticaretini kolaylaflt›rarak yerine getirir. Bunlar ekonomide sermaye birikimini artt›rman›n yan›nda teknolojik yenilik yapma kapasitesi olan giriflimcilerin ve flirketlerin daha kolayl›kla kaynak bulabilmesini sa¤layacakt›r. K›sacas› hem teknolojik yeniliklerin üretkenli¤i artt›rmas› hem de sermaye birikiminin h›zlanmas›n› sa¤layarak finansal sistem ekonomik büyümeyi h›zland›racakt›r. ahlaki tehlike sorunlar›n›n da artmas› anlam›na gelir. Böylece flirketlerin yat›r›mlar›n›n finansman› zorlafl›rken hane halklar›n›n tüketim harcamalar›n› düfler. Yine sonuç iktisadi aktivitenin azalmas›d›r. Bunlara ek olarak kurun de¤er kayb› ile bilançolar›n kötüleflmesi ve genel olarak iktisadi aktörlerin güven kayb› sonucunda iktisadi aktivite etkilenir. N A M A Ç 5 Finansal Krizler Finansal kriz derken iki tür krizden bahsetmek mümkün, bunlar döviz krizleri ve bankac›l›k krizleri olarak adland›r›labilir. Ödemeler dengesi sorunlar›yla tetiklenen döviz piyasas›na yönelik spekülatif ataklar sonucunda döviz kurundaki ani ve büyük hareketlerle bafllayan bu tür krizler kur rejiminin türüne göre farkl› özellikler gösterebilmekledir. Bankac›l›k krizlerini iki biçimde tan›mlayabiliriz: Birincisi bankalardan h›zl› mevduat kaç›fl› (müflterilerin güvensizlik sonucu bankalara hücum etmesi) sonucunda bir ya da daha çok bankan›n batmas›, kamuya devri ya da birleflmesi. ‹kinci olarak ise mevduat kaç›fl› d›fl›ndaki nedenlerden dolay› bir ya da daha çok bankan›n batmas›, kamuya devri ya da birleflmesi sonucunda da bankac›l›k krizleri ortaya ç›kabilir. Her iki durumda da sektöre olan güvenin sars›lmas› ve sorunlu kurumlar d›fl›ndaki kurumlar›n bilançolar›nda bozulmalar ortaya ç›kmas› sonucunda krizin h›zla tüm sektöre yay›lmas› söz konusudur. Finansal krizler iktisadi aktiviteyi farkl› kanallardan etkileyebilir. Kriz s›ras›nda faiz oranlar›n›n yükselmesi ve tahvil, hisse senedi fiyatlar›n›n düflmesi yüzünden fon kullanma maliyetlerinin yükselmesi ile kredi daralmas› yat›r›mlar›n ve tüketimin finansman›n›n zorlaflmas› anlam›na gelir. Finansman zorlu¤u hem finansman maliyetlerinin yükselmesinden hem de kredi bulman›n zorlaflmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Böylece ekonomide yat›r›mlar düflecek, tüketim harcamalar› özellikle dayan›kl› tüketim mallar›na yap›lacak harcamalar k›s›lacakt›r. Bunun yan›nda riskten kaç›nma davran›fl› sonucunda varl›k fiyatlar› düfler. Varl›k fiyatlar›ndaki düflme flirketler kesiminin ve hane halk›n›n bilançolar›n› olumsuz olarak etkiler. Genel olarak iktisadi aktörlerin özsermayelerinin azalmas› ters seçim ve Finansal Piyasalar›n Denetlenmesi ve Düzenlenmesi Finansal sektörün düzgün ifller durumda olmas›n›n ne kadar önemli oldu¤u göz önüne al›nd›¤›nda tüm dünyada kamusal olarak çeflitli düzenleme ve denetleme mekanizmalar›n›n kullan›lmas› do¤ald›r. Ancak bir yandan düzenleme ve denetleme yolu ile finansal sistemin daha güvenli olmas› sa¤lan›rken piyasa düzenlemelerinin ekonomik aktiviteyi k›s›tlamas› sonucunda ortaya ç›kan bir bedeli de olabilir. Düzenlemenin bir aya¤› finansal sistemdeki eksik bilgi sorununu gidermek amac›yla bilgiyi kamusal hâle getirmektir. Bu amaçla çeflitli kamu kurum ve kurulufllar› bilgi toplayarak bu bilgiyi medya, ‹nternet ve yay›n yöntemiyle kamuoyuyla paylaflmaktad›r. Bunun yan›nda sektöre giriflin k›s›tlanmas›, muhasebe kay›tlar›n›n fleffafl›¤›n›n sa¤lanmas›, banka bilançolar›n›n denetlenmesi ve banka mevduat› sigortas› gibi finansal kurumlar›n güvenilirli¤ini artt›rmak amac›yla kamu düzenlemeleri yap›lmaktad›r. 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar 81 Kendimizi S›nayal›m 1. _________ sorunu bilginin özel kurumlarca toplan›p sat›lmas› yöntemiyle _________ sorununun giderilmesini zorlaflt›r›r. a. asil-vekil; ahlaki tehlike b. asil-vekil; ters seçim c. bedavac›l›k; asil-vekil d. bedavac›l›k; ahlaki tehlike e. bedavac›l›k; ters seçim 2. Afla¤›dakilerden hangisi limon piyasas› sorunun do¤ru bir ifadesidir? a. Kullan›lm›fl araba piyasas›nda fiyatlar arabalar›n gerçek de¤erine eflittir. b. Pazarlarda limon fiyatlar›n›n oluflumu finansal piyasalardaki fiyatlar› etkiler. c. Kullan›lm›fl araba piyasas›nda ters seçim sorunu kötü arabalar› olduklar›ndan de¤erli, iyi arabalar›n ise de¤erlerinin alt›nda sat›lmas›na yol açar. d. Kullan›lm›fl araba piyasas›nda ters seçim sorunu kötü arabalar›n de¤erlerinin alt›nda sat›lmas›na yol açar. e. Kullan›lm›fl araba piyasas›nda ters seçim sorunu iyi arabalar›n de¤erlerinin üstünde sat›lmas›na yol açar. 3. Asil-vekil sorunu hakk›nda afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Bir ters seçim sorunudur. b. Bir eksik bilgi sorunudur. c. Vekilin asilin ç›karlar› yerine kendi amaçlar›na hizmet etmesinden kaynaklan›r. d. Bir ahlaki tehlike sorunudur. e. Vekilin asilin ne yapaca¤›na dair tam bilgiye sahip olmamas›d›r. 4. Enron skandal› afla¤›dakilerden hangisinin örne¤idir? a. Ters seçim sorunu b. Asil-vekil sorunu c. Limon piyasas› d. Bedavac›l›k sorunu e. Ajan-vekil sorunu 5. Finansal sistemin yap›s› ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Ekonomilerin gelir seviyesi artt›kça finansal sistemleri de büyür. b. Daha geliflmifl ekonomiler daha etkin finansal sistemlere sahiptirler. c. Dolays›z finans dolayl› finansa göre daha yayg›nd›r. d. Bankalar en önemli finansal kurumdur. e. fiirketler yat›r›mlar›n›n finansman›nda birincil olarak özsermayelerini kullanmaktad›rlar. 6. Afla¤›dakilerden hangisi finansal sistemin ifllevi de¤ildir? a. Tasarruflar›n mobilizasyonu b. Finansal varl›klar›n de¤ifliminin kolaylaflt›r›lmas› c. Mal ve hizmetleri de¤iflimini kolaylaflt›r›lmas› d. Risk yönetiminin kolaylaflt›r›lmas› e. Teknolojik yeniliklerin teflvik edilmesi 7. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Geliflmifl ekonomilerin menkul k›ymetler piyasalar› yükselen pazar ekonomilerine göre daha geliflmifltir. b. Geliflmifl ekonomilerinin bankac›l›k kesimi yükselen pazar ekonomilerine göre daha az geliflmifltir. c. Sigorta flirketleri, borsa arac› kurumlar› gibi bankad›fl› finansal kurumlar en önemli finansal kurumlard›r. d. Dünyada flirketlerin en önemli finansman kayna¤› hisse senedi piyasalar›d›r. e. Genel olarak bankalar›n varl›klar›n›n de¤eri menkul k›ymetler piyasalar›n›n de¤erinden düflüktür. 8. Afla¤›dakilerden hangisi finansal krizlerin bulaflmas›n› aç›klamaz? a. Yat›r›mc›lar›n finansal piyasalardaki eksik bilgi yüzünden sürü davran›fl› göstermesi. b. Ülkeler aras›ndaki ticari ba¤lar yüzünden bir ülkedeki krizin di¤er ülkenin ithalat ve ihracat›n› etkilemesi. c. Bir ülkedeki döviz krizinin di¤er ülkede de döviz krizine yol açmas›. d. Kriz ç›kan ülkenin tahvillerine olan talebin düflmesi sonucu di¤er ülkenin tahvillerine olan talebin artmas›. e. Uluslararas› fon yöneticilerinin kriz ç›kan ülkenin finansal piyasalar›ndan ç›karken o ülkeye benzer ülkelerin finansal piyasalar›ndan da ç›kmalar›. 9. Afla¤›daki y›llardan hangisinde Türkiye’de finansal kriz yoktur? a. 1990 b. 1994 c. 1998 d. 2001 e. 2008 10. Finansal kriz ortam›nda afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflmez? a. Artan belirsizlik sonucu bilgi alma maliyetleri yükselerek eksik bilgi sorunlar›n› artt›r›r. b. Riskten kaç›nma davran›fl› sonucunda finansal varl›klara olan talebin düflmesi tahvil ve hisse senedi fiyatlar›n›n düflmesine yol açar. c. Emlak ve benzeri reel varl›k fiyatlar› düfler. d. Faizler düfler. e. Kredi daralmas› yaflan›r. 82 Yaflam›n ‹çinden Türkiye’de Finansal Sistemin Yap›s› Türkiye’de finansal sistemin yap›s›na bak›ld›¤›nda finansal sistemin ekonomisini anlat›rken bahsetti¤imiz genel ilkelerle uyumlu oldu¤u görülebilir. Finansal sektörün 2002’deki toplam büyüklü¤ü 315,9 milyar lira iken 2010’da 1324,2 milyar liraya yükseliyor. Finansal sektördeki bu h›zl› büyüme ekonomik aktivitedeki büyümeden daha h›zl› olmufltur. Tablodan görülece¤i üzere finansal sektörün aktif büyüklü¤ünün GSYH’ya oran› 2002’de 90’dan 2010’da 120’ye ç›km›flt›r. Bu büyüme 2008 küresel krizinde bir miktar h›z kesmekle beraber 2010’da eski h›z›na kavuflmufltur. Tablo Finansal Sektörün Aktif Büyüklü¤ü Milyar T 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TCMB 74,1 76,5 74,7 90,1 104,4 106,6 113,5 110,0 128,5 dukça gerilerde oluflu da sektörün öne ç›kan özelliklerden biri. Finansallaflman›n h›zl› olmas›n›n getirdi¤i risklerin yan›nda finansal sektör ve ekonomik aktivite aras›ndaki olumlu ba¤lant›lar da göz önüne al›nd›¤›nda Türkiye ekonomisinde finansal sektörün derinli¤inin geliflmeye aç›k oldu¤u gözüküyor. fiekil 3.a’dan görülebilece¤i gibi 2004’ten bu yana finansal sektörün GSYH’ya oran› art›fl gösteriyor, hatta bu geniflleme 2008 sonunda patlak veren finansal krizden çok fazla etkilenmifl gözükmüyor. Bu genifllemenin temelde bankac›l›k kesiminden kaynakland›¤›n›, özellikle bankac›l›k sektörünün aktiflerinin küresel krize ra¤men kredi genifllemesi sonucunda art›fl göstermesinden kaynakland›¤›n› söyleyebiliriz. fiekil 3.a Finansal sektörün derinli¤i 140 Bankalar 212,7 249,7 306,4 406,9 499,7 581,6 732,5 834,0 1006,0 Sigorta flirk. ve özel emek. fon. 120 5,4 7,8 11,0 17,2 22,0 28,1 35,6 43,8 46,3 Arac› kurumlar 17,3 ve fonlar 40,4 51,7 65,0 53,8 66,4 63,9 80,4 105,8 Di¤er yat›r›m arac›lar› 6,4 8,7 12,3 13,9 19,7 25,2 30,0 29,9 36,8 Toplam 315,9 382,8 455,2 591,5 697,8 806,5 972,4 1095,2 1324,2 Kaynak: BDDK Finansal Piyasalar Raporu 2011 Dünyadaki benzer örneklerde oldu¤u gibi Türkiye’de de finansal sektörde a¤›rl›k mevduat toplayan kurulufllarda yani ticari bankalardad›r. Bankalar›n 2002’de sektörün aktiflerindeki pay› %67’den sektördeki h›zl› kredi genifllemesi sayesinde 2010’da %76’ya ulaflm›flt›r. Sektörün di¤er aktörlerinden sigorta flirketleri ve özel emeklilik fonlar›n›n toplamdaki pay› ortalama olarak %3, arac› kurumlar ve fonlar›n pay› %8 ve di¤er yat›r›m arac›lar›n›n pay› ise %3’tür. Bankac›l›k kesiminin sektördeki a¤›rl›¤› aç›s›ndan Türkiye dünyada ön s›ralarda yer al›yor. Demirgüç-Kunt ve Levine (1999) çal›flmas›nda incelenen 43 ülke aras›nda Türkiye bankac›l›k sektörünün bankad›fl› finansal sektöre oran›n›n en yüksek oldu¤u Almanya ve ‹spanya gibi ülkelerin ard›ndan 6. s›rada yer al›yor. Türkiye’de finansal sistemin derinli¤inin h›zla artmakla beraber uluslararas› piyasalar k›yasland›¤›nda henüz ol- 100 GSYH’a Oranlar› “ Para ve Banka 80 60 40 20 0 2002 2003 Bankalar 2004 TCMB 2005 2006 2007 Sigorta fiirketleri 2008 Di¤er 2009 2010 Toplam Kaynak: BDDK, Kalk›nma Bakanl›¤› Sektörün yap›s›n› anlamak için son olarak yat›r›m portföylerinin yap›s›na bakaca¤›z. fiekil 3.b’de 2009 y›l› için finansal sektördeki yat›r›mc›lar›n ellerinde tuttuklar› finansal varl›klar›n toplamdaki paylar› verilmifl. Buradaki yap›da da yukar›da gösterildi¤i gibi daha çok banka mevduatlar›n›n a¤›r bast›¤› gözüküyor. TL cinsinden banka mevduatlar›n›n sektördeki pay› % 48,4 ve döviz tevdiat hesaplar›n›n pay› ise %22,7, böylece banka mevduatlar› toplamda portföylerin %71’ini oluflturuyor. Yani Türkiye’deki yat›r›mc›lar ellerindeki fonlar›n neredeyse yar›s›n› TL cinsinden mevduat hesaplar›nda, beflte birinden ço¤unu da yabanc› para hesaplar›nda tutma e¤iliminde. Bunun d›fl›nda devlet iç borçlanma senetleri de %10’luk bir payla mevduat d›fl›nda tercih edilen yat›r›m araçlar›ndan. Hisse senetleri yat›r›m portföyünün ancak %6’s›n› oluflturuyor. 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar 83 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e Türkiye’deki finansal sistemin burada k›saca incelenen yap›s›ndan ortaya ç›kan temel resim sektörün a¤›rl›¤›n›n bankac›l›k kesimi taraf›ndan olufltu¤udur. Türkiye finansal sektörünün derinli¤inin artmas› da temelde bankac›l›k kesimi arac›l›¤› ile gerçekleflmekte. Bu anlamda sektörün özellikle bankad›fl› kesiminin geliflmeye aç›k oldu¤u söylenebilir. 2. c 3. a 4. b 5. c fiekil 3.b 2009 y›l› yurtiçi yerlefliklerin yat›r›m portföylerinin yap›s› 6. e 60 48,4 50 7. a % 40 8. d 30 22,7 20 l) i ze no Bo im 10. d (Ö › tim lar on 0,1 & il hv Ta ta Sig or ek Em Pr .Y at Ü .F re › po ar Re nl ›m Fo S nd 1,9 1,4 0,2 t›r di ‹B bo ro Eu Ya D ar Se e iss H 4,5 0,8 ne . Fo p. To k. M Ka t. Bn y. K› nl ap TH ad .H es at D du ev M Kaynak: BDDK 6,1 3,9 0,2 0 TL 9. a 9,9 10 ” Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eksik Bilgi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eksik Bilgi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eksik Bilgi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eksik Bilgi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Sistemin ‹ktisadi Analizi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Geliflme ve ‹ktisadi Aktivite” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Sistemin ‹ktisadi Analizi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Krizlerin Bulaflmas›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Finansal Krizler” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Krizler” konusunu gözden geçiriniz. 84 Para ve Banka S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Ters seçim sorunu bir bilgi eksikli¤i sorunu oldu¤u için finansal piyasalarda bilgiyi artt›racak her türlü organizasyon bu sorunun çözümüne faydal› olacakt›r. Ancak özel flirketlerin bilgi üreterek bunu satmalar› sorunun çözümünde etkin olamamaktad›r. Buradaki temel sorun özel olarak toplanan bilginin bir kifliye sat›ld›ktan sonra tekrar sat›lmas›ndaki zorluktur. K›saca özel flirketin üretti¤i bilgiye para verip alan yat›r›mc› Can’›n davran›fllar›na bakarak Ebru bu bilgiye para vermeden de yat›r›m›nda do¤ru seçim yapar hâle gelebilir. Buna bedavac›l›k ad›n› veriyoruz. Bedavac›l›k bilginin özel olarak üretilip sat›lmas›ndan kâr elde etmeyi zorlaflt›rd›¤› için ters seçim sorununun bu yöntemle çözülmesi de zordur. S›ra Sizde 2 Borç sözleflmelerinin mali teminata sahip olmas› iki aç›dan eksik bilgi sorununun çözümüne fayda sa¤lar. Öncelikle mali teminat ters seçim sorunun çözümüne yard›mc› olur, çünkü sa¤lam bir teminat olmas› borç verilecek flirketi seçerken flirketin tafl›d›¤› riskleri bilmeden hareket etme flans› tan›r. ‹kinci olarak da ahlaki tehlike sorununu dert etmeden borç verilebilmesini kolaylaflt›r›r. Borç alan flirket borç verenin hofluna gitmeyecek faaliyetlerde bulunsa bile (bu faaliyetlerin teminat›n de¤erini etkilemeyece¤ini varsayarak) teminat arac›l›¤› ile her koflulda borcun tahsil edilebilmesi ahlaki tehlike sorununu ortadan kald›r›r. S›ra Sizde 3 Yar›c› anlaflmalar› toprak sahiplerinin topra¤› ifllemek isteyen çiftçi ile yapt›¤› anlaflmalard›r. Toprak sahibinin topra¤› iflleyen çiftçiden hasat sonunda ürünün yar›s›n› kira olarak alaca¤› bir çeflit kiralama sözleflmesi olarak da düflünülebilir. Bu tür sözleflmeler asil-vekil sorununun tipik bir örne¤ini oluflturur. Vekil topra¤› eken çiftçi ve asil de toprak sahibidir. Hasat sonunda çiftçi toprak sahibine ürün miktar›n› az göstererek kendisine daha çok ürün saklayabilir. Bu durumda çiftçi ne kadar ürün kald›r›ld›¤› hakk›nda tam bilgiye sahiptir, toprak sahibi ise eksik bilgi sorunu ile karfl› karfl›yad›r. Çiftçinin toprak sahibine ürünü az göstermesi ayn› zamanda bir ahlaki tehlike örne¤idir. S›ra Sizde 4 Genel olarak finansal kurumlar özel olarak da bankalar bilgi toplama ve bilgiyi de¤erlendirme konusunda uzmanl›klar› sayesinde son derece etkindirler. Böylece ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlar›yla bafl etmekte flirketler ve hane halklar›ndan daha baflar›l›d›rlar. Bankalar kredi müflterileri hakk›nda bilgi edinerek ters seçim sorununu azaltabilecekleri gibi verdikleri kredilerin kullan›m› ile ilgili koflullar koyarak ve kredileri teminata ba¤layarak ahlaki tehlike sorununu azaltabilirler. Finansal kurumlar›n bilgi eksikli¤i sorununu giderme konusundaki avantajlar› bu kurumlar›n finansal sistem içerisindeki a¤›rl›klar›n›n artmas›nda da etkili olmaktad›r. S›ra Sizde 5 Bir ekonomide finansal sistemin geliflmesi o ekonomideki yat›r›mc›lar›n yat›r›mlar›n›n finansman›n› da kolaylaflt›racakt›r. Bu anlamda teknolojik yenilik yapmak için yeni yat›r›m gerekti¤inde etkin çal›flan bir finansal sistem ekonomideki finansal fonlar›n bu tür yat›r›mlara yönelmesini kolaylaflt›rarak teknolojik yeniliklerin de daha kolayl›kla ortaya ç›kmas›na yard›mc› olabilir. S›ra Sizde 6 Finansal piyasalarda yat›r›mc›lar›n sürü davran›fl› içerisinde olmas›n›n temel nedenlerinden biri de eksik bilgidir. Özellikle kriz öncesi dönemde artan belirsizlik ortam›nda eksik bilgi sorunlar› daha da önemli hâle gelir. Ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlar›n›n güçlü olarak ortaya ç›kt›¤› bir finansal piyasada yat›r›mc›lar aç›s›ndan hangi yat›r›m›n düflük riskli oldu¤unu de¤erlendirmenin maliyeti k›saca bilgi edinmenin maliyeti de yüksek olacakt›r. Böylece yat›r›mc›lar aç›s›ndan di¤er yat›r›mc›lar›n davran›fl›n› takip etmek en kolay çözüm olaca¤›ndan yat›r›mc›lar sürü davran›fl› gösterirler. Böylece bir piyasadan kaçan yat›r›mc›lara bakan di¤er piyasadaki yat›r›mc›lar da kaçmaya bafllarlar ve krizler farkl› ülke piyasalar›na bulafl›r. 3. Ünite - Finansal Kurumlar ve Piyasalar 85 Yararlan›lan Kaynaklar Akerlof G. (1970). The Market For Lemons: Quality, Uncertainity and the Market Mechanism, Quarterly Journal of Economics, say› 84, sayfa 488500. Akyüz A. (2002). Enron Skandal› ve Sermaye Piyasalar›, ‹ktisat ‹flletme ve Finans, say› 192, sayfa 7-13. BDDK. (2003). Türk Bankac›l›k Sektörünün Güçlendirilmesine Yönelik Çabalar ve ‹mar Bankas› Olay›. http://www.tmsf.org.tr/documents/reports/ tr/basintoplantisi_sunus_23102003.pdf Beck T., Levine R. ve Loayza N. (2000). Finance and the Sources of Growth, Journal of Financial Economics, say› 58, sayfa 261-300. Burnside C., Eichenbaum M. ve Rebelo S. (2007). Currency Crisis Models, The New Palgrave: A Dictionary of Economics içinde, 2. Bask›. http://www.kellogg.northwestern.edu/faculty/rebel o/htm/currency%20crisis%20models%20Ed.pdf Checchetti, S. G. (2008). Money, Banking and Financial Markets, Second Edition, McGraw Hill Irwin, New York. Checchetti, S. G., Kohler M. ve Upper C. (2009). Financial Crisis and Economic Activity, NBER working paper no:15379. Crotty J. (2009). Strucutral Causes of the Global Financial Crisis: A Critical Assessment of the New Financial Architecture, Cambridge Journal of Economics, say› 33, sayfa 563-580. Davis, E.P. ve Stone M. R. (2004). Corporate Financial Structure and Financial Stability, Journal of Financial Stability, say› 1, sayfa 65-91. Demirgüç-Kunt A. ve Levine R. (1999). Bank-based and Market Based Financial Systems Cross Country Comparisons, World Bank Policy Research Paper, no. 2143. Kaminsky G. L. ve Reinhart C.M. (1999). The Twin Crises: The Causes of Banking and Balance of Payments Problems, American Economic Review, say› 89, sayfa 473-500. Kaminsky G. L., Reinhart C. M. ve Vegh C.A. (2003). The Unholy Trinity Of Financial Contagion, Journal of Economic Perspectives, say› 17, sayfa 5174. King R. ve Levine R. (1993). Finance and Growth: Schumpeter Might Be Right. Quarterly Journal of Economics, say› 108, sayfa 717-738. Levine R. (1997). Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, Journal of Economic Literature, say› 35, sayfa 688-726. Mayer C. (1990). Financial Systems, Corporate Finance and Economic Development, in Asymmetric Information Corporate Finance and Investment, ed. Hubbard G., University of Chicago Press. Mishkin, F.S. (2007). The Economics of Money Banking and Financial Markets, Eight Edition, Pearson Addison Wesley, Boston. Özatay F. (2010). Finansal Krizler ve Türkiye, ‹kinci bask›, ‹stanbul: Do¤an Kitap. Özlü P.Ö. ve Yalç›n, C. (2010). The Trade Credit Channel of Monetary Policy Transmission: Evidence from Non-financial Firms in Turkey, TCMB Çal›flma Tebli¤i, say› 10/16. Reinhart C.M. ve Rogoff K.S. (2008). Is the US Subprime Financial Crisis So Different? An International Historical Comparison, NBER Working Paper no: 13761. Yalç›n, C., Çulha O.Y. ve Özlü P.Ö. (2005). Mali Yap› ve Mali Derinli¤in Ekonomik Büyümedeki Rolü: fiirketler Düzeyinde Analiz, Türkiye ‹çin Sürdürülebilir Büyüme Stratejileri Konferans› Tebli¤ler Kitab› içinde, TÜS‹AD-EAF, sayfa 69-122. 4 PARA VE BANKA Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bankac›l›k sektörünün iflleyiflini sektörün bilançosundaki temel kalemler çerçevesinde aç›klayacak, Bankalar›n temel bankac›l›k ifllevini yerine getirirken nas›l kâr ettiklerini betimleyecek, Banka yönetiminin temel sorunlar›n› bilanço üzerinden genel olarak aktif yönetimi ve pasif yönetimi, özel olarak likidite, özkaynak ve risk yönetimi sorunlar› çerçevesinde analiz edecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Bilanço Vadeli ve Vadesiz Mevduat Zorunlu Karfl›l›klar Zorunlu Karfl›l› Oran› Döviz Tevdiat Hesaplar› Aç›k Pozisyon Repo/Ters Repo Özkaynaklar • • • • • • • Likidite Yönetimi Varl›k Yönetimi Yükümlülük Yönetimi Özkaynak Yönetimi Özkaynak Getiri Oran› (ROE) Varl›k Getiri Oran› (ROA) Risk Yönetimi ‹çindekiler Para ve Banka Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi • BANKACILIK SEKTÖRÜ B‹LANÇOSU • TEMEL BANKACILIK • BANKA YÖNET‹M‹ Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi BANKACILIK SEKTÖRÜ B‹LANÇOSU Türkiye’de Eylül 2011 itibariyle finansal sektörün varl›klar›n›n %78’ine sahip bankalar finansal sektörün en önemli aktörlerinden biridir. Bu durum geliflmifl ülkelerde de farkl› de¤ildir, örne¤in Almanya ve Japonya’da finansal fonlar›n %75’inden fazlas› bankac›l›k sektörü kaynakl›d›r. Bu anlamda bankalar›n iflleyiflini anlamak finansal sektörün dinamiklerini anlamak aç›s›ndan son derece önemlidir. Bankalar› mevduat bankalar› ve kalk›nma ve yat›r›m bankalar› olarak iki grupta toplayabiliriz. Bu iki tür bankac›l›k faaliyetinin aras›ndaki temel fark kullan›lan fonlar›n kayna¤›d›r. Mevduat bankac›l›¤›nda temel olarak bankalar›n mevduat toplayarak ekonomide kaynak ihtiyac› olan kurum, kurulufl ve kiflilere kredi vermesi söz konusudur. Yani kullan›lan fonlar›n kayna¤› temelde mevduatlardan gelmektedir. Mevduat bankalar› Türkiye’de bankac›l›k sektörünün %90’›ndan fazlas›n› oluflturmaktad›r. Ayr›ca bankalar›n mevduatlar› krediye dönüfltürme ifllevi 5. Ünitede anlat›lmakta olan kaydi para yaratma sürecinde oynad›¤› rol itibariyle para politikas› aç›s›ndan da kritik bir öneme sahiptir. Bu nedenlerden dolay› bu ünitede mevduat bankalar›n›n iflleyifline yak›ndan göz ataca¤›z. Mevduat bankalar› özünde ticari iflletmelerdir ve her ticari iflletmede oldu¤u gibi ticari faaliyetleri gösteren mali tablolar› oluflturmakla yükümlüdürler. Bu tablolara bilanço ad›n› vermekteyiz. Bilançolar bir flirketin ya da kiflinin belirli bir zamandaki mali durumunun özetidir. Bilançolar›n en önemli özelliklerinden biri çift tarafl› kay›t sistemi sonucunda aktif ve pasif toplam›n›n eflit olmas›d›r. Bankalar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu, afla¤›daki özdeflli¤i do¤urur: Varl›klar=Yükümlülükler + Özkaynaklar (Banka Sermayesi) Aktifler Pasifler Bilançonun yükümlülükler taraf› bankalar›n toplad›klar› fonlar›n kayna¤›n› gösterirken varl›klar taraf› ise bu fonlar›n kullan›m›n› gösterir. Varl›klar ve yükümlülükler aras›ndaki fark ise bankalar›n özkaynaklar›n› yani banka sermayesini gösterir. Bankalar kaynaklar›n› ticari iflletmelerin ve kiflilerin mevduatlar› yan› s›ra di¤er finansal kurulufllardan ve finansal piyasalardan sa¤larlar. Bu fonlar›n kullan›m›nda bir k›sm› nakit varl›klar olarak de¤erlendirilir. Bu bankalar›n temel arac›l›k görevidir; bankalar›n mevduat hesaplar› sayesinde toplad›klar› fonlar› ihtiyac› olan iktisadi bi- Bilanço: fiirketlerin veya kurufllar›n mali durumlar›n›n özetlendi¤i tablolara bilanço ad› verilir. 88 Para ve Banka rimlere kredi vererek fon ak›fl› sa¤lamas› beklenir. Toplanan fonlar›n kredi olarak da¤›t›lmayan k›sm› da finansal piyasalarda sat›lan kamu borçlanma senetleri benzeri menkul k›ymetlerde de¤erlendirilir. Tablo 4.1’de Türkiye’deki bankac›l›k sisteminin 2011 y›l›na ait sadelefltirilmifl bilanço kalemlerini görmekteyiz. 2011 y›l›nda bankac›l›k sektörünün toplam varl›klar› yaklafl›k olarak 1,2 trilyon lira de¤erindedir. Tablo 4.1 Türk Bankac›l›k Sistemi Toplulaflt›r›lm›fl Özet Bilançosu (2011 Aral›k) VARLIKLAR (AKT‹F) REZERVLER (NAK‹T VARLIKLAR) YÜKÜMLÜLÜKLER VE SERMAYE % (PAS‹F) % 9,7 MEVDUAT 60,7 Zorunlu 5,3 Vadesiz 11,0 Serbest 4,4 Vadeli 49,7 MENKUL KIYMETLER 23,2 KRED‹LER 54,2 KULLANILAN KRED‹LER 9,3 T.C. Merkez Bankas› 0,0 Bankalararas› 0,4 Kamu 0,2 Özel 52,7 Yurtiçi Di¤er Kurulufllar 0,0 Ticari 32,0 Yurtd›fl› Bankalar 8,3 Tüketici 15,3 Yurtd›fl› Di¤er Kurulufllar 0,6 Bireysel Kredi Kartlar› 5,0 REPODAN SA⁄LANAN FONLAR 7,6 Di¤er 1,3 D‹⁄ER YÜKÜMLÜLÜKLER 10,7 D‹⁄ER VARLIKLAR 12,9 ÖZKAYNAKLAR 11,7 AKT‹F TOPLAMI 100 PAS‹F TOPLAMI 100 Varl›klar Tablo 4.1 bankac›l›k sektöründeki varl›klar› temelde dört grupta toplamaktad›r; rezervler, menkul k›ymetler, krediler ve di¤er varl›klar. Tablo’dan da anlafl›laca¤› üzere varl›klar›n büyük bir k›sm› menkul k›ymet tutarak ve kredi vererek de¤erlendirilmektedir. Dikkat edilmesi gereken bir nokta varl›klar›n temelde gelir getiren kalemler olmas› gereklili¤idir. Bu nedenle bankalar toplad›klar› fonlar› öncelikle yüksek faiz getirece¤i düflünülen kalemlerde tutma e¤ilimi içerisindedirler. fiimdi bu kalemlere daha yak›ndan bakal›m. Rezervler (Nakit Varl›klar) Zorunlu Karfl›l›klar: Bankalar toplad›klar› mevduat›n Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenen bir oran›na karfl›l›k gelen miktar›n› Merkez Bankas›nda tutmakla yükümlüdürler. Rezervlerin bu k›sm›na zorunlu karfl›l›klar ad› verilir. Zorunlu Karfl›l›k Oran›: Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenen ve her T1’lik mevduat›n kaç kuruflunun zorunlu karfl›l›k olarak tutulaca¤›n› belirleyen oran. Bütün bankalar toplad›klar› fonlar›n bir k›sm›n› nakit veya nakde kolayca çevrilebilen varl›klarda tutmakla yükümlüdürler. Bu varl›klar›n bir k›sm› Merkez Bankas›nda tutulan hesaplard›r. Bunun bir k›sm› yasal yükümlülükten kaynaklanmaktad›r. Yani bankalar yasal olarak toplad›klar› mevduat›n Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenen bir orana karfl›l›k gelen k›sm›n› Merkez Bankas›nda tutmak zorundad›r. Buna zorunlu karfl›l›klar ad›n› vermekteyiz. Yasal olarak her bir liral›k mevduat›n belli bir oran›n›n zorunlu karfl›l›k olarak tutulmas› gerekmektedir. Bu orana zorunlu karfl›l›k oran› ad› verilmektedir ve bu oran› belirleme yetkisi Merkez Bankas›ndad›r. Ancak bankalar Merkez Bankalar›nca zorunlu tutulan oranlar›n üzerinde de nakit varl›k tutabilirler. ‹flte rezervlerin zorunlu olmayan bu k›sm›na serbest rezervler ad›n› veriyoruz. Bu çerçevede banka rezervleri zorunlu karfl›l›klar ve serbest rezervlerin toplam› olarak düflünülebilir. 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi Nakit varl›klar gelir getirmeyen varl›klard›r. Bu çerçevede bankalar›n nakitte durmalar›n›n f›rsat maliyeti gelir getiren di¤er varl›klardan kazanabilecekleri faiz oran› olarak düflünülebilir. Ancak bankalar›n daha çok günlük bankac›l›k ifllemlerini gerçeklefltirmek, müflterilerinin ihtiyaç duydu¤u nakit ödemelerini yapabilmek ve beklenmeyen likidite ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla rezervlere ihtiyac› vard›r. Bu çerçevede banka kasas›nda tutulan para ve iflleme geçme sürecindeki çekler ve benzerleri nakit varl›klar› da rezervler kapsam›nda düflünebiliriz. Bankalar›n rezerv tutmalar›n›n kaybettikleri faiz geliri olarak düflünebilecek bir f›rsat maliyeti olmas›na ra¤men rezervler ayn› zamanda bankac›l›k ifllemlerinin yürütülmesi ve likidite ihtiyac› aç›s›ndan son derece önemli bir varl›k kalemidir. Menkul K›ymetler Bankalar›n bilançosundaki gelir getiren varl›klardan en önemlilerinden birisi menkul k›ymetlerdir. Menkul k›ymetler kalemi temelde borç senetlerinden oluflmaktad›r; bunlar hazine ve devlet tahvilleri ve bonolar› olabilece¤i gibi özel sektör tahvilleri ve bonolar› ile yabanc› bono ve tahviller de olabilir. Pek çok ülkede bankalar›n hisse senedi portföyü oluflturmalar› k›s›tlanm›fl veya yasaklanm›flt›r. Bankalar›n menkul k›ymetler protföyünü olufltururken riski düflük, likiditesi yüksek menkul k›ymetlere öncelik vermeleri beklenir. ‹leride de görece¤imiz gibi bankalar›n likidite ihtiyac› do¤du¤unda sahip olduklar› menkul k›ymetleri h›zla ve kolayl›kla nakite dönüfltürebilmeleri önemlidir. Bu çerçevede çeflitli ülkelerde bankalar›n ne tür menkul k›ymetleri portföylerinde tutabileceklerine veya bunlar›n oranlar›na iliflkin düzenlemeler bulunmaktad›r. Örne¤in, ABD’de bankalar›n portföylerinde hisse senedi tutmalar› yasaklanm›flt›r. Türkiyede Haziran 2011 dönemi itibar›yla Bankac›l›k sektörünün portföyünde bulundurdu¤u menkul k›metlerin %97’si kamu borçlanma senetlerinden, %3’ü ise hisse senetleri, yat›r›m fonlar›, özel sektör tahvilleri, banka bonolar› veya banka garantili bonolar, yabanc› özel sektör borçlanma senetleri ile yabanc› ülke devlet tahvillerinden oluflmaktad›r. Krediler Modern bankac›l›k sistemlerinde krediler bankalar›n temel varl›klar›n› olufltururlar. Krediler kullanan flirket ya da kifli aç›s›ndan borçlanmay› temsil ederken kredi veren bankan›n varl›¤›n› oluflturur. Bankalar aç›s›ndan krediler genellikle menkul k›ymetlerle k›yasland›¤›nda daha düflük likiditeye sahiptirler çünkü kredinin vadesi dolana kadar nakite dönüfltürülemezler. Krediler ayr›ca di¤er pek çok menkul k›ymetle k›yasland›¤›nda daha yüksek iflas riski tafl›rlar. Likidite azl›¤› ve tafl›d›¤› risklerin yüksekli¤i kredileri bankalar aç›s›ndan getirisi en yüksek varl›klardan biri haline getirmektedir. Bu çerçevede krediler bankalar aç›s›ndan genellikle en önemli gelir kayna¤› olarak görülür. Türkiye’deki bankac›l›k sektörünün bilançosuna bakt›¤›m›zda 2011 y›l›nda kredilerin bankalar›n toplam varl›klar›n›n yar›s›ndan ço¤unu oluflturdu¤unu görebiliriz. Ancak bu durum tarihsel olarak bak›ld›¤›nda her zaman böyle de¤ildi. Asl›nda son yirmi befl y›lda 2011 y›l› bankalar›n varl›klar› içerisinde kredilerin a¤›rl›¤›n›n en yüksek oldu¤u y›ld›r. Yaflam›n içinden k›sm›nda Türk bankac›l›k sistemindeki kredilerin tarihsel geliflimi anlat›lmaktad›r. Dünyaya bakt›¤›m›zda geliflmifl ülkelerde kredilerin bankalar›n varl›klar›n›n üçte ikisini oluflturdu¤unu görebiliriz. Bu çerçevede Türkiye’deki kredi genifllemesi bu oranlara ancak son y›llarda yaklaflm›fl görünmektedir. Tablo 4.1’den görüldü¤ü üzere Türkiye’de kredilerin yaklafl›k %99’u özel sektör kredileridir. Özel sektöre verilen kredilerin yar›s›ndan fazlas›n› flirketlere verilen ti- 89 90 Para ve Banka cari krediler oluflturmaktad›r. Tüketici kredilerinin pay› 2011 itibariyle toplam kredilerin üçte birine yaklaflm›flt›r. Tüketici kredileri tafl›t, konut ve ihtiyaç kredileridir ve bunlar›n içerisinde en önemlileri konut ve ihtiyaç kredileridir. Bunlar›n yan›nda kredi kartlar›n›n önemi özellikle 2000’den sonra art›fl göstererek toplam krediler içerisindeki paylar› yükselmifltir. Yükümlülükler Bankalar›n yükümlülükleri baflka bir deyiflle bankalar›n borcu olarak görülebilir. Ayn› zamanda yükümlülüklere bankalar›n kulland›klar› fonlar›n kayna¤› gözüyle de bakabiliriz. Daha önce de anlatt›¤›m›z gibi bankalar ödünç olarak toplad›klar› kaynaklar› gelir getiren kullan›mlarda de¤erlenmektedirler. Bu çerçevede toplanan fonlar bir tür borç olarak da görülebilir. Do¤al olarak bu kaynaklar› kullanman›n bir bedeli olacakt›r; bankalar toplad›klar› fonlar için faiz ödemek zorundad›rlar. Tablo 4.1’den görebilece¤imiz gibi bankalar›n yükümlülükleri üç grupta toplanabilir; mevduatlar, kullan›lan krediler, repo ifllemlerinden sa¤lanan fonlar. fiimdi bunlar› daha yak›ndan inceleyelim. Mevduatlar Mevduat: K›saca banka hesab› diye de adland›rabilece¤imiz mevduat, tasarruf sahipleri taraf›ndan bankaya yat›r›lan paralard›r. Vadeli ve Vadesiz Mevduat: Vadeli mevduatlar karfl›l›¤›nda faiz al›nan ve vadesi boyunca bankadan çekilemeyen banka hesaplar›d›r. Vadesiz mevduat ise faiz al›nmayan ancak istenildi¤i zaman nakite çevrilebilen banka hesaplar›d›r. Bankalar›n en temel kayna¤› tasarruf sahiplerinin biriktirdi¤i fonlard›r. Bu fonlar› çekebilmek için bankalar müflterilerine çeflitli hesap türleri sunarlar. Temelde mevduat, banka müflterilerinin belirli sürelerle bankaya yat›rd›klar› parad›r ve bu sürenin sonunda müflteri tarf›ndan bankadan çekilebilir. Bu çerçevede banka müflterileri aç›s›ndan mevduat (banka hesab›) bir varl›k iken banka aç›s›ndan mevduat bankalar›n müflterilerine olan borcudur. Türkiye’de mevduatlar 2011’de bankalar›n toplam yükümlülüklerinin %61’ini oluflturmaktad›r. Bu oran geliflmifl ülkelerde de benzer seviyelerdedir, bu yüzden ticari bankalar›n toplad›klar› fonlar›n birincil kayna¤›n›n tüm dünyada mevduatlar oldu¤unu söylenebilir. Türkiyedeki bankac›l›k sistemine göre mevduatlar sahipli¤e göre üçe ayr›l›rlar: tasarruf mevduat›, ticari mevduat, resmi mevduat. Temel olarak kifliler taraf›ndan bankalarda aç›lan hesaplara tasarruf mevduat›, flirketler taraf›ndan aç›lan hesaplara ticari mevduat, kamu kurum ve kurulufllar›nca aç›lan hesaplara resmi mevduat ad› verilir. Di¤er bir s›n›fland›rma mevduat›n vadesine göre yap›l›r. Buna göre banka müflterisinin koflulsuz olarak bankadan paras›n› çekebildi¤i banka hesaplar›na vadesiz mevduat ad› verilir. Ancak bankaya yat›r›lan para belirli bir vade sonunda al›nabilirse yani paran›n bankadan çekilebilmesi için bir belli bir sürenin geçmesi gerekiyorsa buna vadeli mevduat ad› verilir. Vadeli ve vadesiz hesaplar aras›ndaki en temel fark bankan›n vadesiz hesaplara faiz ödememesi, vadeli hesaplar karfl›l›¤›nda ise hesap sahibine faiz ödemesidir. Faiz ödememesine ra¤men insanlar›n paralar›n›n bir k›sm›n› vadesiz mevduatta tutmalar›n›n nedeni bu hesaplar›n sa¤lad›klar› hizmetlerle aç›klanabilir. Hesap sahiplerine kredi kart› kullan›m›, otomatik fatura ödeme, ‹nternet bankac›l›¤› hizmetleri sa¤laman›n yan›nda ATM makinalar› ve ‹nternet bankac›l›¤› arac›l›¤›yla bu hesaplara eriflimin kolayl›¤›n›n artmas› sonucunda insanlar›n nakit tafl›ma ihtiyac›n›n azald›¤› söylenebilir. Bu çerçevede vadesiz hesaplarda para tutman›n insanlara sa¤lad›¤› hizmetler bir tür ekonomik getiri olarak görülebilir. Faiz getirisi olan vadeli hesaplar 1 ay, 3 ay, 6 ay, 1 y›l ve daha uzun vadeli olabilirler. Vade uzad›kça hesap sahipleri aç›s›ndan likidite azald›¤› için ödenen faiz daha yüksektir. Banka aç›s›ndan bak›ld›¤›nda vadesiz mevduat arac›l›¤› ile topla- 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi nan fonlar en düflük maliyetli fonlard›r. Vadeli mevduat ise yüksek maliyetle toplanan bir kaynakt›r. Temelde Türkiye’de bankalar›n mevduat›n›n %80’i vadeli %20’si de vadesiz mevduattan oluflmaktad›r. Bankalar›n toplad›klar› fonlar›n temelde mevduattan geldi¤i düflünülecek olursa bankalar›n kaynaklar›n›n maliyetinin yüksek oldu¤u söylenebilir. Türk bankac›l›k sisteminde yukar›da an›lan mevduat türleri yan›nda döviz tevdiat hesab› (DTH) da bulunmaktad›r. Yukar›da bahsedilen mevduat türleri Türk liras› cinsinden hesaplar› içermektedir. Ancak Türkiye’deki bankac›l›k mevzuat› banka müflterilerinin yabanc› para cinsinden mevduat tutmalar›na da olanak sa¤lamaktad›r. DTH’lerin de vadeli ve vadesiz türleri bulunmaktad›r. Son y›llarda önemi azalmakla beraber özellikle enflasyonun yüksek oldu¤u 2000 öncesi dönemde DTH’ler bankalar›n toplam mevduat›n›n %50’sinden fazlas›n› oluflturmaktayd›. 91 Döviz Tevdiat Hesaplar›: Bankalarda yabanc› para cinsinden tutulan vadeli veya vadesiz mevduatlard›r. Kullan›lan Krediler Bankalar mevduat toplamak d›fl›nda borçlanarak da fon toplayabilirler. Bu tür toplanan fonlar› kullan›lan krediler ad› alt›nda toplamak mümkündür. Türkiye’de kullan›lan krediler toplam kaynaklar›n %10’unun alt›ndad›r. Kullan›lan kredilerin toplam kaynaklar içerisindeki pay› yüksek olmasa da özellikle likidite s›k›fl›kl›¤› durumunda bankalar›n baflvurabilecekleri alternatif kaynaklar› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Bu anlamda son borçlanma mercii olan Merkez Bankalar›, bankalar›n borç alabilece¤i kaynaklar aras›nda yer almaktad›r, bu kredilere reeskont kredisi ad› verilir. E¤er bankalar reeskont kredisi kullan›rsa bunun karfl›l›¤›nda reeskont faizi ödemek durumunda kalacaklar. Di¤er bir borçlanma kayna¤› da yurtiçi bankalard›r. Bu kayna¤›n toplam kaynaklar içerisinde tuttu¤u yer y›llar içerisinde azalm›fl ve 2001 sonras›nda %1’in alt›na düflerek 2011’de % 0,4 olmufltur. Kullan›lan di¤er krediler gibi yurtiçi bankalardan borçlanman›n maliyeti bu krediye ödenecek olan faiz oran›d›r. Bankalar aç›s›ndan son dönemlerde öne ç›kan en önemli borçlanma kayna¤› yurtd›fl›ndan kullan›lan kredilerdir. Bunlar bankalardan al›nabildi¤i gibi bankad›fl› fonlardan ve di¤er kurulufllardan da sa¤lanabilmektedir. Yurtd›fl›ndan kullan›lan kredilerin en önemli özelli¤i bankalar›n döviz cinsinden borçlanmalar›n›n getirece¤i kur riskidir. Bu durumda döviz varl›klar› ile karfl›lanamayan döviz borcu bankalar›n bilançosunda aç›k pozisyon yaratacakt›r. Özellikle TL’nin h›zla de¤er kaybetme e¤iliminde oldu¤u kriz dönemlerinde bu tür pozisyonlar bankalar›n likidite sorunlar›na yol açarak bankac›l›k sisteminin risklerini artt›racakt›r. Türkiye’de uluslararas› kredilerin toplam yükümlülükler içindeki pay› özellikle 1995-2000 y›llar› aras›nda %9 oran›na yükseldi. 2001 krizinde TL’nin büyük oranda de¤er kayb› sonucunda bankalar›n aç›k pozisyonlar› mali piyasalarda önemli sorunlara yol açt›. Kriz sonras›nda bu oran düfltü ancak 2011’de tekrar %9 seviyesine yükseldi. Bununla beraber 2001’den farkl› olarak flu anda bankalar›n aç›k pozisyon sorunu bulunmad›¤› söylenebilir. Repo ‹fllemlerinden Sa¤lanan Fonlar Bankalar aç›s›ndan son y›llarda artan öneme sahip bir kaynak da repo ifllemlerinden sa¤lanan fonlard›r. Bu kaynak ‹MKB bünyesindeki repo piyasas›nda gerçeklefltirilen ifllemlerden sa¤lanmaktad›r. Repo ve ters repo özetle tahvil karfl›l›¤›nda k›sa vadeli borç alma ve verme ifllemidir. Repo (Ters repo) yaz›l› bir sözleflme çerçevesinde belirlenmifl bir vadede, belirlenmifl bir fiyattan geri almak (geri satmak) üzere bir menkul k›ymet satma (alma) ifllemidir. Repo iflleminde de¤iflilen Reeskont Kredisi: Bankalar›n merkez bankas›ndan ald›¤› kredidir. Aç›k Pozisyon: Döviz, alt›n cinsinden sahip olunan varl›klar›n ayn› cinsten borçlar› karfl›layamamas›d›r. Repo/Ters Repo: Repo bir bankan›n karfl› tarafa satt›¤› sabit getirili bir menkul k›ymeti önceden belirlenen bir fiyattan ileri bir tarihte geri sat›n almak üzere yapt›¤› anlaflmad›r. Ayn› ifllemin tersine ters repo ad› verilir. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Para ve Banka D ‹ K K A T 92D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE menkul k›ymetler genellikle sabit getirili ikincil piyasada ifllem gören, devlet tahvili ve hazine bonosu gibi varl›klard›r. Repo yapan taraf›n karfl›s›ndaki taraf ters repo yapmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Repo piyasas›na yetkili bankalar, Merkez Bankas› ve yetkili arac› kulufllar kat›l›rlar. Bankalar›n bu piyasadan sa¤lad›¤› kaynak daha çok bankalar›n k›sa dönemli rezerv aç›klar›n› karfl›lamak ve likidite sorunlar›n› çözmek amac›yla kullan›lmakK ‹ T A P tad›r ve karfl›l›¤›nda repo faizi ödenmektedir. Temelde buradan sa¤lanan kayna¤›n önemli bir bölümünün Merkez Bankas›ndan sa¤land›¤›n› düflünmek yanl›fl olmaz. Türkiyede özellikle 2001’den sonra repo piyasas› önemli bir fon kayna¤› hâline TELEV‹ZYON geldi; 2002’de repodan sa¤lanan kaynaklar›n toplam kaynaklar içindeki pay› %3’ken 2011’de bu oran Tablo 4.1’den görülece¤i üzere %8’e varm›flt›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON Repo/Ters repo hakk›nda daha fazla bilgi için ‹MKB web sayfas›ndan yararlana‹ N T E Rifllemleri NET bilirisiniz. http://www.imkb.gov.tr/Markets/BondsandBillsMarket/RepoReverseRepoMarket.aspx ‹NTERNET Özkaynaklar Bankan›n özkaynaklar› (banka sermayesi) toplam varl›klar› ile toplam yükümlüSIRA S‹ZDE lükleri aras›ndaki farkt›r. Bu anlamda özkaynaklar bankan›n tüm yükümlülüklerini yerine getirdikten sonra (borçlar›n› ödedikten sonra) kalan de¤erini yans›t›r. ÖzD Ü fi Ü N E Lsahiplerinin ‹M kaynaklar banka (hissedarlar›n›n) bankaya yat›rd›klar› sermaye ile da¤›t›lmayarak biriktirilmifl kârlardan oluflur. Özkaynaklar varl›k de¤erlerindeki düflme riskine karfl›l›k bir sigorta S O R bankalar›n U olarak görülür. En uç noktada bankalar›n toplam yükümlülükleri toplam varl›klar›ndan fazla ise banka borçlar›n› ödeyemeyecek duruma düflmüfltür yani iflas etmifltir. D‹KKAT Tasarruf sahipleri paralar›n› bankaya yat›rd›klar›nda bankan›n iflas durumuna düflmesi durumunda mevduatlar›n› kaybetme riskini göze almaktad›rlar. Bu durumda SIRA yüksek S‹ZDE olmas› bankalar›n borçlar›n› ödeyememe riskini azaltarak özkaynaklar›n batma riskine karfl› bir tür sigorta görevi görmektedir. Tersten bak›lacak olursa özkaynaklar› düflük bankalar müflterilerinin gözünde daha yüksek risk tafl›maktad›r. AMAÇLARIMIZ Bu tart›flman›n canl› bir örne¤i 2001 krizi öncesinde Türkiye’deki bankalar›n durumudur. Finansal kriz öncesinde bankalar›n özkaynaklar›n›n yükümlülüklerine oran› 1997’den K ‹ Tsonra A P h›zla gerileyerek 1999’da % 5’e yani son 25 y›ldaki en düflük seviyeye eriflti. Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda 1998-2001 döneminin aralar›nda Demirbank ve Pamukbank gibi büyük bankalar›n da bulundu¤u 21 tane bankan›n batt›¤› bir Tdönem olmas› anlaml›d›r. Krizden ç›karken bankalar›n özkaynaklar›n›n ELEV‹ZYON toplam yükümlülüklere oran› yükselerek 2004’te en yüksek seviyesi olan %14 oran›na ulaflt›. Tablo 4.1’de görüldü¤ü gibi bu oran 2011’de %12’dir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE NTERNET Bankalar›n ‹bilançolar›na tek tek ulaflmak için Türkiye Bankalar Birli¤i’nin web sitesini http://www.tbb.org.tr/tr/Banka_ve_Sektor_Bilgileri/Istatistiki_Coklu_Raporlar.aspx?Rid=1051 veya bankalar›n toplulaflt›r›lm›fl bilançosuna ulaflmak için T.C. Merkez Bankas›n›n Elektronik Veri Da¤›t›m Sistemini http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html kullanabilirsiniz. 1 Bir bankan›nSIRA dövizde S‹ZDEaç›k pozisyon vermesi ne anlama gelir ve ne gibi bir risk oluflturur? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 93 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi Türkiye’de Bankac›l›k Sektörü Bilançosundaki Önemli Kalemlerin Geliflimi Türkiye’de bankac›l›k sektörünün bilançosunun varl›lar›n›n en önemlilerinden kredilerin ve menkul k›ymetlerin tarihsel geliflimini yukar›daki grafikte görebiliriz. Buraya bak›ld›¤›nda tarihsel olarak kredilerin toplam varl›klar içerisindeki pay›n›n dört dönemde düflüfl gösterdi¤ini görüyoruz: Birincisi 1986-1988 dönemi, ikincisi 1991-1994 dönemi, üçüncü ve en büyük düflüfl 1998-2002 dönemi ve son olarak 2008-2009 aras›. Bu dört dönem de flafl›rt›c› olmayacak biçimde ekonomik olarak s›k›nt›lar›n oldu¤u, ekonominin krize girdi¤i veya büyümenin s›k›nt›l› oldu¤u dönemlere denk düflüyor. Bankac›l›k sektörünün verdi¤i krediler ekonomilerin özellikle ifl dünyas›n›n üretkenli¤i artt›racak yat›r›mlar›n›n ve harcamalar›n›n finansman kayna¤›n› oluflturur. Yani ekonomilerin büyümesi kredilerin artmas›yla iliflkilidir ya da tersinden bak›lacak olursa kredilerin artmad›¤› dönemlerde ekonomilerin büyümesinde s›k›nt› oldu¤u düflünülebilir. Bu ayn› bir bitkinin büyümek için suya ihtiyac› olmas› gibidir, sulaman›n kesildi¤i dönemlerde bitkinin solmas› do¤ald›r. Kredilerin ekonomilerin büyümesine etkisini 7. Ünitede aktar›m mekanizmalar›n› incelerken tekrar tart›flaca¤›z. fiimdi grafi¤imize geri dönecek olursak özellikle 1990’lar›n sonlar›na do¤ru toplam varl›klar›n içerisinde menkul k›ymetlerin pay› artarken kredilerin pay›n›n düfltü¤ü görülüyor. Bu ekonomide yaflanan di¤er makroekonomik sorunlar›n bir göstergesi olmas›n›n yan› s›ra bankac›l›k sektörü aç›s›ndan bu dönemin s›k›nt›l› bir dönem oldu¤una iflaret ediyor. Bu ünitede anlat›ld›¤› üzere düzgün iflleyen bankac›l›k sektörünün temel fonksiyonu finansal sektördeki fon fazlas›n› toplayarak ihtiyaç duyan ekonomik birimlere aktarmak yani kredi vermektir. Bu süreçte bankalar›n kâr etmeyi amaçlad›klar›n›; kredi vererek elde ettikleri gelirle mevduat toplaman›n maliyeti aras›ndaki fark›n bankalar›n kâr›n› oluflturdu¤unu görmüfltük. Ancak çeflitli nedenlerle (reel faizin çok yükselmesi gibi) bankalar için kredi vermek yerine menkul k›ymet tutmak daha kârl› hale gelirse bu durumda bankalar temel arac›l›k fonksiyonlar›n› yerine getiremez ve ekonominin büyümesinde s›k›nt›lar ortaya ç›kar. fiekil 4.1 Kaynak: TC. Merkez Bankas› EVDS 50 40 30 20 10 0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Toplam Varl›klara Oran› % 60 Krediler Menkul K›ymetler 94 Para ve Banka Bu çerçevede tarihsel olarak bankalar›n toplam varl›klar›na oranla en az kredi yaratt›klar› y›llar 1998-2002 y›llar› aras› olmufltur. Bu kredi daralmas› dönemi Türkiye ekonomisinin %7,5 oran›yla tarihsel olarak en çok küçüldü¤ü kriz y›l›n›n öncesine denk düflmektedir. 2002 y›l›nda bankalar›n varl›klar›n›n %18’ini krediler olufltururken %43’ünü menkul k›ymetler oluflturmaktayd›. Bu dönemden sonra banka kredilerinin h›zla toparlanarak küresel kriz döneme denk düflen 2008-2009 dönemine kadar yükselmeye devam etti¤i görülmektedir. fiekil 4.2 Kaynak: TC. Merkez Bankas› EVDS 60.0 Toplam Mevduata Oranla (%) 50.0 40.0 Tasarruf mevduat› 30.0 Ticari mevduat Resmi mevduat 20.0 Döviz tevdiat hesaplar› 10.0 2010 2008 2006 2004 2002 2000 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 0.0 Türkiye’de bankalar›n bilançolar›n›n yükümlülükler k›sm›na bak›ld›¤›nda bankac›l›k sisteminin temel kayna¤›n›n dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de mevduatlar oldu¤undan bahsetmifltik. Burada Türkiye’deki bankac›l›k sektöründeki mevduat türlerinin toplam mevduat içerisindeki paylar›n›n zaman içerisindeki seyrine bakaca¤›z. Daha önce bahsetti¤imiz üzere Türkiye’deki mevzuat bankalarda yabanc› para cinsinden hesap açabilme olana¤› sunuyor. Döviz tevdiat hesab› (DTH) ad› verilen bu hesaplar›n özellikle 1992-2005 y›llar› aras›nda bankac›l›k sisteminin toplad›¤› mevduatlar›n yar›s›na yak›n k›sm›n› oluflturdu¤u görülüyor. DTH hesaplar›n›n özellikle kur belirsizli¤inin artt›¤› ve Türk Liras›’n›n de¤er kaybetti¤i 1994 y›l›nda %50 ile ilk s›çramay› yapt›¤› daha sonra 2001-2002 y›llar›nda %55 seviyesine ç›karak rekor k›rd›¤› söylenebilir. Bu çerçevede makroekonomik dengelerin yerine oturdu¤u 2002 sonras› dönemde Türk Liras›’n›n de¤er kazanmaya bafllamas›yla DTH’lar›n›n öneminin h›zla azald›¤›n› ve mevduat içindeki pay›n›n›n 2009 y›l›nda %27’ye kadar geriledi¤ini ancak önemini yitirmedi¤ini görmekteyiz. TL cinsinden mevduatlara bak›nca tasarruf mevduat› temelde en önemli mevduat türüdür. Tasarruf mevduat›n›n toplam mevduat içindeki pay› özellikle 2001’den sonra h›zla artarak 2005’de DTH’lar›n› geçmifl ve 2008’de %44 olarak en yüksek seviyesine ulaflm›flt›r. 95 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi Güvenbank›n bilançosu milyon TL cinsinden afla¤›da verilmifltir. Zorunlu karfl›l›k oran› SIRA S‹ZDE %10 ise bankan›n bilançosunda eksik olan k›s›mlar› tamamlay›n›z. Varlık Zorunlu karşılıklar Serbest Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam Güvenbank – 5 110 50 – 2 Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat 150 Reeskont Kredisi S O R U – Özkaynaklar 10 Toplam D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT SIRA S‹ZDE TEMEL BANKACILIK – N N Bankalar ticari iflletmelerdir ve her ticari iflletme gibi temelde kâr etmek amac›n› güderler. Bankalar›n bilançosunu incelerken bankalar›n toplad›klar› fonlar karfl›l›AMAÇLARIMIZ ¤›nda faiz ödedi¤ini, buna karfl›l›k bu fonlar›n kullan›m› s›ras›nda yani kredi vererek ya da menkul k›ymetler arac›l›¤› ile faiz geliri elde etti¤ini gördük. Bu süreçte ticari bir banka toplad›¤› kaynaklar› kullanarak yaratt›¤› gelirinK bu top‹ T kaynaklar› A P laman›n maliyetine fark› kadar kâr elde edecektir. Bankalar bu temel bankac›l›k ifllemi s›ras›nda bir tür varl›k dönüflümü yapmaktad›rlar. Bir yönü ile bankalar vadesi daha uzun olan kredi verebilmek için daha k›sa vadeli olan T E Lmevduat E V ‹ Z Y O N hesaplar› arac›l›¤›yla kaynak toplamaktad›r yani k›sa vadeli araçlar› uzun vadeliye dönüfltürmektedir. Di¤er taraftan tasarruf sahipleri kendileri borç verecek olsalard› finansal piyasalarda karfl›laflacaklar› risklere k›yasla banka mevduat› çok daha güvenli bir ‹ N T E R Nriskli ET yat›r›m arac›d›r. Bu durumda bankalar›n yüksek riskli araçlar› düflük araçlara dönüfltürdü¤ü söylenebilir. K›saca bankalar arac›l›k fonksiyonunu gerçeklefltirirken piyasalarda vadeleri uzatmakta ve riskleri azaltmaktad›r. Bu k›s›mda basit bir örnek çerçevesinde bankalar›n mevduat› krediye dönüfltürürken yani temel bankac›l›k fonksiyonunu yerine getirirken ayn› zamanda nas›l SIRA S‹ZDE kâr ettiklerini görece¤iz. Buradaki örnekte kullanaca¤›m›z bilanço gösteriminde sadece bilançonun bir bafllang›ç durumuna göre de¤ifliklik gösteren k›s›mlar›n› gösterece¤iz. Bu durumda anlat›lan örnekte de¤iflmeyen kalemler yer D Ü fi Ü N Ebilançoda L‹M almayacak. Bu özet gösterimde de çift kay›t ilkesine dikkat edilmesi gerekti¤i için her durumda gösterilen de¤iflikliklerin aktif ve pasif toplamlar›n›n birbirine eflit olS O R U mas› gerekmektedir. Burada kullan›lan özet bilanço gösteriminde sadece o örnek çerçevesinde duruD ‹ K Kbafllang›ç AT muna göre de¤ifliklik gösteren bilanço kalemleri gösterilmektedir. Her durumda de¤ifliklik gösteren kalemlerin aktif ve pasif toplamlar› çift kay›t ilkesi gere¤i birbirine eflit olmal›d›r. SIRA S‹ZDE N N Varsayal›m Büyük Bankada 1.000 lira tutar›nda yeni bir mevduat hesab› aç›ld›. Bu ifllemi afla¤›daki özet bilançodaki gibi gösterebiliriz. Mevduatlardaki 1.000 AMAÇLARIMIZ liral›k art›fl ayn› zamanda bankan›n kasas›na 1.000 lira girmesine yol açacak. Banka bilançosunu incelerken kasada tutulan paran›n nakit varl›klar olarak adland›r›lK ‹ T mevduatlardaki A P d›¤›ndan ve rezervlerin parças› oldu¤undan bahsetmifltik. K›saca 1.000 liral›k art›fl rezervlerin de 1.000 lira artmas› anlam›na gelmektedir. Varlık Rezervler Büyük Banka +1000 Mevduat Yükümlülük TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON +1000 ‹NTERNET 96 Para ve Banka Tart›flmay› ilerletmek için Merkez Bankas›n›n zorunlu karfl›l›k oran›n›n %10 oldu¤unu düflünelim. Bu durumda bankan›n 1.000 liral›k mevduata karfl›l›k olarak 100 liral›k rezerv tutmas› gerekmektedir, yani zorunlu karfl›l›klar 100 lirad›r. Ancak bankan›n toplam rezervleri 100 lira oldu¤una göre 100 liran›n üzerinde tutulan rezervler serbest rezervlerdir. Büyük Bankan›n rezervlerinin zorunlu ve serbest olarak ayr›lm›fl hali afla¤›daki özet bilançoda gösterilmifltir. Varlık Zorunlu karşılıklar Serbest Rezervler Büyük Banka +100 +900 Mevduat Yükümlülük +1000 Daha önceki tart›flmam›zda serbest rezerv tutman›n banka aç›s›ndan bir f›rsat maliyeti oldu¤undan bahsetmifltik; serbest rezervlerin faiz getirisi yoktur. Banka serbest rezerv tutmak yerine bu fonu kredi vererek de¤erlendirseydi kredi faizi geliri kazanacakt›. En son durumda bankan›n elindeki 900 liral›k serbest rezervle kredi verdi¤ini düflünelim, afla¤›daki özet bilanço bankan›n kredi verdi¤i durumdaki bilançosunu göstermektedir. Varlık Zorunlu karşılıklar Krediler Büyük Banka +100 +900 Mevduat Yükümlülük +1000 Bu örnek çerçevesinde bankan›n mevduat toplayarak kredi yaratma sürecini ve bunun bilançoyu nas›l etkiledi¤ini gördük. Ancak hâlâ daha nas›l kâr etti¤ini gösterebilmifl de¤iliz. Bunun bir nedeni iflletmelerin kârlar›n›n bilanço üzerinde gösterilmiyor olufludur. Bankan›n mevduat› krediye dönüfltürerek nas›l kâr etti¤ini anlayabilmek için mevduata ödenen faizi ve kredilerin faiz gelirini düflünmemiz gerekir. Yine bu basit örnek çerçevesinde mevduat›n ve kredinin vadesinin y›ll›k oldu¤unu, y›ll›k kredi faizinin %12, y›ll›k mevduat faizinin ise %7 oldu¤unu düflünelim. Bu durumda banka 1.000 liral›k mevduata 70 lira faiz ödemesi yapacakt›r. Verilen faiz oranlar›nda 900 liral›k kredi karfl›l›¤›nda ise 108 lira faiz geliri elde edecektir. Daha gerçekçi düflünürsek bankan›n bu ifllem s›ras›nda baz› masraflar› olaca¤›n› da hesaba katabiliriz, hesap kolayl›¤› için 1.000 liral›k hesap için bankan›n y›lda 8 liral›k iflletme masraf› oldu¤unu varsayal›m. Bu durumda bankan›n kredi faiz geliri 108 lira iken toplam masraf›, mevduat faizine ödeyece¤i 70 liraya ek olarak 8 liral›k iflletme masraf› ile birlikte 78 lirad›r. Bankan›n kâr›n› 108 - 78 = 30 lira olarak hesaplayabiliriz. Bu durumda Büyük Banka toplad›¤› her 1 liral›k mevduattan y›lda %3 kâr elde etmektedir. BANKA YÖNET‹M‹ Bir önceki bölümde bankalar›n temel bankac›l›k fonksiyonlar›n› yerine getirirken nas›l kâr elde edebilece¤ini gördük. Daha önce bankalar›n di¤er ticari iflletmeler gibi maksimum kâr elde etmeye çal›flt›¤›ndan bahsetmifltik. Bunu gerçeklefltirebilmek için bankalar›n bilançolar›n› nas›l yönetmeleri gerekti¤ine bakaca¤›z. Genel olarak banka yönetimi sorunlar›n› befl bafll›k alt›nda toplayaca¤›z: likidite yönetimi, varl›k yönetimi, yükümlülük yönetimi, özkaynak yönetimi, faiz riski yönetimi. 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi 97 Likidite Yönetimi Likidite yönetimindeki temel unsurlar› anlayabilmek için farkl› rezerv pozisyonlar›na sahip bankalar›n mevduat kayb› ile nas›l bafledebileceklerini tart›flaca¤›z. ‹lk durumda serbest rezerv tutan bir bankay› düflünelim. Bilançosu afla¤›da gösterilen bankan›n %10 zorunlu karfl›l›k oran›na tabi oldu¤unu varsayarsak bu banka 150 milyon liral›k mevduat karfl›l›¤›nda 15 milyon liral›k zorunlu karfl›l›k tutmakla yükümlüdür. Buradan bankan›n 33 milyon liral›k toplam rezervinin 15 milyon liras›ndan geri kalan 18 milyon liras›n›n serbest rezerv oldu¤u sonucuna varabiliriz. Varlık Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam T33 T120 T47 T200 milyon milyon milyon milyon Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat T150 milyon Özkaynaklar T50 milyon Toplam T200 milyon Bankadaki mevduat hesaplar›ndan 20 milyon liran›n çekildi¤ini düflünelim. Banka serbest rezervlerinden bu ödemeyi yapt›ktan sonra elinde 13 milyon lira rezerv kalacakt›r. Ancak çekilen mevduat sonras›nda bankan›n mevduatlar› da 130 milyon liraya düflmüfltür. Bu durumda 130 milyon liral›k mevduat›n zorunlu karfl›l›¤› 13 milyon lirad›r ve bankan›n tam da bu kadar rezervi bulunmaktad›r. Varlık Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam T13 T120 T47 T180 milyon milyon milyon milyon Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat T130 milyon Özkaynaklar T50 milyon Toplam T180 milyon Sonuç olarak serbest rezervleri olan bankan›n likidite ihtiyac›n› karfl›lamakta s›k›nt› çekmedi¤ini gördük. Bu örnek çerçevesinde serbest rezerv tutman›n bankalar›n likidite sorunlar›yla bafl etme yöntemlerinden biri oldu¤unu söyleyebiliriz. Burada unutulmamas› gereken nokta bankalar›n kaynaklar›n› serbest rezerv olarak tuttuklar›nda bu rezervler yerine faiz getiren kredi veya menkul k›ymet türü varl›klar tutarak kazanabilecekleri faiz gelirinden vaz geçtikleridir. Yani serbest rezerv tutman›n bir f›rsat maliyet vard›r ve bu da alternatif araçlar›n faiz getirisidir. ‹kinci durumda serbest rezerv tutmayan bir bankay› düflünelim, yine zorunlu karfl›l›k oran› %10 olsun. Afla¤›daki bilançoda bankan›n rezervlerinin tamam› zorunlu karfl›l›kt›r ve bankan›n hiç serbest rezervi bulunmamaktad›r. Varlık Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam T15 T140 T45 T200 milyon milyon milyon milyon Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat T150 milyon Özkaynaklar T50 milyon Toplam T200 milyon Bu sefer bankadan 10 milyon lira çekildi¤ini düflünelim. Bankan›n müflterisine 10 milyon liray› ödedikten sonra elinde 5 milyon lira rezervi kalacak ve mevduattaki azal›flla beraber bilançonun son durumu afla¤›daki gibi olacakt›r. Varlık Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam T5 T140 T45 T190 milyon milyon milyon milyon Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat T140 milyon Özkaynaklar T50 milyon Toplam T190 milyon Bankalar serbest rezerv tutarak likidite ihtiyaçlar›n› karfl›layabilirler ancak bunun f›rsat maliyeti banka bu paray› faiz getiren varl›klarda tutsayd› elde edebilece¤i faiz getirisidir. 98 Para ve Banka Bu son durumda bankan›n 140 milyon liral›k mevduat için tutmas› gereken zorunlu karfl›l›k 14 milyon lirad›r. Ancak bankan›n elinde sadece 5 milyon lira rezervi bulunmaktad›r, k›saca bankan›n 9 milyon lira rezerv a盤› bulunmaktad›r. Yani banka likidite s›k›nt›s› içerisine girmifltir. Banka yöneticileri bu rezerv ihtiyac›n› gidermek amac›yla üç yönteme baflvurabilir. Birinci olarak banka borç alabilir, yani kredi kullanma yöntemine gidebilir. Banka bilançosunun yükümlülük k›sm›n› ö¤renirken bankalar›n Merkez Bankas›ndan, bankalararas› piyasadan (yani di¤er bankalardan) veya yurtd›fl›ndaki bankalardan veya di¤er kurulufllardan borç alabilece¤inden bahsetmifltik. Bankan›n 9 milyon liral›k kredi kulland›¤› durumda bankan›n bilançosu afla¤›daki biçimde de¤iflecektir. Varlık Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam T14 T140 T45 T199 milyon milyon milyon milyon Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat T140 milyon Kullanılan Krediler T9 milyon Özkaynaklar T50 milyon Toplam T199 milyon Kullan›lan bu kredinin do¤al olarak bir maliyeti olacakt›r, bu krediye ödenecek faizdir. E¤er banka Merkez Bankas›ndan kredi kulland›ysa yani reeskont kredisi ald›ysa reeskont faiz oran›na tabi olacakt›r. E¤er bankalararas› piyasadan borçland›ysa buradaki faiz oran›nda bir maliyet oluflacakt›r. Banka likidite ihtiyac›n› yurtd›fl›ndan karfl›lamay› tercih ediyorsa uluslararas› faiz oran›n› ödeyecektir. Banka yönetiminin bunlardan hangisini tercih edece¤i bu seçeneklerin kullan›labilirli¤i ve ödenecek faiz oran› taraf›ndan belirlenecektir. Özellikle reeskont kredisinin kullan›labilirli¤i Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenir. Örne¤in T.C. Merkez Bankas› 1990’lar›n ortalar›ndan bu yana mevduat bankalar›na reeskont kredisi vermiyor. Bankalar›n uluslararas› piyasalardan borçlanabilmeleri de yine bankalar›n uluslararas› kredilendirme kurulufllar›ndan ald›klar› de¤erlendirmeler sonucunda oldu¤undan bu seçenek her banka için aç›k olmayabilir. Ancak var olan seçenekler aras›nda bankan›n likidite ihtiyac›n› hangi seçenekten yana kullanaca¤› hangi seçene¤in maliyetinin daha düflük oldu¤una göre yani hangi kredi türünün faizinin daha düflük oldu¤una göre belirlenecektir. Bankan›n rezev a盤›n› kapatmas›n›n ikinci yolu menkul k›ymet satmas›d›r. Bu durumda 9 milyon liral›k likidite ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla banka yönetimi menkul k›ymetler porföyünden 9 milyon liral›k varl›k satarak rezerv a盤›n› giderecektir. Bu ifllemin bankan›n bilançosuna etkisi afla¤›daki gibi olacakt›r. Burada görüldü¤ü üzere bankan›n toplam varl›klar› de¤iflmiyor sadece bir varl›k di¤eriyle yer de¤ifltiriyor. Varlık Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam T14 T140 T36 T190 milyon milyon milyon milyon Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat T140 milyon Özkaynaklar T50 milyon Toplam T190 milyon Bu ifllemin gerçekleflmesinin bankaya ifllem maliyeti olabilece¤ini düflünebiliriz. Bunun yan›nda varl›k yap›s›ndaki de¤iflikli¤in faiz getiren menkul k›ymetlerden faiz getirmeyen nakit varl›klara, yani rezervlere, dönüfltürmenin f›rsat maliyetini de göz ard› etmemek gerekir. 99 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi Son olarak banka rezerv ihtiyac›n› verdi¤i kredileri azaltarak karfl›layabilir. Bu durumda bankan›n kredileri 9 milyon lira azalarak 131 milyon liraya düflerken bankan›n rezervleri 14 milyon liral›k zorunlu karfl›l›klar› karfl›layabilir hâle gelecektir. Burada yine bankan›n toplam varl›klar›nda bir de¤ifliklik olmazken varl›k yap›s›nda kredilerin azalarak nakit varl›klar›n artt›¤›n› görüyoruz. Varlık Rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam T14 T131 T45 T190 milyon milyon milyon milyon Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat T140 milyon Özkaynaklar T50 milyon Toplam T190 milyon Bu seçene¤in gerçekleflebilmesi için bankan›n bu tür durumlarda geri ça¤›rabilece¤i k›sa vadeli ya da vadesi dolmak üzere olan kredilerinin olmas› gerekir. Bunun yan›nda bankan›n kredileri geri ça¤›rmas›n›n en önemli maliyetlerinden biri zedelenecek olan müflteri iliflkileridir. Yine bir önceki durumda oldu¤u gibi varl›k yap›s›n›n faiz getiren varl›klar› azaltarak faiz getirmeyen rezervlere dönüfltürürken kaybedilen faiz geliri bir tür f›rsat maliyeti olarak de¤erlendirilebilir. Sonuç olarak bankan›n likidite yönetim probleminin bir yönü, bankan›n likidite darl›¤› ihtimaline karfl›l›k kendini ne oranda sigortalamaya karar vermesi ile ilgilidir. Yani banka yöneticileri hangi oranda serbest rezerv tutaca¤›na karar vermelidir. Unutmayal›m ki serbest rezerv tutman›n maliyeti faiz gelirlerinden vazgeçerek düflük kâr oranlar›na raz› olmakt›r. Likidite yönetimi probleminin ikinci yönü ise likidite ihtiyac›n›n hangi seçene¤i kullanarak karfl›lanaca¤›d›r. Burada da banka yöneticilerinin bankaya aç›k olan seçenekler aras›nda en düflük maliyetli olan› tercih etmesi gerekir. Güvenbank›n bilançosu milyon TL cinsinden afla¤›da verilmifltir. Afla¤›daki fl›klarda verilen SIRA S‹ZDE her durum için bankan›n afla¤›da verilen bilanço durumundan bafllayarak bilançosunun yeni hâlini gösteriniz. Varlık Zorunlu karşılıklar Serbest rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam Güvenbank 15 5 110 50 180 D Ü fi Ü N E L ‹ M Yükümlülük Mevduat S O R U Reeskont kredisi Özkaynaklar Toplam 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 150 20 10 D‹KKAT S O R U D‹KKAT 180 N N a. Bankan›n büyük bir müflterisi bankadan 10 milyon lira çekmifltir. Banka oluflan likidite a盤›n› reeskont kredisi kullanarak gidermifltir. b. Bankaya 5 milyon liral›k mevduat girifli olmufltur ve banka serbest rezervleAMAÇLARIMIZ rinin hepsini kredi olarak vermifltir. ‹ T S‹ZDE A P Bankalar likidite ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için özkaynaklar›n› nedenKSIRA kullanmazlar? Varl›k Yönetimi SIRA S‹ZDE 4 EYLO‹ MN T ED LÜEfi VÜ ‹NZduyabilecekleLikidite yönetimi tart›flmas›nda bankalar›n neden likiditeye ihtiyaç rini gördük. Bu k›s›mda da bilançonun varl›klar k›sm›n›n nas›l yönetilmesi gerekS O R Uolarak düflük ti¤ini tart›flaca¤›z. Kâr etmeyi amaçlayan bankalar bu amaca yönelik riskli, yüksek getirili ve yüksek likiditeye sahip varl›klar› tercih ederler. Ancak bu SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ KSIRA ‹ T S‹ZDE A P T DE ÜL fiE ÜVN‹ ZE YL ‹OMN S O R U ‹NTERNET ‹NTERNET D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 100 Para ve Banka üç özelli¤i ayn› anda sa¤lamak kolay olmayaca¤› için afla¤›daki temel dört ilkeyi gözetmek gerekir: • Kredilerin riskini düflük tutmak gerekir. Kredilerin geri ödenmeme riskine kredi riski ad› verilir ve bankalar›n karfl›laflt›¤› en önemli risklerden biridir. 3. Ünitede anlatt›¤›m›z bilgi eksikli¤i bankalar›n kredi verirken bafl etmeleri gereken sorundur. Bu çerçevede bankalar öncelikli olarak borcunu zaman›nda ödeyecek ve mümkün olan en yüksek faizi ödeyebilecek kredi müflterileri bulmaya çal›fl›rlar. Kredi veren bankan›n müflterisinin kredi riskini de¤erlendirebilmesi ve kredi verirken tutucu davranmas› beklenir. Geri dönmeyen krediler bankalar aç›s›ndan kâr› azaltan bir unsurdur. Türkiye’de ödenmeyen kredilerin toplam krediler içerisindeki pay› son y›llarda %3-5 civar›ndad›r. • Bankalar›n menkul k›ymetler portföyünün yüksek getiri ve düflük faiz getiren varl›klardan oluflmas› gerekir. • Varl›k yönetiminde riski düflürmek için varl›k çeflitlili¤ini sa¤lamak gereklidir. Varl›k çeflitlili¤i sahip olunan proföydeki varl›klar›n getirilerinin birbirinden farkl› yönde hareket etmesidir. Bu sa¤land›¤›nda bir varl›¤›n getirisinin düflmesi sonucunda oluflacak zarar›n di¤erinin getirisinin yükselerek kapatmas› sa¤lanaca¤›ndan portföyün tafl›d›¤› toplam risk düflürülmüfl olacakt›r. • Bütün bunlar› sa¤larken önceki bölümde anlat›lan likidite yönetimine önem vermek gerekir. Yükümlülük Yönetimi Finansal sektörün kürselleflmeye bafllamas›ndan önce bankalar›n mevduat toplamak d›fl›nda bir kayna¤› yoktu. Küreselleflme ve bankac›l›k sektöründeki teknolojik geliflme ile birlikte mevduat d›fl› kaynaklar›n banka yükümlülükleri içindeki pay›nda tüm dünyada art›fl oldu. Türkiye’de de benzer bir geliflme özellikle 2001 krizinden sonra gözlemlenmektedir. Banka d›fl› kaynaklar, özellikle küreselleflme ile uluslararas› kaynaklar›n kullan›n›m›n›n artmas›na ra¤men bankac›l›k sektörü bilançosunu incelerken Türkiye’de banka kaynaklar›n›n %61’nin hala mevduatlardan olufltu¤u görülmektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bankalar›n daha çok mevduat çekebilmek için faiz üzerinden birbirleriyle rekabete girmeleri genellikle faizlerin yükselmesi sonucunda sektörün risklerini artt›raca¤› için söz konusu de¤ildir. Bunun yerine bankalar daha çok mevduat çekebilmek için mevduat sahiplerine sunduklar› hizmetler arac›l›¤› ile birbirleri ile rekabet etmektedirler. Bu yüzden yaz›l› ve görsel medyada s›kca bankac›l›k sektörünün sundu¤u yeni ve farkl› hizmetleri vurgulayan reklamlara rastl›yoruz. Özkaynak Yönetimi Özkaynak yönetiminin en temel özelli¤i sermaye yeterlili¤ini sa¤lamakt›r. Bankalar özkaynaklar›n›n ne kadar olmas› gerekti¤i konusunda karar verirken üç noktaya önem verirler. Öncelikle bankalar›n özkayna¤› iflas riskine karfl› sigorta görevi görür. Özkaynaklar› yüksek bankalar›n varl›klar›n›n de¤eri borçlar›ndan yüksektir. ‹kinci olarak özkaynaklar›n ne kadar yüksek oldu¤u banka sahiplerinin, yani bankan›n hissedarlar›n›n ne kadar getiri elde edece¤ini belirler. Son olarak yasal olarak bankalar›n özkaynaklar›n›n belirli bir sermaye yeterlilik oran›n›n alt›na inmesine izin verilmez. Uluslararas› Basel II uzlafl›s›na göre sermaye yeterlilik oran›n›n en alt limiti %8 olmak zorundad›r. 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi 101 Bankalar›n özkayna¤›n›n bir bankan›n iflas›na nas›l engel olabilece¤ini anlamak için bilançolar›n›n varl›k taraf› birbirinin ayn› olan iki bankaya bakal›m. Verilen bilançolar› milyon Türk Liras› cinsinden düflünelim. Bankalar› birbirinden ayr›flt›ran fley iki bankan›n sermayeleri aras›ndaki fark: Yüksek sermayeli bankan›n sermayesinin varl›klar›na oran› %10 iken düflük sermayeli bankada bu oran %5’dir. Yüksek Sermayeli Banka Varlık Yükümlülük Rezerv 20 Mevduat 180 Kredi 180 Özkaynak 20 Düşük Sermayeli Banka Varlık Yükümlülük Rezerv 20 Mevduat 190 Kredi 180 Özkaynak 10 fiimdi her iki bankan›n da 11 milyon liral›k kredisinin küresel finansal kriz s›ras›nda batan flirketler yüzünden geri ödenmedi¤ini varsayal›m. Böyle bir durumda bankan›n alacaklar›n›n de¤eri s›f›rland›¤›ndan kredilerden 11 milyon liray› düflmemiz gerekir. Ancak kredilerdeki bu düflüfl özkaynaklar› da ayn› oranda düflürecektir. Hat›rlayacak olursak bankalar›n bilançosundan flöyle tan›mlam›flt›k: Özkaynaklar (Net De¤er) = Toplam varl›klar - Toplam yükümlülükler Bu durumda kredilerdeki düflüfl özkaynaklar›n düflmesine yani bankan›n sermayesinin azalmas›na yol açacakt›r. Bu yeni durumda bankalar›n bilançosu afla¤›daki gibi gözükecektir. Yüksek Sermayeli Banka Varlık Yükümlülük Rezerv 20 Mevduat 180 Kredi 169 Özkaynak 9 Düşük Sermayeli Banka Varlık Yükümlülük Rezerv 20 Mevduat 190 Kredi 169 Özkaynak -1 Örne¤imizde; yüksek sermayeli bankan›n geri dönmeyen kredilerden u¤rad›¤› zarar›n›n özkaynaklar›n›n yeterli olmas› sayesinde rahatl›kla karfl›layabildi¤i görülüyor. Yüksek sermayeli banka sermaye kayb›na ra¤men hâlâ daha pozitif bir net de¤ere sahiptir. Ayn› zarar düflük sermayeli bankan›n batmas›na yol açm›flt›r, bankan›n net de¤eri eksiye düflmüfl varl›klar› borçlar›n› karfl›layamaz hâle gelmifltir. Bu örnekten de görüldü¤ü üzere belirli oranlarda özkaynaklara sahip olmak bankalar›n karfl›laflacaklar› zarar› karfl›layarak yollar›na devam etmelerini sa¤layacakt›r, bu anlamda özkaynaklar›n bir tür sigorta ya da çarpman›n etkisini azaltan hava yast›¤› görevi gördü¤ü söylenebilir. Ancak bir bankan›n özkaynaklar›n›n yüksek olmas› kendi bafl›na bankan›n bir likidite kriziyle bafledebilmesini sa¤lamaya yetmez. Örne¤in h›zl› mevduat kaç›fl› ile karfl› karfl›ya kalan bir bankan›n özkaynalar›n›n seviyesi yüksek olsa bile bu duruma uzun süre dayanabilmesi mümkün olmayacakt›r. Bunun örnekleri 1929 Büyük Buhran Dönemi’nde görülmüfltür. Yukar›daki tart›flmada bankalar›n özkaynaklar›n›n yüksek olmas›n›n sa¤lad›¤› avantaj› gördük. Ancak bankan›n sahip oldu¤u özkaynak seviyesi ayn› zamanda banka sahiplerinin getirisini de belirler. Bu durumu anlayabilmek için banka kârl›l›¤›n› ölçmekte kullan›lan iki orana bakmak gerekir. Bunlardan ilki Varl›k Getiri Oran› (ROA)’d›r. ROA! =! Vergi sonrası net kâr Toplam varlıklar Bankan›n özkaynaklar› iflas riskini azaltarak bankan›n batmas›na karfl› sigorta görevi görür. Varl›k Getiri Oran› (ROA) Bankan›n vergi sonras› kâr›n›n toplam varl›klar›na oran›d›r ve bankan›n sahip oldu¤u her T1’lik varl›k bafl›na ne kadar kâr etti¤ini gösterir. 102 Özkaynak Getiri Oran› (ROE) Bankan›n vergi sonras› kâr›n›n özkaynaklar›na oran›d›r ve bankan›n sahip oldu¤u her 1 liral›k sermaye bafl›na ne kadar kâr etti¤ini gösterir. Özkaynak Çarpan› (EM) Toplam varl›klar›n özkaynaklara oran›d›r. Para ve Banka Varl›k getiri oran› bankan›n faaliyeti sonucunda 1 liral›k varl›k bafl›na hangi oranda kâr etti¤ini gösterir. Bu anlamda ROA oran› bir bankan›n ne kadar etkin iflletildi¤inin ölçüsüdür. ROA’n›n yükselmesi varl›klar›n daha kârl› hâle geldi¤ini gösterece¤inden arzu edilen bir durumdur ve bankan›n etkinli¤inin artt›¤›na iflaret eder. Di¤er bir kârl›l›k göstergesi ise banka sahiplerinin hangi oranda kâr etti¤ini gösteren Özkaynak Getiri Oran›d›r (ROE)’d›r. ROE! =! Vergi sonrası net kâr Özkaynaklar Özkaynak getiri oran› banka sermayedarlar›n›n bankaya yat›rd›klar› her 1 lira sermaye karfl›l›¤›nda ne oranda kâr ettiklerini gösterir. Bu çerçevede banka sahipleri aç›s›ndan ROE daha anlaml› bir kârl›l›k göstergesidir. Bu iki kârl›l›k göstergesini Özkaynak Çarpan› (EM) arac›l›¤› ile iliflkilendirmek mümkündür. Özkaynak çarpan› afla¤›daki gibi yaz›labilir: EM! =! Toplam Varlıklar Özkaynaklar Buradan aradaki ba¤lant›y› flöyle kurabiliriz: ROA! ×! EM! =! Vergi sonrası net kâr Toplam Varlıklar Vergi sonrası net kâr ! ×! ! =! Özkaynaklar Toplam Varlıklar Özkaynaklar ROA × EM = ROE fiimdi ayn› oranda varl›k için bir banka daha çok özkaynak tutarsa bunun özkaynak getiri oran›n› nas›l etkileyece¤ini görelim. Bunu daha önce kulland›¤›m›z yüksek sermayeli banka-düflük sermayeli banka örne¤ine uygulayaca¤›z. Hat›rlarsan›z kulland›¤›m›z örnekte iki bankan›n toplam varl›¤› birbirine eflitti (200 lira). Yüksek sermayeli bankay› Y ile düflük sermayeli bankay› D ile gösterecek olursak bu bankalar için özkaynak çarpan›n› afla¤›daki gibi hesaplayabiliriz: EM Y ! =! 200 200 ! =! 10! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! EM D ! =! ! =! 20 20 10 Her iki bankan›n da 4 milyon lira kâr etti¤ini düflünelim, bankalar›n toplam varl›klar› ayn› oldu¤u için varl›k getiri oranlar› da eflit olacakt›r. Hesaplarsak ROAY = ROAD = 4 milyon lira / 200 milyon lira = 0,02 = %2. fiimdi yukar›da kurdu¤umuz ba¤lant›y› kullanarak iki bankan›n özkaynak getiri oranlar›n› hesaplayal›m: Sabit bir varl›k getiri oran› için bankan›n özkaynaklar› ne kadar düflükse özkaynak getiri oran› o kadar yüksektir. ROEY = ROAY × EMY = %2 × 10 = %20 ROED = ROAD × EMD = %2 × 20 = %40 Görüldü¤ü üzere 1 liral›k varl›k bafl›na elde edilen kâr›n her iki banka için de %2 olmas›na ra¤men düflük sermayeli bankan›n özkaynak getiri oran› %40 olurken yüksek sermayeli bankan›n özkaynak getiri oran› %20’dir. K›saca düflük sermayeli bankada 1 liral›k özkaynak bafl›na daha yüksek oranda kâr elde edilmifltir. Bu örnekten buldu¤umuz sonucu genellersek belirli bir varl›k getiri oran› için bankan›n sermayesi ne kadar düflükse özkaynak getiri oran› o kadar yüksek olacakt›r. Bu sonucu bankan›n ortaklar› aç›s›ndan de¤erlendirecek olursak bankada daha az sermaye tutman›n avantajl› oldu¤u sonucuna varabiliriz. Banka sahiplerinin ç›kar› daha az sermaye tutmak yönündedir. 103 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi Özkaynaklar›n iflas riskine karfl› yüksek olmas› gerekirken (fayda) banka sermayesinin kârl›l›¤› aç›s›ndan çok yüksek olmamas› (zarar) tercih edilir. Bu durumda özkaynak yönetimi aç›s›ndan banka yöneticilerinin özkaynaklar›n faydas› ile zarar› aras›nda uygun bir dengeyi sa¤layacak özkaynak oran›n› bulmas› gerekir. Banka için fayda zarar dengesini sa¤layan özkaynak oran›n›n yasal olarak sa¤lanmas› gereken asgari özkaynak yeterlilik oran›n›n da üzerinde olmas› gerekir. Bir bankan›n özkaynak getiri oran› (ROE) %20 ve özkaynak çarpan› SIRA (EM)S‹ZDE 4’dür. Bankan›n vergi sonras› net kâr› 2,5 milyon lira ise a. Bankan›n varl›k getiri oran›n› (ROA) hesaplay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M b. Bankan›n toplam varl›klar› kaç milyon lirad›r? c. Bankan›n özkayna¤› kaç milyon lirad›r? Risk Yönetimi AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Bankac›l›k sektörü finansal sektörün büyük bir bölümünü kapsar ve 3. Ünitede anD‹KKAT lat›ld›¤› üzere farkl› tür risklerin her zaman var oldu¤u ve belirsizli¤in dönem dönem çok yükseldi¤i bir sektör olma özelli¤ini tafl›r. Bu k›s›mda bu risklerin neler olSIRA S‹ZDE du¤unu hat›rlayarak bankalar›n bu risklerle bafla ç›kma yöntemlerine göz ataca¤›z. Likidite Riski 5 D‹KKAT N N Bankac›l›k faaliyetleri s›ras›nda karfl›lafl›lan en önemli befl tür risk oldu¤u söylenebilir. Bunlardan birincisi daha önce de bahsetti¤imiz likidite riskidir ve bankadan beklenmedik ve yüksek oranlarda mevduat›n ç›kmas› olas›l›¤› K ‹olarak T A P tan›mlan›r. Ekonomideki geliflmeler nedeniyle veya finansal sektöre olan güvenin azalmas› nedeniyle bankan›n müflterilerinin likit fonlara olan talebinin aniden yükselmesi durumunda bankan›n likidite ihtiyac›n› karfl›lamakta zorlu¤a Tdüflmesi Bu E L E V ‹ Z Y Oolas›d›r. N riskle bafletmek için bankalar›n›n likidite yönetimine önem vermeleri beklenir. Likidite yönetimi k›sm›nda bankalar›n likidite ihtiyac›n› nas›l karfl›layabileceklerini ve likidite yönetiminin temel ilkelerini anlatm›flt›k. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Likidite Riski: Bankan›n likit fonlar›na olan talebin h›zla K ‹ T A P yükselme olas›l›¤›d›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET Kredi Riski Banka yönetecilerinin karfl›laflt›klar› di¤er bir risk kredi riskidir ve finansal sektörün yap›s›ndan kaynaklanan eksik enformasyon ortam› bu riskin artmas›na yol açar. Kredi riski verilen borçlar›n geri ödenmemesi olas›l›¤›d›r ve bu durum ters seçim ve ahlaki tehlike durumlar›n›n artmas› ile artar. Bankan›n bununla bafl edebilmesi için öncelikle sahip oldu¤u bilgi eksikli¤ini gidermesi gerekir. Bunun için kredi verdi¤i müflterileri özenle seçmesi ve yüksek riskli olanlar›n› eleyebilmek üzere müflteri hakk›nda istihbarat toplamas› gerekir. Bunun yan›nda kredi alan flirketlerin faaliyetlerini yak›ndan izlenmesi de bilgi eksikli¤ini gidermeye yard›mc› olacakt›r. Ayr›ca uzun dönemli müflteri iliflkileri ters seçim olas›l›¤›n› azalt›rken bankan›n belirli sektörlere yönelik kredilerde uzmanlaflmas› bilgi eksikli¤ini azaltacakt›r. Teminat karfl›l›¤›nda verilen kredilere öncelik vermek de yine kredi riskini azaltmaya yarayacakt›r. En önemli teminats›z kredi kullan›m› Türkiye’de kullan›m› h›zla artan kredi kartlar›d›r. Kredi kartlar›n›n pay› 1990’lar›n sonuna do¤ru h›zla artarak 2010’da %10 olmufltur. Kredi kart› gibi teminats›z kredilerde ödeme zorlu¤u do¤du¤unda bankan›n borcu karfl›l›¤›nda satarak paras›n› alabile¤i bir varl›k (teminat) olmamas› bankan›n zarar›n› artt›r›r. Genel olarak bankalar›n kredi riskini azaltmak için kredi verirken muhafazakar davranmalar› beklenir. Kredi Riski: Bankan›n verdi¤i kredilerin geri ödenmeme riskidir. 104 Para ve Banka Faiz Riski Faiz Riski: Faiz dalgalanmalar› sonucunda bankan›n kâr›n›n düflme riskidir. De¤iflken faizli yükümlülükleri de¤iflken faizli varl›klar›ndan fazla olan bankalar›n kârlar› faizlerle ters yönlü hareket eder; faizler yükselirken kârlar düfler, faizler düflerken kârlar yükselir. Banka yöneticilerinin karfl›laflt›¤› üçüncü tür risk faiz riskidir. Bankan›n bilançosunu incelerken varl›k taraf›ndan faiz geliri elde edildi¤inden ve kaynak taraf›na ise faiz ödendi¤inden bahsetmifltik. Piyasadaki faiz oran› de¤iflikliklerinin bankan›n kâr›n› dalgaland›rmas› ihtimali bankalar› faiz riski ile karfl› karfl›ya b›rak›r. Faiz riski bankan›n bilançosunun varl›k ve yükümlülük taraflar›n›n vade yap›s›n›n ve faize karfl› duyarl›l›klar›n›n farkl› olmas›ndan kaynaklan›r. Daha önce de bahsetti¤imiz gibi bankalar›n yükümlülükleri genel olarak k›sa vadeli olma e¤ilimi tafl›rken varl›klar›n büyük k›sm›n› oluflturan krediler genel olarak daha uzun vadelidirler. Bu durumda faiz oranlar›ndaki bir de¤ifliklik bankan›n faiz giderlerini ve gelirlerini birbirinden farkl› etkileyecektir. Faiz de¤iflikli¤inin bankan›n bilançosu üzerinden kâr›n› nas›l etkileyece¤ini anlamak için bankan›n faiz gelirlerine ve giderlerine bakmak gerekir. Bunun için bilançonun varl›k ve yükümlülük k›s›mlar›n› de¤iflken faizli varl›klar ve yükümlülüklerle sabit oranl› varl›klar ve yükümlülükler olarak ikiye ayr›ca¤›z. De¤iflken faizli varl›klar (yükümlülükler) bir faiz de¤iflikli¤i sonucunda faiz geliri (faiz gideri) de¤ifliklik gösteren bilanço kalemleridir. De¤iflken faizli varl›klar aras›nda vadeli menkul k›ymetler ile de¤iflken faizli krediler ve k›sa vadeli krediler say›labilir. De¤iflken faizli yükümlülükler ise k›sa vadeli mevduat ve de¤iflken faizli borçlard›r. Bunun yan›nda faiz de¤iflikliklerinden etkilenmeyen bilanço kalemlerine sabit oranl› varl›klar ve yükümlülükler ad›n› verece¤iz. Sabit oranl› varl›klar rezervler, uzun vadeli krediler ve uzun vadeli menkul k›ymetlerdir. Pasifler k›sm›nda ise uzun vadeli mevduat, uzun vadeli borçlar ve özkaynaklar sabit oranl› bilanço kalemleridir. Faiz riskinin ortaya ç›k›s›n› bir örnekle anlayal›m. Afla¤›daki tabloda bir bankan›n bilanço kalemleri de¤iflken faizli ve sabit oranl› halinde toplulaflt›r›lm›fl olarak verilmifltir. Bankan›n de¤iflken faizli yükümlülükleri 50 milyon lira ve de¤iflken faizli varl›klar› 20 milyon lirad›r. Yani bankan›n de¤iflken faizli yükümlülükleri de¤iflken faizli varl›klar›ndan 30 milyon lira fazlad›r. Bafllang›çta de¤iflken faizli ve sabit oranl› varl›klar›n ayn› faize sahip oldu¤unu ve bunun % 10 oldu¤unu düflünelim. Benzer biçimde bafllang›çta tüm yükümlülüklere % 5 faiz ödeniyor olsun. Bu durumda bankan›n kâr› Tablo 4.2’de gösterildi¤i gibi 5 milyon lira (0,1x100 - 0,05x100) olarak gerçekleflir. Piyasada faizlerin artt›¤›n› varsayal›m, öyleki yeni durumda varl›k ve yükümlülük faizleri 5 puan arts›n. Böylece varl›k faizleri %15’e yükümlülük faizleri de %10’a yükselmifl olsun. Bu durumda bankan›n de¤iflken faizli varl›k geliri artarak 3 milyon liraya (0,15x20) ç›karken sabit oranl› varl›klar›n›n geliri de¤iflmeyerek 8 milyon lirada (0,1x80) kal›r, yani varl›k gelirleri 11 milyon liraya ç›kar. Faiz giderlerine bakarsak de¤iflken faizli borçlara ödenen faizin 5 milyon liraya (0,1x50) yükseldi¤ini görebiliriz, sabit oranl› faiz yükü 2.5 milyon lira (0,05x50) olarak kald›¤›na göre toplam faiz masraf› 7,5 milyon liraya yükselmektedir. Buradan bankan›n kâr›, yeni faiz oran›yla 3,5 milyon lira (11-7,5) olarak hesaplanabilir. fiimdi örne¤imizi gözden geçirelim; faizler yükseliyor ama bankam›z›n kâr› 5 milyon liradan 3,5 milyon liraya düflerek % 30 azal›yor. Bunun tam tersi de do¤rudur yani faizler düflüyor olsayd› bankam›z›n kâr› artacakt›. Bu örnek genel bir prensibe dikkat çekiyor: Bir bankan›n de¤iflken faizli yükümlülükleri de¤iflken faizli varl›klar›ndan yüksekse faizler yükselirken bankan›n kâr› düfler. 105 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi Varl›klar Yükümlülükler De¤iflken faizli T20 milyon T50 milyon Sabit oranl› T80 milyon T50 milyon % 10 %5 Bafllang›ç faiz oran› Yeni faiz oran› % 15 % 10 Varl›klar›n Faiz Geliri Yükümlülüklerin Faiz Maliyeti Bafllang›ç faiz oran›yla (0,1x20) + (0,1x80) = 10 (0,05x50) + (0,05x50) = 5 Yeni faiz oran›yla (0,15x20) + (0,1x80) = 11 (0,1x50) + (0,05x50) = 7,5 Tablo 4.2 Faiz riski örne¤i Bafllang›ç faiz oran›yla bankan›n kâr›: 10 - 5 = 5 milyon T (ROA =2/100 = % 5) Yeni faiz oran›yla bankan›n kâr›: 11 - 7,5 = 3,5 milyon T (ROA =1,7/100 = % 3,5) Yine bu genel durumun alternatifini düflünecek olursak de¤iflken faizli varl›klar› de¤iflken faizli yükümlülüklerinden yüksek bankalar›n kâr› ise faizle ayn› yönde hareket ederek faizler yükselirken kâr yükselip faizler düflerken düflecektir. Bu durumda banka yöneticilerinin banka bilançosunun faiz de¤iflikliklerine hangi oranda duyarl› oldu¤unu tespit ederek beklenen faiz de¤iflikli¤ine göre bankan›n varl›klar›n›n ve yükümlülüklerinin yap›s›n› ayarlamas› beklenir. Bu süreçte kullan›lan bir araç aç›k analizi’dir. De¤iflken faizli varl›klarla de¤iflken faizli yükümlülükler aras›ndaki fark›n beklenen faiz de¤iflikli¤iyle çarp›lmas› faiz de¤iflikli¤inin kâr› ne kadar de¤ifltirece¤ini gösterir. De¤iflken faizli bilanço kalemlerindeki a盤a GAP dersek aç›k analizi afla¤›daki biçimde yap›l›r. Aç›k Analizi: Banka kâr›n›n bir faiz de¤iflikli¤i sonucunda ne kadar de¤iflece¤ini hesaplama yöntemidir. GAP = De¤iflken faizli Varl›klar - De¤iflken faizli yükümlülükler ∆i = Beklenen faiz de¤iflikli¤i ∆Π = Banka kâr›ndaki de¤ifliklik ∆Π = GAP x ∆i Bizim örne¤imizde GAP = 20 - 50 =-30 milyon lira ve faiz de¤iflikli¤i 5 puan yani 0,05 idi. Bu durumda banka kâr›ndaki de¤ifliklik ∆Π = -30x0,05= -1,5 milyon lira olarak hesaplan›r. E¤er bankan›n de¤iflken faizli varl›klar› de¤iflken faizli varl›klar›ndan yüksek olsayd›, diyelimki GAP = 20 milyon lira olsayd›, 5 puanl›k bir faiz art›fl› bankan›n kâr›n› ∆Π = 20x0,050 = 1,0 milyon lira artt›racakt›. Son olarak aç›k analizinin bilanço kalemlerinin vade yap›s›n› göz önüne almad›¤›n› vurgulayal›m. Genel olarak bilançonun yükümlülükler k›sm›n›n varl›klar k›sm›ndan daha k›sa vade yap›s›na sahip oldu¤undan daha önce bahsetmifltik. Daha incelikli bir risk analizi bu vade farklar›n› da dikkate almal›d›r. Piyasa Riski Finansal piyasalar›n geliflimi ve küreselleflmesi ile birlikte bankalar›n faaliyetleri aras›nda finansal piyasalarda yap›lan al›m sat›m (trading) daha yüksek oranda yer tutmaktad›r. Ancak finansal araçlar›n al›m sat›m›nda fiyat de¤iflikli¤i sonucunda zarar etme riski bulunur. Daha aç›k bir ifade ile finansal araçlar›n fiyat›n›n düflmesi sat›fl fiyat›n›n al›fl fiyat›ndan düflük olmas›na ve piyasa ifllemlerinin zararla sonuçlanmas›na yol açmaktad›r. Özellikle geliflmifl ülke piyasalar›nda yayg›n olan türev varl›klar›n de¤erlerindeki oynamalar›n banka bilançolar›n verdi¤i zarar 2008 sonunda patlak veren küresel krizin en belirgin özellikleri aras›nda yer al›yor. Bu geliflmeler piyasa riskinin yönetiminin giderek artan önemini vurguluyor. Piyasa Riski: Bankalar›n finansal piyasalarda yapt›klar› menkul de¤erler ifllemleri sonucunda zarar etme riskidir. 106 Para ve Banka Kur Riski Kur Riski: Bankalar›n tafl›d›klar› döviz pozisyonu nedeniyle döviz kurundaki de¤iflikliklerin sonucunda kârlar›n›n düflme riskidir. Daha önce banka bilançosunu incelerken bankalar›n yurt d›fl›ndan borçlanabilece¤inden bahsetmifltik. Özellikle reel faizlerin yüksek oldu¤u 1990’larda yurtd›fl›ndan düflük faizle borç al›p Türkiye’de Türk Liras› cinsinden yüksek faiz getirisi elde etmek bankalar›n yayg›n olarak bafl vurduklar› bir yöntemdi. Uluslararas› piyasalardan kaynak kullan›m› bankalar› kur riskine aç›k b›rak›yor. Kur riski döviz kurundaki oynakl›k sonucunda bankalar›n zarar etme olas›l›¤›d›r. Tarihsel olarak Türkiye’nin çeflitli dönemlerde yaflad›¤› finansal krizlerde bankalar›n tafl›d›klar› kur riskinin yükselmesi önemli rol oynam›flt›r. Kur riskinin nereden kaynakland›¤›n› anlayabilmek için bankalar›n döviz cinsinden varl›klar› ile borçlar› aras›ndaki farka bakmak gerekir. Bankalar›n toplam döviz cinsinden varl›klar› ile döviz cinsinden yükümlülükleri aras›ndaki farka döviz pozisyonu ad› verilir. Daha önce tan›mlad›¤›m›z gibi döviz cinsinden varl›klar döviz borçlar›ndan az ise banka dövizde aç›k pozisyon vermektedir. Bankan›n döviz varl›klar›n›n de¤eri 10 milyon $ ve döviz yükümlülüklerinin de¤eri ise 20 milyon $ olsun. Bu durumda bankan›n 10 milyon $ aç›k pozisyonu bulunmaktad›r. ‹lk baflta döviz kurunun de¤eri 1$=1.5 T olsun, buna göre aç›k pozisyonun TL karfl›l›¤› 15 milyon lirad›r. Küresel çalkalanmalar sonucunda TL’nin Dolar karfl›s›nda de¤er kaybetti¤ini düflünelim, öyleki yeni durumda 1$= 2 T olsun. Bu durumda 10 milyon $’l›k aç›k pozisyonun karfl›l›¤› 20 milyon liraya yükselecektir. Sadece kur de¤iflikli¤i yüzünden bankan›n borcu 10 milyon lira artm›flt›r. Bu yönde bir geliflme bankan›n zarar etme riskini artt›raca¤› için bankalar› zor durumda b›rakacakt›r. Döviz cinsinden net olarak borçlanma e¤iliminde olan bankalar aç›s›ndan kur riski Türk Liras›n›n de¤erinin düflme beklentisinin artt›¤› dönemlerde artacakt›r. Genel olarak kur riski döviz piyasalar›nda oynakl›¤›n artt›¤› dönemlerde daha yüksektir. 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi 107 Özet N A M A Ç 1 Bankac›l›k sektörünün bilançosu Bankalar ticari iflletmelerdir ve mali tablolar tutmakla yükümlüdürler. Bankac›l›k sektörünün bilançosunda çift kay›t sistemi sonucunda toplam varl›klar toplam yükümlülükler ve özkaynaklar›n toplam›na eflittir. Bankalar›n bilançolar›nda yükümlülükler bankalar›n toplad›¤› fonlar›n kayna¤›n› gösterirken varl›klar bu toplanan fonlar›n nas›l kullan›ld›¤›n› gösterir. Bankalar›n varl›klar› aras›nda en önemlileri rezervler, krediler ve menkul k›ymetlerdir. Rezervler zorunlu ve serbest olmak üzere ikiye ayr›l›r. Mevduat›n Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenen bir oran› zorunlu karfl›l›k olarak tutulur. Rezervlerin zorunlu olmayan k›sm›na serbest rezervler ad› verilir. ‹ktisadi olarak bankalar›n en önemli varl›¤› bankalar›n verdi¤i kredilerdir. Bankalar kredi vererek faiz geliri elde ederken ayn› zamanda tüketim ve yat›r›m faaliyetlerinin sürdürülebilmesi aç›s›ndan ekonomiye finansal kaynak sa¤larlar. Banka bilançosunun varl›k taraf›nda önemli bir di¤er gelir kayna¤› da menkul k›ymetlerdir. Bankalar daha çok likiditesi yüksek ve batma riski düflük devlet iç borçlama senetlerini tutarlar. Tüm dünyada ticari bankalar›n en temel kayna¤› mevduatt›r. Bankalar aç›s›ndan mevduat bir yükümlülüktür yani borçtur, banka müflterileri aç›s›ndan ise bir varl›kt›r. Bankalar›n mevduat arac›l›¤› ile fon toplamas›n›n bedeli mevduata ödenen faizdir. Mevduat d›fl›nda bankalar kredi kullanarak da kaynak yaratabilirler. Bankalar›n kullabilece¤i kredilerin Merkez Bankas› taraf›ndan sa¤lanan›na reeskont kredisi ve bu kredinin Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenen faizine de reeskont faizi ad› verilir. Bankalar›n kredi alabilecekleri di¤er bir kaynak da yerli ve yabanc› bankalard›r. Bankalar›n k›sa dönemli rezerv ihtiyaçlar›n› IMKB repo piyasas›ndan borçlanarak da karfl›layabilirler. Her durumda mevduat d›fl› kaynaklar›n bankaya bir faiz maliyeti olacakt›r. Bankalar›n toplam varl›klar› ile toplam yükümlülükleri aras›ndaki farka özkaynaklar ya da banka sermayesi ad› verilir. Özkaynaklar bankan›n batma riskine karfl› bir sigorta görevi görür. Bankalar›n varl›klar›n›n de¤eri borçlar›n› karfl›layam›yorsa banka iflas durumundad›r. N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Temel bankac›l›k Bankalar kâr amac› güden ticari iflletmelerdir. Bankalar›n toplad›¤› mevduatlar› krediye dönüfltürmesi temel arac›l›k fonksiyonudur. Banka bu fonksiyonu yerine getirirken mevduat arac›l›¤›yla toplad›¤› kaynaklar› gelir getirecek kullan›mlarda de¤erlendirerek kâr etmeye çal›fl›r. Bankalar aç›s›ndan kaynak toplaman›n maliyeti mevduata ödenen faizdir. Bunun yan›nda yarat›lan kredilerden sa¤lanan faiz geliri ve menkul k›ymetler porföyünün getirisi de bankalar›n temel gelir kaynaklar›d›r. Bankan›n toplad›¤› fonlar›n maliyetinin kaynak kullan›m› arac›l›¤› ile yarat›lan gelirden az olmas› durumunda banka kâra geçmifltir. Banka yönetimi Banka yönetiminin temel sorunlar›n› likidite yönetimi, varl›k yönetimi, yükümlülük yönetimi, özkaynak yönetimi ve risk yönetimi olarak incelemek mümkündür. Likidite yönetimi bankan›n serbest rezerv tutarak kendine sa¤layaca¤› sigorta ile bunun alternatif maliyeti aras›ndaki dengeyi sa¤lamak ve likide ihtiyac› do¤du¤unda bunu karfl›layabilmek amac›yla bankan›n baflvurabilece¤i seçenekler aras›nda en düflük maliyetli olan› tercih etmek olarak de¤erlendirebilir. Bankalar rezervlerinin karfl›layamad›¤› likidite ihtiyaçlar›n› Merkez Bankas›ndan, yurtiçi ve yurt d›fl› di¤er bankalardan ve para piyasalar›ndan borçlanarak karfl›layabilecekleri gibi menkul k›ymet satarak veya kredilerini azaltarak da karfl›layabilirler. Varl›k yönetiminin temel ilkesi düflük riskli, yüksek getirili ve yüksek likiditeye sahip varl›klara yönelmektir. Bu çerçevede bankalar›n en önemli ve en riskli varl›klar› olan kredilerin batma riskini de yönetmeleri gerekir. Yükümlülük yönetimi büyük ölçüde mevduata dayal› kaynak toplayan bankalar›n mevduat› çekici hale getirmek için bankac›l›k hizmetlerini gelifltirmeye çal›flmalar›na dayan›r. Ancak giderek artan oranlarda mevduat d›fl› kaynak kullan›m› da gündeme gelmektedir. Bu anlamda da bankalar›n esasen bu kaynaklar aras›dan düflük maliyetli ve düflük riskli olanlar›n› tercih etmeleri beklenir. 108 Para ve Banka Özkaynak yönetiminin temeli özkaynaklar›n faydas› ile zarar› aras›ndaki dengeyi sa¤layacak ve ayn› zamanda da yasal olarak gereken oranlar›n alt›na düflmeyecek özkaynak oran›n› tutturmakt›r. Özkaynaklar›n faydas› iflas riskine karfl› bankay› koruyan bir hava yast›¤› görevi görmektedir. ‹flas riskini azaltmak için özkaynaklar›n yükseltilmesi di¤er taraftan verili bir varl›k getirisi oran› için özkaynak getiri oran›n› düflürecektir. Risk yönetimi likidite riski, kredi riski, faiz riski, piyasa riski ve kur riskinin azalt›lmas› ilkesine dayan›r. Likidite riski likit fonlara talebin aniden yükselmesi ile ilgilidir. Kredi riski kredilerin geri ödenmeme riskidir. Faiz riski faizlerdeki oynakl›¤›n de¤iflken faizli bilanço kalemlerindeki etkisiyle bankan›n kâr›n› düflürmesidir. Bankalar›n giderek artan oranlarda finansal piyasalarda al›m sat›m yapmalar› oynakl›¤› yüksek olan bu piyasalar›n yaratt›¤› risklere de artan oranda aç›k olmalar› anlam›na gelir. Piyasa riski ticareti yap›lan menkul de¤erlerin veya türev varl›klar›n de¤erinin düflmesi sonucu zarar etme riskidir. Son olarak uluslararas› kaynak kullanan bankalar döviz kurundaki de¤ifliklikler sonucunda oluflabilecek risklere de aç›kt›rlar. Kur riski dövizde aç›k pozisyonu olan bir bankan›n Türk Liras›n›n de¤er kaybetmesi sonucunda zor duruma düflmesidir. 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi 109 Kendimizi S›nayal›m 1. Bir bankan›n bilançosu için afla¤›dakilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Banka bilançosunda toplam varl›klar toplam yükümlülüklere eflittir. b. Banka bilançosu banka fonlar›n›n kaynaklar›n› ve kullan›m›n› gösterir. c. Banka bilançosu bankan›n borçlar›n› ödeme gücünü gösterir. d. Banka bilançosunda aktifler pasiflere eflittir. e. Banka bilançosunda varl›klar yükümlülüklerle özkaynaklar›n toplam›na eflittir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi banka bilançosunun yükümlülükler taraf›nda bulunur? a. Tüketici kredileri b. Menkul k›ymetler c. Repodan sa¤lanan fonlar d. Ticari krediler e. Zorunlu karfl›l›klar 3. Afla¤›daki önermelerden hangisi do¤rudur? a. Vadesiz mevduat bankalar›n fonlar›n›n temel kayna¤›d›r. b. Bankalar›n toplad›klar› fonlar› büyük ölçüde faiz getiren hazine bonosu gibi menkul k›ymetlerde tutmas› beklenir c. Bankalar fonlar›n› daha çok kulland›klar› krediler arac›l›¤› ile toplarlar. d. Vadeli mevduata faiz ödenmedi¤i için bankalar aç›s›ndan düflük maliyetli bir kaynakt›r. e. Bankalar›n mevduat›n›n büyük k›sm› vadeli mevduatt›r. 4. Bir bankadaki hesab›n›za 100 lira yat›rd›¤›n›zda afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflmez? a. Bankan›n yükümlülükleri 100 lira artar. b. Bankan›n varl›klar› 100 lira artar. c. Bankan›n rezervleri 100 lira artar. d. Bankan›n serbest rezervleri 100 lira artar. e. Bankan›n özsermayesi de¤iflmez. 5. Bir bankan›n zorunlu karfl›l›k yükümlülü¤ünü karfl›layacak kadar rezervi yoksa rezerv ihtiyac›n› karfl›lamak için afla¤›dakilerden hangisini yapabilir? a. Repo piyasas›nda ters repo yapabilir. b. K›sa vadeli kredilerini geri ça¤›rabilir. c. Hazine bonosu sat›n alabilir. d. Hisse senedi sat›n alabilir. e. Di¤er bankalar kredi açabilir. 6. Toplam varl›klar›n toplam özkaynaklara oran›na ne ad verilir? a. varl›k oran› b. özkaynak çarpan› c. varl›k çarpan› d. özkaynak oran› e. özkaynak getiri oran› 7. Belirli bir __________ getiri oran› için bankan›n özkaynaklar› __________ bankan›n sahiplerinin getirisi __________ . a. varl›k; düfltükçe; düfler b. varl›k; artt›kça; artar c. varl›k; düfltükçe; artar d. pasif; düfltükçe; artar e. pasif; artt›kça; artar 8. Bir bankan›n de¤iflken faizli varl›klar› de¤iflken faizli yükümlülüklerinden fazla ise faiz oran›ndaki __________ banka kâr›n› __________. a. art›fl; artt›r›r b. art›fl; düflürür c. düflüfl; artt›r›r d. düflüfl; etkilemez e. art›fl; etkilemez 9. Bankalar›n faiz oran›n belirsizli¤i nedeniyle karfl› karfl›ya kald›¤a riske ne ad verilir? a. aç›k pozisyon b. kur riski c. faiz riski d. iflas riski e. vade riski 10. Bir bankan›n varl›klar› aras›nda likiditesi en yüksek olan› hangisidir? a. Tüketici kredileri b. Devlet tahvili c. Özkaynaklar d. Vadesiz mevduat e. Serbest rezervler 110 Yaflam›n ‹çinden 1 “ 25.0 3.0 2.5 20.0 15.0 1.5 10.0 ROE % 2.0 ROA % “ Para ve Banka 1.0 5.0 0.5 0.0 0.0 2002 2004 2006 ROA 2008 2009 Yaflam›n ‹çinden 2 Türk bankac›l›k sektöründe faaliyet gösteren toplam 49 banka bulunmaktad›r. Ancak bu bankalar›n ço¤u aktif büyüklü¤ü aç›s›ndan küçük bankalard›r. Sektörde yo¤unlaflma oran› yüksektir, toplamda en büyük befl banka toplam aktiflerin %60’›na ve en büyük 10 banka ise sektörün aktiflerinin %80’inden fazlas›na sahiptir. 2001 krizi sürecinde batan bankalar banka say›s›n› azalt›rken bankac›l›k sektöründeki yo¤unlaflma oran›n› artt›rd›. (%) 2010 ROE Burada Türk bankac›l›k sektörünün kârl›l›k göstergelerinin 2002 y›l› sonras›ndaki geliflimini görmekteyiz. 2001 krizinden sonra uygulamaya konan “Bankac›l›k Sektörü Yeniden Yap›land›rma Program›” sonras›nda bankac›l›k sektöründe gerçeklefltirilen mali ve operasyonel yeniden yap›land›rma bankac›l›k sektörünün etkinli¤i üzerinde olumlu etkiler yaratm›flt›r. Bu etkinlik art›fl› kârl›l›k oranlar›na da yans›yarak ROA ve ROE oranlar›n›n kriz sonras›nda artmas›na yol açm›flt›r. Sektörün varl›k getiri oran› (ROA) 2002’de %1,3’den 2006’da %2,3’e yükselmifltir. Özsermaye getiri oran› (ROE) ise 2002’de %11’den 2006’da %19’a ç›km›flt›r. Kârl›l›k oranlar›ndaki bu art›fl yabanc› sermayenin de ilgisini çekmifl ve 2005 y›l›ndan sonra sektördeki yabanc› sermayenin pay›n› artt›rm›flt›r. Yabanc› sermayeye sahip bankalar›n bankac›l›k sektörünün toplam varl›klar› içerisindeki paylar› 2005’de % 12 iken 2009’da % 25’e ç›km›flt›r. ” 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ‹lk 5 Banka 54 57 59 58 61 61 60 60 61 60 ‹lk 10 Banka 79 79 81 82 83 84 83 83 83 83 Kaynak: BDDK Sektörde faaliyet gösteren bankalardan 32’si mevduat bankas›d›r (3’ü kamu bankas› olmak üzere) ve aktif büyüklü¤ünün %92,6’s›na sahiptirler. Ayr›ca 13 adet kalk›nma ve yat›r›m bankas› aktiflerin %3,1’ine sahiptir. Bunlar›n d›fl›nda kâr ortakl›¤› senetleri arac›l›¤› ile fon toplayan faizsiz bankac›l›k yapmakta olan 4 adet kat›l›m bankas› aktiflerin %4,3’üne sahiptir. Sektördeki bankalar›n fonksiyonel da¤›l›m›n›n son 10 y›lda pek de¤iflmedi¤i söylenebilir. Mevduat bankalar› kamu, özel ve yabanc› sermayeli bankalar olarak ayr›ld›¤›nda kamu bankalar›n›n sektördeki pay› 2011 y›l› itibariyle %30, özel bankalar›n pay› %50 ve yabanc› bankalar›n pay› da %13’tür. Kat›l›m Bankalar› 3% Kalk›nma ve Yat›r›m 4% Yabanc› Bankalar 13% Kamu Bankalar› 30% Özel Bankalar 50% Bankac›l›k sektörünün derinli¤ine bakarken sektörün aktiflerinin GSYH’ya oran› bir gösterge olarak kullan›l›r. Böylece ülkelerin ekonomik faaliyetlerin üretti¤i de¤ere k›yasla sektörün varl›klar›n›n de¤erini anlamak mümkün olur. Türkiyede bankac›l›k sektörünün aktiflerinin GSYH’ya oran› 2001 krizinden sonra 2004 y›l›na kadar gerileyerek %55’e düflmüfltür. Sektörün derinli¤indeki toparlanma küresel krize ra¤men devam ederek 2010’da 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi 111 Okuma Parças› %91’e ulaflt›. Toplam varl›klar 2000’de T96 Milyar’den 2010 T1047 Milyar’ artm›flt›r. Geliflmifl Avrupa ülkelerine ve di¤er baz› geliflen pazar ekonomilerine oranla bu seviyelerin düflük oldu¤u ve finansal derinleflme aç›s›ndan sektörün geliflime aç›k oldu¤u söylenebilir. 1000 100 90 % 80 900 Aktif/GSYH 800 70 700 60 600 50 500 400 40 30 Toplam varl›klar 20 200 100 10 0 300 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kaynak: BDDK,TCMB 0 AB’nin ‘Demirbank sendromu’ U¤ur Gürses Avrupa öyle görünüyor ki Türkiye’nin 90’l› y›llarda düfltü¤ü ‘Demirbank sendromuna’ kap›lm›fl. Ç›k›fl› olmayan biçimde. 1989 y›l›, kambiyo rejimini liberallefltiren kararlar›n al›narak döviz serbestisinin sa¤land›¤› bir y›ld›. Böylelikle konvertibiliteye ad›m at›lm›flt›. Ayn› y›l mali piyasalar›n Merkez Bankas› eliyle de gelifltirilmeye çal›fl›ld›¤› bir bafllang›çt›. ‹flte o y›l çekilen bir filmde (Medcezir Manzaralar›) Kadir ‹nan›r bir bankan›n fon yönetiminden sorumlu yöneticidir. ‹fle yeni bafllayan Zuhal Olcay’a, f›rsat buldukça ifllerin nas›l yap›laca¤›n› göstermektedir. Herhangi bir anda, “Buradan al, fluraya sat” diyerek de ifl ö¤retmektedir. Ancak gerçek yaflamda, ayn› anda böyle bir risksiz arbitraj olana¤› rastlanabilir de¤ildir. Avrupa Merkez Bankas›, yaklafl›k bir hafta önce, belli teminatlar karfl›l›¤›nda yüzde 1’le üç y›la kadar vadeyle likidite vermeye bafllayaca¤›n› ilan etti. Çarflamba günü bafllayacak. Kabul etti¤i tahvillerde arad›¤› kriterleri de gevfletti. Bankalar›n likidite talebi ola¤anüstü denilebilecek bir boyuta ulaflt› çünkü. Fransa Cumhurbaflkan› Sarkozy’nin “‹talyan hükümeti yüzde 6-7 ile borçlan›rken ‹talyan bankalar› yüzde 1’le (ECB’den) borçlanabilecekler. ‹talyan devletinin ‹talyan bankalar›ndan kamu borcunun bir bölümünü bu düflük oranlardan çevirmelerini isteyebilece¤ini görmek için finans uzman› olmaya gerek yok” demesi, gerçek dünyadan çok yukar›daki filme uygun bir replik gibi duruyor. Oysa ‘koyun’ can derdinde! Avrupa bankalar› için çok zor bir döneme girildi. Bir yandan bilançolar› küçülüyor; çünkü Avrupal› bankalar birbirine borç verirken daha temkinli davran›yor. Bu durum, bankalar için daha fazla likidite ihtiyac› demek. ‹lave likidite ihtiyac› demek, bankalar›n ellerinde bulunan her çeflit tahvilin nakde dönüfltürülmesi demek. Di¤er yandan, Avrupal› bankalar›n ço¤u ilave sermayeye ihtiyaç duyuyor. FT’nin haberine göre, Avrupal› bankalar, portföylerinde bulunan, çevre ülkelere ait (PIIGS) 65 milyar euro tutar›nda hükümet tahvilini azaltm›fl. ‹talyan tahvilini örnek al›rsak, Avrupa Bankac›l›k Otoritesi (EBA) verilerine göre, stres testine al›nan 65 banka, y›l›n ilk dokuz ay›nda portföyünden 39.4 milyar euroluk ‹talyan tahvili azaltm›fl. ECB flimdiye dek bankalar›n elindeki tahvillerin bir bölümünü sat›n ald›, bir bölümü karfl›l›¤›nda da borç vererek likidite sa¤l›yor. ” 112 Para ve Banka Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Giderek tuhaf bir sarmala giriliyor. Bütçe aç›klar› artan ülkeler, bu aç›klar› borçlanma ile kapatmak zorundalar; bu borcu sa¤layacak olan bankalar ise likidite peflindeler. Hatta tersine, bankalar ellerindeki borçlanma araçlar›n› nakde çevirmeye çal›fl›yorlar. Sarkozy’nin kamuoyuna iflaret etti¤i gibi ‘ECB’den % 1’le borç al›p yüzde 6-7 ile tahvile yat›r›p kazanç sa¤lamak’, Avrupa’n›n yeni kurtulufl umudu mu acaba? Avrupa Merkez Bankas›’n›n verilerine göre, bankalar›n elinde bulunan ve yine Avrupa Merkez Bankas›’na gecelik olarak yat›r›lan fonlar›n toplam› 346 milyar euro! Yap›lan hesaba göre, flu anda bunun 300 milyar euroluk bölümü likidite fazlas›. Bu say›lar›n 2008 Ekim ay›ndaki Lehman krizi s›ras›ndaki say›lar›n çok üzerinde oldu¤unu not düflmek gerekiyor. Uluslararas› International Financing Review dergisine göre, ocak ay›nda Euro Bölgesi ülkelerinin yapmak zorunda oldu¤u net kamu borçlanmas› 80 milyar euro. Y›l›n ilk çeyre¤inde ‹talya’n›n 50 milyar euro, ‹spanya’n›n ise 21 milyar euro taze borçlanma yapmay› planlad›¤› not edilmifl. E¤er ‹talya al›c› bulamazsa flubat bafl›ndaki 28 milyar euro, mart bafl›ndaki 16 milyar euroluk geri ödemeler zora girecek. Avrupa öyle görünüyor ki Türkiye’nin 90’l› y›llardaki ‘Demirbank sendromuna’ kap›lm›fl. Ç›k›fl› olmayan biçimde! ECB bankalara borç verecek, bankalar devletlere borç verecek; sonunda devletler bankalara sermaye koyacak. fiuras› kesin, kamu borçlar› bu yollarla bir biçimde eritilecek. Reinhart’›n ‘finansal bast›rma’ dedi¤i yolda ilerliyoruz demektir. Kaynak: Radikal gazetesi, 19/12/2011 1. a 2. c 3. e 4. d 5. b 6. b 7. c 8. a 9. c 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bankac›l›k Sektörü Bilançosu” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bankac›l›k Sektörü Bilançosu” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bankac›l›k Sektörü Bilançosu” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Bankac›l›k” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Likidite Yönetimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özkaynak Yönetimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özkaynak Yönetimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faiz Riski Yönetimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faiz Riski Yönetimi konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bankac›l›k Sektörü Bilançosu” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bankan›n dövizde aç›k pozisyon vermesi bilançosundaki döviz cinsinden varl›klar›n›n döviz cinsinden borçlar›n› karfl›lamayacak seviyede olmas›d›r. Bu durumda bankalar kur riskine aç›k hâle gelirler; TL’nin de¤er kaybetmesi durumunda döviz cinsinden verilen a盤›n TL karfl›l›¤› büyür. Bu durumda bankan›n borçluluk durumu yani a盤› artar. En uç durumda bankan›n toplam varl›klar› kur de¤iflikli¤i sonucunda borçlar›n› karfl›layamayacak duruma gelirse bankan›n batmas› söz konusu olabilir. S›ra Sizde 2 Varlık Zorunlu karşılıklar Serbest rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam Güvenbank Yükümlülük ve Özkaynak 15 Mevduat 150 5 Reeskont kredisi 20 110 Özkaynaklar 10 50 180 Toplam 180 4. Ünite - Bankac›l›k Sektörü ve Banka Yönetimi 113 Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 3 a. Bankan›n bilançosunun ilk hâlinden zorunlu karfl›l›k oran›n›n %10 oldu¤unu anl›yoruz. Bankadan 10 milyon liral›k nakit ç›k›fl› bankan›n toplam rezervlerinin 10 milyon liraya düflmesine yol açar. Bankada kalan 140 milyon liral›k mevduat karfl›l›¤›nda 14 milyon liral›k zorunlu karfl›l›k tutulmas› gerekti¤ine göre bankan›n likidite ihtiyac› 4 milyon lirad›r. Soruda bankan›n bunu reeskont kredisi kullanarak karfl›layaca¤› söylendi¤ine göre bankan›n bilançosu afla¤›daki gibi de¤iflir. Varlık Zorunlu karşılıklar Serbest rezervler Krediler Menkul kıymetler Toplam Güvenbank Yükümlülük ve Özkaynak Mevduat 140 Reeskont kredisi 24 Özkaynaklar 10 14 0 110 50 174 Toplam 174 b. Bankan›n bilançosunun ilk durumuna göre 5 milyon liral›k mevduat girifli bankan›n zorunlu karfl›l›k gere¤ini 15,5 milyon yapar. Bu durumda daha önce sahip olunan serbest rezervlerin üzerine 4,5 milyon daha serbest rezerv girmifl oluyor, yani bankan›n serbest rezervleri 9,5 milyon lira olmufltur. Ancak soruda bankan›n serbest rezervlerinin hepsi ile kredi verece¤i söylendi¤ine göre bankan›n kredileri 9,6 milyon lira artarak 119,5 milyon lira olur. Bilançonun son hâli afla¤›daki gibidir. Güvenbank Varlık Yükümlülük ve Özkaynak Zorunlu karşılıklar 15,5 Mevduat 155 Serbest rezervler 5 Reeskont kredisi 20 Krediler 119,5 Özkaynaklar 10 Menkul kıymetler 50 Toplam 185 Toplam 185 S›ra Sizde 4 Bankalar›n özkaynaklar› varl›k de¤erinin düflüflüne karfl› bir sigorta olman›n yan›nda bankan›n iflas riskine karfl›l›k bir güvencedir. Bu anlamda bankalar›n k›sa dönemli likidite ihtiyaçlar›n› gidermek için özkaynaklar kullan›lmaz. Bir banka özkaynaklar›n› kullanmaya bafllad›ysa batma riski ile karfl› karfl›yad›r. S›ra Sizde 5 a. ROE =ROA x EM Buradan afla¤›daki ifadeye geçilebilir. ROA = ROE/EM = %20/4 =%5= 0,05 b. ROA =Vergi sonras› net kâr / Toplam varl›klar =2,5/toplam varl›klar =0,05 Toplam varl›klar = 2,5 /0,05 = 50 milyon lira c. ROE= Vergi sonras› net kâr /Özkaynaklar = 2,5/Özkaynaklar = %20 =0,2 Özkaynaklar =2,5/0,2 = 12,5 milyon lira Babuflçu fi., (2011). Bankac›l›k sektöründe neler oluyor? http://www.finansgundem.com/yazar/Bankacilik-sektorunde-neler-oluyor/1079 [1/10/2012] Bankac›l›k Düzenleme ve Denetleme Kurumu. (2011). 10 Soruda Yeni Basel Sermaye Uzlafl›s› (Basel-II). http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Basel/125010_Soruda_Basel-II.pdf [1/10/2012] Bankac›l›k Düzenleme ve Denetleme Kurumu. (2011). Türk Bankac›l›k Sektörü Genel Görünümü, Say› 2011/3. Bankac›l›k Düzenleme ve Denetleme Kurumu. (2011). Finansal Piyasalar Raporu, Say› 3. Checchetti, S. G. (2008). Money, Banking and Financial Markets, Second Edition, McGraw Hill Irwin, New York. Hubbard G. (2005). Money, the Financial System, and the Economy, Fifth Edition, Pearson Addison Wesley, Boston. fi›klar, ‹. (2010). Finansal Ekonomi, Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi Yay›n› Kazgan, G. (Türkiye’de Ekonomik Krizler:(1929-2001) Nedenleri ve Sonuçlar› Üzerine Karfl›laflt›rmal› Bir ‹rdeleme, http://kazgan.bilgi.edu.tr/docs/Turkiye.doc [1/9/2012] Mishkin, F.S. (2007). The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Eight Edition, Pearson Addison Wesley, Boston. PARA VE BANKA 5 Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Merkez bankas› bilançosunun büyüklü¤ü ile parasal taban aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek, Para arz›n›n belirlenmesi sürecinde parasal taban ve para çarpan›n›n etkilerini analiz edebilecek, Bir bankan›n nas›l para yaratt›¤›n› ve bankalar ile banka d›fl› kesimin davran›fllar›n›n para arz› süreci üzerindeki etkilerini aç›klayabilecek, Para arz› ve talebi fonksiyonlar›n›n bir araya gelmesi sonucu denge faiz oran›n›n nas›l belirlendi¤ini hesaplayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • • • Banka Rezervleri Dolafl›mdaki Para Aç›k Piyasa ‹fllemleri Zorunlu Karfl›l›k Oran› Nakit Oran› Zorunlu Karfl›l›klar • • • • • Serbest Rezervler Basit Mevduat Çarpan› Para Çarpan› Parasal Taban Para Arz› ‹çindekiler Para ve Banka Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge • PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ • PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ YÖNÜYLE MERKEZ BANKALARI • PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ YÖNÜYLE BANKACILIK SEKTÖRÜ • PARA ÇARPANININ ELDE ED‹LMES‹ • PARA P‹YASASINDA DENGE Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ Para arz› nas›l belirlenmektedir? Kitab›m›z›n birinci ünitesinden de hat›rlayabilece¤iniz gibi, dar tan›ml› para arz› olarak bilinen M1 para arz›n›, finansal sistemin likiditesi en yüksek iki varl›¤› olan dolafl›mdaki para (C) ve vadesiz mevduatlar›n (D) toplam› olarak ifade etmifltik. Bu ünitede, para arz›n› tan›mlamak amac›yla dar tan›ml› para arz› (M1) kullan›lacakt›r. Bu durumda, para arz›n› oluflturan de¤iflkenleri, M1=C+D fleklinde yazabiliriz. Görüldü¤ü gibi para arz› sadece merkez bankas›n›n ihraç edip piyasaya sürdü¤ü emisyon tutar›ndan, bankalar›n kasalar›ndaki paran›n (dolaflmayan paran›n) düflülmesiyle elde edilen dolafl›mdaki para hacminden oluflmamaktad›r. Para arz› tan›m› içerisinde ticari bankalar›n ve bankalar›n müflterilerinin belirledi¤i vadesiz mevduat kalemi de yer almaktad›r. Para arz›n› belirleyen iki temel de¤iflken parasal taban ve para çarpan›d›r. Bir ekonomide para arz›n›n nas›l belirlendi¤ini ve bu süreçte etkili olan ekonomik birimleri fiekil 5.1’de görmek mümkündür. Merkez bankas›, parasal taban üzerinde sekizinci ünitede anlat›ld›¤› gibi tam olmasa bile önemli bir kontrole sahiptir ancak para çarpan›n›n de¤eri merkez bankas›, bankac›l›k sektörü ve banka d›fl› kesimin kararlar›na ba¤l› oluflur. Dolay›s›yla, ald›klar› kararlar ve yapt›klar› tercihler ile ekonomideki para arz› miktar›n› etkileyen üç temel ekonomik birim söz konusudur: • Merkez bankas›: Para politikas›n›n yürütülmesinden sorumludur. • Bankac›l›k sistemi: Bireyler ve kurumlardan mevduat kabul ederek bunlar› krediye dönüfltüren arac› kurulufllard›r. • Banka d›fl› kesim (Mevduat sahipleri): Birikimlerini bankalarda mevduat olarak tutmay› tercih eden bireyler ve kurumlard›r. fiekil 5.1 Parasal Taban Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenmektedir. X Para Çarpan› Merkez Bankas› Bankac›l›k Sistemi Banka D›fl› Kesim taraf›ndan belirlenmektedir. = Para Arz› Para Arz›n›n Belirlenme Süreci Kaynak: Hubbard, R. ve A. P. O’Brien. (2012). Money Banking and the Financial System, New York, Addison Wesley. 116 Para ve Banka PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ YÖNÜYLE MERKEZ BANKALARI SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Bu ünite kapsam›nda amac›m›z parasal büyüklüklerin nas›l türetildi¤ini anlamakt›r. Bir merkez bankas›n›n günlük ifllemleri para arz› sürecinde oldukça önemlidir. Bu süreçte merkez bankas›n›n etkisini daha iyi anlayabilmek için öncelikle merkez bankas› bilançosunu oluflturan aktif ve pasiflerin nas›l de¤iflti¤ini anlamam›z gerekir. Bunun için de merkez bankas› bilançosunun basitlefltirilmifl hâli üzerinde durmakta fayda vard›r. Basitlefltirilmifl hâliyle bir merkez bankas› bilançosu afla¤›da gösterilmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E Varlık L‹M Menkul Kıymetler Reeskont Kredileri Döviz Rezervleri S O R U Merkez Bankası Yükümlülük Dolaşımdaki Para Rezervler D ‹ K K Atemel T Bu alt bölümdeki amac›m›z para arz› sürecinde bir merkez bankas›n›n rolünü ve o merkez bankas›n›n yükümlülü¤ü olan parasal taban›n nas›l de¤iflti¤ini anlamakt›r. Kolayl›k sa¤lamak amac›yla SIRA S‹ZDE Merkez Bankas› bilançosu bölüm içerisinde basitlefltirilmifl hâliyle yer almaktad›r. Bu alt bölümümüzün sonunda yer alan “Merkez Bankalar›n›n Bilançolar›na Ayr›nt›l› Bir Bak›fl: TCMB Analitik Bilançosu Örne¤i” bafll›¤› alt›nda Türkiye Cumhuriyet AMAÇLARIMIZ Merkez Bankas›n›n (TCMB) analitik bilançosuna iliflkin daha ayr›nt›l› bilgi verilmifltir. Bu konuya ilgi duyan ve daha fazla bilgi edinmek isteyen ö¤rencilerimizin öncelikle Fatih Özatay’›n “Parasal ‹ktisat” kitab›n›n üçüncü bölümünü, ard›ndan ise Hülya Ard›ç’›n “1994 ‹ T A P Krizlerinin, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Bilançosunda Yave 2001 Y›l›K Ekonomik ratt›¤› Hareketlerin ‹ncelenmesi” isimli uzmanl›k yeterlilik tezinin özellikle alt›nc› ve yedinci bölümlerini okumalar› oldukça faydal› olacakt›r. N N TELEV‹ZYON Bir merkez bankas›n›n basitlefltirilmifl bilançosunun pasifinde, ayn› zamanda merkez bankas›n›n parasal yükümlülükleri olarak da bilinen, dolafl›mdaki para ve rezervler kalemleri yer almaktad›r. Bunlardan herhangi birisinde veya her ikisinde ‹NTERNET birden meydana gelecek art›fl para taban›n›n da artmas›na yol açacakt›r. Dolafl›mdaki para en basit hâliyle banka d›fl› kesimin elinde tuttu¤u nakit para olarak tan›mlanabilir. Rezervler, serbest rezervler ile zorunlu karfl›l›klar›n toplam›MAKALE na eflittir. Bir önceki ünitede de aç›kland›¤› gibi bankalar, ani mevduat ç›k›fllar› yaflamalar› durumunda mevduat sahiplerine karfl› olan sorumluluklar›n› yerine getirebilmek için toplam mevduatlar›n›n merkez bankas› taraf›ndan belirlenen oran›n› merkez bankas›ndaki rezerv hesaplar›nda tutmak zorundad›r. Merkez Bankas›n›n belirledi¤i bu orana zorunlu karfl›l›k oran›, merkez bankas›nda tutulan bu rezervlere ise zorunlu karfl›l›klar denilmektedir. Banka bilançosu içerisinde likiditesi en yüksek olan varl›k rezervlerdir. Bankalar, ani mevduat ç›k›fllar›n› karfl›lamak veya yat›r›m f›rsatlar›n› de¤erlendirebilecek likit bir kaleme sahip olmak amac›yla merkez bankalar›nca zorunlu tutulan oranlar›n üzerinde de nakit varl›k tutabilirler. Buna serbest rezerv denmektedir. Bir banka, serbest rezervinin bir k›sm›n› kendi kasas›nda nakit olarak bir k›sm›n› da merkez bankas›nda tutabilir. Yukar›da belirtildi¤i gibi bankac›l›k kesiminin kasas›ndaki para ile dolafl›mdaki paran›n toplam› emisyonu verir. Bu durumda, basitlefltiriflmifl merkez bankas› bilançosunun yükümlülük taraf›nda yer alan ‘rezervler’ zorunlu rezervler, bankalar›n serbest rezervlerinin Merkez Bankas›nda tuttuklar› k›sm› ile kendi kasalar›nda tuttuklar› k›s- 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge 117 m›ndan oluflmaktad›r. Baz› gösterimlerde, dolafl›mdaki para yerine emisyon (dolafl›mdaki para ile bankalar›n kasas›n›n toplam›) yer almaktad›r. Bu durumda, rezervler kalemi bankalar›n merkez bankas›nda tuttuklar› serbest rezervler ile zorunlu karfl›l›klar›n toplam›ndan oluflacakt›r. Bu ünitede biz yukar›daki gösterimi tercih ediyoruz. Dolay›s›yla, rezervler kalemi zorunlu rezervler ve bankalar›n serbest rezervlerinin merkez bankas›nda tuttuklar› k›sm› ile kendi kasalar›nda tuttuklar› k›sm›ndan oluflmaktad›r. Merkez bankas› basitlefltirilmifl bilançosunun aktifinde yer alan üç kalem döviz rezervleri, menkul k›ymetler ve reeskont kredileridir. Menkul k›ymetlerin önemli bir k›sm› o ülkenin hazinesinin ihraç etti¤i bono ve tahvillerden oluflmaktad›r. Bilançonun aktifinde yer alan bu iki kalemin de¤erindeki de¤iflmeler önce rezervleri, ard›ndan parasal taban› ve para arz›n› etkilemektedir. Bilançonun pasifinde yer alan dolafl›mdaki paran›n ve serbest rezervlerin bir maliyeti yokken aktifinde yer alan bu iki varl›k faiz getirisi sa¤lamaktad›r. Merkez Bankalar›n›n döviz rezervleri de önemli bir aktif kalemidir. Döviz rezervinin artmas› (azalmas›), para taban›n› art›r›c› (azalt›c›) etki yarat›r. Merkez Bankas› ve Parasal Taban›n Kontrolü Parasal taban (MB), dolafl›mdaki para miktar› (C) ile bankalar›n rezervlerinin (R) toplam›ndan oluflur. Dolafl›mdaki para, ayn› zamanda M1 para arz› tan›m›n›n da bir bileflenidir. Bankalar›n rezervleri ise zorunlu karfl›l›klar ile serbest rezervlerin toplam›ndan oluflmaktad›r. Parasal taban afla¤›daki flekilde hesaplanmaktad›r: MB = C+R Parasal taban ne anlama gelmektedir? ‹ktisatç›lar, parasal taban› merkez bankas›n›n kendi d›fl›ndaki kesimlere, di¤er bir ifadeyle, bankac›l›k kesimine ve banka d›fl› kesimlere karfl› yükümlülü¤ü olarak yorumlarlar. Dolafl›mdaki para, merkez bankas›n›n paray› bulunduran flirketlere ve hane halk›na karfl› yükümlülü¤ünü göstermektedir. Elimizde tuttu¤umuz 200 liral›k bir banknot, Merkez Bankas›n›n bize 200 lira borcu oldu¤u fleklinde yorumlanabilir. Benzer flekilde rezervler de Merkez Bankas›n›n bankac›l›k kesimine karfl› yükümlülüklerini göstermektedir. E¤er bir banka, merkez bankas›ndaki hesab›nda 200 liral›k mevduat bulunduruyorsa Merkez Bankas› bu bankaya 200 lira borçludur. Ça¤dafl merkez bankalar› para politikas›ndaki de¤ifliklikleri yedinci ve sekizinci ünitelerde tart›fl›ld›¤› gibi k›sa vadeli faizleri de¤ifltirerek yapmaktad›rlar. Ders kitaplar›nda ise merkez bankalar›n›n para politikas›ndaki de¤ifliklikleri para arz›n› de¤ifltirerek gerçeklefltirdikleri anlat›lmaktad›r. Asl›nda her ikisi de ayn› kap›ya ç›kmaktad›r. Merkez bankas› faiz haddini istedi¤i düzeyde tutabilmek için para talebine uygun bir para arz› yaratmak zorundad›r. Dolay›s›yla, faiz haddini de¤ifltirdi¤inde para arz› da de¤iflebilmektedir. Bu ünitede para politikas›n›n para arz› üzerinden yürütüldü¤ü kabul edilecektir. Merkez bankas› para arz› üzerinde etkili olabilmek için sekizinci ünitede anlat›lan yöntemleri kullanarak parasal taban› de¤ifltirir. Para arz›n› artt›rmak istiyorsa parasal taban› artt›racak, para arz›n› azaltmak içinse parasal taban› azaltacakt›r. Merkez Bankas›n›n parasal taban üzerinde etkili olmak için baflvurabilece¤i yöntemlerin en önemlisi aç›k piyasa ifllemleridir. Aç›k Piyasa ‹fllemleri: Bir Merkez Bankas›n›n parasal taban› de¤ifltirmek için öncelikli olarak kulland›¤› araç aç›k piyasa ifllemleridir. Merkez Bankalar›, para arz›n› etkin bir flekilde düzenlemek amac›yla, ulusal para karfl›l›¤›nda do¤rudan menkul k›ymet al›m-sat›m›, geri al›m vaadiyle sat›m (ters repo) ve geri sat›m vaa- Aç›k piyasa ifllemleri, merkez bankas›n›n tahvil ve bono piyasas›ndan kamu kesimi menkul k›ymetlerini al›p satmas›d›r. 118 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Para ve Banka diyle al›m (repo) ifllemlerini yapabilirler. Aç›k piyasa al›mlar›nda, bir Merkez Bankas› genellikle hazine menkul k›ymetlerini (tahvil ve bonolar›n›) sat›n alarak parasal taban› artt›r›r. Al›m do¤rudan ise parasal tabandaki art›fl kal›c›, repo fleklindeyse geçici olacakt›r. Aç›k piyasa sat›m› ise parasal taban üzerine tam tersi yönde etki yapacakt›r. Merkez Bankas›n›n parasal taban› geniflletmek amac›yla, aç›k piyasa ifllemleri arac›l›¤›yla 1000 lira de¤erindeki devlet tahvilini piyasadaki Güven Bankas›ndan sat›n ald›¤›n› düflünelim. Burada al›m›n geri sat›m vadiye de¤il de do¤rudan yap›ld›¤›n›, yani geçici de¤il kal›c› bir al›m oldu¤unu kabul ediyoruz. Bu durumda merkez bankas›, tahvillerin bedeli olarak Güven Bankas›na nakit olarak ödemede bulunacak veya hesab›na 1000 lira yat›racakt›r. Her iki koflulda da parasal taban artacakt›r. • Merkez Bankas›, tahvilleri elinde bulunduran kuruma ödemeyi nakit olarak yaparsa emisyonun dolafl›mdaki para k›sm› d›fl›nda kalan k›sm›, yani bizim serbest rezervler içinde gösterdi¤imiz bankalar›n kasas› 1000 lira artacak ve buna ba¤l› olarak parasal taban 1000 lira yükselecektir. • Merkez bankas›, paray› bankan›n merkez bankas›ndaki hesab›na yat›r›rsa bankan›n serbest rezervlerinin kasa d›fl›nda kalan miktar› 1000 lira artacakSIRA S‹ZDE t›r. Farkl› bir ifadeyle Güven Bankas›n›n Merkez Bankas›nda tuttu¤u rezervler 1000 lira yükselecektir. Bu ifllemin öteki taraf› ise elbette Güven Bankas›n›n D Üaktifinde fi Ü N E L ‹ M yer alan rezervlerin ayn› miktarda artmas›d›r. Bu da parasal taban›n 1000 lira artmas›n› sa¤layacakt›r. Dikkat ederseniz nakit ödemede ya da hesaba aktarmada sonuç de¤iflmemektedir: Hem bankan›n serbest reS O R U zervi hem de parasal taban ayn› miktarda artmaktad›r. D ‹ K K A oldu¤u T Bir önceki ünitede gibi, bu ünitede de kullan›lan özet bilanço gösteriminde, sadece o örnek çerçevesinde bafllang›ç durumuna göre de¤iflikli¤e u¤rayan bilanço kalemleri gösterilmektedir. Her durumda de¤ifliklik gösteren kalemlerin aktif ve pasif toplamlar› çift SIRA S‹ZDE kay›t ilkesi gere¤i birbirine eflit olmal›d›r. N N MerkezAMAÇLARIMIZ Bankas›n›n yapt›¤› bu ifllemin bilanço dengesini nas›l de¤ifltirdi¤ini göstermek için T-hesaplar›n› kullanaca¤›z. T-hesaplar, bize bilançoda yer alan kalemlerin bafllang›çtaki de¤erlerine göre nas›l de¤iflti¤ini göstermektedir. Burada unutulK ‹ Tnokta, A P Merkez Bankalar›n›n aç›k piyasa ifllemlerini birden fazla banmamas› gerek ka ile yürüttükleri gerçe¤idir. Bu sebeple, ekonomide bulunan bankalar›n tümünün aktiflerinin ve pasiflerinin toplam›n› yans›tan bankac›l›k sektörünün bilançosundaT E L E V ‹ Ztoplu Y O N olarak gösteren T-hesab›n› kullanmak gerekir. Örne¤imizde, ki de¤ifliklikleri Merkez Bankas› devlet tahvilini Güven Bankas›ndan sat›n alm›flt›. Yani, burada basitlik sa¤lamak amac›yla tek banka üzerinden giderek ifllemlerin sonucunu inceliyoruz. Bu ‹ifllem sonucunda bankac›l›k sisteminin bilançosunda menkul k›ymetler NTERNET kaleminde 1000 liral›k bir azalma olurken, rezervler kalemi 1000 lira artacakt›r. Varlık Menkul Kıymetler Rezervler MAKALE Bankacılık Sistemi -1000 +1000 Yükümlülük Buna karfl›l›k, merkez bankas› bilançosunun aktifinde yer alan menkul k›ymetler kalemi ve ayn› zamanda pasifte yer alan rezerv kalemlerinin ikisi de 1000 lira artm›flt›r. Meydana gelen de¤ifliklikleri de T-hesab› yard›m›yla gösterebiliriz: 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge Varlık Menkul Kıymetler Merkez Bankası +1000 Rezervler Yükümlülük 119 +1000 Benzer flekilde, merkez bankas› parasal taban› azaltmak için aç›k piyasa ifllemlerini kullanarak bankac›l›k kesimine devlet tahvili satabilir. Örne¤in, merkez bankas›n›n Güven Bankas›na 1000 lira de¤erinde hazine tahvili satt›¤›n› düflünelim. Merkez Bankas›, 1000 lira de¤erindeki menkul k›ymeti Güven Bankas›na devredecek; bunun karfl›l›¤›nda Güven Bankas› da rezerv hesab›n›n serbest k›sm›nda bulunan fonlar› ile ödemeyi yapacakt›r. Varlık Menkul Kıymetler Rezervler Bankacılık Sistemi +1000 -1000 Yükümlülük SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Bu ifllemin sonucunda bankac›l›k sisteminin menkul k›ymetler kaleminde 1000 D Ü fi Ü N E L ‹ M liral›k art›fl olurken, rezervleri 1000 lira azalacakt›r. RezervlerinSIRA 1000 lira azalmas›S‹ZDE na ba¤l› olarak parasal taban da ayn› miktarda azalacakt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE Merkez Bankası S O R U S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Varlık Menkul Kıymetler -1000 Rezervler Yükümlülük D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE -1000 N N N N Merkez bankas›n›n parasal taban üzerinde etkili olabilmek amac›ylaD kullanabilece¤i bir ‹KKAT di¤er yöntem reeskont kredileridir. En yal›n tan›m›yla reeskont kredisi, merkez bankas›AMAÇLARIMIZ n›n bankac›l›k sistemine kulland›rtt›¤› kredilere verilen isimdir. Merkez bankas›, reesSIRA S‹ZDE kont kredileri arac›l›¤›yla bankac›l›k sisteminin sahip oldu¤u rezerv düzeyi ve buna ba¤l› olarak parasal taban üzerinde etkili olabilir. Bu yöntem para ve menkul k›ymet piyasalar›K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ n›n geliflmedi¤i dönemlerde merkez bankalar›n›n en önemli politika araçlar›ndan biri olmufltur. Günümüzde ise piyasalar›n geliflmesi, aç›k piyasa ifllemlerinin çok daha esnek ve etkin bir araç olmas› gibi sebeplere ba¤l› olarak reeskont kredisi ifllemleri aktif olarak TELEV‹ZYON ‹ T A Ptaban›n etkikullan›lmamaktad›r. Bu sebeple, reeskont kredisi arac›n› kullanarakK parasal lenmesi konusu bölümümüzde anlat›lmam›flt›r. T E‹Enflasyonun “Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Temel Bilanço Büyüklükleri ve NL ET EV R‹ ZNYEOTN Aç›klanmas›ndaki Göreli Önemi, 1990-2007” isimli N. An›l GÖGEBAKAN ÖNDER’ e ait Uzmanl›k Yeterlilik Tezi http://www.tcmb.gov.tr/kutuphane/TURKCE/tezler/anilgogebakan.pdf adresinden okunabilir. MAKALE ‹NTERNET Merkez Bankalar›n›n Bilançolar›na Ayr›nt›l› Bir Bak›fl: TCMB Analitik Bilançosu Örne¤i MAKALE Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› (TCMB) analitik bilançosu, TCMB bilançosunda (vaziyetinde) yer alan kalemlerin para politikas›n›n iflleyifline uygun bir gruplama alt›nda toplulaflt›r›ld›¤›, ayr›nt›lar› içermeyen, dolay›s›yla da takip edilmesi ve yorumlanmas› kolay bir bilançodur. TCMB Analitik bilançosu TCMB’nin www.tcmb.gov.tr internet sitesi arac›l›¤›yla düzenli olarak yay›nlanmaktad›r. Kitab›m›z›n haz›rlanmas› sürecinde mevcut en güncel de¤erleri içeren afla¤›daki bilan- D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P T E‹ NL TEEVR‹ ZNYEOT N MAKALE ‹NTERNET MAKALE 120 Para ve Banka çoda yer alan de¤erlere de yine bu internet sitesi arac›l›¤›yla ulafl›lm›flt›r. Analitik bilançonun anlafl›lmas› ekonomiyi ve para politikas› uygulamalar›n›n seyrini izlemek isteyen ö¤rencilerimize çok faydal› olacakt›r. Merkez Bankas› Analitik Bilançosu 24.02.2012 (milyon T) Varl›klar 137.949 1. D›fl Varl›klar 158.956 2. ‹ç Varl›klar -21.007 A. Nakit ‹fllemler -7.544 a. Hazine Borçlar› 8.018 b. Bankac›l›k Sektörüne Aç›lan Nakit Krediler 3.685 c. TMSF’ye Krediler 0 d. Di¤er Kalemler -19.247 B. De¤erleme Hesab› -13.462 C. IMF Acil Yard›m Takip Kredileri 0 Yükümlülükler 1. Toplam Döviz Yükümlülükleri A. D›fl Yükümlülükler B. ‹ç Yükümlülükler 2. Merkez Bankas› Paras› A. Rezerv Para a. Emisyon b. Bankalar Mevduat› • Zorunlu Karfl›l›klar • Bankalar Serbest ‹mkân› • Fon Hesaplar› B. Di¤er Merkez Bankas› Paras› a. Aç›k Piyasa ‹fllemleri b. Kamu Mevduat› 137.949 92.671 20.076 72.595 45.277 81.950 52.572 29.215 0 29.215 140 -36.673 -47.659 10.986 TCMB analitik bilançosunun varl›klar› (aktifi) ‘d›fl varl›klar’ ve ‘iç varl›klar’ olmak üzere iki ana kalemden oluflmaktad›r. D›fl varl›klar kalemi, merkez bankas›n›n döviz üzerinden tuttu¤u varl›klar› içermektedir. Bu kalemin içerisinde ‘alt›n mevcudu’, ‘döviz rezervleri’ gibi önemli alt kalemler yer almaktad›r. TCMB bilançosu takip edilirken, d›fl varl›klar kalemindeki de¤iflimler gözden kaç›r›lmamal›d›r. Bu kalemdeki bir art›fl, TCMB’nin aktif kalitesinin yükselmesi fleklinde yorumlanabilir. Varl›klar› oluflturan ikinci kalem olan iç varl›klar kaleminin alt›nda ise TCMB’nin kamuya ve bankalara verdi¤i nakit krediler ile ‘de¤erleme hesab›’ alt kalemleri yer almaktad›r. ‹ç varl›klar kalemini takip ederek TCMB’nin tuttu¤u Hazine tahvil ve bonolar› ile bankac›l›k kesimine kulland›rtt›¤› nakit kredi miktar›ndaki de¤iflmeler gözlenebilir. ‹ç varl›klar kalemi alt›nda gösterilen ‘hazine borçlar›’ TCMB’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›¤› 2001 öncesi dönemde a¤›rl›kl› olarak Hazine’ye do¤rudan aç›lan kredilerden olufluyordu. Bu krediler ‘k›sa vadeli avans’ olarak adland›r›l›yordu. Yedinci ünitede görece¤imiz gibi bir merkez bankas›n›n ba¤›ms›z olmad›¤›n›n önemli göstergelerinden hazineye do¤rudan kredi açmas›d›r. Bunun en önemli sak›ncas›, hele bu tür kredilere bir üst s›n›r yoksa para taban›n›n nerdeyse s›n›rs›z biçimde yükseltmesidir. Bu nedenle para arz› da sürekli artmaktad›r. Sonuçta, bir an- 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge lamda banknot matbaas› sürekli çal›flmakta ve enflasyon azmaktad›r. Tarihte yaflanan hiperenflasyonlar›n arkas›ndaki temel neden budur. 2001 y›l›nda TCMB Kanunu’nda yap›lan de¤ifliklikle TCMB’nin Hazine’ye k›sa vadeli avans açmas› yasaklanm›flt›r. Günümüzde ‘hazine borçlar›’ kalemi a¤›rl›kl› olarak Hazine’nin tahvil ve bonolar›ndan oluflmaktad›r. TCMB’nin birincil piyasadan tahvil ve bono almas› yasakt›r; ikincil piyasada ise al›m ve sat›m yapabilir. ‹ç varl›klar›n di¤er alt kalemi ise ile döviz kurundaki de¤iflmelere ba¤l› olarak d›fl varl›klar ile d›fl yükümlülükler aras›ndaki fark›n lira karfl›l›¤›n›n de¤iflmesinin kaydedildi¤i ‘de¤erleme hesab›’ alt kalemidir. TCMB’nin kendi bast›¤› para birimi olan Türk Liras› d›fl›ndaki bütün yükümlülükleri bilançonun aktifinde yer alan ‘döviz yükümlülükleri’ kalemi alt›nda gösterilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, TCMB’nin yabanc› para birimi cinsinden olan yükümlülüklerinin ‘d›fl yükümlülükler’ ve ‘iç yükümlülükler’ olmak üzere iki ayr› alt kalemde gösteriliyor olmas›d›r. Yukar›da yer alan analitik bilançoda gösterildi¤i gibi merkez bankas›n›n toplam döviz yükümlülükleri ile d›fl yükümlülüklerinin de¤eri farkl›d›r. TCMB’nin yurtiçi yerlefliklere olan döviz borçlar› ‘toplam döviz yükümlülükleri’ kalemi alt›nda ‘iç yükümlülükler’ alt kaleminde gösterilmektedir. Örne¤in, kamu kesiminin TCMB’deki döviz mevduat› ve bankac›l›k sektörünün TCMB’de tuttu¤u döviz cinsinden alacaklar› bu kalemde gösterilmektedir. TCMB’nin yurtd›fl›na olan döviz yükümlülükleri ise ‘d›fl yükümlülükler’ kalemi alt›nda gösterilmektedir. TCMB’nin Türk Liras› cinsinden borçlar› ‘merkez bankas› paras›’ kalemi alt›nda gösterilir. Fiyat istikrar›n›n sa¤land›¤› güçlü bir ekonomide merkez bankas›n›n yükümlülüklerinin a¤›rl›kl› olarak kendi bast›¤› para cinsinden olmas› beklenmektedir. Bu kalem kendi içerisinde ikiye ayr›l›r. ‹lk k›sm›n› ‘rezerv para’ alt kalemi oluflturmaktad›r. ‘Rezerv para’n›n en önemli iki bilefleni ‘emisyon’ ve ‘bankalar mevduat›’d›r. Emisyon, TCMB’nin tedavüle ç›kard›¤› banknotlar›n toplam de¤eri olarak tan›mlanmaktad›r. Bankalar mevduat› kalemi alt›nda ise ünitemizde aç›kland›¤› gibi, bankalar›n merkez bankas›nda tuttuklar› zorunlu karfl›l›klar ve serbest rezervler yer almaktad›r. Emisyon, bankalar›n merkez bankas›ndaki zorunlu karfl›l›klar› ve serbest rezervleri ile banka d›fl› kesimin fon hesaplar›n›n toplanmas› sonucunda ‘rezerv para’ büyüklü¤üne ulafl›l›r. Yukar›da yer alan analitik bilançodan görülebilece¤i üzere fon hesaplar› alt kalemi oldukça küçük bir de¤erdir. Yine bilançoda gözümüze çarpan baflka bir husus ise ünitemiz içerisinde genifl yer alan bulan zorunlu karfl›l›klar alt kaleminin de¤erinin s›f›r olmas›d›r. 2005 y›l›ndan bu yana TCMB’nin analitik bilançosunda zorunlu karfl›l›klar kaleminde yer alan de¤erler bankalar serbest imkanlar› kaleminde yer alan de¤erlerle ortak olarak gösterilmeye bafllanm›flt›r. Analitik bilançonun yükümlülükler k›sm›nda yer alan son kalem ise ‘di¤er merkez bankas› paras›’ kalemidir. Bu kalemin alt›nda birinci olarak ‘aç›k piyasa ifllemleri’ alt kalemi yer almaktad›r. TCMB’nin aç›k piyasa ifllemleri arac›l›¤›yla bankalara k›sa vadeli borç vermesi (k›sa vadeli likidite aktarmas›) durumunda bu alt kalemin de¤eri eksi ile gösterilirken, TCMB’nin bankalardan para çekmesi durumunda art› de¤er alacakt›r. ‘Kamu mevduat›’ alt kalemi ise TCMB’nin kamu kesimine Türk Liras› cinsinden olan yükümlülüklerini göstermektedir. Ünitemizde a¤›rl›kl› olarak ‘para taban›’ kavram›n› kulland›k. Oysa TCMB’nin analitik bilançosunda para taban› yer alm›yor. Bu bir çeliflki mi? Hay›r. Para taban›, TCMB’nin analitik bilançosunda yer alan rezerv paran›n en önemli k›sm›n› oluflturmaktad›r. Para taban› ‘emisyon’ ile ‘bankalar mevduat›’ kalemlerinin toplam›d›r. Zaten, TCMB çeflitli amaçlarla analitik bilançoyu yeniden düzenleyerek kullanabilmektedir. Bu farkl› biçimlerin ço¤unda ‘para taban›’ kavram› önemli bir rol oyna- 121 122 Para ve Banka maktad›r. Mesela, TCMB’nin internet sitesinden ‘veriler/dönemsel veriler’ ba¤lant›s›ndan ulafl›labilecek ‘Haftal›k Bas›n Bülteni’nde yer alan dört farkl› bilanço gösteriminin ikisinin (biri cari kurlarla di¤eri ise sabit kurlarla stand-by anlaflmas› çerçevesinde belirlenmifl Merkez Bankas› bilançosu) merkezinde para taban› vard›r. PARA ARZININ BEL‹RLENMES‹ YÖNÜYLE BANKACILIK SEKTÖRÜ Parasal taban› kontrol etme gücünü elinde bulunduran Merkez Bankas›, para arz›n› etkileyen aktörlerden sadece birisidir. Para arz›n› etkileyen di¤er önemli bir aktör ise bankac›l›k sektörüdür. Bankac›l›k sektörünün para arz›n›n belirlenmesinde oynad›¤› rolü daha iyi anlayabilmek için bankalar›n olmad›¤› bir ekonomide, ekonomik ifllemlerin nas›l yürüyece¤ini hayal edelim. Böyle bir ekonomide çek hesaplar›, kredi kartlar› veya banka rezervleri gibi bankalar›n hayat›m›za dâhil etti¤i kolayl›klar›n hiçbiri olmayacakt›r. Ekonomik birimler her türlü mal ve hizmet al›m›nda nakit para kullanmak zorunda kalacaklard›r. Parasal taban› (MB), dolafl›mdaki para miktar› (C) ile bankalar›n rezervlerinin (R) toplam› olarak bunun yan›nda da (dar tan›ml›) para arz›n› (M1) dolafl›mdaki paran›n (C) ve vadesiz mevduatlar›n (D) toplam›na eflit olarak belirlemifltik. Parasal Taban (MB) = C+R Para Arz› (M1) = C+D Bankalar›n var olmad›¤› bir ekonomide bankalar›n rezerv miktar› ile vadesiz mevduatlar da olmayaca¤› için, bu ekonomide parasal taban ve para arz› birbirine eflit olacakt›r. Baflka bir ifadeyle, yukar›da yer alan eflitliklerde bankalar›n rezerv miktar›n› gösteren R ve vadesiz mevduatlar› gösteren D s›f›ra eflit olaca¤› için parasal taban ve para arz› birbirine eflit olacak ve her iki de¤iflkenin de de¤eri dolafl›mdaki para miktar› C kadar olacakt›r. Örne¤in, bankalar›n olmad›¤› bu ekonomide dolafl›mdaki nakit miktar› 1000 liraya eflitse, parasal taban›n ve para arz›n›n bileflenleri flu flekilde olacakt›r: Bankalar›n Olmad›¤› Bir Ekonomide Parasal Büyüklükler Dolafl›mdaki Nakit Rezervler Vadesiz Mevduatlar MB=C+R M1=C+D = = = = = 1000 0 0 1000 1000 Bankalar›n olmad›¤› ekonomimizde bir gün, bir giriflimcinin bu eksikli¤i fark etti¤ini ve Güvenbank ad›n› verdi¤i ilk ticari bankay› açmaya karar verdi¤ini düflünelim. Buradaki amac›m›z ekonomiye yeni giren bu bankan›n para arz›n› nas›l etkiledi¤ini göstermektir. Bu amaca ulaflmak için bankac›l›k faaliyetleri ile ilgili basitlefltirici varsay›mlarda bulunaca¤›z. Bu varsay›mlar; • Bankac›l›k sisteminde sadece Güvenbank vard›r. • Bankalar sadece vadesiz mevduat fleklinde yükümlülük kabul etmektedir. • Bankalar serbest rezerv tutmamakta, mevduatlar›n %10’luk oran›n› zorunlu karfl›l›k olarak merkez bankas›nda bulundurmakta, geri kalan k›sm›n› ise kredi olarak kulland›rmaktad›rlar. 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge • Bankalar›n kulland›rtt›klar› krediler, bankalara mevduat olarak geri dönmektedir. Yani, bankalar›n kulland›rd›klar› kredilerde nakit s›z›nt›s› olmamakta, kifliler ellerinde nakit bulundurmak yerine bu paray› bankalara mevduat olarak yat›rmay› tercih etmektedirler. Pazartesi Günü: Yeni bankam›z›n kurulmas›yla birlikte ekonomimizde yer alan ekonomik birimlerin paralar›n› nakit olarak bulundurmak yerine mevduat olarak yat›rabilecekleri bir yerleri olmufltur. Bu ekonomide var alan toplam para miktar›n›n 1000 lira oldu¤unu hat›rlayal›m. Bankac›l›k sisteminde nakit s›z›nt›s› olmad›¤›, yani kiflilerin ellerindeki nakdin tamam›n› bankalara mevduat olarak yat›rd›klar› varsay›m›na ba¤l› olarak ekonomik birimlerin ellerinde bulundurduklar› 1000 lira nakit paran›n tamam›n› yeni aç›lan bankaya mevduat olarak yat›rmaya karar verdiklerini düflünelim. Bankan›n aç›l›fl›n› yapt›¤› ve mevduat kabul etmeye bafllad›¤› ilk ifllem gününün kolayl›k sa¤lamak amac›yla haftan›n ilk günü olan pazartesi oldu¤unu kabul edersek ilk ifllem gününde piyasada bulunan 1000 lira bankaya yat›r›lacakt›r. Bu ifllem sonucunda bankan›n bilançosu afla¤›daki gibi olacakt›r. Varlık Rezervler Zorunlu Karşılıklar Serbest Rezervler Güvenbank +100 +900 Yükümlülük Vadesiz Mevduatlar +1000 Esas ilgi alan›m›z olan parasal taban ve para arz› de¤iflkenlerinin Pazartesi günü gerçekleflen bu ilk ifllem gününün ard›ndan ald›¤› de¤erlere ise afla¤›daki gibi olacakt›r; Pazartesi Günü ‹tibariyle Parasal Büyüklükler Dolafl›mdaki Nakit Rezervler Vadesiz Mevduatlar MB=C+R M1=C+D = = = = = 0 1000 1000 1000 1000 Bankan›n oldu¤u ve olmad›¤› iki durumu karfl›laflt›rd›¤›m›zda, parasal taban›n ve para arz›n›n de¤erlerinde bir de¤ifliklik olmad›¤› görülmektedir. Parasal taban ve para arz› hala birbirine eflit ve 1000 lira de¤erindedir. Buna karfl›l›k, bu iki de¤iflkenin bileflenlerinden olan dolafl›mdaki paradan vadesiz mevduatlara ve rezervlere do¤ru bir kay›fl gerçekleflmifltir. Sal› Günü: Bankalar, mevduat toplay›p kredi da¤›tan arac› kurumlard›r. ‹kinci ifllem gününde, bankam›z›n toplad›¤› 1000 lira mevduat›n merkez bankas›nda tutmak zorunda oldu¤u 100 liral›k zorunlu karfl›l›k d›fl›nda kalan k›sm›n›n tümünü, yani 900 liral›k k›sm›n› piyasaya kredi olarak verdi¤ini varsayal›m. Bankan›n ikinci ifllem gününün ard›ndan oluflan yeni bilançosunda aktif k›sm›nda yer alan rezervlerin bir k›sm› kredilere kaym›flt›r. Varlık Rezervler Zorunlu Karşılıklar Serbest Rezervler Krediler Güvenbank +100 0 +900 Yükümlülük Vadesiz Mevduatlar +1000 123 124 Para ve Banka Bankadan krediyi çekenlerin krediyi çektikleri ilk gün bu krediyi harcamaya zamanlar›n›n kalmad›¤›n› ve tutar›n tamam›n› nakit olarak tuttuklar›n› varsayal›m. Bu durumda dolafl›mdaki nakit miktar›m›z 900 lira artacakt›r. Buna ba¤l› olarak parasal tabanda afla¤›da gösterilen de¤iflmeler olacakt›r. Sal› Günü ‹tibariyle Parasal Büyüklükler Dolafl›mdaki Nakit Rezervler Vadesiz Mevduatlar MB=C+R M1=C+D = = = = = 900 (0+900) 100 1000 1000 1900 Bu noktada parasal taban hâlâ 1000 lira iken para arz› 1900 liraya ç›km›flt›r. Ekonomimizde, Güvenbank›n kuruluflu öncesi para arz› miktar›m›z 1000 lirad›r. Güvenbank›n kuruluflundan hemen iki gün sonra ise para arz› miktar› 1900 liraya ç›km›flt›r. Bu art›flta merkez bankas›n›n hiçbir etkisi yoktur. Bankalar temel ifllevleri olan mevduat toplama ve kredi da¤›tma görevlerini yerine getirirken para yaratan kurumlard›r. Burada dikkat edilmesi gereken olgu fludur: Bankalar›n yaratt›¤› para, bankalar taraf›ndan matbaalarda bast›r›lm›fl ve piyasaya sürülmüfl bir para de¤ildir. Bankalar›n yaratt›¤› para mevduatlardan ve muhasebe kay›tlar›ndan oluflmaktad›r ve bankalar taraf›ndan yarat›lan bu paraya kaydi para veya banka paras› denilmektedir. Çarflamba Günü: Güvenbank taraf›ndan verilen krediler para arz›n› daha da artt›racak ifllemlerin de tetikleyicisi olacakt›r. fiimdi para arz›ndaki bu art›fl›n kayna¤›na bakal›m. Bankan›n verdi¤i 900 lira kredi karfl›l›¤› kredi kullananlar›n ellerindeki nakit miktar› 900 lira artm›flt›r. Krediyi alan kifliler bu parayla baz› harcamalar yapacaklard›r. Bu durumda para baflkalar›n›n eline geçecektir. Bir kere daha bu ekonomide kiflilerin nakit tutmak yerine ellerindeki paran›n tamam›n› bankaya mevduat olarak yat›rd›klar›n› varsayal›m. Bu durumda 900 lira ilave nakdin tamam› mevduat olarak bankaya yat›r›lacakt›r. Çarflamba günü meydana gelen mevduatlardaki bu art›fl Güvenbank›n toplam mevduat ve rezerv miktar›n› da etkileyecektir. 900 lira yeni mevduat yat›r›ld›ktan sonra bankan›n bilançosu afla¤›daki gibi de¤iflir: Varlık Rezervler Zorunlu Karşılıklar Serbest Rezervler Krediler Güvenbank +190 +810 +900 Yükümlülük Vadesiz Mevduatlar Parasal büyüklükler ise; Çarflamba Günü ‹tibariyle Parasal Büyüklükler Dolafl›mdaki Nakit Rezervler Vadesiz Mevduatlar MB=C+R M1=C+D = = = = = 0 1000 1900 1000 1900 +1900 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge Perflembe Günü: Bir sonraki ad›m›n mevduatlardaki bu art›fl›n krediye dönüfltürülmesi oldu¤unu tahmin etmek zor olmasa gerek. Bankan›n bilançosunda 1900 lira vadesiz mevduat bulunmaktad›r. Bu ekonomide geçerli zorunlu karfl›l›k oran›n›n 0,10 oldu¤unu bir kere daha hat›rlayal›m. Banka 1900 × 0.10= 190 lira zorunlu rezerv tutacak ve toplad›¤› mevduat›n geriye kalan›n› kredi olarak de¤erlendirmek istedi¤inden daha önce açt›¤› kredilere ek olarak 810 lira daha kredi açacakt›r. Dördüncü ifllem günü olan perflembe gününde verilen bu kredilerin ard›ndan bankan›n bilançosunda meydana gelen de¤ifliklikler afla¤›da gösterilmifltir. Varlık Rezervler Zorunlu Karşılıklar Serbest Rezervler Krediler Güvenbank +190 +0 +1710 Yükümlülük Vadesiz Mevduatlar +1900 Parasal büyüklükler ise; Perflembe Günü ‹tibariyle Parasal Büyüklükler Dolafl›mdaki Nakit Rezervler Vadesiz Mevduatlar MB=C+R M1=C+D = = = = = 810 190 1900 1000 2710 Bu noktada her ne kadar parasal taban hâlâ 1000 lirada sabit kalm›fl olsa da kulland›r›lan yeni kredilerin dolafl›mdaki nakit miktar›n› artt›rmas›na ba¤l› olarak para arz› da artm›flt›r. Perflembe gününden sonra da bu iflleyifl ayn› flekilde ifllemeye devam edecektir. Banka kredi verecek, verdi¤i bu krediler bankaya mevduat olarak geri dönecek, banka bu mevduatlar›n›n zorunlu karfl›l›k oran› kadar›n› ay›rd›ktan sonra elinde kalan serbest rezerv miktar› kadar tekrar kredi verecektir. Nakit s›z›nt›s› olmad›¤› varsay›m›na ba¤l› olarak bankan›n verdi¤i krediler bankaya mevduat olarak geri dönecek ve bu döngü bankan›n elindeki serbest rezerv miktar› tükenene kadar devam edecektir. Ekonomide bir tek bankan›n oldu¤u bu modelde bizim için önemli olan bir bankan›n nas›l para yaratabildi¤ini göstermekti. Gördü¤ümüz gibi bankan›n mevduat toplay›p bu mevduat› krediye dönüfltürdü¤ü her bir aflaman›n ard›ndan parasal taban sabit kalm›fl ancak para arz› artm›flt›r. Bu süreç, bankac›l›k sisteminin tutmak istedi¤i serbest rezerv miktar› fiilen elde tutulan serbest rezerv miktar›na eflitleninceye kadar, üç aflamada ele ald›¤›m›z para arz›ndaki art›fl süreci devam edecektir. Örne¤imizde, bankac›l›k sisteminin serbest rezerv tutmak istemedi¤ini varsaym›flt›k. Bu durumda, bu süreç serbest rezerv miktar› s›f›ra düflünceye kadar devam edecektir. Banka kredi verirken ayn› zamanda para yaratm›flt›r; yarat›lan bu paraya kaydi para veya banka paras› denilmektedir. Mevduat Yarat›lmas›: Çok Say›da Banka fiimdi ele alaca¤›m›z örnekte merkez bankas›n›n ve birden çok bankan›n bulundu¤u bir ekonomik ortamda para arz›n›n nas›l belirlendi¤ini ortaya koymaya çal›flaca¤›z. Bir önceki örne¤imizde kulland›¤›m›z (i) nakit s›z›nt›s›n›n olmamas›, (ii) zo- 125 126 Para ve Banka runlu karfl›l›k oran›n›n %10 olmas› ve (iii) serbest rezerv bulundurmama varsay›mlar›m›z bu örne¤imizde de geçerlili¤ini sürdürmektedir. ‹lk ifllem günümüz olan pazartesi günü, parasal taban› ve buna ba¤l› olarak para arz› miktar›n› artt›rmak isteyen merkez bankas›n›n, A bankas›ndan 1000 lira de¤erinde menkul k›ymet ald›¤›n› düflünelim. Bu ifllem sonucunda, A bankas›n›n merkez bankas›na olan borcu 1000 lira artm›fl olacakt›r. Bu art›fla ba¤l› olarak bankan›n bilançosunun aktifinde 1000 liral›k bir art›fl gözlenecektir. Banka, merkez bankas›ndan 1000 lira borçlanarak müflterilerine kredi vermek için kullanabilece¤i rezervlerini 1000 lira artt›rm›flt›r. Varlık Menkul Kıymetler Rezervler Zorunlu Karşılıklar Serbest Rezervler A Bankası -1000 Yükümlülük +0 +1000 A bankas› serbest rezerv kaleminde yer alan bu 1000 liran›n tamam›n› kredi olarak kulland›racakt›r. Krediyi alan kifli bu paray› mal veya hizmet sat›n al›m›nda kullanacakt›r. Krediyi kullanan kiflinin al›flverifl yapt›¤› flirketin B bankas›nda hesab› oldu¤unu düflünelim. Nakit s›z›nt› olmad›¤› varsay›m›na ba¤l› olarak A bankas›n›n kulland›rd›¤› kredinin tamam› B bankas›na mevduat olarak yat›r›lacakt›r. Bu ifllem sonucunda B bankas›n›n bilançosundaki de¤iflme afla¤›daki gibi olacakt›r: Varlık Rezervler Zorunlu Karşılıklar Serbest Rezervler B Bankası +100 +900 Yükümlülük Vadesiz Mevduatlar +1000 B bankas›n›n bilançosundaki de¤iflimleri gösteren T-hesab›ndan da görüldü¤ü gibi, B bankas› 1000 liral›k mevduat art›fl›n›n 100 liras›n› zorunlu karfl›l›k olarak ay›racak ve geri kalan 900 liray› kredi olarak verecektir. Verilen bu kredi C bankas›nda hesab› olan bir kifliden mal veya hizmet al›m› için harcand›¤›nda, 900 liran›n tamam› C bankas›ndaki hesaba yat›racakt›r. C bankas› da vadesiz mevduatlar kaleminde meydana gelen 900 liral›k art›fl›n %10 zorunlu karfl›l›k oran› kadar›n› ay›r›p 810 liray› kredi olarak kulland›rtacakt›r. Bu ifllem sonucunda C bankas›n›n bilançosunda yaflanacak olan de¤iflim afla¤›da gösterilmifltir. Varlık Rezervler Zorunlu Karşılıklar Serbest Rezervler C Bankası +90 +810 Yükümlülük Vadesiz Mevduatlar +900 C bankas›n›n zorunlu karfl›l›klar› ay›rd›ktan sonra verdi¤i kredi D bankas›na vadesiz mevduat olarak yat›r›lacakt›r ve D bankas› da bu mevduatlar›n zorunlu karfl›l›k olarak ay›rmak zorunda oldu¤u k›s›m ay›r›p serbest rezerv olarak kalan 729 liras›n› kredi olarak verecektir. Bu süreç bankac›l›k sisteminin elinde serbest rezerv kalmay›ncaya kadar devam edecektir. 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge 127 Bu noktada, merkez bankas›n›n 1000 lira de¤erindeki menkul k›ymet almas›na ba¤l› olarak B bankas›nda 1000 lira, C Bankas›nda 900 lira, D bankas›nda 810 lira ve E bankas›nda 729 lira mevduat oluflmufltur. Bir baflka ifadeyle 1000 lira de¤erinde menkul k›ymet al›m› neticesinde, zorunlu karfl›l›k oran›n›n %10 oldu¤u bir ekonomik ortamda, bu dört bankadaki mevduat art›fl›n›n toplam› 3439 lira olmufltur. Para arz›n›, dolafl›mdaki para ile vadesiz mevduatlar›n toplam› olarak tan›mlad›¤›m›za göre, vadesiz mevduatlardaki art›fla ba¤l› olarak para arz› da 3439 lira artm›flt›r. Tablo 5.1 merkez bankas›n›n aç›k piyasa ifllemleri arac›l›¤›yla 1000 lira de¤erinde menkul k›ymet al›m›n›n bankac›l›k sistemi üzerindeki etkilerini bütün olarak göstermektedir. Mevduatlardaki Art›fl Kredilerdeki Art›fl Zorunlu Rezervlerdeki Art›fl 0 1000 0 Sal› 1000 900 100 Çarflamba 900 810 90 Perflembe 810 729 81 729 .. . 656.1 .. . 72.9 .. . 10,000 10,000 1000 Aflama Pazartesi Cuma .. . Toplam Bu tabloya göre, bafllang›çta merkez bankas›n›n sisteme enjekte etti¤i 1000 lira, 10.000 lira de¤erinde mevduat yaratm›flt›r. Yani, zorunlu karfl›l›k oran›n›n 0.10 olarak belirlendi¤i bir ekonomik ortamda, bankac›l›k sisteminin bilançosuna giren her bir liral›k ek rezerv, mevduatlar› 10 lira artt›rarak para miktar›n› 10 kat artt›rmaktad›r. Bankac›l›k sisteminin yaratt›¤› kaydi paran›n miktar›n› kaydi para çarpan› veya mevduat çarpan› dedi¤imiz bir formül arac›l›¤›yla hesaplayabiliriz. Mevduat Çarpan› Merkez bankas›n›n aç›k piyasa ifllemlerini (veya reeskont kredilerini) kullanarak yaratt›¤› her bir liral›k rezerv art›fl› karfl›s›nda, bankac›l›k sistemi mevduatlar›n› ne kadar artt›rabilir? Bu soruya cevap verebilmek için mevduat çarpan›n› hesaplamam›z gerekecektir. Mevduat çarpan›n›n hesaplan›fl›n› aç›klamak için öncelikle bankac›l›k sisteminin tek bir bankadan olufltu¤u birinci örne¤imize dönelim. Sistemin tek bir bankadan meydana gelmesi durumunda, herkes o bankay› kullanmak zorunda kalacakt›r. Bu durumda bir kifliden, baflka bir kifliye ödeme yap›lmas› sonucunda bankadan para ç›kmayacak, bu ödeme bankan›n kendi hesaplar› aras›nda para transferi fleklinde gerçekleflecektir. Böyle bir ortamda, banka yöneticisinin ani mevduat kaç›fllar›ndan kayg›lanmas›na gerek kalmayacakt›r. A bankas›n›n serbest rezerv tutmad›¤› ve banka d›fl› kesimin kesinlikle nakit bulundurmad›¤› varsay›mlar›na devam edersek bankan›n rezerv miktar›, mevduat miktar› ile zorunlu karfl›l›k oran›n›n, rD , çarp›m›na eflit olacakt›r. Zorunlu karfl›l›klar› RR ve mevduatlar› D ile gösterirsek rezerv düzeyi afla¤›daki flekilde hesaplan›r: RR = rD . D (1) Mevduatlarda meydana gelen her art›fl, zorunlu karfl›l›k miktar›n›, art›fl›n zorunlu karfl›l›k oran› ile çarp›lmas› sonucu elde edilen miktar kadar de¤ifltirecektir. Tablo 5.1 Bankalar›n Kaydi Para Yaratma Süreci 128 Para ve Banka ∆RR = rD . D ∆ sembolu, delta olarak okunmaktad›r ve de¤iflim miktar›n› ifade etmek için SIRA S‹ZDE kullan›l›r. fiimdi bafllang›çta sordu¤umuz soruya geri dönersek; Rezervlerde meydana gelen bir birimlik art›fl karfl›s›nda mevduatlar ne kadar artacakt›r? Yukar›da D Ünolu fi Ü N E Leflitli¤i ‹M yer alan (2) kullanarak bu soruya afla¤›daki flekilde cevap verebiliriz: SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M ∆D = S O R U AMAÇLARIMIZ 1 ⋅ ∆RR rDS O R U (3) Örne¤imizde,D bankalar›n serbest rezerv tutmad›klar›n› varsaym›flt›k. Rezervlerin toplam› ‹KKAT zorunlu karfl›l›klar ile serbest rezervlerin toplam›na eflittir. Serbest rezervlerin olmad›¤› bir ortamda rezervlerin tamam› zorunlu karfl›l›klara eflit olacakt›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE (2) N N SIRA S‹ZDE Rezervlerde meydana gelen her bir liral›k art›fl, mevduatlar› (1/rD ) kat artt›racakt›r. Bu AMAÇLARIMIZ katsay›ya basit mevduat çarpan› denilmektedir. Sadece bir bankan›n bulundu¤u örne¤imizde zorunlu karfl›l›k oran› 0,10 idi. Bu durumda basit mevduat çarpan› (1/0.10) =10’a eflit olacakt›r. Yani, örne¤imizin bafl›nda yarat›lan 1000 liral›k rezervinK sonucunda 10,000 lira mevduat yarat›lacakt›r. ‹ T A P Bankac›l›k sisteminde birden fazla bankan›n bulundu¤u ikinci örne¤imizde ise Tablo 5.1’de görebilece¤imiz gibi C bankas›ndan itibaren, mevduat art›fl› da dâhil olmak üzere, yer alan her bir de¤er ayn› sütunun bir üst sat›r›nda yer T E L Esütunlarda V‹ZYON alan de¤erin (1-rD ) ile çarp›m› kadar artmaktad›r. Örne¤imizde, zorunlu karfl›l›k oran› (rD ) 0,10’a. (1-rD )=0.90’a eflittir. Buna ba¤l› olarak C bankas› 900 liral›k mevduat yaratm›flken D bankas› 900×0,90=810 liral›k mevduat yaratm›flt›r. Bir sonraki ‹ N TEE Rbankas› NET aflamada ise 810 × 0,90=729 lira de¤erinde mevduat yaratm›flt›r. Bu durumda, sisteme giren bir liral›k rezerv art›fl›n›n yaratt›¤› mevduat miktar› afla¤›daki serinin toplam› ile elde edilir: K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE MAKALE [1+ (1-rD ) + (1-rD )2 + (1-rD )3 +...] Matematik derslerimizden elde etti¤imiz bilgilerle bu serinin sonucunu (1/rD ) oldu¤unu söyleyebiliriz (‹ki ifadeyi birbirine eflitleyip içler-d›fllar çarp›m› yaparsan›z, bu denkli¤i türetebilirsiniz). Görüldü¤ü gibi bankac›l›k sisteminin tek bir bankadan olufltu¤u ilk örne¤imizden elde etti¤imiz mevduat çarpan› ile bankac›l›k sisteminin birden fazla bankadan olufltu¤u ikinci örne¤imiz sonucunda elde etti¤imiz mevduat çarpan› eflittir. Ünitemiz içerisinde flimdiye kadar merkez bankas›n›n parasal taban› etkileyerek para arz›n› nas›l de¤ifltirdi¤ini ve bankac›l›k sisteminin para arz› üzerindeki etkilerini gördük. Dikkat edilebilece¤i gibi, her örne¤imizde basitlefltirici varsay›mlar›n bir k›sm›n› kald›rarak yolumuza devam ediyoruz. Mevduat çarpan›n› aç›klad›¤›m›z basit modelde bankalar›n serbest rezerv tutmak istemedikleri ve banka d›fl› kesimin elinde bulundurmak istedi¤i nakit miktar›n›n s›f›r oldu¤u varsay›mlar›n› yapm›flt›k. Gerçek hayatta ise bankac›l›k kesimi likidite yönetimi kapsam›nda serbest rezerv ve banka d›fl› kesim de nakit bulundurur. Serbest rezerv oran›n›n s›f›r›n üzerinde olmas› ve banka d›fl› kesimin nakit bulundurmas›, kaydi para yaratma sürecinden s›z›nt›lar olarak kabul edilebilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 1 Milli piyangodan 100 bin lira kazand›¤›n›z› ve bu paray› bankadaki vadesiz mevduat hesaSIRA S‹ZDE b›n›za yat›rd›¤›n›z› ve ayn› gün merkez bankas›n›n da hesab›n›z›n bulundu¤u bankadan 100 bin lira de¤erinde devlet tahvili ald›¤›n› düflünelim. Zorunlu karfl›l›k oran›n›n %10 olD Ü fi Ü N Ebu L ‹ Miki eylemden hangisi daha çok kaydi para yaratacakt›r. mas› durumunda, S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge PARA ÇARPANININ ELDE ED‹LMES‹ Parasal taban büyük ölçüde merkez bankas› taraf›ndan kontrol edilmekteyken toplam para arz› miktar› parasal taban›n belirli bir kat› kadard›r. Toplam para arz› miktar›n› parasal taban ile iliflkilendirmemizi sa¤layan çarpan›n de¤erini bulmak için ünitemizde flimdiye kadar aç›klamaya çal›flt›¤›m›z çeflitli eflitliklerden faydalanaca¤›z. Para arz› miktar›n› M1 ve parasal taban› MB ile gösterirsek çarpan›n (m) de¤erine afla¤›daki eflitlikle ulafl›r›z: M1 = m × MB Çarpan› bulmam›zda yard›mc› olacak de¤iflkenler aras›ndaki iliflkiler flu flekildedir: Para arz› dolafl›mdaki para (C) ve vadesiz mevduatlar›n (D) toplam›na eflittir. Parasal taban ise dolafl›mdaki para ile bankac›l›k sisteminin rezervlerinin (R) toplam›na eflittir. Rezervler ise zorunlu karfl›l›klar (RR) ile serbest rezervlerin (ESR) toplam›ndan oluflmaktad›r. Bu iliflkileri basit eflitlikler hâlinde alt alta yazarsak: M1 = C+D, Para arz› = Dolafl›mdaki para + Vadesiz mevduatlar MB = C+R, Parasal taban = Dolafl›mdaki para + Rezervler R = RR+SR, Rezervler = Zorunlu karfl›l›klar + Serbest rezervler (5) (6) (7) Yukar›da verdi¤imiz eflitlikler tek bafllar›na sadece muhasebe kay›tlar›n› tutmam›za yard›mc› olurlar. Biz ise bu eflitlikleri bir araya getirerek bankalar›n ve banka d›fl› kesimin davran›fllar›n›n para arz› üzerindeki etkilerini aç›klamaya çal›flaca¤›z. Bankalarla bafllayal›m. Bildi¤imiz gibi bankalar›n merkez bankas›nda bulundurduklar› zorunlu karfl›l›k miktar›, merkez bankas›n›n belirledi¤i zorunlu karfl›l›k oran›na (rD) ba¤l›d›r. Buna karfl›l›k, serbest rezervlerin tutulma miktar› iste¤e ba¤l›d›r ve bankalar serbest rezerv tutman›n fayda ve maliyetine ba¤l› olarak mevduatlar›n›n ne kadar›n› serbest rezerv olarak tutacaklar›na kendileri karar verirler. Serbest rezervlerin maliyeti, bu rezervler tutulmay›p da kredi olarak verilselerdi elde edilecek ama serbest rezerv olarak tutulduklar› için mahrum kal›nan faiz getirisi ile rezerv olarak tutulmalar› sonucunda (merkez bankas›nca faiz ödemesi yap›l›yorsa) elde edilen faiz aras›ndaki farka eflittir. Faydas› ise mevduatlardan ani bir ç›k›fl olmas› durumunda bankan›n ödeme yapabilme gücüne sahip olmas›d›r. Faiz oranlar›n›n yüksek oldu¤u ekonomik ortamlarda bankalar daha az serbest rezerv tutmak isterlerken mevduat ç›k›fllar›n›n artaca¤›ndan duyulan kayg› büyüdükçe serbest rezerv tutma oranlar› artacakt›r. Bankalar›n ellerinde tutmak istedikleri serbest rezerv miktar›n›, mevduatlar›n›n bir oran› olarak ifade etti¤imizde bu oran serbest rezerv oran› olarak adland›r›lmakta ve (e) ile gösterilmektedir. Zorunlu karfl›l›k oran› ve serbest rezerv oran›n› kullanarak (7) nolu eflitli¤i afla¤›daki flekilde tekrar yazabiliriz: R = rD + e . D R = (rD + e) . D (8) Basitlik sa¤lamak amac›yla banka d›fl› kesimin, vadesiz mevduatlar›n›n belirli bir oran› kadar nakit talep etti¤ini kabul edelim. Bu durumda nakit talebini, C = c.D (9) fleklinde ifade edebiliriz. Bu eflitlikte c nakit oran›n› göstermektedir. Banka d›fl› kesimin ne miktarda nakit tutaca¤›na iliflkin karar› da nakit tutman›n fayda ve mali- 129 130 Para ve Banka yetine ba¤l› olarak verilecektir. Nakit tutman›n maliyeti, nakit yerine ayn› miktarda mevduat hesab› aç›lmas› hâlinde elde edilecek ama nakit tutuldu¤u için mahrum kal›nan faiz getirisidir. Faydas› ise nakit tutman›n riskinin düflük likiditenin ise yüksek olmas›d›r. Faiz oranlar› yükseldikçe nakit tutma iste¤i azalacakt›r. Ancak alternatif yat›r›m araçlar›n›n risklerinin artt›¤› veya likiditelerinin düfltü¤ü ortamlarda nakit tutma iste¤i artacakt›r. Bütün bunlar› bir araya getirdi¤imizde eflitlik (6)’da verilen parasal taban› afla¤›daki flekilde yeniden yazabiliriz: MB = C + R MB= c . D + (rD + e) . D MB=(c + rD + e) . D (10) Bizim için önemli olan para arz› miktar› ile parasal taban aras›ndaki iliflkidir. Bu iliflkiye ulaflmak için (10) numaral› eflitli¤i mevduata göre düzenlersek: D= 1 × MB c + rD + e (11) Yukar›daki eflitlik, mevduat miktar›n›, nakit oran›, zorunlu karfl›l›k oran›, serbest rezerv oran› ve para taban› ile iliflkilendirmektedir. Bu eflitlik çerçevesinde, söz konusu oranlar de¤iflmedi¤i sürece, parasal tabandaki art›fl mevduat› da art›racakt›r. Bu oranlar›n de¤iflmedi¤i durum için bu eflitli¤i, (3) nolu eflitlikte oldu¤u gibi de¤iflimler cinsinden yazabiliriz: ∆D = 1+ c × ∆MB c + rD + e (11a) Bankac›l›k sisteminin serbest rezerv bulundurmad›¤› ve nakit oran›n›n s›f›r oldu¤unu varsayarsak bu eflitlik bize (3) nolu eflitlik ile elde etti¤imiz mevduat çarpan›n›n ayn›s›n› vermektedir. M1 para arz›n›n dolafl›mdaki para ve vadesiz mevduatlar›n toplam›na eflit (M1=C+D) oldu¤unu bir kere daha hat›rlayal›m. (9) nolu eflitlikte ise dolafl›mdaki para miktar›n›n, nakit oran› ile mevduatlar›n çarp›m›na eflit oldu¤unu (C=c.D) belirtmifltik. Buna ba¤l› olarak para arz›n› afla¤›daki flekilde yazabiliriz: M1=(c × D)+D = (1+c) × D (12) (11) nolu eflitli¤in her iki taraf›n› da (1+c) ile çarparsak D × (1 + c) = 1+ c × MB r -e+c D × (1+ c)= M1 oldu¤u için de M1 = 1+ c × MB rD + e + c (13) yazabiliriz. Ünitemizin ilk bafllang›c›nda para arz›n›n parasal çarpan ile parasal taban›n çarp›lmas› ile belirlendi¤ini belirtmifltik. Buna ba¤l› olarak yukar›daki eflitlikte parasal taban›n (MB) önünde yer alan terim para çarpan› olarak adland›r›lmaktad›r. 131 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge Afla¤›daki verilere ba¤l› olarak istenenleri cevaplay›n›z. Dolafl›mdaki Para Vadesiz Mevduatlar Zorunlu rezervler Banka Rezervler 1700 lira 1400 lira 1400 lira 1400 lira SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Nakit oran›n›, parasal taban›, para çarpan›n› ve para arz› de¤erlerini hesaplay›n›z. D ‹ K K A Tba¤l› olarak Para çarpan›, bir ekonomide para arz› miktar›n›n dört de¤iflkene olufltu¤unu göstermektedir. Bunlardan birincisi parasal taband›r. Parasal taban büyük ölçüde merkez bankas› taraf›ndan kontrol edilmektedir.SIRA Bankac›l›k sektörü S‹ZDE ve banka d›fl› kesimin davran›fllar›n›n de¤iflmedi¤i bir ortamda, parasal taban›n art›fl› para arz›n› artt›racakt›r. AMAÇLARIMIZ ‹kinci de¤iflkenimiz zorunlu karfl›l›k oran›d›r ve merkez bankas› taraf›ndan belirlenir. Üçüncü de¤iflkenimiz serbest rezerv oran›d›r ve bankac›l›k sektörü taraf›ndan belirlenir. Merkez bankas›n›n parasal taban› sabit tuttu¤u bir ortamda, zorunK ‹ T A birinde P lu rezerv oran› (rD) ve serbest rezerv oran› (e) de¤iflkenkenlerinden veya her ikisinde birden meydana gelecek art›fl, para çarpan›n›n de¤erini küçülterek para arz›n› azaltacakt›r. T E L E V ‹ Zbelirlenen YON Son de¤iflkenimiz ise banka d›fl› kesimin kararlar›na ba¤l› olarak nakit oran›d›r (c). Nakit oran›, çarpan formülümüzün hem pay›nda hem de paydas›nda yer almaktad›r. Bu sebeple nakit oran› ile çarpan aras›ndaki iliflkiyi ilk bak›flta dile getirmek kolay de¤ildir. ‹NTERNET Banka d›fl› kesimden bir kifli, bankada bulunan mevduat›n› çekip nakit olarak tutmaya bafllarsa dolafl›mdaki para miktar›n› artt›racak ve rezerv miktar›n› azaltacakt›r. Bankac›l›k kesiminin rezervlerindeki her bir birimlik art›fl›n, bir birimden MAKALE fazla mevduat art›fl›na yol açt›¤›n› biliyoruz. Benzer bir flekilde rezervlerdeki bir birimlik azal›fl, mevduatlarda ve kaydi para yaratma sürecinde bir birimden fazla azal›fla yol açacakt›r. Di¤er yandan dolafl›mdaki para miktar›ndaki (C) bir birimlik art›fl, para arz›n› (M1=C+D) sadece bir birim artt›racakt›r. Bu iki etkiyi bir araya getirdi¤imiz zaman, para taban› sabitken nakit oran›n›n yükselmesiyle oluflan dolafl›mdaki para miktar› art›fl›n›n para arz›n› azaltaca¤›n› söyleyebiliriz. Yani, rezervlerdeki azal›fla ba¤l› olara para arz›ndaki azalma, dolafl›mdaki para miktar›ndaki art›fla ba¤l› olarak para arz›ndaki artmadan daha büyük olacakt›r. D‹KKAT N N S‹ZDE Basit mevduat çarpan› ile para çarpan› aras›ndaki temel farkl›l›klarSIRA nelerdir? PARA P‹YASASINDA DENGE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Para arz›nda meydana gelen de¤iflikliklerin ekonomiyi nas›l etkiledi¤ini aç›klayabilmek için, para piyasas› dengesinin nas›l sa¤land›¤›n› ve neden de¤iflti¤ini anlaS O R U mam›z gerekmektedir. Benzer bir flekilde, para politikas› de¤iflikliklerinin ekonomi üzerinde yarataca¤› etkilerin anlafl›lmas›nda ilk ad›m para talebinin anlafl›lmas›d›r. Para talebinin nas›l olufltu¤unu ve bu talebi etkileyen faktörlerin neler oldu¤uD‹KKAT nu bilirsek para arz›ndaki de¤iflikliklerin ekonomi üzerindeki etkilerini daha rahat aç›klayabiliriz. SIRA S‹ZDE Bu bölümde öncelikle para talebi kavram› üzerinde durulacak ve ard›ndan para talebi ve arz›n›n bir araya gelerek denge faiz oran›n› nas›l belirledi¤i aç›klanacakt›r. Para arz› de¤iflikliklerinin ekonomi üzerindeki etkilerinin tart›fl›lmas› ile böAMAÇLARIMIZ lümümüz sonland›r›lacakt›r. SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 132 Para birimi cinsinden ölçülen para miktar›na nominal para miktar› denilmektedir Nominal Para Talebi: Ekonomik birimlerin farkl› amaçlarla ellerinde bulundurmak istedikleri nakit para veya ödeme arac› olarak kullanabilece¤imiz para benzeri di¤er varl›klar›n toplam› olarak tan›mlayabiliriz. Para ve Banka Bir ekonomide tüm bireylerin ve kurumlar›n hemen harcanabilir durumda bulundurmak istedikleri para sto¤una para talebi denir. Dolay›s›yla, burada ‘para’ de¤iflim amac›yla kullan›lan parad›r. Ekonomik birimlerin bulundurmak istedi¤i para miktar›n› belirleyen üç faktör vard›r: • Fiyat düzeyi, • Faiz oran›, • Reel Gelir. Fiyat Düzeyi: Fiyatlarda meydana gelecek bir art›fl, ayn› miktar mal ve hizmeti sat›n alabilmek için daha fazla miktarda para gerektirece¤i için, nominal para talebiyle fiyatlar aras›nda do¤ru yönlü ve oransal bir iliflki söz konusu olacakt›r. E¤er fiyat düzeyi %10 artacak olursa yan›m›zda tafl›mak isteyece¤imiz nominal para miktar› da %10 artacakt›r. Örne¤in, haftal›k olarak ulafl›m ve ö¤len yeme¤i için harcad›¤›m›z para 50 lira ise o hafta için yan›m›zda tafl›mak isteyece¤imiz para miktar›, baflka bir ifadeyle para talebimiz de 50 lira olacakt›r. Haftal›k ulafl›m ve yemek giderlerimizin fiyat›nda %20’lik bir art›fl olursa para talebimizde oransal olarak artacak ve 60 lira olacakt›r. Sabit fiyatlarla (örne¤in 2000 y›l›n›n fiyatlar›yla) ölçülen para miktar›na reel para miktar› denir. Para talebinin hesaplanmas›nda genel olarak reel para talebini esas al›r›z. Reel para talebi nominal para talebinin fiyat düzeyine bölünmesi ile bulunur ve paran›n sat›n alma gücünü gösterir. Yukar›daki örne¤imizle konuyu aç›klamaya devam edecek olursak fiyat düzeyi %20 artt›¤›nda tutulan para miktar›n› da %20 artt›r›yorsak reel para talebimiz sabit kalm›fl anlam›na gelmektedir. Yani, yeni oluflan fiyatlarla birlikte 60 lira ile sat›n alabildi¤imiz mal veya hizmet miktar›, fiyat art›fl›ndan önce 50 lira alabildi¤imiz mal ve hizmet miktar› ile ayn›d›r. Reel para talebi miktar›m›z fiyat düzeyinden ba¤›ms›zd›r. Reel Gelir: Bireylerin ve flirketlerin tutmak istedikleri para miktar›, harcamalar›na ba¤l›d›r. Gelirle harcamalar aras›nda do¤ru yönlü bir iliflki vard›r. Bununla ba¤lant›l› olarak bir ekonomide gelir artt›kça harcamalar artacak, harcamalardaki art›fla ba¤l› olarak para talebi de artacakt›r. Haftal›k olarak ulafl›m ve ö¤len yeme¤i için harcad›¤›n›z paran›n 50 lira oldu¤unu varsayd›¤›m›z örne¤imizde, fiyatlar›n sabit kald›¤›n› ve gelirimizin yükseldi¤ini düflünelim. Gelirdeki art›fla ba¤l› olarak daha fazla harcamaya ve bu harcamalarda kullanmak üzere daha fazla para talep etmeye bafllayacaks›n›zd›r. Benzer bir flekilde bir ülkenin millî geliri artt›¤› zaman o ekonomide talep edilen para miktar›n›n da artmas› beklenmektedir. Faiz Oran›: Ekonominin temel prensiplerinden biri; bir varl›¤›n f›rsat maliyeti artt›kça ekonomik birimlerin o varl›¤›n ikamesini bulma aray›fllar›n›n artaca¤›d›r. Bu prensip “para” için de geçerlidir. Para tutman›n alternatif maliyeti artt›kça di¤er koflullar sabit olmak üzere, reel para tutma talebi azalmaktad›r. Paran›n alternatif maliyeti nedir? Bu maliyeti, para tutarak elde etti¤imiz faiz getirisi (s›f›r) ile para yerine baflka bir varl›k tutmam›z durumunda elde edece¤imiz faiz getirisi aras›ndaki fark olarak belirleyebiliriz. Örne¤in, 1000 liral›k bir nakdi bankaya mevduat olarak yat›r›p faiz geliri elde etmek yerine cüzdan›m›zda tafl›rsak mevduat hesab›ndan elde edebilece¤iniz faiz gelirinden vazgeçmifl oluruz. Bu da bize bir maliyet yükleyecektir. Faiz oranlar›n›n düflük oldu¤u bir ortamda kaybedilen faiz kazanc› anlam›ndaki maliyet düflük olacakt›r. Ancak faiz oranlar› yükseldikçe maliyet de yükselecektir. Bu nedenle faiz oranlar› ile para talebi aras›nda negatif yönlü bir iliflki oldu¤unu söyleyebiliriz. Faiz oran› yükseldikçe para talebi azalacak, faiz oranlar› azald›kça para talebi artacakt›r. 133 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge Para talebi miktar›n› etkileyen bu üç faktörü bir araya getirerek elde tutulmak istenen para miktar›n›n belirleyenlerini gösteren nominal para talebi eflitli¤ine ulafl›r›z. Bu eflitlik, talep edilen para miktar›n›n (Md), gelirin (Y ) ve faiz oran›n›n (i ) fonksiyonu oldu¤unu ve para talebi ile fiyatlar genel düzeyi (P ) aras›nda oransal ve do¤ru yönde bir iliflki oldu¤unu ifade etmektedir. Md = P × L (i,Y) L (i,Y) ’nin de¤eri faiz oran› artt›kça düflmekte ve gelir düzeyi artt›kça artmaktad›r. Fiyatlar genel düzeyi ile tutmak istedi¤imiz para talebi aras›nda oransal bir iliflki vard›r. Bu oransal iliflkiyi bir kere daha aç›klamak kar›fl›kl›¤a sebep olmamak aç›s›ndan önemlidir. Bu amaçla, ekonomideki faiz oranlar›n›n ve kiflilerin gelirlerinin sabit kald›¤› bir ortamda fiyatlar genel düzeyinin iki kat artt›¤›n› düflünelim. ‹nsanlar›n günlük ihtiyaçlar›n› gidermek için ihtiyaç duyacaklar› paran›n miktar› ve tutmak istedikleri para miktar› da iki kat artacakt›r. Para talebini belirli bir miktardaki paray› tutmak yerine reel sat›n alma gücünü likit flekilde tutmak olarak de¤erlendirirsek nominal para talebini gösteren yukar›daki eflitli¤i afla¤›daki flekilde yazabiliriz. Md/P = L(i,Y) Bu eflitlik reel para talebini göstermektedir. Para Talebi E¤risi: Para talebi e¤risi, para tutmay› etkileyen di¤er bütün faktörler sabitken, talep edilen reel para miktar› ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösterir. fiekil 5.2’de faiz oranlar› ile ters yönlü bir iliflki içerisinde olan, yani negatif e¤imli olan para talebi e¤risi gösterilmektedir. Faiz oranlar› artt›¤› zaman (di¤er koflullar sabitken) para tutman›n alternatif maliyeti de artar ve para talebi azal›r. Faiz oranlar›, i0 düzeyinden i1 düzeyine ç›kt›¤› zaman, para talebimiz azalarak M0’dan M1’e gitmektedir. Bu durum para talebi e¤rimizin üzerinde yukar›ya do¤ru kayma fleklinde gösterilmifltir. Benzer bir flekilde faiz oranlar› düflerse para tutman›n alternatif maliyeti de azal›r ve para talebi artar. Bu durum, para talebini ifade eden MD e¤risi (do¤rusu) üzerinde afla¤›ya do¤ru okla gösterilmifltir. Görüldü¤ü gibi, faiz oranlar›n›n düzeyinden, düzeyine düflmesi durumunda para talebimiz artarak M1’den M2’ye gitmektedir. Para talebi e¤risi (MD), gelir ve fiyatlar genel düzeyi sabitken bireylerin tutmak istedikleri para miktar› ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösterir. Faiz oran› para tutman›n alternatif maliyetidir ve faiz oran›ndaki de¤ifliklikler e¤ri üzerinde afla¤›ya ve yukar›ya do¤ru kaymalara sebep olur. Faiz Oran› (yüzde) fiekil 5.2 Para Talebi E¤risi Faiz oran›ndaki art›fl›n etkisi Faiz oran›ndaki azal›fl›n etkisi i1 i0 i2 MD M1 M0 M2 Para Miktar› 134 Para ve Banka Faiz oranlar›ndaki de¤iflim d›fl›nda para talebimizi etkileyen di¤er faktörlerin devreye girmesi durumunda ise para talebi e¤rimiz sa¤a veya sola do¤ru kayar. Farkl› bir ifadeyle, ayn› faiz haddine daha fazla (sa¤a kay›fl) ya da daha az (sola kay›fl) para talebine karfl› gelir. Para talebi ile gelir ve fiyatlar aras›nda do¤ru yönlü bir iliflki vard›r. Reel gelirimizdeki azalma para talebini de azalt›r ve para talebi e¤rimizi M 0D konumundan sola do¤ru kayarak M 2D konumuna getirir. Reel gelirimizdeki art›fla ba¤l› olarak daha fazla harcama yapaca¤›m›z için, daha fazla para talebinde bulunuruz. Bu ise para talebi e¤risinin MD 0 konumundan sa¤a do¤ru kayarak D M1 konumuna gelmesine neden olacakt›r. Tekrar hat›rlatmakta yarar var: Gelirdeki azal›fl›n ya da art›fl›n para talebi üzerindeki etkisini incelerken para talebini etkileyen di¤er faktör olan faiz haddini sabit tutmak gerekmektedir. Bu çerçevede, fiekil 5.3’teki oklar›n sabit faiz haddine karfl› geldi¤ini düflünebilirsiniz. Para Talebi E¤risinin Yer De¤ifltirmesi Faiz Oran› (yüzde) fiekil 5.3 M2D M0D MD1 Para Piyasas›nda Denge ve Faiz Oran›n›n Belirlenimi ‹kinci ünitede faiz haddinin tahvil arz›n›n ve talebinin eflitlenmesi sonucunda belirlendi¤i durumlar› inceledik. Bu ünitede ise faiz haddinin para arz›n›n ve talebinin eflitlenmesi sonucunda belirlenmesini ele al›yoruz. Para arz› ve talebi birlikte, para piyasas›nda dengeyi oluflturarak ekonominin önemli fiyatlar›ndan biri olan faiz oran›n› belirlerler. Para piyasas›nda denge, para arz› ile para talebinin birbirine eflit oldu¤u noktada belirlenecektir. fiekil 5.4’de para talebi ve para arz› e¤rilerimiz ile para piyasas›nda denge flart›n› gösteren kesiflme noktalar› yer almaktad›r. Para arz› e¤risi (Ms), para tutmay› etkileyen di¤er bütün faktörler sabitken para arz› stoku ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösterir. Para arz› ile faiz oranlar› aras›ndaki bu pozitif yönlü iliflkiyi aç›klayabilmek için, para çarpan›n›n belirlenimi sürecinde önemli rol oynayan serbest rezerv miktar› ile faiz oranlar› aras›ndaki iliflkiyi hat›rlamakta fayda vard›r. Ekonomide faiz oranlar› yükselmeye bafllad›¤›nda, bankalar aç›s›ndan serbest rezerv tutman›n alternatif maliyeti artacakt›r. Benzer bir flekilde faiz oranlar› yükselmeye bafllay›nca, banka d›fl› kesim için nakit tutman›n alternatif maliyeti yükselecektir. Alternatif maliyet artt›kça, di¤er koflullar sabit olmak üzere, sabit rezerv ve nakit tutma oranlar› azalacakt›r. Para çarpan›n›n hesaplan›fl›nda bu iki de¤iflkendeki azalman›n para çar- 135 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge pan›n›n de¤erini artt›rd›¤›n› göstermifltik. Para çarpan›n›n de¤erindeki art›fla ba¤l› olarak para arz› da artacakt›r. Bu sebeple, para arz› ile faiz oranlar› aras›ndaki iliflkiyi gösteren para arz› e¤rimiz pozitif e¤imli çizilmifltir. Para arz› ile para talebi (D) noktas›nda birbirine eflitlenecek ve bu noktada denge faiz oran› belirlenecektir. Faiz oranlar›n›n, denge faiz oran›n›n üstüne ç›kt›¤› bir noktada para arz›, para talebinden büyük olacakt›r. Bireylerin servetlerini para ve faiz getirisi sa¤layan tahvil olarak tuttuklar›n› düflünelim. Para arz›n›n para talebinin üzerine ç›kmas› neticesinde bireylerin ellerindeki para miktar›, tutmak istedikleri para miktar›ndan fazla olacakt›r. Bu durumda, bireyler tutmak istedikleri miktar›n üzerindeki parayla faiz getirisi olan tahvil sat›n alacaklard›r. Tahvil piyasas›nda talep art›fl›na ba¤l› olarak tahvil fiyatlar› artacak ve buna ba¤l› olarak faiz oran› düflmeye bafllayacakt›r (tahvilin fiyat› ile faizi aras›nda ters yönlü iliflki oldu¤unu hat›rlay›n). Faiz oranlar›ndaki bu düflüfl faiz oran› denge faiz oran›na dönünceye ve para talebi ile para arz› eflitleninceye kadar devam edecektir. Bu analizi yaparken para arz›n›n hiç de¤iflmedi¤ine dikkat edin. Afla¤›da para arz›n›n de¤iflti¤i durumda denge faiz haddinin de de¤iflece¤ini görece¤iz. Benzer bir flekilde, faiz oran› denge faiz oran›n›n alt›na düflerse piyasada bulunan para arz› elde tutulmak istenen para talebini karfl›layamayacakt›r. Böyle bir ortamda, ekonomik birimler para taleplerini karfl›lamak için ellerinde bulunan tahvillerini satarak nakit ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya çal›flacaklard›r. Tahvil piyasas›nda arz art›fl›na ba¤l› olarak fiyatlar düflecek ve faiz oran› yükselmeye bafllayacakt›r. Faiz oranlar›n›n yükselmesiyle para talebimiz azalacakt›r. Para talebindeki bu azalma para talebi ve para arz› eflitleninceye kadar devam edecektir. Faiz Oran› (yüzde) fiekil 5.4 Para Piyasas›nda Denge Arz Fazlas› MS i1 D i0 i2 Talep Fazlas› MD M1 M0 M2 Para Miktar› Bir merkez bankas›n›n yürüttü¤ü aç›k piyasa ifllemleri ve bankac›l›k sistemine kulland›rtt›¤› reeskont kredileri, merkez bankas›n›n bilançosunu de¤ifltirmekte ve dolay›s›yla parasal taban ve para arz› üzerinde etkili olmaktad›r. Merkez bankas›n›n para arz›n› kullanarak ekonominin genelini nas›l etkileyebildi¤ini göstermek için merkez bankas›n›n geniflletici ve daralt›c› para politikas› izledi¤i iki ayr› örne¤i fiekil 5.5’i kullanarak takip edelim. 136 Para ve Banka ‹lk olarak merkez bankas› taraf›ndan izlenen genifllemeci bir para politikas›n›n, para piyasas› ve denge faiz oran› üzerindeki etkilerini inceleyelim. Bafllang›ç aflamas›nda para piyasas› D0 noktas›nda dengededir. Bu denge noktas›nda piyasadaki toplam para stoku 150 lira ve denge faiz oran› %8 olarak belirlenmifltir. Merkez bankas› uzmanlar›n›n para çarpan›n›n de¤erini 5 olarak hesaplad›klar›n› varsayal›m. Merkez bankas› genifllemeci bir para politikas› izleyerek faiz oranlar›n› %4 düzeyine indirmek istiyorsa parasal taban›n de¤erini 10 lira artt›racakt›r. Yani, piyasadaki bankalardan 10 lira de¤erinde devlet tahvili alacak veya bankalara 10 lira tutar›nda reeskont kredisi kulland›racakt›r. Parasal tabandaki bu de¤iflim parasal çarpan›n 5 olmas› nedeniyle para arz›n›n 50 lira artmas›yla sonuçlanacakt›r. Para arz›ndaki bu art›fla ba¤l› olarak para arz› e¤risi M0S ’dan, M2S ’ye sa¤a do¤ru kayacakt›r. Görüldü¤ü gibi, merkez bankas›n›n genifllemeci bir politika izlemesi sonucunda faiz oranlar› düflmüfltür. ‹kinci olarak merkez bankas› taraf›ndan izlenen daralt›c› bir para politikas›n›n, para piyasas› ve denge faiz oran› üzerindeki etkilerini görelim. Merkez bankas› enflasyonun artaca¤› kayg›s›n› tafl›yorsa daralt›c› bir para politikas› ile faizleri artt›rmak ve buna ba¤l› olarak toplam talep miktar›n› kontrol alt›nda tutarak enflasyonist bask›y› k›rmak isteyecektir. Bu amaçla parasal taban› 10 lira azaltmay› amaçlad›¤›n› düflünelim. Merkez bankas› bankac›l›k sektörüne 10 lira de¤erinde devlet tahvili satar. Bankac›l›k sektörünün rezervlerindeki azalmaya ba¤l› olarak parasal taban ve para arz› azalacakt›r: Para arz› e¤rimiz M0S ’dan, M2S ’ye sola do¤ru kaym›fl, faiz oranlar› yükselmifltir. Para Arz›ndaki De¤iflimlerin Faiz Oran› Üzerindeki Etkileri Faiz Oran› (yüzde) fiekil 5.5 M1S M0S M2S D1 12 D0 8 D2 4 MD 100 150 200 Para Miktar› Para arz›ndaki de¤iflikliklerin ekonomi üzerindeki etkisini aç›klamaya çal›flan girifl niteli¤indeki bu alt bölümün ard›ndan, kitab›m›z›n, “Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmas›” ismini tafl›yan bir sonraki (alt›nc›) ünitesinde, para politikas›nda gerçeklefltirilen de¤iflikliklerin ekonomik faaliyetleri etkileme biçimi ve kanallar› ayr›nt›l› bir flekilde incelenecektir. 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge 137 Özet N A M A Ç 1 Merkez bankas› bilançosunun büyüklü¤ü ile parasal taban aras›ndaki iliflki Bu ünitedeki temel sorumuz bir ülkede para arz›n›n nas›l belirlendi¤idir. Para arz›n›n belirlenme sürecinde üç temel ekonomik birim söz konusudur. Bunlar: Merkez bankas›, bankac›l›k sistemi ve banka d›fl› kesimdir. Para arz›n› belirleyen iki temel de¤iflken ise parasal taban ve para çarpan›d›r. Merkez bankas› para taban›n› büyük ölçüde kontrol edebilirken para çarpan›n›n de¤eri merkez bankas›, bankac›l›k sektörü ve banka d›fl› kesimin kararlar›na ba¤l› olarak belirlenir. Bir merkez bankas›n›n parasal taban› nas›l etkiledi¤ini görebilmek için bankan›n bilançosuna iliflkin temel de¤iflkenleri tan›mam›z gerekmektedir. Basitlefltirilmifl hâliyle merkez bankas› bilançosunun pasifinde, dolafl›mdaki para ve rezervler kalemleri yer almaktad›r. Bunlar›n herhangi birisinde veya her ikisinde birden meydana gelecek art›fl, para taban›n›n da artmas›na yol açacakt›r. Dolafl›mdaki para en basit hâliyle banka d›fl› kesimin elinde tuttu¤u nakit para olarak tan›mlanabilir. Rezervler ise serbest rezervler ile zorunlu karfl›l›klar›n toplam›na eflittir. Bankalar, ani mevduat ç›k›fllar› yaflamalar› durumunda mevduat sahiplerine karfl› olan sorumluluklar›n› yerine getirebilmek için toplam mevduatlar›n›n merkez bankas› taraf›ndan belirlenen oran›n› merkez bankas›ndaki rezerv hesaplar›nda tutmak zorundad›r. Merkez bankas›n›n belirledi¤i bu orana zorunlu karfl›l›k oran›, merkez bankas›nda tutulan bu rezervlere ise zorunlu karfl›l›klar denilmektedir. Bankalar, ani mevduat ç›k›fl›n› karfl›lamak veya yat›r›m f›rsatlar›n› de¤erlendirebilecek likit bir kaleme sahip olmak amac›yla merkez bankalar›nca zorlanan oranlar›n üzerinde de nakit varl›k tutabilirler. Buna serbest rezerv denmektedir. Merkez bankas› basitlefltirilmifl bilançosunun aktifinde yer alan iki kalem ise menkul k›ymetler ve reeskont kredileridir. Bilançonun aktifinde yer alan bu iki kalemin de¤erinde yer alan de¤iflmeler önce rezervleri ard›ndan parasal taban› ve para arz›n› etkilemektedir. N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Para arz›n›n belirlenimi sürecinde parasal taban ve para çarpan›n›n etkileri Para çarpan›, bir ekonomide para arz› miktar›n›n dört de¤iflkene ba¤l› olarak olufltu¤unu göstermektedir. Bunlardan birincisi parasal taband›r. Parasal taban büyük ölçüde merkez bankas› taraf›ndan kontrol edilmektedir. Bankac›l›k sektörü ve banka d›fl› kesimin davran›fllar›n›n de¤iflmedi¤i bir ortamda, parasal taban›n art›fl› para arz›n› artt›racakt›r. Merkez bankas› taraf›ndan belirlenen zorunlu karfl›l›k oranlar› ve bankac›l›k sektörü taraf›ndan belirlenen serbest rezerv oranlar› birlikte rezerv miktar›n› belirlerler. Merkez bankas›n›n parasal taban› sabit tuttu¤u bir ortamda, zorunlu rezerv oran› ve serbest rezerv oran› de¤iflkenkenlerinden birinde veya her ikisinde birden meydana gelecek art›fl, para çarpan›n›n de¤erini küçülterek para arz›n› azaltacakt›r. Yine para çarpan› ve parasal taban aras›ndaki iliflkiden yola ç›karak banka d›fl› kesimin elinde bulundurdu¤u nakit miktar›n›n artmas› sonucunda para arz›n›n azalaca¤›n› söyleyebiliriz. Para arz› ve talebi fonksiyonlar›n›n bir araya gelmesi sonucu denge faiz oran›n›n belirlenmesi Para arz› ve talebi birlikte, para piyasas›nda dengeyi oluflturarak ekonominin önemli fiyatlar›ndan biri olan faiz oran›n› belirlerler. Para talebi e¤risi, para tutmay› etkileyen di¤er bütün faktörler sabitken talep edilen reel para miktar› ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösterir. Para arz› e¤risi ise, para tutmay› etkileyen di¤er bütün faktörler sabitken para arz› ile faiz oran› aras›ndaki iliflkiyi gösterir. Para arz› ile para talebinin birbirine eflit oldu¤u noktada para piyasas› dengede olacakt›r ve bu dengeye ba¤l› olarak faiz oran› belirlenecektir. Bu denge noktas›n›n istikrarl› bir denge noktas› oldu¤u ve faiz oran›n›n herhangi bir sebeple bu noktadan ayr›lmas› durumunda tekrar bu noktaya do¤ru yönelece¤i kabul edilir. 138 Para ve Banka Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 10 milyon liral›k aç›k piyasa ifllemleri sat›fl›n›n oldu¤u bir ekonomide parasal taban›n ne kadar düfltü¤ünü do¤ru bir flekilde gösterir? a. 10 milyon lira çarp› para çarpan› b. 10 milyon lira bölü para çarpan› c. 10 milyon lira art› para çarpan› d. 10 milyon lira eksi para çarpan› e. 10 milyon lira 5. Afla¤›dakilerden hangisi parasal tabandan dolafl›mdaki paran›n ç›kar›lmas› durumunda elde edilen de¤iflkeni do¤ru flekilde gösterir? a. Rezervler b. Reeskont kredileri c. Repo d. Ters Repo e. Kasa Mevcudu 2. Afla¤›dakilerden hangisi merkez bankas›n›n ticari bir bankaya 2 milyon lira reeskont kredisi kulland›rmas› durumunda, merkez bankas›n›n bilanço kalemlerinde meydana gelecek de¤ifliklikleri do¤ru bir flekilde göstermektedir? a. Reeskont kredisinde 2 milyon liral›k bir art›fl ve banka rezervlerinde 2 milyon liral›k bir art›fl b. Reeskont kredisinde 2 milyon liral›k bir art›fl ve banka rezervlerinde 2 milyon liral›k bir azal›fl c. Reeskont kredisinde 2 milyon liral›k bir azal›fl ve banka rezervlerinde 2 milyon liral›k bir art›fl d. Reeskont kredisinde 2 milyon liral›k bir azal›fl ve banka rezervlerinde 2 milyon liral›k bir azal›fl e. Reeskont kredisinde 1 milyon liral›k bir azal›fl ve banka rezervlerinde 1 milyon liral›k art›fl 6. Banka d›fl› kesimden bir kiflinin banka hesab›ndan para çekmesi durumunda afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflir? a. Hem parasal taban hem de banka rezervleri düfler. b. Hem parasal taban hem de banka rezervleri artar. c. Parasal taban düfler, banka rezervleri artar. d. Banka rezervleri düfler, fakat parasal taban de¤iflmez. e. Parasal taban düfler, fakat banka rezervleri de¤iflmez. 3. Afla¤›dakilerden hangisi vadesiz mevduatlar›nda10 milyon lira bulunan ve serbest rezerv bulundurmayan bir bankan›n, zorunlu karfl›l›k oran›n›n 0.20 olmas› durumunda, verebilece¤i maksimum kredi miktar›n› gösterir? a. 2 bin lira b. 8 bin lira c. 10 bin lira d. 25 bin lira e. 50 bin lira 4. Afla¤›dakilerden hangisi bankalar›n serbest rezerv bulundurmad›¤›, vadesiz mevduat toplam›n›n 1,5 milyar lira, nakit toplam›n›n 400 milyon lira oldu¤u ve zorunlu karfl›l›k oran›n %10 olmas› durumunda parasal taban›n ne kadar oldu¤unu do¤ru bir flekilde gösterir? a. 550 milyon lira b. 1.54 milyon lira c. 1.9 milyon lira d. 15 milyar lira e. 10 milyar lira 7. Afla¤›dakilerden hangisi, di¤er koflullar›n sabit kald›¤› bir durumda, merkez bankas›n›n A bankas›na daha önce kulland›rd›¤› 100 lira de¤erindeki reeskont kredisini geri ça¤›rmas› sonucunda bankac›l›k sistemindeki rezervlerindeki de¤iflimi do¤ru bir flekilde gösterir? a. 100 liral›k bir art›fl b. 100 liral›k bir azal›fl c. 100 liradan fazla bir art›fl olur. d. 100 liradan daha az bir azal›fl olur. e. Rezervler sabit kal›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi, di¤er koflullar›n sabit kald›¤› bir durumda, serbest rezerv tutulmas›nda bir azalman›n ne anlama geldi¤ini do¤ru bir flekilde gösterir? a. Para arz›nda bir art›fl b. Vadesiz mevduatlarda bir azal›fl c. Reeskont kredilerinde bir art›fl d. Para arz›nda bir azal›fl e. Vadesiz mevduatlarda bir art›fl 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge 139 Okuma Parças› 9. Afla¤›dakilerden hangisi zorunlu karfl›l›k oran›n›n 0.20 oldu¤u durumda basit mevduat çarpan›n›n de¤erini gösterir? a. 5.0 b. 2.5 c. 4.0 d. 2 e. 10.0 10. Afla¤›dakilerden hangisi, di¤er koflullar›n sabit kald›¤› bir durumda, bankac›l›k sisteminin bulundurdu¤u serbest rezerv miktar›ndaki azalman›n yarataca¤› bir sonuçtur? a. Para arz›nda azalma, b. Para arz›nda artma c. Vadesiz mevduatlarda azalma d. Reeskont kredilerde artma e. Reeskont kredilerinde azalma Krizde Merkez Bankas›’n›n Bilançosu ERCAN KUMCU 13 Temmuz 2009 Amerika ve ‹ngiltere’de merkez bankalar› bilanço büyüklüklerini yaklafl›k üçe katlad›lar. Avrupa Merkez Bankas› çok daha temkinli gitti. Bilanço büyüklü¤ü yüzde 50 kadar artt›. Japon Merkez Bankas› ise bilanço büyüklü¤ünü de¤ifltirmedi. Analitik bilanço tan›m›ndan gidersek, bizde de, yay›nland›¤› flekliyle Merkez Bankas› bilanço büyüklü¤ünü de¤ifltirmedi. 2007 y›l› eylül ay›nda analitik bilançonun toplam› T107 milyar civar›ndayd›. Bu y›l›n haziran ay› sonu itibariyle bilanço büyüklü¤ü T106 milyar oldu. Bu dönemde, Merkez Bankas›’n›n toplam T yükümlülüklerini gösteren Merkez Bankas› paras› da de¤iflmedi. Ama bilançonun çeflitli kalemler aras›ndaki da¤›l›m› de¤iflti. Merkez Bankas›’n›n brüt T yükümlülükleri artt›. Analitik bilançoda, yay›nland›¤› flekliyle, aç›k piyasa ifllemleri Merkez Bankas›’n›n yükümlülü¤ü olarak gösteriliyor. Merkez Bankas› aç›k piyasa ifllemleri yoluyla net borçluysa, bu kalem yükümlülükler k›sm›nda art› bir rakam olarak görünüyor. Ama aç›k piyasa ifllemlerinde Merkez Bankas› net bazda alacakl›ysa, bu kalem yine yükümlülükler k›sm›nda eksi bir rakam olarak görünüyor. UYARLAMA Krizin bafllang›c› olarak ald›¤›m›z dönemden bu yana Merkez Bankas›’n›n aç›k piyasa ifllemlerindeki pozisyonu net borçlu durumundan net alacakl› durumuna geldi. Yani, yay›nland›¤› flekliyle aç›k piyasa ifllemleri Merkez Bankas› paras›n› düflüren bir kalem olmaya bafllad›. Merkez Bankas› paras› Merkez Bankas›’n›n brüt de¤il, net T yükümlülüklerini gösterir hale geldi. Tabloda da görüldü¤ü gibi, aç›k piyasa ifllemlerindeki net pozisyon yükümlülükler yerine varl›klar k›sm›nda gösterildi¤inde, bilançodaki de¤ifliklik daha iyi izlenebiliyor. Uyarlanm›fl flekliyle, Merkez Bankas›’n›n bilanço büyüklü¤ü 2007 y›l›n›n eylül ay› sonunda T100 milyar’nin biraz alt›ndayken, bu y›l›n haziran ay›nda T125 milyar’ye dayand›. Bu anlamda, bilanço büyüklü¤ü yüzde 25 artm›fl görünüyor. Merkez Bankas›’n›n brüt T yü- 140 Para ve Banka Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› kümlülüklerini gösteren Merkez Bankas› paras› ise bu dönemde T43 milyar’den T70 milyar’ye yükseldi. Krizin bafl›ndan bu yana T27 milyar artan Merkez Bankas› paras›n›n T8.5 milyar’lik bölümü yabanc› para operasyonlar›ndan, T18.5 milyar’lik bölümü yerli para operasyonlar›ndan kaynakland›. Gerek bilançonun, gerekse Merkez Bankas› paras›n›n bu dönemde büyümesinin arkas›nda büyük ölçüde Merkez Bankas›’n›n aç›k piyasa ifllemleri yoluyla bankac›l›k sektörüne sa¤lad›¤› likidite var. Merkez Bankas› k›sa vadeli faizleri bu dönem içinde indirerek giderek düflen maliyetlerle bankac›l›k sisteminin kendinden borçlanmas›n› teflvik etti. Bu teflvik giderek de art›yor. Son dönemlerde aç›k piyasa ifllemleri yoluyla piyasaya verilen likiditenin vadesi de uzat›lmaya baflland›. Bir merkez bankas›n›n varl›klar›n›n vadesi uzad›kça, bilançonun da kalitesi düfler. Bütün dünyada oldu¤u gibi, bizde böyle bir durum söz konusu. Ama, soru flu: bizim Merkez Bankas› bilançosunun kalitesinin bozulmas›na ne denli ihtiyac›m›z var? Bir baflka soru: Merkez Bankas› bilançosunun kalitesini bozarak ekonomik büyümeye katk› yapabilir mi? 1. e 2. a 3. e 4. a 5. a 6. d 7. b 8. a 9. a 10. b Ayr›nt›l› bilgi için “Merkez Bankas› ve Parasal Taban›n Kontrolü” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Merkez Bankas› ve Parasal Taban›n Kontrolü” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Mevduat Çarpan›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Para Arz›n›n Belirlenmesi Yönüyle Bankac›l›k Sektörü” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Merkez Bankas› ve Parasal Taban›n Kontrolü” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Para Arz›n›n Belirlenmesi Yönüyle Bankac›l›k Sektörü” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Merkez Bankas› ve Parasal taban›n Kontrolü” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Para Çarpan›n Elde Edilmesi” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Mevduat Çarpan›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Para Çarpan›n Elde Edilmesi” konusuna bak›n›z. 5. Ünite - Para Arz›n›n Belirlenmesi ve Para Piyasas›nda Denge 141 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Milli piyangodan kazand›¤›n›z 100 bin liray› mevduat hesab›n›za yat›rman›z durumunda, bankan›z›n bilançosunun yükümlülükler taraf›nda yer alan vadesiz mevduatlar kalemi 100 bin lira artacakt›r. Ayn› zamanda, bilançonun varl›klar taraf›nda yer alan zorunlu karfl›l›k miktar› 10.000 lira (100 bin × 0,10) artacak buna ba¤l› olarak serbest rezervler kalemi de 90 bin lira artacakt›r. Bu ilk eylem sonucunda banka 90 bin lira tutar›nda yeni kredi yaratacakt›r. Merkez Bankas›n›n bankadan devlet tahvili sat›n almas› durumunda banka bilançosunun yükümlülükler k›sm›nda bir de¤ifliklik olmayacakt›r. Mevduat miktar›nda bir de¤ifliklik olmayan banka zorunlu karfl›l›k ay›rmak zorunda kalmayacak ve banka bilançosuna giren 100 bin liran›n tamam›n› kredi olarak verebilecektir. Bu iki eylemin toplam para arz› üzerindeki etkilerini karfl›laflt›rd›¤›m›zda sizin bankaya yat›rd›¤›n›z 100 bin liran›z 900 bin lira tutar›nda kaydi para yarat›rken merkez bankas›n›n 100 bin lira tutar›ndaki al›m›n›n sonucunda 1 milyon liral›k kaydi para yarat›lacakt›r. Yani, merkez bankas›n›n eylemi daha çok para yaratacakt›r. S›ra Sizde 2 Dolafl›mdaki Para Vadesiz Mevduatlar Banka Rezervler Zorunlu rezervler 1700 1400 1400 1400 lira lira lira lira Bu ekonomide, Nakit oran›: 1700 / 1400 = 1,214 Rezerv oran›: 1400 / 1400 = 1 Parasal taban: 1700 + 1400 = 3100 lira Para çarpan›: 1,214 + 1 = 1 ve 1,214 + 1+ 0 M1 Para arz›: 1700 + 1400 = 3100 lira Görüldü¤ü gibi, zorunlu rezerv oran›n›n %100 oldu¤u bir ortamda, bankalar mevduatlar›n› krediye dönüfltüremeyecektir. Kredi veremeyen bankac›l›k sektörü kaydi para yaramayaca¤› için parasal taban ile para arz› birbirine eflit olacakt›r. S›ra Sizde 3 Basit mevduat çarpan›, para çarpan›n da üç flekilde farkl›d›r. Birincisi, para çarpan›, para arz› ile parasal taban aras›nda bir ba¤lant› oluflturmaktad›r. ‹kincisi, para çarpan› banka d›fl› kesimin nakit tutma tercihlerindeki de¤iflmelerin para arz› üzerindeki etkisini göstermektedir. Son olarak para çarpan› bankalar›n tercihlerine ba¤l› olarak oluflan serbest rezerv tutma oran›n›n etkilerini de yans›tmaktad›r. Yararlan›lan Kaynaklar Ard›ç, H.(2004). 1994 ve 2001 Y›l› Ekonomik Krizlerinin, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Bilançosunda Yaratt›¤› Hareketlerin ‹ncelenmesi, TCMB Uzmanl›k Yeterlilik Tezi. Ball, L. (2012). Money, Banking and Financial Markets, Worth Publisher. Cecchetti, S. G. ve K.Schoenholtz. (2011). Money, Banking and Financial Markets, McGraw-Hill Irwin. Çelik A., V., A. Evrensel, B. Evrol, D. Yücel, E. Uzun, N. ‹lhan, Ö. Ak›nc› ve Y. Görmez. (2006) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Bilançosu Aç›klamalar, Rasyolar ve Para Politikas› Yans›malar›, http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar/tcmbbilancokitabi.pdf Hubbard,R ve A. P. O’Brien. (2012). Money Banking and the Financial System, New York, Addison Wesley. Karasoy, A. (1996). Para Kurulu Sisteminin Uygulanmas›, TCMB Tart›flma Tebli¤i No: 9622. Korkmaz, S. ve Y. E. Gövdeli (2005). Türk Bankac›l›¤›nda Alternatif Da¤›t›m Kanallar› ve Ürünleri ‹le Bunlar›n Gelifliminde ve Pazarlanmas›nda E¤itimin Önemi. Endüstriyel Sanatlar E¤itim Fakültesi Dergisi, 15 (1-20). Ketenci, G. (2005). Finansal Yeniliklerin Banknot Kullan›m›na Etkileri, TCMB Uzmanl›k Yeterlilik Tezi. Mishkin, F.S. (2010). Money, Banking and Financial Markets, New York, Addison Wesley. Özatay, F. (2011). Parasal ‹ktisat, Kuram ve Politika, Ankara, Efil Yay›nevi. fi›klar, ‹. (2004). Para Teorisi ve Politikas›, Anadolu Üniversitesi, Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›. 6 PARA VE BANKA Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Para politikas› uygulamalar›n›n reel ekonomiyi nas›l etkiledi¤ini aç›klayabilecek, Para ve maliye politikas› aras›ndaki bir uyuflmazl›¤›n enflasyon üzerindeki etkilerini tart›flabilecek, Enflasyonun toplum üzerindeki maliyetleri s›ralayabilecek, Deflasyon sürecinin ekonomi üzerinde yaratt›¤› maliyetleri betimleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • • • Parasal Aktar›m Mekanizmas› Faiz Kanal› Kredi Kanal› Kur Kanal› Varl›k Fiyatlar› Kanal› Para Politikas›nda Gecikme Sorunu • Mali Bask›nl›k • • • • • • • Parasal Bask›nl›k Enflasyon Deflasyon Bütçe K›s›t› Tüketici Fiyatlar› Endeksi Üretici Fiyatlar› Endeksi Likidite Tuza¤› ‹çindekiler Para ve Banka Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› • PARASAL AKTARIM MEKAN‹ZMASI • MAL‹YE POL‹T‹KASI VE PARA POL‹T‹KASI ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹M • ENFLASYON VE ENFLASYONUN MAL‹YETLER‹ Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› PARASAL AKTARIM MEKAN‹ZMASI Merkez bankalar›n›n para politikas› uygulamalar› öncelikle k›sa vadeli faiz hadlerini de¤ifltirmektedir. Bu de¤ifliklikler, finansal piyasalar üzerinde bir dizi etki yaratabilmektedir. Bu etkiler toplam talepte de¤iflikliklere yol açmaktad›r. Bu de¤ifliklikler de üretim, istihdam ve fiyat düzeylerinde de¤ifliklikler yaratmaktad›r. ‹ktisatç›lar bu geliflmeler zincirine parasal aktar›m mekanizmas› ad›n› vermektedir. Merkez Bankalar›n›n k›sa vadeli nominal faiz oranlar›nda yapt›¤› de¤iflikliklerin k›sa ve uzun vadeli reel faiz oranlar›n› etkilemesi aktar›m mekanizmas›n›n ilk ad›m›d›r. Bu aflamada, faizlerdeki de¤ifliklikler varl›k fiyatlar›na, döviz kuruna ve kredi koflullar›na yans›mak suretiyle, ekonomik birimlerin harcama planlar›nda de¤iflikliklere yol açmaktad›r. Toplam harcamalardaki bu de¤iflmeler, daha sonra üretim ve istihdam ile fiyatlar genel düzeyini etkilemektedir. Parasal aktar›m mekanizmas›, faiz kanal›, kur kanal›, kredi kanal› ve bilanço kanal›n› içermektedir. Faiz kanal› ve kur kanal› geleneksel kanallar olarak da bilinmektedir. Bu kanallar›n iflleyifli afla¤›da ayr›nt›l› aç›klanm›flt›r. Faiz Kanal› Ça¤dafl merkez bankalar›n›n sekizinci ünitede aç›kland›¤› gibi para politikas›n› yürütürlerken kulland›klar› temel araç ‘politika faizi’dir. Politika faizi çok k›sa vadeli (mesela gecelik ya da haftal›k) bir faizdir. K›sa vadeli faizlerdeki de¤ifliklikler bankalar›n davran›fllar›n› etkilemekte ve daha uzun vadeli faizlerde ayn› yönde hareketler do¤urmaktad›rlar. ‹kinci ünitede verim e¤risini incelerken uzun vadeli faizlerin, o vade boyunca oluflacak k›sa vadeli faizlerin ortalamas› olarak belirlendi¤ini gördünüz. Merkez bankalar› mevcut dönemdeki k›sa vadeli faizleri de¤ifltirirken ayn› zamanda ileride ne yapacaklar›n›n iflaretini de verirler. Ço¤u merkez bankas› mevcut faiz düzeyini düflük buluyorsa faiz art›r›m›n› bir ç›rp›da yapmamakta, zamana yaymaktad›r. Bu durumda, k›sa vadeli faizlerin bugün artmas› ve ileride de artaca¤› yönünde sinyal verilmesi, daha uzun vadeli faizleri de art›rmaktad›r. Politika faizindeki de¤ifliklikler, böylelikle daha uzun vadeli faizlerde yani mevduat faizleri ile kredi faizlerinde ayn› yönde de¤iflikliklere yol açmaktad›r. Benzer biçimde tahvil faizleri de kredi ve mevduat faizlerine uygun biçimde hareket etmektedir. Bu de¤ifliklikler nominal faizlerde olmaktad›r. Faiz de¤iflikli¤i sonras›, afla¤›da k›saca tart›fl›laca¤› gibi enflasyonun hemen de¤iflmedi¤i dikkate al›n›rsa reel faizler de ayn› yönde de¤iflmifl olmaktad›r. Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Para politikas› uygulamalar›n›n üretim ve fiyatlar genel düzeyi de¤iflenlerini hangi kanallar arac›l›¤›yla ne kadar bir gecikmeyle ne ölçüde etkiledi¤ini incelemektedir. 144 Para ve Banka fiimdi, bir merkez bankas›n›n mevduat, kredi ve tahvil faizlerini düflürmek istedi¤ini düflünelim. Bunun, kredinin maliyetini ucuzlatarak yat›r›m yapma iste¤ini ve tüketim harcamalar›n› yükseltmesi beklenir. Tüketim harcamalar›ndan özellikle dayan›kl› tüketim harcamalar›n›n artmas› söz konusu olacakt›r. Bu noktada iktisada girifl dersinde ö¤rendi¤imiz bilgilere dönmek faydal› olacakt›r. Hat›rlayabilece¤imiz gibi bir ekonomide yurtiçinde üretilen mallara olan talebin dört bilefleni bulunmaktad›r: Tüketim, yat›r›m, kamu harcamalar› ve ihracat ile ithalat aras›ndaki fark olarak tan›mlanan net ihracat. Dolay›s›yla, faiz hadlerindeki genel bir düflüflün tüketim ve yat›r›m harcamalar›n› art›rmas›yla, yurtiçinde üretilen mallara olan toplam talep artacakt›r. Bir kapasite k›s›t› yoksa talepteki bu art›fl üretimi de art›racakt›r. Elbette toplam talepteki art›fl fiyatlar genel düzeyinde de art›fla yol açabilir. Piyasa ekonomilerinde uygulamada gördü¤ümüz, faiz hadlerindeki düflüfllerin öncelikle üretim düzeyini art›rd›klar›, fiyatlardaki art›fl›n belli bir gecikmeyle bafllad›¤›d›r. Fiyatlardaki art›fl›n arkas›nda iki neden vard›r. Birincisi, üretim art›fl›yla iflgücü talebi de artmaktad›r. Böylelikle, çal›flanlar›n pazarl›k gücü yükselmekte ve ücretler artmaktad›r. ‹kincisi, toplam talep canl› oldu¤u için flirketler daha yüksek kâr oranlar› ile çal›flabilmektedirler. Dolay›s›yla, merkez bankas›n›n politika faizini düflürmesiyle az›msanmayacak bir süre, üretim artacakt›r. Faiz kanal›n›n iflleyiflini daralt›c› bir para politikas›n›n sonuçlar›n› gösterecek flekilde tekrar ele alal›m. Bu durumda, merkez bankas› politika faizini art›racakt›r. Bunun sonucunda (enflasyon hemen de¤iflmeyece¤i için) reel faiz oranlar› artacakt›r. Bu durumda kredi maliyetleri yükselecek, yat›r›m ve tüketim harcamalar›n›n özellikle dayan›kl› tüketim harcamalar› k›sm›nda düflüfl olacakt›r. Böylelikle yurtiçinde üretilen mallara olan talep azalacak ve beraberinde üretim de düflecektir. Politika faizlerindeki de¤iflikliklerin uzun vadeli kredi, mevduat ve tahvil faizlerini etkileme güçlerinin s›n›rl› olmas› hâlinde, yukar›da aç›klanan geleneksel faiz kanal›n›n etkinli¤i düflecektir. Öte yandan, politika faizindeki de¤iflikliklerin uzun vadeli faizleri etkilemesinde bir sorun olmasa bile, uzun vadeli faizler ile yat›r›m ve tüketim harcamalar› aras›ndaki iliflki zay›fsa yine bu kanal etkin çal›flmayacakt›r. Ancak politika faizinin de¤iflmesinin baflka kanallar yoluyla da ekonomi üzerine önemli etkileri vard›r. Afla¤›da bu kanallardan döviz kuru kanal› incelenmektedir. Döviz Kuru Kanal› Geleneksel kabul edilen ikinci para politikas› aktar›m kanal› döviz kuru kanal›d›r. ‹kinci ünitede, döviz kurunun mali varl›k yaklafl›m› çerçevesinde nas›l belirlendi¤ini gördük. Yurtd›fl› faiz haddi ve döviz kurunun ileride alaca¤› de¤ere iliflkin bekleyifller de¤iflmiyorken ve ileriye yönelik döviz kuru de¤iflmiyorken yurtiçi faiz hadlerindeki bir art›fl, döviz kurunun bugünkü de¤erini düflürüyordu. Farkl› bir ifadeyle, yerli para de¤erleniyordu. Bu, ‘kapsanmam›fl faiz haddi paritesi’nin farkl› bir ifade edilifl biçimiydi (ikinci ünitedeki 20 ve 21 numaral› denklemler). Yurtiçi faiz hadlerinin düflmesi ise döviz kurunu art›r›yordu. Döviz kurunun artmas› (yerli paran›n de¤er kaybetmesi), ithal edilen mal ve hizmetlerin yurtiçindeki fiyatlar›n› yukar›ya çekerek ithalat›n azalmas› ile sonuçlanacakt›r. Di¤er yanda, yerli paran›n de¤er kaybetmesi, ihraç edilen mallar›n uluslararas› piyasalarda daha ucuza sat›labilmesini olanakl› k›lacakt›r. Bu iki etkiyi bir araya getirdi¤imiz zaman ise daha düflük ithalat ve daha yüksek ihracat rakamlar›yla birlikte GSYH’nin dört bilefleninden biri olan net ihracat miktar› artacak ve yurtiçinde üretilen mallara olan toplam talep yükselecektir. Döviz kurunun düflmesi halinde ise bu belirtilenlerin tam tersi gerçekleflecektir. 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› Dolay›s›yla, Merkez Bankalar›n›n politika faizlerini art›rmalar› halinde, yukar›daki tart›flma çerçevesinde döviz kuru düflecek ve yerli paradaki bu de¤erlenme ile net ihracat azalacakt›r. Bu, yurtiçinde üretilen mallara olan toplam talebi azaltaca¤›ndan, k›sa dönemde üretim de düflecektir. Merkez bankas›n›n politika faizini düflürmesi hâlinde ise tersi etkiler ortaya ç›kacak ve üretim artacakt›r. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, yine politika faizindeki de¤iflikliklerin daha uzun vadeli faizleri etkilemesi ile döviz kurundaki de¤iflikliklerin ortaya ç›kt›¤›d›r. Kredi Kanal› Yukar›da aç›klanan geleneksel aktarma kanallar› etkin çal›flmasa bile bir baflka önemli kanal yoluyla daha para politikas›ndaki de¤ifliklikler ekonomiyi etkilemektedir. Bu, ‘kredi kanal›’d›r. Yap›lan uygulamal› çal›flmalar kredi kanal›n›n oldukça önemli bir kanal oldu¤unu göstermektedir. Bu kanal, banka kredileri kanal› ve bilanço kanal› olmak üzere iki ayr› aktar›m mekanizmas›n› içermektedir. Banka Kredileri Kanal› Büyük firmalar yat›r›mlar›n› finanse etmek için banka kredilerinin yan› s›ra finansman bonosu, hisse senedi veya tahvil ihrac› gibi alternatif yöntemlere baflvurabilirler. Küçük ve orta ölçekli firmalar ise bu alternatif fon sa¤lama yöntemlerini kullanabilecek büyüklükte ve güçte de¤illerdir. Bu yüzden banka kredileri, gereksindikleri fonlar› alternatif yollardan sa¤layamayacak olan özellikle küçük firmalar için çok önemlidir. Beflinci ünitede merkez bankas›n›n parasal taban› art›rarak nas›l kredi genifllemesine yol açaca¤›n› göstermifltik. Merkez Bankas›n›n parasal taban› artt›rmak amac›yla, aç›k piyasa ifllemleri arac›l›¤›yla bankalardan do¤rudan hazine tahvili al›m› yapmas› sonucunda ortaya ç›kan etkileri tart›flarak kredi kanal›n› aç›klamaya çal›flal›m. Beflinci üniteden hat›rlayabilece¤imiz merkez bankas›n›n yapt›¤› bu ifllem bankac›l›k sistemi ile merkez bankas› aras›nda menkul k›ymetlerle bankalar›n rezervlerinin de¤iflimi esas›na dayanmaktad›r. Merkez bankas›n›n yapt›¤› al›m sonucunda bankac›l›k siteminin varl›klar› aras›nda yer alan tahvil miktar› azalm›fl, buna karfl›l›k rezerv miktar› artm›flt›r. Rezervlerdeki bu art›fla ba¤l› olarak bankalar›n bilançosunda yer alan bu yeni fonlar› kredi olarak kulland›rtmalar› beklenir. Yani, banka rezervlerindeki art›fl, banka kredilerine ba¤›ml› küçük firmalar›n elde edebilece¤i fonlarda ve dolay›s›yla da hem yat›r›mlarda hem de tüketim harcamalar›n›n özellikle dayan›kl› tüketim k›sm›nda art›fla yol açacakt›r. Bu da yukar›daki alt bölümlerde aç›kland›¤› gibi üretimi yükseltecektir. Banka kredilerini etkileyen sadece parasal tabandaki de¤ifliklikler de¤ildir. Bankac›l›k kesimine yönelik yap›lan finansal düzenlemeler de banka kredilerini etkileyerek kredi kanal›n›n çal›flmas›na sebep olabilir. Örne¤in, bankalar›n öz kaynak yönetimi kapsam›nda sermaye yeterliliklerini güçlendirmek amac›yla sermaye yeterlilik oran› artt›r›l›rsa bankalar›n kredi vermek amac›yla kulland›klar› kaynaklar› azalacakt›r. Banka kredilerine ba¤›ml› küçük firmalar›n krediye ulafl›mlar› zorlaflacak ve yat›r›mlar azalacakt›r. Bilanço Kanal› Para politikas›n›n, bankalar›n kulland›rtmak istedikleri kredi miktar›n› etkilemenin yan› s›ra, kredi kullan›c›lar›n›n kredi itibar› üzerinde de önemli bir etkisi vard›r. Para politikas›n›n aktar›m›nda ‘bilanço kanal›’, merkez bankas›n›n potansiyel kredi 145 146 Kredi itibar›: Kredi kullanacak birey veya firma hakk›nda yap›lan araflt›rma ve de¤erlendirme sonucunda, borç ödeme gücünü belirleyen ölçüttür. Para ve Banka kullan›c›lar›n›n bilançolar›n›n net de¤eri üzerinde sahip oldu¤u do¤rudan etkiye ba¤l› olarak çal›flmaktad›r. Genifllemeci bir para politikas› firmalar›n net de¤erlerini artt›rarak bilançolar›n› iyilefltirecektir. Yüksek bir net de¤er, firman›n kulland›¤› krediyi geri ödememe durumunda katlanaca¤› maliyeti art›racakt›r. Yani, yüksek net de¤er firmalar›n kulland›klar› kredilerle riskli ve maceral› ifllere giriflme e¤ilimini azaltacakt›r. Para politikas›n›n kredi kullananlar›n net de¤erini iki yoldan etkilemektedir. ‹lk olarak merkez bankas›n›n politika faizini düflürmesiyle faiz oranlar› düflme e¤ilimine girecektir. Bu ortamda hisse senetlerine olan talebin artmas› ve sonuçta hisse senedi fiyatlar›n›n yükselmesi beklenir. Hisse senedi fiyatlar›n›n neden yükselece¤i bir sonraki alt bölümde tart›fl›lmaktad›r.Yüksek hisse senedi fiyatlar› ise flirketlerin net de¤erlerini artt›rarak onlar›n bankalar nezdinde kredi itibarlar›n› yükseltecek ve krediye eriflimlerini kolaylaflt›racakt›r. ‹kinci etki fludur: Birçok flirket, stoklar›n› ve üretim sürecinde karfl›laflt›klar› maliyetlerini k›sa vadeli kredilerle finanse ederler. Faiz oranlar›n›n düflmesi ile bu flirketlerin kulland›klar› kredilerin maliyetleri azalacak ve böylelikle finansal durumlar› güçlenecektir. Faiz oranlar›ndaki düflme flirketlerin müflterilerinin de kredi maliyetlerini azaltarak daha fazla harcama yapmalar›n› sa¤layacakt›r. Faiz maliyetleri azalan ve sat›fllar› artan firman›n karl›l›¤› artacakt›r. Kredi itibar› hesaplan›rken bir bankan›n ilk bakt›¤› hususlardan biri, kredi kullan›c›s›n›n kullan›lmay› planlad›¤› kredinin taksitlerinin toplam gelirine oran›d›r. Faiz hadlerinin düflmesiyle bu oran›n da de¤eri düflecektir ve kredi kullan›m› artacakt›r. Para politikas›n›n aktar›m›nda bilanço kanal›n›n iflleyifli, kredi piyasalar›ndaki eksik bilgi sorununun varl›¤›nda kaynaklanmaktad›r. Eksik bilgi, kredi veren ve krediyi kullanan gibi iki taraf› olan bir ifllemde, taraflardan birinin di¤er taraf hakk›nda tam bilgiye sahip olmamas›na ba¤l› olarak ifllemin yönetiminde do¤ru karar verememesi durumudur. Eksi bilgilenmenin varl›¤›, kredi piyasalar›nda üçüncü ünitede anlat›lan ‘ters seçim’ ve ‘ahlaki tehlike’ olarak bilinen iki tür sorun do¤urur. Ters seçim, ifllem gerçekleflmeden önce ortaya ç›kan bir eksik bilgi sorunudur. Örne¤in bankadan kredi kullanmak isteyen bir kifli, bankan›n kendisine kredi vermesini engelleyebilecek baz› özelliklerini bankadan saklayabilir ve daha farkl› gösterebilir. Bu konularda tam bilgiye sahip olan bir banka bu kifliye kredi vermeyecektir. Ancak eksik bilgilenme sorununa ba¤l› olarak banka bu kifliye kredi kulland›rtabilir. Yani, ters seçimde bulunabilir. Ahlaki tehlike ise ifllem gerçeklefltikten sonra ortaya ç›kmaktad›r. Krediyi alan bir kifli elde etti¤i bu fonlarla, borcunu geri ödeme olas›l›¤›n› azaltacak flekilde çok riskli yat›r›mlara yönelebilir. Ahlaki tehlike, borcun geri ödenme olas›l›¤›n› azaltt›¤› için borç verenler kredi vermemeyi tercih edecektir. Bu iki sorun aras›ndaki temel fark; ters seçimin ifllemden önce meydana gelen bir eksik bilgi sorunu olmas›, ahlaki tehlikenin ise ifllem gerçeklefltikten sonra ortaya ç›kmas› olarak belirtilebilir. Eksik bilgi ve eksik bilgiye ba¤l› olarak ortaya ç›kan sorunlar konusu kitab›m›z›n üçüncü ünitesinde ayr›nt›l› olarak aç›klanm›flt›r. fiirketin net de¤erinde gözlenen art›fllar, ters seçim sorununun do¤mas› olas›l›¤›n› düflürür. Yüksek bir net de¤ere sahip olunmas›, borçlar aç›s›ndan daha yüksek bir teminat anlam›na gelir. Böylece, borçlar› geri ödememe olas›l›¤› azal›r ve bankalar›n kredi verme iste¤i artar. Yüksek bir net de¤er, ayn› zamanda, krediyi geri ödememe durumunda katlan›lacak maliyetleri de artt›rarak ahlaki tehlike sorununu azalt›r. Yüksek net de¤ere sahip olan bir flirketin, ifllerin kötüye gitmesi durumunda katlanaca¤› kay›plar da büyük olur. Dolay›s›yla, flirketin net de¤erindeki art›fl ahlaki tehlike sorununu azalt›c› yönde de etkili olabilir. 147 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› Özetlersek politika faizini düflüren genifllemeci bir para politikas›, hisse senedi fiyatlar›nda bir yükselmeye ve firman›n net de¤erinin artmas›na neden olur. ‹kinci olarak genifllemeci bir para politikas› sonucunda flirketlerin nakit ak›mlar› iyileflir. Her iki etki de ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlar›n› azaltarak bankalar›n kredi kullan›m›n› artt›r›r. Sonuçta yat›r›mlar ve üretim hacmi artar. S‹ZDE tehlike soBir ekonomide, eksik bilgiye ba¤l› olarak ortaya ç›kan ters seçimSIRA ve ahlaki runlar›n›n artmas›n›n merkez bankas› politika uygulamalar› üzerinde yarataca¤› etkiler nelerdir? 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Varl›k Fiyatlar› Kanal› S O R U Politika faizinin de¤iflmesiyle daha uzun vadeli faizlerin de¤iflece¤ini ve bunun hisse senedi fiyatlar›n› da etkileyece¤ini bir önceki alt bölümde belirttik. Özelikle, faiz oranlar›nda yaflanan afla¤› yönlü bir hareket, hisse senedi fiyatlar›n› D ‹ K K A T yukar› çekecektir. Hisse senedi fiyatlar› ile faiz oranlar› aras›ndaki bu iliflki parasal aktar›m›n ‘varl›k fiyatlar› kanal›’ olarak bilinmektedir. Bu kanal›n iflleyifliSIRA anlamak S‹ZDE için öncelikle faiz oranlar› ile hisse senedi fiyatlar› aras›ndaki iliflkiyi bilmemiz gerekir. Hisse senedinin temel de¤eri gelecek dönem elde edilecek temettü ödemeleAMAÇLARIMIZ rinin bugünkü de¤erine eflittir. Faiz oranlar›n› küçüldükçe bugünkü de¤eri yükselecek ve hisse senedinin fiyat› artacakt›r. Buna ek olarak para politikas›ndaki bir gevfleme tüketicilerin ve firmalar›n gelecek dönemdeki ekonomik büyümeye K ‹ T A P iliflkin beklentilerini artt›racakt›r. Ekonominin daha fazla büyümesi daha yüksek getiri ve kâr olanaklar›n›n ortaya ç›kmas› demektir. Beklentilerdeki bu olumlu geliflme de hisse senedi fiyatlar›n› yukar›ya çekektir. Faiz oranlar› ile hisse seneTELEV‹ZYON di fiyatlar› aras›ndaki ters yönlü iliflkiyi bir baflka bak›fl aç›s›yla portföy tercihine ba¤layarak da aç›klayabiliriz. Buna göre, para politikas› uygulamalar›na ba¤l› olarak reel faiz oranlar› düfltü¤ünde tahvil ve bono piyasas› da cazibesini kaybe‹ N T E Raraçlar› NET der. Yat›r›mc›lar›n portföylerine dâhil etmek için alternatif yat›r›m aramaya bafllarlar. Sonuçta, hisse senedi piyasas›nda artan talebe ba¤l› olarak hisse senedi fiyatlar› yukar›ya ç›kar. Para politikas› uygulamalar›n›n konut piyasas› üzerinde de benzer bir etkisi vard›r. Para otoritesinin reel faiz oranlar›n› düflürmesi konut kredilerinin faizlerini afla¤›ya çekecektir. Krediye ulafl›m›n kolaylaflmas›na ba¤l› olarak konut piyasas›nda talep ve fiyatlar yükselecektir. K›saca, merkez bankas› faiz oranlar›n› afla¤›ya çekti¤inde, hisse senedi ve konut fiyatlar› yukar›ya do¤ru hareket edecektir. Hisse senedi ve emlak fiyatlar›ndaki art›fl, bireylerin servetlerini artt›racakt›r. Bu durum tüketim harcamalar›n› ve dolay›s›yla toplam talebi ve üretimi artt›r›r. Hisse senedi fiyatlar›n›n tüketim üzerindeki etkisine benzer bir etki de yat›r›m harcamalar› için gerçekleflir. Hisse senedi fiyatlar›n›n art›fl›, flirketlerin hisse ihraç ederek kaynak bulmas›n› kolaylaflt›r›r. Yeni makine ve sermaye teçhizat›na harcanacak tutarda bir de¤ifliklik olmam›flt›r. fiirketler hisse senedi ç›kar›rlar ve sat›n ald›klar› tesis ve teçhizat›n maliyetinden daha yüksek bir fiyatla bunlar› satabilirler. fiirketler az miktarda hisse senedi ç›kararak çok miktarda yeni sermaye mal› sat›n alabilecekleri için yat›r›m harcamalar› yükselecektir. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 148 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Para ve Banka 2 Ünitemizin sonunda Japonya ekonomisinde 1990 sonras› dönemde gerçekleflen geliflmeSIRA S‹ZDE lerden bahsedilmifltir. Japon ekonomisinin 1990’lar›n bafl›nda girdi¤i ekonomik durgunlu¤un kayna¤›nda hisse senedi piyasas›nda 1989 y›l›nda bafllayan de¤er kay›plar› yer alD Ü fi Ü N E L ‹ M maktad›r. 1989 ile 2002 y›llar› aras›nda Japonya’da hisse sentleri yüzde 70 de¤er kaybetmifltir (Hisse senedi piyasas›ndaki de¤er kay›plar› fiekil 6.5’te gösterilmektedir). Parasal S O R U aktar›m mekanizmalar›ndan ö¤rendi¤iniz bilgileri kullanarak hisse senedi fiyatlar›nda yaflanan bu düflüflün toplam talebi ve dolay›s›yla ekonominin genel üretim düzeyini nas›l etkiledi¤ini aç›klay›n›z. D‹KKAT Parasal Aktar›m Mekanizmas›nda Gecikme Sorunu N N SIRA S‹ZDE Merkez Bankalar› nihai amaçlar›n› belirledikten sonra, bu amaçlara ulaflmak için hangi politika araçlar›n› kullanacaklar›n› belirlemek zorundad›rlar. Bu süreçte, para politikas›n›AMAÇLARIMIZ yürütenlerin yaflad›klar› temel problemlerden biri gecikme sorunudur. Yedinci bölümde aç›kland›¤› gibi merkez bankalar›n›n iki temel amac› vard›r: Fiyat istikrar›n› ve finansal istikrar› sa¤lamak. Bu amaçlara ulaflmak için Merkez Bankalar› öncelikle K ‹ T A P ekonomik geliflmeleri do¤ru teflhis etmeli ve sonra bunlara tepki vermelidir. Merkez Bankalar›n›n amaçlar›na ulaflmak için kulland›klar› politika araçlar›n›n ekonomi üzerinde ne kadar sürede etkili olmaya bafllayaca¤›n›n iyi bilinmesi gerekir. TELEV‹ZYON Örne¤in, faiz kanal›, merkez bankas›n›n s›k› para politikas› ile reel faiz oranlar›n› yukar›ya çekmesi durumunda, borçlanman›n daha pahal› hale gelece¤i ve tüketim ve yat›r›m harcamalar›nda azal›fla ba¤l› olarak toplam talebin düflece¤ini ön‹NTERNET görmektedir. Toplam talepteki bu düflüfl en sonunda enflasyonu düflürecektir. Gerçekte ise merkez bankas›n›n piyasa faiz oranlar›n› etkilemesi, piyasa faiz oranlar›n›n tüketim ve yat›r›m harcamalar› üzerinde etkili olmas› ve tüketim ve yat›r›m harcamalar›n›n enflasyonu etkilemesi oldukça zaman alan bir süreçtir. Bu gecikme sorunu merkez bankalar›n›n ekonomiyi etkileme yeteneklerini k›s›tlamaktad›r. ‹ktisatç›lar aras›nda para politikas›n›n aktarma kanallar› üzerinde büyük ölçüde fikir birli¤i vard›r. Ancak politika uygulamalar›n›n zamanlamas› konusunda fikir birli¤i nispeten zay›ft›r. Para politikas›n›n uygulanmas›nda iç gecikme ve d›fl gecikme olmak üzere iki tür gecikmenin varl›¤›ndan bahsedebiliriz. ‹ç gecikme, takip edilmekte olan para politikas›nda bir de¤iflikli¤e ihtiyaç duyuldu¤u an ile merkez bankas›n›n para politikas›ndaki de¤iflikli¤i uygulamaya bafllad›¤› an aras›nda geçen zamand›r. ‹ç gecikme ayn› zamanda teflhis gecikmesini de içermektedir. D›fl gecikme ise belli bir politikay› uygulamaya soktuktan sonra, bu politika kapsam›nda de¤iflmesi beklenen hedef de¤iflkenin etkilendi¤i zamana kadar geçen süredir. Para politikas›n›n uygulanmaya bafllad›¤› zamandan sonraki bütün gecikmeler d›fl gecikme olarak kabul edilir. Genel olarak para otoriteleri para politikas›nda bir de¤ifliklik ihtiyac›n› h›zl› bir flekilde teflhis ederler. Bu sebeple, iç gecikmenin süresinin oldukça k›sa oldu¤u ve hatta baz› durumlarda gecikmenin yaflanmayabilece¤i kabul edilir. Gecikme ile ilgili temel sorun d›fl gecikmenin uzunlu¤udur. Merkez bankalar›n›n para politikas› uygulamas›nda yapt›klar› bir de¤ifliklik öncelikle finansal piyasalar› etkilemektedir. Aktar›m kanal›n›n bu ilk aflamas›nda varl›k fiyatlar› veya faiz oranlar› gibi de¤iflkenler ile para politikalar› aras›nda yüksek bir geçifl oldu¤unu ve gecikmenin k›sa oldu¤unu söyleyebiliriz. Ancak sürecin takip eden aflamalar› için ayn› fleyi söylemek kolay de¤ildir. 149 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› Bu süreçteki yavafll›¤› daha iyi anlamak için para politikas›n›n faiz oranlar›n› etkileyerek yat›r›mlar› artt›rmay› planlad›¤› örne¤imize geri dönelim. Merkez bankas› politika faiz oran› arac›l›¤›yla piyasalardaki faiz oranlar›n› nispeten h›zl› bir flekilde afla¤›ya çekebilir. Ancak firmalar yeni fabrikalar veya konutlar infla etmeye hemen ertesi gün bafllamayacakt›r. Düflük faiz oranlar› öncelikle firmalar›n gelecek dönemde hangi yat›r›mlar› yapmay› planlad›klar›na dair projelerini flekillendirecektir. Bu projelerin oluflturulmas› ve hayata geçirilmesi önemli bir zaman alacakt›r. Yükselen hisse senedi fiyatlar› veya bankalar›n verdikleri kredileri artt›rmalar› da benzer bir etki yaratacakt›r. Benzer bir örne¤i döviz kuru kanal› için de verebiliriz. Üretimde bulunmak için yurtd›fl›ndan ara mal› ithal eden bir firma düflünelim. Merkez bankas›n›n politikalar›na ba¤l› olarak yerli paran›n de¤er kaybetmesi ithal edilen bu ara mallar›n›n maliyetini artt›racakt›r. Bu durum karfl›s›nda firma sahibi ayn› nitelikteki ara mallar›n› yurtiçindeki baflka bir tedarikçi firmadan sa¤lama yoluna gidebilir. Bu seçenek, ülkenin ithalat miktarlar›n› azaltarak net ihracat›n› artt›racakt›r. Ancak firman›n yeni bir tedarikçi bulmas› ve onunla anlaflabilmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekmektedir. Bir baflka ifadeyle döviz kurundaki yükselifle ba¤l› olarak hemen ertesi gün ithalat azalmamaktad›r. D›fl gecikme uzun sürerse para politikas›n›n hedef de¤iflkenler üzerinde etki göstermesi uzun zamana yay›labilir ve hedeflenen amaca ulafl›lmas› aksayabilir. Bu durum ise merkez bankalar›n›n politika amaçlar› ve daha özelde enflasyon üzerinde tam bir kontrol gücüne sahip olamamalar›na yol açmaktad›r. Faiz Oranlar›n›n Geçiflkenli¤i Politika faiz oran›ndaki de¤iflimlerin, öncelikle k›sa vadeli piyasa faiz oranlar›n›, sonra da bankalar›n kredi ve mevduat faiz oranlar›n› de¤ifltirdi¤ini belirttik. Bu de¤iflikliklerin, parasal aktar›m kanalar›n› devreye soktu¤unu ve ard›ndan yat›r›m, tüketim, ihracat ve ithalat gibi kararlar›n etkiledi¤inden bahsettik. Bu süreçte, piyasa ve banka faiz oranlar›n›n (kredi ve mevduat) para politikas› faiz oranlar›ndaki de¤iflime tepki verme h›z› ve derecesi olarak tan›mlanan ‘faiz oran› geçiflkenli¤i’ önemlidir. fiekil 6.1 Politika Faiz Oran› ile Konut Kredisi ve Mevduat Faiz Oranlar›n›n Seyri 70 60 50 40 Kaynak: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas›EVDS 30 20 10 0 2002 2003 2004 2005 Politika Faiz Oran› 2006 2007 2008 Konut Kr. Faiz Oran› 2009 2010 2011 2012 Mevduat Faiz Oran› Faiz oranlar›n›n üçer ayl›k a¤›rl›kland›r›lm›fl ortalama de¤erleri kullan›lm›flt›r. 150 Para ve Banka Faiz oranlar›n›n geçifl düzeyi ve h›z›n›n hesaplanmas› için de¤iflik yöntemler bulunmaktad›r. Bu yöntemler kitab›m›z›n kapsam›n›n d›fl›nda, düzeyinin ise üstündedir. Ancak, faiz oranlar›n›n geçiflkenli¤ine iliflkin bir fikir vermesi için, finansal piyasalardaki çeflitli faiz oranlar› ile politika faiz oran›n›n davran›fllar›n› karfl›laflt›rabiliriz. Afla¤›da yer alan fiekil 6.1’de, para politikas› aç›s›ndan referans faiz oran› olma niteli¤ini tafl›yan TCMB gecelik borçlanma faiz oran› (politika faiz oran›) ile piyasa faizlerine örnek olmas› aç›s›ndan seçti¤imiz konut kredisi ve mevduat faiz oranlar›n›n 2002 y›l›ndan sonra sergiledikleri de¤iflimler gösterilmifltir. Grafikten de görülebilece¤i gibi politika faiz oran› ile piyasa faiz oranlar› birlikte hareket etmektedir. MAL‹YE POL‹T‹KASI VE PARA POL‹T‹KASI ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹M Olumsuz arz floklar›n›n yaflanmad›¤› bir dönem düflünelim. Böyle bir dönemde, merkez bankalar›n›n daralt›c› bir para politikas› uygulamak için faiz hadlerini yükseltmeleri durumunda, toplam talebin azalarak ekonomi üzerindeki enflasyonist bask›n›n azalt›labilece¤i düflünülmektedir. Yukar›da aktarma kanallar›n› incelerken, bu tür bir politikan›n hangi kanallar yoluyla toplam talebi etkileyebilece¤ini gördük. Daralt›c› bir para politikas›ndan ya da daha genel olarak para politikas›ndan arzu edilen sonuçlar›n al›nmas› için maliye politikas›n›n da para politikas› ile uyumlu olmas› gerekmektedir. Daralt›c› para politikas› çerçevesinde faiz hadlerinin belirgin biçimde yükseldi¤ini düflünelim. Bu ekonomide maliye politikas› sürekli olarak disiplinsiz ise yani bütçe a盤› ve kamu borcu yüksek ise faiz haddindeki yükselme maliye politikas›n›n iflini daha da zorlaflt›racakt›r. Zira yükselen faiz hadleri, bütçe a盤›n›n finansman› için al›nan borçlar›n da maliyetini yükseltecek ve bütçe a盤›n›n bir dönem sonra daha da artmas›na yol açacakt›r. Bu durumda kamu borçlar› da artacakt›r. Böylelikle, borcun geri ödenmesi konusundaki flüpheler yayg›nlaflabilecektir. Bu koflullar alt›nda, ikinci ünitede gördü¤ümüz gibi, risk artaca¤› için faizler daha da yükselebilecektir. Süreç içinde, merkez bankas› para politikas›n› daha s›k›laflt›r›p k›sa vadeli faizleri bir daha de¤ifltirmese bile, artan riskler nedeniyle devletin borçlanma faizleri artabilecek ve bu art›fl di¤er önemli faizler de s›çrayabilecektir. Bu koflullar alt›nda, para politikas›n›n tahvil, mevduat ve kredi faizlerini belirleme gücü törpülenebilecek, bu faizleri belirlemede maliye politikas› önemli bir rol oynamaya bafllayabilecektir. Bu olgu, parasal aktar›m mekanizmas›n›n düzgün ifllememesi anlam›na gelmektedir. K›saca de¤indi¤imiz gibi, parasal aktar›m mekanizmalar›n›n sa¤l›kl› iflleyebilmesi için maliye politikas› ile para politikas›n›n uyumu önemlidir. Bu bölümde öncelikle kamu aç›klar›n›n üzerinde durulacak ve ard›ndan maliye politikas› ile para politikas› aras›ndaki etkileflim tart›fl›lacakt›r. Kamu Borcu ve Aç›klar›n Finansman› Hane halklar›n›n ve flirketlerin oldu¤u gibi bir devletin de harcamalar› gelirinden fazla olabilir. Harcamalar› gelirlerinden fazla olan bir devletin, bu a盤›n finansman› için borç almas› gerekir. Finansman üç flekilde olabilir: Kendi paras› cinsinden veya yabanc› para cinsinden borçlanabilir. Üçüncü olarak da merkez bankas›na para bast›rarak o paray› kendisine borç olarak vermesini isteyebilir. Ancak para bas›larak para arz›n›n art›r›lmas›, hele bunun süreklilik kazanmas› durumunda, enflasyonun yükselece¤ini biliyoruz. Tarihte yaflanan hiperenflasyonlar›n temel 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› nedeninin bu tür bir finansman biçimi oldu¤unu da biliyoruz. Bu nedenle, ülkemizde oldu¤u gibi, baz› ülkelerin hukuki yap›lar› para basma yetkisi üzerine önemli s›n›rlamalar getirmektedirler. Bu durumda bütçe a盤›n›n finansman› için yerli para ve yabanc› para cinsinden borçlanma alternatifi kalmaktad›r. fiimdi bütçe a盤› ile finansman›n› iliflkilendiren denklemi para bas›lmas›n› da izin veren bir yasal çerçeve içinde yazal›m: G–T + iB + Ei*B* = ∆B + E∆B* + ∆MBKR Denklemde G faiz d›fl› kamu harcamalar›n› ve T vergi gelirlerini göstermektedir. B simgesi yerli para cinsinden borç stokudur. Bu borcun faizi ise i ile ifade edilmifltir. Dolay›s›yla, denklemin sol taraf›ndaki üçüncü ifade yerli para cinsinden faiz ödemelerini (iB) göstermektedir. B* yabanc› para cinsinden borç stokunu, i* bu borcun faizini göstermektedir. Bu nedenle i*B, yabanc› para cinsinden faiz ödemesini ifade etmektedir. Bu ifade döviz kuru (E) ile çarp›l›nca yabanc› para cinsinden faiz ödemesinin (i*B*) yerli para cinsinden de¤erine (Ei*B*) ulafl›lm›fl olunmaktad›r. Denklemin sol taraf› art› de¤er al›yorsa bütçe harcamalar› gelirlerden fazlad›r ve dolay›s›yla bütçe a盤› vard›r. Eflitli¤in sol taraf›nda yer alan (G-T) terimi faiz d›fl› (birincil) bütçe a盤›n› göstermektedir. Eflitli¤in sa¤ taraf› ise finansman› ifade etmektedir. Sol taraf, yani bütçe a盤› art› de¤er al›yorsa sa¤ taraf yani finansman da art› de¤er alacakt›r. Sa¤ taraftaki ilk ifade yerli para cinsinden kamu borcunda bir dönemde oluflan de¤iflimi göstermektedir. Bu dönemi bir y›l olarak ele alal›m ve basitlik için sadece yerli para cinsinden borçlanma ile finansman›n yap›ld›¤›n› düflünelim. Bu durumda y›l›n sonundaki borç miktar›n›n (borç stokunun) y›l›n bafl›ndaki borç stokundan fazla olmas› gerekir. ‹flte ∆B, dönem sonundaki yerli para cinsinden borç stoku ile dönem bafl›ndaki yerli para cinsinden borç stoku aras›ndaki fark› göstermektedir. Az önce yapt›¤›m›z basitlefltirici varsay›m çerçevesinde ∆B s›f›rdan büyük olacakt›r. Benzer bir biçimde ∆B* yabanc› para cinsinden borç stokundaki de¤iflimi göstermektedir. Bunu, döviz kuru ile çarp›nca, yabanc› para cinsinden borç stokundaki de¤iflimin yerli para cinsinden de¤erine ulafl›lmaktad›r. Dönem sonundaki de¤er dönem bafl›ndan yüksekse ∆B*>0 olacakt›r, aksi takdirde eksi de¤er alacakt›r. Denklemin sonundaki ifade ise yasalar izin veriyorsa bütçe a盤›n›n finansman› için ülkenin hazinesinin merkez bankas›ndan ald›¤› kredi miktar›ndaki de¤iflimi (∆MBKR) ifade etmektedir. Sa¤ tarafta yer alan her üç de¤iflimin de art› de¤er almas› flu anlama gelmektedir. Devlet, mevcut borçlar›n›n üzerine yeni borçlar eklemifltir. Dönem içinde eski borçlar›n bir k›sm›n› ödemifl olabilir. Ama dönem içinde ödedi¤inden daha fazla borçland›ysa dönem sonundaki borç stokunun dönem bafl›ndakinden yüksek olaca¤› aç›kt›r. Öte yandan bütçe a盤› varsa (denklemin sol taraf› art› de¤er al›yorsa), sa¤ taraftaki üç de¤iflkenin hepsinin birden art› de¤er almas› gerekmemektedir. Ama bunlar›n cebirsel toplam›n›n art› de¤er almas› gerekti¤i ortadad›r. Farkl› bir ifadeyle, mesela merkez bankas›na olan borçlar›n›n bir k›sm›n› ödemifl ve merkez bankas›ndan dönem için yeni borç almam›fl olabilir. Bu durumda ∆MBKR eksi de¤er alacakt›r. Ayn› olgu ∆B için de geçerli ise bu durumda d›fl borçlanmadaki art›fl›n di¤er iki kalemdeki art›fl› telafi etmesi ek olarak bütçe a盤›n› da kapatmas› gerekecektir. Devletin harcamalar›n›n gelirinden fazla olmas› durumunda ortaya ç›kan bütçe aç›klar›n›n finansman biçimi ekonomide çeflitli sorunlar do¤urmaktad›r. Merkez 151 152 Para ve Banka bankas›na para bast›r›larak finanse edilen bütçe a盤› ile enflasyon aras›nda güçlü bir iliflki vard›r. Bu iliflki iki yönlü ifade olarak ifade edilebilir. Bir yandan, parasal geniflleme ile finanse edilen bütçe aç›klar› enflasyona neden olmakta ve enflasyona süreklilik kazand›rmaktad›r. Di¤er yandan ise yüksek enflasyon da bütçe aç›klar›n› artt›rmaktad›r. Bütçe a盤›n›n yurtiçi piyasalardan borçlanmayla karfl›lanmas› yurtiçi faizlere yukar›ya do¤ru bir bask› yapmaktad›r. ‹kinci ünitede tart›fl›ld›¤› gibi bütçe a盤› ve a盤›n borçla finanse edilen k›sm› artt›kça faizlerin de artmas›n› beklemek gerekir. Öte yandan, devletin finansal piyasalardan daha fazla fon çekmesi, özel sektörün yat›r›mlar için kullanabilece¤i fon miktar›n› da olumsuz etkilemektedir. Konuya ödünç verenler (fon arz edenler) aç›s›ndan yaklafl›rsak sürekli yüksek düzeyde aç›k veren bir maliye politikas›, kamunun borçlar›n› geri ödememe ihtimalini de gündeme getirebilecektir. Böyle bir ekonomik ortamda, ödünç verenler kamuya borç vermek, yani kamunun ç›kard›¤› tahvilleri sat›n almak için daha yüksek faiz talep edeceklerdir. Talep edilen faizlerin yükselmesi artan risk ve bu nedenle talep edilen risk primi ile ilgilidir. Giderek yükselen faizler, enflasyon ayn› yönde artm›yorsa reel faizlerin de yükselmesine yol açacakt›r. Reel faizlerin yükselmesi ise flirketlerin ve bankalar›n bilançolar›n›n bozulmas›na ve kredi siteminin iflleyiflinde etkinli¤in kaybolmas›na neden olacakt›r. Bu tür bir süreç 2010-2011 döneminde Yunanistan, ‹spanya, Portekiz ve ‹talya gibi ülkelerde yaflanm›flt›r. Mesela Yunanistan’da kamu borcunun GSYH’ye oran› % 120’lerin üzerine ç›km›fl, Yunanistan Devleti’nin bütçe aç›klar›n›n finansman› için satt›¤› tahvillerin faizi bir ara % 30’lara yükselmifltir. Oysa ayn› vadedeki ve ayn› para cinsinden Almanya tahvillerinin faizi ayn› dönemde % 2 dolaylar›nda seyretmiflti. Aradaki fark risk primidir ve Yunanistan’›n iflas riskini (borçlar›n› geri ödememe riskini) yans›tmaktad›r. Gerçekten de Yunanistan 2012 y›l›n›n bafllar›nda, devlet borçlar›n›n önemli bir k›sm›n› geri ödememesine izin veren bir düzenleme yapm›flt›r. Sevimsiz Monetarist Aritmetik Kamu aç›klar›n›n para bas›larak finansman›n›n, borçlanma yoluyla finansman›ndan daha enflasyonist oldu¤u her zaman do¤ru de¤ildir. Thomas Sargent ve Neil Wallece, 1981 y›l›nda yay›nlad›klar› sevimsiz monetarist aritmetik isimli çal›flmalar›nda, maliye politikas›n›n disiplinsiz olmas› ve para politikas› ile aras›nda bir uyuflmazl›k olmas› durumunda parasal genifllemeden kaç›n›lmas›n›n uzun dönemde daha yüksek bir enflasyonist etki do¤urabilece¤ini göstermektedirler. Sargent ve Wallace çal›flmalar›nda birincil aç›klar üzerinde durmaktad›r. Faiz d›fl› bütçenin sürekli aç›k verdi¤i bir ekonomide, merkez bankas›n›n enflasyonu düflürmek amac›yla, para arz›n›n art›fl oran›n› kontrol ederek s›k› bir para politikas› uygulad›¤›n› düflünelim. Merkez bankas› kamu borçlar›n›n parasallaflmas›na olanak tan›mam›fl olmaktad›r. Bu durumda, kamu elindeki ikinci seçene¤e yönelecek ve borçlanma yöntemini tercih edecektir. Bu ekonomide reel faiz oran›, reel GSY‹H büyüme h›z›ndan yüksekse a盤›n borçlanma ile finansman› borç/GSY‹H oran›n›n sürekli artmas›na neden olacakt›r. Bu durumda, faiz ödemelerinin bütçe içerisindeki pay› gittikçe artacakt›r. Faiz ödemelerindeki art›fl bütçe a盤›n›n daha da artmas›na ve nihayetinde vergiler veya daha fazla borçlanma yoluyla finanse edilemeyecek kadar yüksek bir borç ve faiz yükü ile karfl› karfl›ya kal›nmas›na sebep olacakt›r. Bu olgu faizleri daha da yükseltecek ve kamunun bütçe a盤› daha da yükselecektir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› S O R U için para baBu durumda, öyle bir an gelecektir ki devlet borçlar›n›n ödenmesi s›lmas› zorunlulaflacakt›r. Para bas›lmas› sonucunda ortaya ç›kan enflasyon, söz konusu aç›klar›n borçlanmaya gidilmeden önce para bas›larak edilmesi D ‹ finanse KKAT durumunda ortaya ç›kacak enflasyondan daha yüksek olacakt›r. Kamu aç›klar›n›n borçlanmayla finansman› ne kadar uzun sürerse sonuçta ortaya ç›kan enflasyon da SIRA S‹ZDE o kadar yüksek olmaktad›r. Yani, bir ekonomide reel faiz ve bütçe a盤› yüksekse ve mali otorite bu a盤› disiplin alt›na alacak bir politika uygulam›yorsa para politikas›n› uygulamakla yükümlü otoritenin enflasyonu kontrolAMAÇLARIMIZ alt›na alabilme yetene¤i kaybolmaktad›r. N N Maliye Politikas› ile Para Politikas› Aras›ndaki ‹liflki konusunda daha K ‹fazla T A bilgi P sahibi olmak için Tolga Da¤laro¤lu’nun “Maliye ve Para Politikalar›nda Uyum Sorunu: Türkiye Örne¤i” isimli kitab›ndan faydalanabilirsiniz. Mali Bask›nl›k ve Parasal Bask›nl›k TELEV‹ZYON Mali bask›nl›¤›n düzeyini izlemek için kullan›lan çeflitli göstergelerden D ‹ K Kbiri A T olan Kamu Net Borç Stoku/GSYH oran›n›n 2002-2010 y›llar› aras›nda ülkemizde sergiledi¤i de¤erler Yaflam›n ‹çinden 2 bafll›¤› alt›nda gösterilmifltir. ENFLASYON VE ENFLASYONUN MAL‹YETLER‹ N N Enflasyon, fiyatlar genel düzeyindeki sürekli art›flt›r. Enflasyon nas›l ortaya ç›kAMAÇLARIMIZ makta ve nas›l süreklilik kazanmaktad›r? Makroekonomi derslerimizden hat›rlayal›m; bir ekonomide fiyatlar›n toplam taK ‹ T göre A P bir ekonolep ile toplam arz› dengelemek üzere de¤iflti¤ini kabul ederiz. Buna TELEV‹ZYON 153 S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Sevimsiz monetarist aritmetik bize, para politikas›n›n fiyatlar üzerinde etkin bir kontrole sahip olabilmesi için, disiplinli bir maliye politikas›n›n gerekli oldu¤unu ‹NTERNET göstermektedir. Maliye politikas›n›n disiplinli olmamas› ve bu disiplinsizli¤in had safhaya vararak kal›c› hâle gelmesi, eninde sonunda para otoritesini borcun parasallaflt›r›lmas› bask›s› alt›na almaktad›r. Bunun en güncel örne¤i Avrupa Merkez Bankas›’n›n Avrupa’da giderek artan sorunlar karfl›s›ndan ilki Aral›k 2011’de, ikincisi ise fiubat 2012’de olmak üzere % 1 faizle bankalara üç y›l vadeli 1 trilyon euro borç vermek zorunda kalmas›d›r. ‘Artan sorunlar’dan kas›t, ‹spanya, ‹talya, ‹rlanda, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkelerin kamu kesimlerinin finansman s›k›nt›lar› ile Euro Bölgesi’ndeki bankalar›n s›k›nt›lar›d›r. Disiplinli bir maliye politikas› ayn› zamanda mali bask›nl›¤›n olmamas› anlam›na gelmektedir. Mali bask›nl›¤›, k›saca yüksek bütçe a盤› ve enflasyonu az önemseyen bir ekonomik yap› olarak tasvir edebiliriz. Bu yap›da, kamu gelirlerinin kamu harcamalar›n›n tamam›n› karfl›lamamas› durumunda, bu fark para bas›larak veya borçlan›larak karfl›lanacakt›r. Mali bask›nl›¤›n yafland›¤› ekonomik ortamlarda, mali otorite cari y›lda ve gelecek y›llarda beklenen bütçe aç›klar›n›, para politikas› hedeflerini dikkate almadan belirlemektedir. Yani, mali bask›nl›kta maliye politikas› aktif konumda, para politikas› ise pasif konumdad›r. T›pk› yukar›da anlat›lan SIRA S‹ZDE sevimsiz monetarist aritmetikte oldu¤u gibi. Parasal bask›nl›k ise para politikas›n› uygulamakla yükümlü Merkez Bankas›n›n para politikas›n› ba¤›ms›z bir flekilde oluflturdu¤u, maliye politikas›n›n ise bütD Ü fi Ü N E L ‹ M çe aç›klar›n› para politikas› hedeflerine destek olacak flekilde belirledi¤i bir ekonomik yap›d›r. K›saca, parasal bask›nl›kta para politikas›n›n öncü ve disiplinli olduS O R U ¤unu, maliye politikas›n›n ise onu izledi¤ini söyleyebiliriz. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 154 Kronik Enflasyon: Y›ll›k fiyat art›fllar›n›n y›llar, hatta on y›llarla ölçülen uzun dönemler boyunca yüksek rakamlarda kalmas›d›r. Para ve Banka mide toplam talep toplam arz› aflarsa fiyatlar genel düzeyi yükselecektir. Enflasyonu fiyatlar genel düzeyinin sürekli artmas› olarak tan›mlam›flt›k, bu durumda enflasyonun süreklilik kazanmas› için ya toplam talebin sürekli toplam arzdan fazla olmas› ya da toplam arz›n sürekli olarak toplam talepten düflük olmas› gerekmektedir. Önce toplam arz›n sürekli toplam talebin alt›nda olmas› olas›l›¤›na bakal›m. Petrol fiyatlar›ndaki flok art›fllar, kurakl›k, deprem gibi üretim düzeyini azalt›c› geliflmeler negatif arz floklar› olarak bilinir. Negatif arz floklar› ekonominin gerçekleflen üretim düzey üzerinde olumsuz etkiye sahiptirler ve toplam arz›n üzerindeki azalt›c› etkileri sebebiyle fiyatlar genel düzeyini yükseltirler. Ülkemizde, 1970’lerin bafllar›ndan 2000’li y›llar›n ortalar›na kadar kronik enflasyon olarak da isimlendirebilece¤imiz sürekli enflasyonun yafland›¤› bir dönem olmufltur. Bu süre zarf›nda sürekli olarak negatif arz floklar› ile karfl› karfl›ya kalmad›¤›m›za göre sürekli enflasyonun arkas›nda yer alan temel nedenin bu floklar oldu¤unu söyleyemeyiz. Bu durumda, enflasyonun süreklilik kazanmas›n›n arkas›nda yatan temel nedeni toplam talepteki sürekli art›fllar olarak belirtebiliriz. Parasal aktar›m mekanizmalar›n› hat›rlayal›m; merkez bankalar›n›n k›sa dönemli faiz oranlar›na iliflkin ald›klar› kararlar›n, farkl› kanallar arac›l›¤›yla önce toplam talebi ard›ndan da ekonomideki ç›kt› düzeyini ve enflasyonu etkiledi¤ini anlatm›flt›k. Yani, enflasyonu düflürmek isteyen bir merkez bankas›n›n öncelikle ekonomideki toplam talep düzeyini kontrol alt›na almas› gerekmektedir. Enflasyonun Hesaplanmas› ve Fiyat Endeksleri Enflasyonu fiyatlar genel düzeyindeki sürekli art›fllar olarak tan›mlad›k. Peki, fiyatlar genel düzeyindeki art›fllar veya azal›fllar nas›l hesaplanmaktad›r? Bu sorunun cevab› flu flekildedir: Ülke genelindeki fiyatlar genel düzeyindeki de¤iflmeler, fiyat endekslerinden yararlan›larak hesaplanmaktad›r. Türkiye ‹statistik Kurumu (TU‹K) fiyatlar genel düzeyinde gerçekleflen de¤iflimleri izlemek amac›yla, üretici fiyatlar› endeksi (ÜFE) ve tüketici fiyatlar› endeksi (TÜFE) olmak üzere iki fiyat endeksi yay›nlamaktad›r. Endekslerin haz›rlanmas›nda öncelikle bir baz y›l› seçilir. Belirli mallar› içeren bir sepet oluflturulur ve bu sepetin baz y›ldaki parasal de¤eri tespit edilir. Takip eden y›llarda yine ayn› sepetin ald›¤› de¤er tespit edilerek fiyat karfl›laflt›rmas›nda bulunulur. TU‹K taraf›ndan haz›rlanan Fiyat Endeksleri ve Enflasyon kitap盤›ndan faydalanarak TÜFE ve ÜFE sepetlerinde yer alacak mal ve hizmetlerin nas›l seçildi¤i konusunu afla¤›daki flekilde aç›klayabiliriz. Tüketici Fiyatlar› Endeksi hanehalklar›n›n tüketim harcamalar›nda yer alan mal ve hizmetlerin belirli zaman aral›klar›nda fiyatlar›ndaki de¤iflmeleri göstermektedir. Tüketici fiyatlar› endeksinin amac›, hanehalklar› taraf›ndan belirli bir ihtiyac› karfl›lamak amac›yla sat›n al›nan mal ve hizmetlerin genel fiyat düzeyindeki de¤iflimini ölçmektir. Fakat piyasadaki tüm mal ve hizmetlerin fiyatlar›n›n izlenmesi imkâns›z oldu¤u için hanehalklar›n›n yapt›klar› tüketim harcamalar› içinde en fazla paya sahip mal ve hizmetler kapsama al›nmaktad›r. Tüketim harcamalar›, amac›na göre s›n›fland›r›larak (ör. g›da harcamalar›, giyim harcamalar›, sa¤l›k harcamalar›, ulaflt›rma harcamalar› vb.) herhangi bir mal ve hizmet grubunun de¤erlendirme d›fl› kalmamas› sa¤lanmaktad›r. Sonra, her bir grubu temsil eden mal ve hizmetler tüketilme a¤›rl›¤›na göre büyükten küçü¤e s›ralanmakta ve belirli bir a¤›rl›ktan yukar› de¤er alan (ör. 1/1000) mal ve hizmetler endeks kapsam›na al›nmaktad›r. Üretici Fiyatlar› Endeksi ise tar›m, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörlerinde üretimi yap›lan mallar›n, üretici taraf›ndan yurtiçi peflin sat›fl fiyatlar›ndaki 155 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› de¤iflmeleri göstermektedir. Üretici fiyatlar› endeksinde ülke ekonomisi içinde üretimi yap›lan tüm mallar›n fiyatlar›n›n takip edilmesi imkâns›zd›r. Bu nedenle, ürünün toplam sat›fl de¤erinin, toplam sat›fl gelirlerinden ald›¤› paya göre bir seçim yap›lmaktad›r. Ürün seçimi sektörler (tar›m, imalat, maden, enerji) ve alt sektörler (g›da ürünleri imalat›, makina imalat› vb.) ayr›m›nda yap›ld›¤› için herhangi bir üretim faaliyetinin de¤erlendirme d›fl› kalmamas› sa¤lanmaktad›r. Hizmetler ÜFE kapsam›nda yer almamaktad›r. TÜFE günlük yaflam maliyetini ölçmekte daha etkili bir endekstir. Ayr›ca, hesaplanmas›, anlafl›lmas› ve izlenmesi daha kolayd›r. TCMB, enflasyon hedefini TÜFE üzerinden tan›mlamaktad›r. Afla¤›daki grafikte, 1993 ile 2011 y›llar› aras›nda TÜFE kullan›larak hesaplanan enflasyon oranlar› ve 2002 sonras›nda TCMB’nin enflasyon hedeflemesi rejimi çerçevesinde hedef olarak belirledi¤i enflasyon oranlar› ile ilgili de¤erler gösterilmektedir. 1992-2002 dönemine karfl› gelen de¤er, dönem ortalamas›n› temsil etmektedir. Oran(%) fiekil 6.2 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Hedeflenen Türkiye’de Hedeflenen ve Gerçekleflen Enflasyon Oranlar› (TÜFE) 19932002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 20 12 8 5 4 4 7,5 6,5 5,5 Gerçekleflen 70,4 18,4 9,3 7,7 9,7 8,4 10,1 6,5 6,4 Kaynak: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› 10,5 Türkiye ‹statistik Kurumu her sene bafl›nda tüketim sepetinde kullan›lan ürün gruplar›n›n a¤›rl›klar› aç›klamaktad›r. Bu a¤›rl›klar› bilmek enflasyon dinamiklerini sa¤l›kl› biçimde analiz edebilmek ve beklentilerimizi gerçekçi bir temele oturtabilmek için önemlidir. 2012 y›l›nda hesaplanan TÜFE kapsam›nda tüketici fiyatlar› sepetine giren ürün gruplar› ve bu gruplar›n sepet içindeki a¤›rl›¤› afla¤›daki gibidir. TCMB Kanunu’nda 2001 y›l›nda yap›lan önemli bir de¤ifliklik ile TCMB’nin Ev Eflyas›, temel amac›, fiyat istikrar›n› sa¤lamak 7,40% olarak belirlenmifltir. Fiyat istikrar› illa ki Giyim ve Ayakkab›, sf›r düzeyinde enflasyon anlam›na gelG›da ve 6,80% Alkolsüz memektedir. Yüzde 2 dolaylar›nda bir ‹çecekler, enflasyonun fiyat istikrar› ile uyumlu ol26% Ulaflt›rma, du¤u düflünülmektedir. Enflasyon, 17% TCMB ve di¤er merkez bankalar› için neKonut, 16% den bu kadar önemlidir? Enflasyonun ekonomide yaratt›¤› maliyetler nelerdir? Yüksek enflasyon oranlar›ndan kimler zarar görmektedir? Bu sorulara cevap vermek için enflasyonun beklenmedi¤i ekonomik ortamlarda ortaya ç›kan maliyetler ve enflasyonun beklendi¤i ekonomik ortamlarda ortaya ç›kan maliyetler ayr›m›n› yapaca¤›z. fiekil 6.3 Enflasyon Sepeti: Ürün Gruplar›n›n Sepetteki A¤›rl›¤› Kaynak: Türkiye ‹statistik Kurumu (TU‹K) 156 Para ve Banka Beklenmeyen Enflasyonun Maliyetleri Para Yan›lg›s›: Fiyatlar genel düzeyindeki art›fla ba¤l› olarak paran›n sat›n alma gücünde ortaya ç›kan düflüflün ekonomik birimler taraf›ndan anlafl›lamamas›d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 3 Önceden öngörülemeyen enflasyon ekonomik birimlere üç farkl› maliyet yarat›r. Bunlardan ilki fiyatlar›n yanl›fl belirlenmesi, ikincisi servetin borç alanlar ve borç verenler aras›nda yeniden da¤›l›m› ve üçüncüsü beklenmeyen yüksek enflasyonun gelece¤e iliflkin belirsizlikleri artt›rmas› olarak belirtilebilir. Ekonomik birimler gelecekteki fiyat düzeyleri hakk›nda tam bilgiye sahip de¤illerse iflletmeler ürünlerinin fiyatlar›n› belirlemede ve iflçiler ile firmalar ise ücretleri belirlemede sorun yaflayacaklard›r. Bu durum, ekonomideki pek çok fiyat›n yanl›fl belirlenmesine yol açacakt›r. Örne¤in, firmalar ile iflçiler aras›nda devam eden ücret müzakereleri sonucunda bir ücret belirlenecektir. Bir sonraki dönemde gerçekleflen enflasyon beklenen enflasyonun üzerinde olursa firma, aksi durumda ise iflçiler karl› duruma geçecektir. Fiyatlar›n yanl›fl belirlenmesi ayn› zamanda bireylerin ve firmalar›n arz ve talep kararlar›n›n hatal› olmas›na neden olacakt›r. Özellikle para yan›lg›s› buna yol açar. Bir firman›n ürününün fiyat› enflasyon ile ayn› oranda artarken bu firman›n enflasyon beklentisi düflük ise bu durumu kendi ürününe olan talepte bir art›fl olarak de¤erlendirecektir. Talepteki art›fla karfl› kay›ts›z kalmak istemeyen firma girdi talebini ve ürünün arz›n› artt›rabilir. Tüm bunlar toplam talep ve toplam arz e¤rilerinde kaymalara ve ekonominin istikrars›zlaflmas›na yol açar. Beklenmeyen enflasyon, ayn› zamanda, servetin, kredi verenlerden (alacakl›lar), kredi kullananlara (borçlular) do¤ru yeniden da¤›l›m›na yol açar. Yani enflasyon, borçlular›n lehine, alacakl›lar›n aleyhine bir durumdur. Kredi kullan›m› amac›yla haz›rlanan kredi sözleflmesinde taraflar›n kredinin geri ödenme sürecinde geçerli olacak nominal faiz oran› üzerinde anlafl›rlar. ‹kinci ünitede beklenen reel faiz haddinin, nominal faiz haddi ile vade boyunca gerçekleflmesi beklenen enflasyon oran› aras›ndaki fark olarak hesapland›¤›n› belirtmifltik. E¤er gerçekleflen enflasyon, beklenen enflasyonun çok üstünde olursa reel faiz haddi negatif rakamlara bile düflebilir. Bu durum borçlular› kazançl› ç›kart›rken alacakl›lar önemli ölçüde zarar edecektir. Ancak aksi de olabilir ve enflasyon bafllang›çta beklenen oran›n›n alt›nda da gerçekleflebilirdi. Her iki durumda da toplumun bireyleri aras›nda istenmeyen servet transferleri olacakt›r. Beklenmeyen enflasyonun maliyetleri, enflasyon oran› yükseldikçe artmaktad›r. Enflasyon oran› yükseldikçe bireyler bir sonraki dönemde enflasyon oran›n›n artaca¤› veya azalaca¤› konusunda daha büyük bir belirsizlik ile karfl› karfl›ya kal›rlar. Bu belirsizlik ekonomik birimlerin kredi kullanma veya yat›r›ma bafllama gibi konularda verdikleri kararlardan vazgeçmelerine yol açabilir. Örne¤in, enflasyon ortam›n›n yaratt›¤› belirsizli¤e ba¤l› olarak gelecek dönemdeki kâr olas›l›klar›n› do¤ru öngöremeyen bir iflletme üretim hacmini artt›rmak için hayata geçirmeye planlad›¤› bir tesisin inflas›n› daha sonraya erteleyebilir. Düflük bir enflasyon oran›nda ise ekonomik birimler gelecek dönemler enflasyonu düflük bir seyir izleyece¤ini varsaymalar›n› sa¤lar ve bireyler karar almakta daha cesur davran›rlar. Nominal faizSIRA oranlar›n›n S‹ZDE %12 ve beklenen enflasyonun %8 oldu¤u bir ekonomik ortamda beklenen reel getiri ne kadard›r. Bu koflullar alt›nda borç veren bir bireyin gerçekleflen enflasyon rakamlar› s›ras›yla (i) %15, (ii) %4 ve (iii) %8 olmas› durumunda gerçekleflen Ü fikadar Ü N E L ‹ Molacakt›r. Gerçekleflen bu enflasyon rakamlar›n›n hangileri borç alareel getirisiDne n›n, hangileri borç verenin lehinedir? S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› Beklenen Enflasyonun Maliyetleri Ekonomik birimler gerçekleflecek enflasyonu tam olarak tahmin etseler bile, enflasyon ekonomiye baz› maliyetler yükler. Beklenen enflasyonun yaratt›¤› maliyetler flunlard›r: ‹lk olarak enflasyon para bulunduranlar›n gizli bir enflasyon vergisine maruz kalmas›na yol açar. ‹kincisi, fiyat kataloglar›n› sürekli de¤ifltiren firmalar “menü maliyeti” ile karfl› karfl›ya kal›rlar. Üçüncüsü, enflasyon nominal geliri sabit olan bireyleri do¤rudan negatif etkiler. Dördüncüsü, enflasyon vergi sisteminin etkinli¤ini azaltarak tasarruflar ve yat›r›mlar üzerinde negatif etki yarat›r. Bu maliyetlere biraz daha ayr›nt›l› bakal›m. Beklenen enflasyonun en önemli maliyetlerinden biri, para bulunduranlar›n bir enflasyon vergisine maruz kalmas›d›r. Enflasyon, parlamentonun onay›ndan geçmemifl bir vergidir. Enflasyon vergisini, ellerinde para bulunduranlar›n sermaye kayb›na u¤ramas› fleklinde tan›mlayabiliriz. Gerek nakit paran›n enflasyon nedeniyle de¤erinin düflmesi, gerekse de enflasyon nedeniyle nominal faiz oranlar›n›n artmas›, elde nakit tutman›n alternaif maliyetini yükseltecektir. Ekonomik birimler daha az nakit bulundurmaya bafllayacaklard›r. Ekonomik birimlerin daha az nakit bulundurmas›, ellerindeki nakdi daha k›sa sürede bitirecekleri ve bankalar›n› (ya da ATM) cihazlar›n› daha s›k ziyaret edecekleri anlam›na gelir. Daha az nakit tutmaya ba¤l› olarak oluflan ilave nakit maliyetlere ayakkab› eskitme maliyetleri denir. Ayakkab› eskitme maliyetini, bankaya gitmek için harcad›¤›m›z zaman, ulafl›m masraf› ve bankaya ödedi¤imiz komisyolar gibi maliyetler olarak kabul edebiliriz. Beklenen enflasyon, firmalar›n fiyat listelerini sürekli de¤ifltirmelerini gerekli k›lar. Yeni kataloglar›n bas›lmas› ve da¤›t›lmas› gibi unsurlar menü maliyetlerini oluflturur. Ekonominin bütünü göz önüne al›nd›¤›nda, bu tür maliyetlerin oldukça küçük kald›¤› savunulmaktad›r. Enflasyonist süreçlerde farkl› mal ve hizmetlerin fiyatlar› ayn› anda artmamaktad›r. Piyasa ekonomisinde kaynak tahsisi göreli fiyatlara dayanarak yap›lmaktad›r. Göreli fiyat yap›s›ndaki bozulmalar kaynak tahsisinin etkinli¤ini azaltacak, bu durum ise ekonomik birimlerin karar verme süreçlerini olumsuz etkileyecektir. Enflasyonun vergi sisteminin etkinli¤ini azaltarak tasarruflar ve yat›r›mlar üzerinde nas›l bir negatif etki yaratt›¤›na bir örnekle aç›klayal›m. Ülkemizde gelir vergisi ödenirken reel gelir de¤il, nominal gelir esas al›nmaktad›r. Y›ll›k enflasyon oran›n›n %20 oldu¤u bir ekonomik ortamda mevduatlara ödenen faiz oran›n›n %30 oldu¤unu düflünelim. Mevduat hesab›m›zda 1 y›l vadeli 10 bin liram›z varsa vade sonunda 3 bin lira faiz geliri elde ederiz. Yaln›z, reel getirimiz ancak nominal kazanc›m›z›n enflasyondan ar›nd›r›lmas› ile bulunabilir. Yani, 3 bin liral›k faiz gelirimizin 2 bin liras› enflasyon nedeniyle afl›nmaya u¤ram›flt›r ve reel faiz gelirimiz bin lirad›r. Ancak gelir üzerinden ödeyece¤imiz vergi miktar› reel gelirimiz de¤il nominal gelirimiz esas al›narak hesaplan›r. Vergi oran›n›n %15 olmas› durumunda faiz gelirimiz için ödeyece¤imiz vergi miktar› 450 lira olacakt›r. Oysaki reel kazanc›m›z sadece bin lirad›r ve enflasyona ba¤l› olarak bu kazanc›n yar›ya yak›n›n› vergi olarak vermemiz gerekmektedir. Yani, vergi sistemi nominal geliri esas ald›¤› için vergi sonras› reel gelir düzeyimiz düflmekte ve ödedi¤imiz vergi miktar›n› artt›rmaktad›r. Deflasyon ve Likidite Tuza¤› fiekil 6.4’te Dünya Bankas›n›n gelir düzeyine göre alt gelir düzeyine, alt ve orta gelir düzeyine ve yüksek gelir düzeyine sahip olarak s›n›fland›rd›¤› ülkelerin y›ll›k ortalama enflasyon rakamlar› yer almaktad›r. Bu grafikte de görülebilece¤i gibi 157 158 Para ve Banka Deflasyon: Bir ekonomide fiyatlar genel düzeyinin belirli bir zaman aral›¤›nda sürekli düflüfl göstermesi durumudur. özellikle 2000’li y›llar›n bafllar›nda enflasyon dünya genelinde oldukça düflük ve istikrarl› bir seyir izlemifltir. Bu dönemde hakim görüfl enflasyonun art›k bir sorun olmaktan ç›kt›¤› yönündeydi. Japonya gibi dünyan›n en önde gelen ekonomilerinden birinde ise tamam›yla ayr› bir sorun yaflan›yordu. Japon ekonomisi 1999 ile 2005 y›llar› aras›nda deflasyon sürecine girmiflti. Deflasyonu, fiyatlar genel seviyesindeki sürekli düflüfl olarak tan›ml›yoruz. Ünitemizin bu son alt bafll›¤›nda deflasyon sürecinin nas›l olufltu¤unu ve deflasyonun ekonomi üzerinde yaratt›¤› negatif etkilerin neler oldu¤unu tart›flaca¤›z. fiekil 6.4 Farkl› Ülke Gruplar›nda Enflasyon Oranlar› 20 Oran(%) 15 Yüksek Alt-Orta 10 Alt 5 2006 2008 2010 1996 1998 2000 2002 2004 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 Kaynak: Dünya Bankas›http://data.worldba nk.org/ 25 Deflasyonun Ortaya Ç›k›fl› Bir ekonomide fiyatlar›n toplam talep ile toplam arz› dengelemek üzere de¤iflti¤ini belirtmifltik. E¤er toplam talep önemli ölçüde azal›rsa toplam arz toplam talebi geçecek ve fiyatlar düflecektir. Bir di¤er seçenek ise toplam arzda ani ve genifl çapl› bir art›fl olmas›d›r. Enflasyon konusunda oldu¤u gibi burada da bir arz floku var, ancak bu sefer flok ekonomideki üretimi artt›rarak fiyatlar› düflürüyor. Deflasyondan ç›k›fl oldukça uzun sürebilmektedir. ‹ki nedenle. Birincisi, deflasyonist sürece bir kere girildi¤inde, ekonomik birimlerde gelecek dönemlerde fiyatlar›n daha da düflece¤i beklentisi oluflacak ve planlanan harcamalar sonraki dönemlere ertelenecektir. Yani, bireyler bugün almay› planlad›klar› mallar›, daha sonra almay› tercih edeceklerdir. Bir taraftan fiyatlar genel seviyesinde yaflanan düflüfller flirketlerin karl›l›¤›n› önemli ölçüde azaltacak, di¤er taraftan ise harcamalar›n ertelenmesine ba¤l› olarak toplam talep azalmaya devam edecektir. Bu süreçte maliyetlerde bir azaltmaya gidilmek amac›yla iflten ç›kartmalar ve ücretlerde indirimler olacakt›r. ‹flsiz say›s›ndaki art›fl ve ücretlerdeki düflüflle birlikte ekonominin genelinde al›m gücü düflecek ve ekonomik faaliyetler daha da yavafllayacakt›r. K›saca, ekonomide içinden ç›k›lmas› zor bir deflasyonist döngüye girilecektir. Deflasyondan ç›kman›n zaman almas›n›n ikinci nedeni likidite tuza¤› ile ilgilidir. Likidite tuza¤›, bir ekonomide gerçekleflen üretim düzeyi potansiyel üretim düzeyinin alt›ndayken nominal faizlerin s›f›r s›n›r›na düflmesidir. Nominal faiz 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› oranlar› s›f›r›n alt›na inemez. Faiz oranlar›n›n s›f›r veya s›f›r s›n›r›nda olmas› durumunda ekonomik birimler servetlerini yo¤unlukla olarak para olarak tutacaklard›r. Aksini düflünün ve tahvil tuttuklar›n› varsay›n. ‹kinci ünitede tahvilin fiyat› ile faizi aras›nda ters bir iliflki oldu¤unu gördük. Faiz oranlar› ileride artacak olursa ellerinde tuttuklar› tahvillerin fiyatlar› düflecektir. Bu tahvilleri satmaya kalkarlarsa getiri oranlar› negatif olacakt›r. Çünkü nominal faiz s›f›ra eflit. Tahvilin sat›fl fiyat› ise al›fl fiyat›n›n üzerinde (ikinci ünitede getiri oran›n›n anlat›ld›¤› alt bölüme bak›n). Pozitif araz floklar› bir tarafa b›rak›ld›¤›nda sürekli fiyat düflüfllerinin arkas›nda toplam talebin düflüklü¤ünün olmas› gerekir. Toplam talep eksikli¤i nedeniyle ekonomi kapasitesinin oldukça alt›nda üretim yapmaktad›r. Böyle bir durumdan ç›kman›n bir yolu para politikas›n› gevfleterek faiz haddini düflürmektir. Yukar›da gördü¤ünüz gibi, faiz haddindeki düflme bir yandan yat›r›mlar› art›racak, öte yandan da döviz kurunu art›rarak net ihracat› yükseltecektir. Böylelikle toplam talep artacak ve deflasyonist bask›lar azalacakt›r. Ancak likidite tuza¤›n›n oldu¤u bir ekonomide faiz haddi zaten s›f›r ya da s›f›ra yak›n bir yerdedir; daha fazla düflemez. Bu durumda, deflasyonist bask›lardan kurtulmak için genifllemeci bir maliye politikas› izlemek gerekir. Yani, kamu harcamalar› art›r›lmal›, vergi gelirleri azalt›lmal›d›r. Ancak kamu borcu yüksekse bu tür politikalar›n borçlanma ihtiyac›n› art›racak olmalar› nedeniyle uygulanmalar› zor olabilir. Bu nedenle, deflasyonist süreçten ç›k›fl oldukça uzun bir zamana yay›labilmektedir. Deflasyon ve Likidite Tuza¤›: Japonya Örne¤i Deflasyonun nas›l olufltu¤unu anlamak için deflasyon deneyimlerine yak›ndan bakmak faydal› olacakt›r. 1990’lar›n bafl›ndan beri durgunluk içerisinde olan Japonya 1999 ile 2005 y›llar› aras›nda deflasyon yaflam›flt›r. Japonya’n›n deflasyon sürecine girmesinde etkili olan faktörleri aç›klamak için 1990’lar›n bafllar›ndan itibaren Japon ekonomisinde gerçekleflen de¤iflmeleri ele almam›z gerekmektedir. Japon ekonomisinin 1980’lerin bafl›ndan itibaren sergiledi¤i baflar›l› büyüme süreci, bu ülkedeki hisse senedi ve gayrimenkul piyasalar›ndaki fiyatlar›n h›zla yükselmesine yol açm›flt›r. Hisse senedi ve gayrimenkul fiyatlar›ndaki yükselifller bir noktadan sonra iktisadi temellerden kopup afl›r› yüksek de¤erlere ulaflm›flt›r. Fiyatlardaki iktisadi temellerden ba¤›ms›z afl›r› yükseliflleri piyasada oluflan fiyat balonlar› olarak kabul ederiz. Bu tip fiyat balonlar› flifltikçe varl›k fiyatlar›n› ve servetleri daha da art›r›rlar. Ancak, balon patlad›¤› zaman fiyatlar keskin bir flekilde düfler ve servet düzeylerinde önemli gerilemeler yaflan›r ve bilançolar bozulur. Benzer bir flekilde, Japonya’da Nikkei hisse senedi endeksi 1989 y›l›nda en yüksek de¤erine ulaflm›fl ve ard›ndan fiyatlarda oluflan balonun patlamas› ile birlikte endeksin de¤eri önemli ölçüde düflmüfltür. 1989 ile 2002 y›llar› aras›nda Nikkei endeksi yüzde 70 de¤er kaybetmifltir. Nikkei 225 indeksinin 1988 ile 2004 y›llar› aras›nda ayl›k olarak ald›¤› de¤erler fiekil 6.5’te gösterilmektedir. Görüldü¤ü gibi 1989 y›l›nda zirve yapan hisse senedi fiyatlar›, bu tarihten sonra keskin bir düflüfl e¤ilimine girmifltir. Gayrimenkul fiyatlar› ise 1991 y›l›na kadar artmaya devam etmifltir. 1991’de en yüksek de¤erine ulaflan gayrimenkul fiyatlar›, 2002’ye kadar geçen sürede yüzde 41 de¤er kaybetmifltir. 159 160 Para ve Banka fiekil 6.5 Japonya Nikkei 225 ‹ndeksi: 1988-2004 Kaynak: Japonya ‹statistik Bürosu (Statistic Bureau of Japan http://www.stat.go.j p/english/) 50000 40000 30000 20000 10000 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 0 Nikkei 225 Japonya’daki varl›k fiyat balonlar›n›n patlamas›n›n etkisiyle bankac›l›k sistemin önemli sorunlar yaflam›flt›r. Konut piyasas›ndaki balonun patlamas›, konut kredilerinin geri ödenmeme oran›n› artt›rm›fl ve borç alanlar›n teminatlar›n›n de¤eri ile bilançolar›n›n net de¤erleri h›zl› bir flekilde düflmüfltür. Bu durum, artan geri ödeyememe riskine ba¤l› olarak bankalar›n vermek istedikleri kredi miktar›n›n düflmesine yol açm›flt›r. Banka kredilerinin azalmas›, flirketlerin finansmana ulaflmalar›n› zorlaflt›rm›fl ve yat›r›mlar da düflmüfltür. Yat›r›mlarda ve ekonomik büyümedeki olumsuz gidiflin önüne geçmek için, Japonya Merkez Bankas› faiz oranlar›n› indirmeye bafllam›flt›r. Bunu yaparken yap›sal sorunlara çözüm bulunmas› ötelenmifltir. Bankac›l›k sitemine iliflkin yeterli düzenlemeler gelifltirilmemifl ve kötü kredilerin finansal sistemin bilançosunda kalmas›na müsaade edilmifltir. Politika faiz oranlar›n›n sergiledi¤i de¤iflimler fiekil 6.6’da gösterilmektedir. fiekil 6.6 Japonya Merkez Bankas›-Politika Faiz Oranlar› Kaynak: Japonya Merkez Bankas› (Bank of Japanhttp://www.boj.or.jp /en/statistics/index. htm/) 8 6 4 2 0 1990 1995 2000 K›sa Dönem Faiz 2005 2010 161 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› Görüldü¤ü gibi faiz oranlar› 1990 y›l›ndan itibaren sürekli azal›fl e¤ilimindedir. Ancak faiz oranlar›ndaki bu düflüfller ekonomiyi canland›rmada etkili olamam›flt›r. Özellikle bankac›l›k sistemine duyulan güvenin yetersiz olmas›, faiz politikas›n›n beklenen etkiyi yaratmas›n›n önünde set olmufltur. Faiz oranlar› 1999 y›l›na kadar sürekli düflürülmüfltür ve bu y›l ekonomi likidite tuza¤›na girmifltir. 1999 sonras› dönemde M1 para arz› yüzde 14, 2002 y›l›nda ise yüzde 24 art›r›lm›flt›r. K›sa dönem faiz oranlar›n›n gösterildi¤i fiekil 6.6’ya ve enflasyon oranlar›n›n gösterildi¤i fiekil 6.7’ye dikkatli bakarak Japonya Merkez Bankas›’n›n 2001 ve 2002 y›llar› aras›nda uygulad›¤› bu para politikas›n›n nas›l etkisiz kald›¤›n› görebiliriz. fiekil 6.7 6 Japonya’da Enflasyon SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Kaynak: Japonya Merkez Bankas› D Ü fi Ü N E L ‹ M (Bank of Japanhttp://www.boj.or.jp /en/statistics/index. S O R U htm/) 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M 2 S O R U 0 1990 1995 2000 2005 D2010 ‹KKAT D‹KKAT -2 SIRA S‹ZDE Enflasyon(TÜFE) AMAÇLARIMIZ N N ‹ T A P Deflasyon ve Likidite Tuza¤› bölümünün haz›rlanmas›nda, verilerin Ksa¤lanmas›nda baflvurulan yukar›daki kaynaklara ek olarak Ball (2011), s. 399-445 ve Svensson (2003)’den faydalan›lm›flt›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 162 Para ve Banka Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Para politikas› uygulamalar›n›n ekonomiyi etkileme mekanizmas› Merkez Bankalar›n›n para politikas› uygulamalar› sonucunda finansal piyasalar üzerinde bir etkiyle bafllayan ve daha sonra toplam harcamalar› de¤ifltirerek üretim, istihdam ve enflasyon üzerinde bir etkiyle sonlanan, bir süreç yaflanmaktad›r. ‹ktisatç›lar bu geliflmeler zincirine ‘parasal aktar›m mekanizmas›’ ad›n› vermektedirler. Parasal aktar›m mekanizmas› faiz kanal›, kur kanal›, kredi kanal› ve bilanço kanal›n› içermektedir. Faiz kanal› ve kur kanal› geleneksel kanallar olarak da bilinmektedir. Para politikas› uygulamalar›n›n ekonomi üzerinde etkili olufl sürecinde üç aflamadan bahsedebiliriz. Merkez Bankas› k›sa vadeli nominal faiz oranlar›nda yapt›¤› de¤iflikliklerin k›sa ve uzun vadeli reel faiz oranlar›n› etkilemesi aktar›m mekanizmas›n›n ilk ad›m›d›r. Bu aflamada, faizlerdeki de¤ifliklikler varl›k fiyatlar›na, döviz kuruna ve kredi koflullar›na yans›mak suretiyle öncelikle finansal piyasalar› etkilemektedir. Finansal piyasalardaki de¤ifliklikler ekonomik birimlerin harcamalar›n› etkileyecek düzeyde finansman maliyetlerini etkilerler. ‹kinci aflamada finansman maliyetlerindeki de¤iflimlere ba¤l› olarak ekonomideki toplam harcama düzeyi de¤iflmektedir. Üçüncü aflamada ise toplam harcamalardaki bu de¤iflmelere üretimi ve fiyatlar genel düzeyini etkilemektedir. Maliye politikas›n›n enflasyon üzerindeki etkileri Devletin harcamalar›n›n gelirinden fazla olmas› durumunda ortaya ç›kan bütçe aç›klar›n›n Merkez Bankas› kaynaklar› ile finanse edilmeleri ile enflasyon aras›nda güçlü bir iliflki vard›r. Bu iliflki iki yönlü ifade olarak ifade edilebilir. Bir yandan, bütçe aç›klar›n›n parasal genifllemeyle finanse edilmesi enflasyona neden olmakta ve enflasyona süreklilik kazand›rmaktad›r. Di¤er yandan ise yüksek enflasyon da bütçe aç›klar›n› artt›rmaktad›r. Yasalar izin veriyorsa bütçe aç›klar›n›n finansman› için merkez bankas›na baflvurulmas› durumunda, merkez bankas›n›n hazineye açt›¤› krediler artacakt›r. Bu, beflinci ünitede gördü¤ünüz gibi para taban›n› yükseltecektir. Böylelikle para arz› artacakt›r. Para arz›n›n artmas› her bir fiyat düzeyinde toplam talebin daha büyük olmas›na neden olacak ve enflasyonu yükseltecektir. Bütçe a盤›n›n borçlanmayla finansman›, bütçe aç›klar› kronik olarak oldukça yüksekse ve bu nedenle kamunun borcu önemli bir düzeye gelmiflse borçlanma faizlerini yükseltecektir. Öte yandan, devletin finansal piyasalardan daha fazla fon çekmesi ile özel sektörün yat›r›mlar› ve tüketim harcamalar› için kullanabilece¤i kaynak miktar› azacakt›r. Sevimsiz monetarist aritmetik bize, para politikas›n›n fiyatlar üzerinde etkin bir kontrole sahip olabilmesi için disiplinli bir maliye politikas›n›n gerekli oldu¤unu göstermektedir. Maliye politikas›n›n disiplinli olmamas›, borçlanma faizlerinin çok yükseldi¤i ve kamu borcunun h›zla artt›¤› bir süreç do¤uruyorsa bu sürecin belli bir noktas›nda para otoritesini bütçe aç›klar›n› ve borcun bir k›sm›n› ya da tamam›n› para basarak finanse etmeye itebilmektedir. Disiplinli bir maliye politikas› ayn› zamanda mali bask›nl›¤›n olmamas› anlam›na gelmektedir. Mali bask›nl›¤›n yafland›¤› ekonomik ortamlarda, mali otorite bütçenin zamanla alaca¤› de¤erleri belirlerken para politikas› hedeflerini dikkate almamaktad›r. Yani, mali bask›nl›kta maliye politikas› aktif konumda, para politikas› ise pasif konumdad›r. Parasal bask›nl›k ise para politikas›n› uygulamakla yükümlü merkez bankas›n›n para politikas›n› ba¤›ms›z bir flekilde oluflturdu¤u, maliye politikas›n›n ise bütçe aç›klar›n› para politikas› hedeflerine destek olacak flekilde belirledi¤i bir ekonomik yap›d›r. 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› N A M A Ç 3 Enflasyonun Maliyetleri Önceden öngörülemeyen enflasyon ekonomik birimlere üç farkl› maliyet yarat›r. Bunlardan ilki fiyatlar›n yanl›fl belirlenmesi, ikincisi servetin borç alanlar ve borç verenler aras›nda yeniden da¤›l›m› ve üçüncüsü beklenmeyen yüksek enflasyonun gelece¤e iliflkin belirsizlikleri artt›rmas› olarak belirtilebilir. Ekonomik birimler gelecekteki fiyat düzeyleri hakk›nda tam bilgiye sahip de¤illerse iflletmeler ürünlerinin fiyatlar›n›, iflçiler ve flirketler ise ücretleri belirlemede sorun yaflayacaklard›r. Bu durum, ekonomideki pek çok fiyat›n yanl›fl belirlenmesine yol açacakt›r. Ekonomik birimler gerçekleflecek enflasyonu tam olarak tahmin etseler bile, enflasyon ekonomiye baz› maliyetler yükler. Beklenen enflasyonun yaratt›¤› maliyetler flunlard›r: ‹lk olarak enflasyon para bulunduranlar›n gizli bir enflasyon vergisine maruz kalmas›na yol açar. ‹kincisi, fiyat listelerini sürekli de¤ifltiren firmalar “menü maliyeti” ile karfl› karfl›ya kal›rlar. Üçüncüsü, enflasyon nominal geliri sabit olan bireyleri do¤rudan olumsuz etkiler. Dördüncüsü, enflasyon vergi sisteminin etkinli¤ini azaltarak tasarruflar ve yat›r›mlar üzerinde negatif etki yarat›r. N A M A Ç 4 163 Deflasyonun Maliyetleri Deflasyonist sürece bir kere girildi¤inde ekonomik birimlerde gelecek dönemlerde fiyatlar›n daha da düflece¤i beklentisi oluflacak ve planlanan harcamalar sonraki dönemlere ertelenecektir. Bireyler bugün almay› planlad›klar› mallar› daha sonra almay› tercih edeceklerdir. Bir taraftan fiyatlar genel seviyesinde yaflanan düflüfller flirketlerin karl›l›¤›n› önemli ölçüde azaltacak, di¤er taraftan ise harcamalar›n ertelenmesine ba¤l› olarak toplam talep azalmaya devam edecektir. Bu süreçte maliyetlerde bir azaltmaya gidilmek amac›yla iflten ç›kartmalar ve ücretlerde indirimler olacakt›r. ‹flsiz say›s›ndaki art›fl ve ücretlerdeki düflüflle birlikte ekonominin genelinde al›m gücü düflecek ve ekonomik faaliyetler daha da yavafllayacakt›r. 164 Para ve Banka Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi para politikas›n reel ekonomi üzerindeki etkisini reel faiz oranlar› ve yat›r›m harcamalar› arac›l›¤›yla gerçekleflti¤ini savunan parasal aktar›m kanal›n› göstermektedir? a. Geleneksel faiz kanal›, b. Net de¤er etkisi, c. Kur kanal›, d. Varl›k fiyatlar› kanal›, e. Bilanço kanal›, 2. Afla¤›dakilerden hangisi kredi kullan›c›lar›n›n net de¤erlerindeki azalma sonucunda ekonomide ortaya ç›kacak etkileri göstermektedir? a. Ç›kt› düzeyi düfler ve fiyatlar genel seviyesi yükselir, b. Fiyatlar genel seviyesi düfler ve ç›kt› düzeyi yükselir, c. Ç›kt› düzeyi düfler ve fiyatlar genel seviyesi düfler, d. Ç›kt› düzeyi yükselir ve fiyatlar genel seviyesi yükselir, e. Ç›kt› düzeyi ve fiyatlar genel seviyesi bu geliflmeden etkilenmez, 3. Afla¤›dakilerden hangisi di¤er koflullar sabitken firmalar›n net de¤erlerindeki art›fl›n etkisini göstermektedir. a. Ters seçim problemi artar, b. Ahlaki tehlike problemi artar, c. Firmalar›n krediye ulafl›m› zorlafl›r, d. Ekonomide ç›kt› düzeyi azal›r, e. Eksik bilgiye ba¤l› olarak ortaya ç›kan sorunlar azal›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi varl›k fiyatlar› kanal›n›n geçerli olmas› durumunda para politikas›n›n yat›r›mlar üzerinde etkisine arac›l›k yapmaktad›r? a. Tahvil fiyatlar› b. Bono fiyatlar› c. Döviz kuru d. Hisse senedi fiyatlar› e. Nakit ak›mlar› 5. Afla¤›dakilerden hangisi bilanço kanal› kapsam›nda para politikas›n›n aktar›m›nda etkili olan de¤iflkeni göstermektedir? a. Hanehalk›n›n portföy tercihleri, b. fiirketlerin portföy tercihleri, c. Bankalar›n net de¤eri, d. Kredi kullan›c›lar›n›n net de¤eri, e. Döviz kuru. 6. Afla¤›dakilerden hangisi bütçe aç›klar›n›n enflasyonist bir etki yaratmas› için gerekli olan koflulu göstermektedir? a. Bütçe aç›klar›n finansman›n› için parasal tabanda geniflleme yaflan›rsa, b. Bütçe aç›klar› gelir vergisindeki kesintilere ba¤l› olarak oluflmuflsa, c. Bütçe aç›klar› kurumlar vergisindeki kesintilere ba¤l› olarak oluflmuflsa, d. Bütçe aç›klar› savunma harcamalar›ndaki art›fla ba¤l› olarak oluflmuflsa, e. Faiz d›fl› bütçe fazlas› pozitif bir de¤er alm›flsa. 7. Afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflen enflasyonun beklenenden fazla olmas› durumunda ortaya ç›kacak maliyeti do¤ru olarak göstermektedir? a. Borç alandan borç verene do¤ru servet yeniden da¤›lacakt›r, b. Borç verenden borç alan do¤ru servet yeniden da¤›lacakt›r, c. Ücret sözleflmelerinin önceden belirlenmesine ba¤l› olarak iflveren zarar görecektir, d. Ekonomik birimler gelecek döneme iliflkin karar alma süreçlerinde belirsizlik azalacakt›r, e. Sabit gelire sahip bireylerin reel ücretleri artacakt›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi “geçti¤imiz sene enflasyonun ald›¤› de¤er %20 oldu” cümlesinde ifade edileni do¤ru olarak göstermektedir. a. Ekonomide yat›r›mda kullan›lan ara mallar›n›n fiyat› %20 artt›, b. Ekonomideki fiyatlar›n tamam› %20 artt›, c. Para arz› %20 artt›, d. Ekonomide ücretler %20 artt›, e. Fiyat endeksleriyle hesaplanan fiyatlar genel düzeyi %20 artt›. 165 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› 10. Afla¤›dakilerden hangisi bir ekonomide fiyatlar genel düzeyinin belirli bir zaman aral›¤›nda sürekli düflüfl göstermesini ifade etmektedir? a. Enflasyon, b. Deflasyon, c. Dezenflasyon d. Mali bask›nl›k, e. Parasal Bask›nl›k Faiz D›fl› Bütçe Fazlas› Bütçe aç›klar› ile ilgili en fazla duydu¤umuz kavramlardan birisi faiz d›fl› bütçe (birincil bütçe) fazlas›d›r. Faiz d›fl› bütçe fazlas› kamu borçlar›n›n sürdürülebilirli¤inin sa¤lanmas› için en önemli koflullardan birisidir. Devletin bütçe k›s›t›n› gösterirken bütçe aç›klar›n› birincil aç›klar ve faiz ödemeleri olmak üzere ikiye ay›rm›flt›k. E¤er vergi gelirleri kamunun faiz ödemesi d›fl›ndaki harcamalar›ndan büyükse, bütçenin faiz d›fl› fazla verdi¤ini söylüyoruz. Bu durumda, bütçe toplamda aç›k verse bile, vergi gelirlerinin, kamunun faiz haricindeki harcamalar›n›n üstünde olan k›sm› faiz giderlerinin ödenmesinde kullan›l›r. Bir ekonomide toplanan vergi gelirleri kamunun faiz d›fl›ndaki harcamalar›n› karfl›layam›yorsa, hem faiz ödemelerini yapabilmek hem de faiz d›fl› harcamalar›n vergilerle karfl›lanmaya k›sm›n› finanse etmek için borçlanmak zorunda kal›n›r. Bu durumda borç stoku artacakt›r. Borç stoku sürekli olarak art›fl gösteren bir ekonomiye iliflkin risk alg›s› ulusal ve uluslararas› piyasalarda artacak ve dolay›s›yla reel faiz seviyesi, yani borçlanma maliyeti yükselecektir. Reel faizlerdeki bu yükselifl, o ekonomide hedeflenen borç stokuna ulafl›lmas› için daha fazla faiz d›fl› fazla verilmesini gerektirecektir. Afla¤›daki yer alan grafik, 19932010 döneminde Türkiye’de gerçekleflen faiz d›fl› bütçe fazlas›n›n GSYH’ye oranlar›n› göstermektedir. 19922002 dönemi için verilen de¤er dönem ortalamas›n› ifade etmektedir. fiekil 6.a Faiz D›fl› Bütçe Fazlas›n›n GSYH’ye oran› Oran(%) “ 9. Afla¤›dakilerden hangisi di¤er koflullar› sabitken k›sa dönemde enflasyonu artt›r›c› etkiye sahiptir? a. Nominal para arz›ndaki azal›fl, b. Parasal bask›nl›¤›n artmas›, c. Net ihracat›n azalmas›, d. Tüketim harcamalar›n›n azalmas›, e. Toplam arz miktar›n›n azalmas›. Yaflam›n ‹çinden 1 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 Faiz D›fl› Bütçe Fazlas›/ GSYIH 1993 -200 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2 0,3 4,8 5,5 5 4,5 3,2 1,6 -1 0,8 Kaynak: Hazine Müsteflarl›¤›-Kamu Borç Yönetimi Raporu ” 166 Okuma Parças› Yaflam›n ‹çinden 2 Mali Bask›nl›k Göstergeleri Bir ekonomideki mali bask›nl›¤›n düzeyini izlemek için çeflitli göstergeler bulunmaktad›r. Bu göstergeler içinde en çok kullan›lanlar; bütçe a盤›/GSYH ve kamu borç stoku/GSYH olarak belirtilebilir. Bu göstergelere ek olarak, bütçe dengesiyle ilgili geliflmeleri izlemek amac›yla kulland›¤›m›z faiz d›fl› denge/GSY‹H oran›n› da kullanabiliriz. Afla¤›da, artan kamu borçlar›n›n mali bask›nl›k etkisini gösteren kamu net borç stoku/GSY‹H oran›n›n 2002 ile 2010 y›llar› aras›nda sergiledi¤i e¤ilim gösterilmifltir. Bu oran›n yükselmesi, kamunun faiz yükünü artt›racak ve gelecekteki borç stoku üzerinde art›fl bask›s› yapacakt›r. Grafikte gösterilen de¤erlere göre ülkemizde 2002 y›l›ndan sonraki dönemde bütçe disiplini konusunda önemli bir geliflme sergilendi¤ini söyleyebiliriz. Bütçe disiplininde sa¤lanan geliflmeler sonucunda, toplam kamu net borç stokunun GSYH’ye oran› 2002 y›l›nda yüzde 61,4 iken, 2010 y›l›n›n sonunda yüzde 28,7’ye düflmüfltür. fiekil 6.b Kamu Net Borç Stokunun GSYH’ye oran› 70 60 Oran(%) “ Para ve Banka 50 40 30 20 10 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TL 26,2 31,3 30 31,3 37,6 26,2 25,3 29,9 27,9 Döviz Cinsi 35,4 23,9 19,1 10,4 6,5 3,3 2,9 2,7 0,8 Kaynak: Hazine Müsteflarl›¤›-Kamu Borç Yönetimi Raporu ” ECB Baflkan›’n›n Zor Durumu Fatih Özatay 13/05/2010-Radikal Gazetesi Avrupa Merkez Bankas› (ECB) Baflkan› Trichet’in yerinde olmak ister miydiniz? Avrupa Merkez Bankas› (ECB) Baflkan› Trichet’in yerinde olmak ister miydiniz? Olan biteni izleyenlerin büyük ço¤unlu¤unun bu soruya yan›t› san›r›m olumsuz olacakt›r. Küresel kriz sürecinde, adamca¤›z sonradan geriye ald›¤› dahas› tam tersini yapmak zorunda kald›¤› kaç tane aç›klama yapt›? Çetelesini tutmad›m elbette; ama çok say›da. En sonuncusunu ekonomi kanallar› sabah sabah alt yaz› ile duyuruyorlard›. Sabah mahmurlu¤u iflte, tam akl›mda kalmad›. Ama ‘ECB ba¤›ms›zd›r, ba¤›ms›z kalacak’ mealinde bir fleydi. Komikti. Avrupa Birli¤i’nin (AB) büyük liderlerinin hafta sonu apar topar bir araya gelmeleri sonucunda ortaya ç›kan plan pazartesi günü büyük sevinç gösterileriyle karfl›land› dünya piyasalar›nda. Önemli borsalar bir cofltu ki sormay›n. Çok de¤il, 24 saat geçmedi ki coflku yerini kayg›ya terk etti. Aç›klanan plan gerçekten neydi? 750 milyar avroluk paketin özellikle 440 milyar avroluk k›sm› da ne oluyordu? Neyse, herkes ne aç›kland›¤›n› bu sat›rlar›n yaz›ld›¤› saatlerde hâlâ anlamaya çal›fl›yor. Ama apaç›k bir fley var; Trichet’in ilk bak›flta aksi yönde aç›klamalar yapmas›na karfl›n, plan, ECB’nin zor durumdaki ülkelerin hazinelerinin ç›kard›klar› devlet tahvillerinden sat›n almas›n› da öngörüyor. Gerçi ECB’ye verilen bu görev süslü cümlelerle aç›kland›; “likiditenin kurudu¤u, piyasalar›n ifllevlerini yerine getirmedikleri durumlarda” falan dendi, ama süs iflin özünü de¤ifltirmiyor. Y›llar önce, 1981’de, bir akademik makale yay›nlanm›flt›. Bafll›¤› “sevimsiz monateristik aritmetik”ti. Sargent ve Wallace taraf›ndan kaleme al›nan yaz›n›n ç›kt›¤› dergi de ilginçti: ABD Merkez Bankas›’n›n Minnesota flubesinin akademik dergisiydi. Kamu borcunun çok yüksek düzeyde oldu¤u ve bu nedenle devletin borçlanma fa- 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› 167 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› izinin de az›msanmayacak bir düzeyde bulundu¤u bir ülkede, maliye politikas›n›n bu sefil durumunu dikkate almadan s›k› para politikas› uygulamak isteyecek bir merkez bankas›n›n içine düflece¤i açmaz› gösteriyordu. fiimdi para politikas›n› s›ksa bile, maliye politikas›ndaki sefalet para otoritesinin eninde sonunda para musluklar›n› açmas›n› gerektirecekti. Zira aksi durumda, o devlet iflasa sürüklenmek tehlikesi yaflayacakt›. K›sacas› ba¤›ms›z bir para politikas›n›n uygulanmas›, ya da daha genel anlam›yla merkez bankas›n›n ba¤›ms›z kalmas› o koflullarda mümkün olmayacakt›. Y›llar geçti, sevimsiz monetarist aritmetik biçim de¤ifltirdi; mali bask›nl›k kavram›na evrildi. Ama iflin özü de¤iflmedi: Maliye politikas›na ters ba¤›ms›z bir para politikas› uygulamas›n›n sürdürülebilir olmad›¤› gerçe¤i hep baki kald›. Gevflek bir maliye politikas› ile s›k› bir para politikas›n›n yan yana gelmesi sadece geçici bir süreli¤ine olabilirdi. Hat›rlarsan›z, bizim Merkez Bankas›, 2001 krizi sonras›nda hep bu nedenle mali disipline kuvvetli vurgular yapan duyurular yay›nlad›. AB’deki kriz bu yal›n gerçe¤i bir kez daha gün ›fl›¤›na ç›kard›. ‹flin ilginci ‘sevimsiz monetaristik aritmetik’ ve ‘mali bask›nl›k’ kavramlar›n›n makro iktisatç›lar ve bu arada merkez bankac›lar› taraf›ndan çok yak›ndan bilinmesi. Buna karfl›n, flimdi çok iyi anlafl›l›yor ki, ‘tek para politikas› çok farkl› maliye politikalar›’ bileflimi olan avro bölgesinde, farkl› maliye politikalar›n›n keskin kurallar taraf›ndan s›n›rlanmas› ve o s›n›rlara uymayanlar›n cezaland›r›lmas› gerekiyor. Herhangi bir yapt›r›m içermeyen göstermelik kurallar, aksi takdirde avronun sonunu getirecekler. AB’nin ‘mutlaka yap›lacaklar’ listesinin bafl›nda flimdi bu var. 1. a 2. c 3. e 4. d 5. d 6. a 7. b 8. e 9. e 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Faiz Kanal›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Kredi Kanal›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Kredi Kanal›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Varl›k Fiyatlar› Kanal›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Bilanço Kanal›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Para ve Maliye Politikalar›n›n Etkileflimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enflasyon ve Enflasyonun Maliyetleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enflasyon ve Enflasyonun Maliyetleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enflasyon ve Enflasyonun Maliyetleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enflasyon ve Enflasyonun Maliyetleri” konusunu gözden geçiriniz. 168 Para ve Banka S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 1 Parasal aktar›m mekanizmas›n›n kredi kanal› ters seçim ve ahlaki tehlike problemlerin bankalar›n kredi verme kararlar› üzerinde oldukça önemli bir etkiye sahip oldu¤unu göstermektedir. Bu sorunlar›n artmas› durumunda bankalar›n verdi¤i kredilerin geri ödenmeme oran› artacakt›r. Geri ödememe riskini üstlenmek istemeyen bankalar bir noktadan sonra verdikleri kredinin miktar›nda s›n›rlamaya gideceklerdir. Bu durumda, merkez bankas›n›n ekonomiyi canland›rmak için uygulayaca¤› politikalar etkisiz kalacakt›r. Ball, L. (2011). Money, Banking and Financial Markets, Worth Publisher. Bar›fl›k, S. (2010). “Türkiye’de Finansal Serbestleflme Sürecinde Mali Bask›nl›¤›n Bankac›l›k Sektörüne Etkisi” ZfWT Vol. 2, No. 1. Bernanke, B.S. ve M.Gertler, (1995). “Inside Black Box: The Credit Channel of Monetary Transmission” Journal of Economic Perspectives, 5, 27- 48. Cecchetti, S. G. ve K.Schoenholtz. (2011). Money, Banking and Financial Markets, McGraw-Hill Irwin. Cengiz, V. (2009), “Parasal Aktar›m Mekanizamas› ‹flleyifli ve Parasal Bulgular” Kayseri, Erciyes Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say› 33, s. 225-247 Çavuflo¤lu, F. (2010). “Para Politikas› Faiz Oranlar›n Kredi ve Mevduat Faiz Oranlar›na Geçiflkenlik: Türkiye Örne¤i” TCMB Uzmanl›k Yeterlilik Tezi Da¤laro¤lu, T. (2009), “Maliye ve Para Politikalar›nda Uyum Sorunu: Türkiye Örne¤i” Maliye Hesap Uzmanlar› Vakf› Ekonomik ve Mali Araflt›rma Yar›flmas›. Ersel, H. ve F. Özatay. (2007). “Fiscal Dominance and Inflation Targeting: Lessons From Turkey”. TEPAV, Ankara. Goldfajn, I. (2004). “Inflation Targeting in Emerging Market Economies: The Case of Brazil” Türkiye Bankalar Birli¤i “Düflük Enflasyon Ortam›nda Finans Sektörü ve Reel Sektör: Brezilya Deneyimi” ‹simli Konferans›nda Sunum, http://www.tbb.org.tr Hubbard, R. ve A. P. O’Brien. (2012). Money Banking and the Financial System, New York, Addison Wesley. Hazine Müsteflarl›¤›, (2009, 2010, 2011). “Kamu Borç Yönetimi Raporu”, No:54-68-79 Kasapo¤lu, Ö. (2007). “Parasal Aktar›m Mekanizmalar›: Türkiye ‹çin Uygulama” TCMB Uzmanl›k Yeterlilik Tezi Kaytanc›, B.G. (2005). “Merkez Bankas› Para politikas› Tepki Fonksiyonu: Türkiye Uygulamas› (1990-2003)” Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi. Mishkin, F. S. (1995). “Symposium on the Monetary Transmission Mechanism”, Journal of Economic Perspectives, 9(4), 3-10. S›ra Sizde 2 Hisse senedi piyasas›nda gerçekleflen de¤er kay›plar›n›n toplam talep ve üretim hacmi üzerindeki etkisini dört kanal arac›l›¤›yla aç›klayabiliriz. ‹lk olarak hisse senedi piyasas›ndaki düflüfller bireylerin servetlerini azaltacakt›r. Servetleri azalan bireyler daha az tüketim harcamas›nda bulunacak ve toplam talep ve ard›ndan üretim azalacakt›r. ‹kinci olarak Hisse senedi fiyatlar›n›n düflüflü, firmalar›n hisse ihraç ederek kaynak bulmas›n› zorlaflt›r›r. Yeni yat›r›mlar›n finansman›nda zorluklarla karfl›lafl›laca¤› için yat›r›m harcamalar› ve toplam talep azal›r. Üçüncü kanal; hisse senedi fiyatlar›ndaki düflüfle ba¤l› olarak firmalar›n net de¤eri de düflecektir. Net de¤erdeki düflüfl ise ahlaki tehlike ve ters seçim sorunlar›n› artt›racakt›r. Eksik bilgiye ba¤l› olarak ortaya ç›kan bu sorunlar›n artmas› bankalar›n verdi¤i kredileri azaltmalar›na neden olacakt›r. Yat›r›mlar azalacak, toplam talep ve üretim düzeyi düflecektir. S›ra Sizde 3 Nominal faiz oran›n›n %12 ve beklenen enflasyon oran›n %8 olmas› durumunda borç verenin bekledi¤i reel getiri %4’e eflit olacakt›r. Bu ortamda gerçekleflen enflasyon %15 olmuflsa gerçekleflen reel getiri -%3 olacakt›r. Yani, gerçekleflen enflasyonun, beklenen enflasyondan fazla vermesi durumunda borçlanan›n lehine bir geliflme yaflanacakt›r. Gerçekleflen enflasyonun %4 olmas› durumunda ise gerçekleflen reel getiri %8 olacakt›r. Enflasyonun beklenenin alt›nda bir de¤er vermesi borç verenin getirisini artt›rm›flt›r. Son durumda ise beklenen enflasyon ve gerçekleflen enflasyon rakamlar› birbirine eflittir. Bu durumda beklenen getiri de gerçekleflen getiriye eflit olacakt›r. 6. Ünite - Para Politikas› ve Parasal Aktar›m Mekanizmalar› Mishkin, F. S. (2001). “The Transmission Mechanism and The Role of Asset Prices in Monetary Policy”, NBER Working Paper 8617, 1-21. Mishkin, F.S. (2012). Money, Banking and Financial Markets, New York, Addison Wesley, 10th Edition. Özatay, F. (2011). Parasal ‹ktisat, Kuram ve Politika, Ankara, Efil Yay›nevi Sargent, T.J. ve Wallace, N. (1981). Some Unpleasant Monetarist Arithmetic. Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, 5(3), Winter, 117. Saçkan, O. (2006). Genel Fiyat Düzeyinin Belirlenmesinde Para ve Maliye Politikas› Dominant Rejimler: Türkiye Örne¤i 1988-2005” TCMB Uzmanl›k Yeterlilik Tezi Svensson, L.E.O. (2003). “Escaping from a Liquidity Trap and Deflation: The Foolproof Way and Others” Journal of Economic Perspectives, forthcoming fi›klar, ‹. (2004). Para Teorisi ve Politikas›, Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi, Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›. Taylor, John. (1995), “The Monetary Transmission Mechanism: An Empirical Framework” Journal of Economic Perspectives, Vol: 9, Issue: 4, s. 11-26 Türkiye ‹statistik Kurumu, (2008). “Fiyat Endeksleri ve Enflasyon” Sorularla Resmi ‹statistik Dizisi-3 Y›ld›r›m, K., D. Karaman ve M. Tafldemir (2009). “Makro Ekonomi” Seçkin Yay›nc›l›k. Dünya Bankas›- http://data.worldbank.org/ Japonya Merkez Bankas› (Bank of Japanhttp://www.boj.or.jp/en/statistics/index.htm/) Japonya ‹statistik Bürosu (Statistic Bureau of Japan http://www.stat.go.jp/english/) T.C. Baflbakanl›k Hazine Müsteflarl›¤› http://www.hazine.gov.tr/irj/portal/anonymous Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas›-EVDS (http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html) Türkiye ‹statistik Kurumu (http://www.tuik.gov.tr) 169 7 PARA VE BANKA Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Merkez Bankas› ba¤›ms›zl›¤›n› nedenleriyle birlikte aç›klayabilecek, Parasal kontrol rejiminin ne demek oldu¤unu, nas›l uyguland›¤›n› ve neden uygulamadan vazgeçildi¤ini aç›klayabilecek, Döviz kuru rejimlerini ay›rt edebilecek, Enflasyon hedeflemesi rejiminin nas›l uyguland›¤›n› betimleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • Amaç Ba¤›ms›zl›¤› Araç Ba¤›ms›zl›¤› Ekonomik Ba¤›ms›zl›k Politik Ba¤›ms›zl›k Parasal Kontrol Resmi Dolarizasyon Para Kurulu Sabit Döviz Kuru Rejimi Dalgal› Döviz Kuru Rejimi • • • • • • Enflasyon Hedeflemesi Amaç Fonksiyonu Ç›kt› A盤› Enflasyon Hedefi Enflasyon A盤› Merkez Bankas›n›n Tepki Denklemi • Fiyat ‹stikrar› • Finansal ‹stikrar ‹çindekiler Para ve Banka Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri • • • • MERKEZ BANKASI BA⁄IMSIZLI⁄I PARASAL KONTROL DÖV‹Z KURUNA DAYALI REJ‹MLER ENFLASYON HEDEFLEMES‹ Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri MERKEZ BANKASI BA⁄IMSIZLI⁄I Çok yüksek enflasyon oranlar›n›n arkas›nda genellikle bütçe aç›klar›n›n merkez S‹ZDE bankalar›na para bast›r›larak finanse edilmesi var. Özellikle SIRA hiperenflasyonlar›n as›l nedeni bu tür parasal genifllemeler. Daha düflük enflasyonlarda da para politikas› önemli bir rol oynuyor. ‹ktisat yaz›n›nda, politika yap›c›n›n iflsizli¤in do¤al D Ü fi Ü N E L ‹ M düzeyinden memnun olmamas› ve bu düzeyi düflürmek isteyerek para politikas›n› bu amaçla kullanmas› hâlinde enflasyonun yükselece¤ini gösteren çok say›da S O R U çal›flma var. ‹flsizlik do¤al düzeyinin üzerinde olabilir. Elbette iflsizlik oran›n› do¤al indirD ‹ K K düzeyine AT mek için maliye politikas› gibi para politikas› da kullan›labilir. Burada enflasyona yol açan uygulama, yap›sal hiçbir reform yapmadan hemen k›sa dönemde SIRAiflsizli¤i S‹ZDE do¤al düzeyinin alt›na düflürmeye çal›flmak. Bu mümkün de¤il. Mesela ifl bafl›ndaki hükümetten bu yönde bir bask› gelebilir. Bu nedenle, merkez bankas› faiz haddini suni olarak düflük AMAÇLARIMIZ düzeylerde tutmak isteyebilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Demokrasilerle yönetilen ülkelerde ifl bafl›ndaki yönetimlerin bir sonraki seçimK ‹ T A herhalde. P leri kazanarak ifl bafl›nda kalmak istemelerinden do¤al bir fley olamaz Bu do¤al istek, ifl bafl›ndaki siyasi iktidarlar› belli tip ekonomi politikalar›na yönelmeleri konusunda özendiriyor. Özellikle politik iktisat alan›nda yap›lan çal›flmalar, bu T E Lamaçlarla E V ‹ Z Y O N kullan›lözendiricilerin para ve maliye politikalar›n›n k›sa vadeli siyasi mas›na yol açabilecekleri saptamas›ndan yola ç›k›yorlar. Bu tür uygulamalar›n eninde sonunda enflasyonu yükseltti¤ini, buna karfl›l›k iflsizli¤i kal›c› olarak do¤al düzeyinin alt›na indiremedi¤ini gösteren çok say›da çal›flma var. ‹NTERNET Sonuçta toplum kendini daha iyi bir konumda bulmuyor. ‹flsizlik do¤al düzeyine dönüyor ama enflasyon yükseliyor. Üstelik muhtemelen süreç içinde kamu bütçesi önemli ölçüde bozulabiliyor. Soru flu: Mademki bu tür politikalar istenilmeyen sonuçlar do¤urmaya adaylar, siyasi bask›lar›n para politikas›n› etkilemesini demokrasiden ödün vermeden nas›l ortadan kald›rabiliriz? Merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› iflte bu temel soruya yan›t aray›fllar› sonucunda ortaya ç›kt›. Farkl› merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› kavramlar› var. Bu kavramlar› afla¤›da s›ras›yla inceliyorum. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Merkez bankalar›n›n ba¤›ms›zl›¤› kavram›, enflasyon yaratarak ekonomide istikrar› bozan ve siyasi bask›lar sonucunda uygulamaya konulan para politikalar›n›n uygulanmas›n› demokrasiden ödün vermeden engellemek için gelifltirilmifl bir kavramd›r. 172 Para ve Banka Araç ve Amaç Ba¤›ms›zl›¤› Merkez bankas› amac›n› kendisi belirliyorsa amaç ba¤›ms›zl›¤›na sahip oluyor. Amaç hükümet taraf›ndan belirleniyorsa o merkez bankas›n›n amaç ba¤›ms›zl›¤› olmuyor. Amaç ba¤›ms›zl›¤›n›n demokratik aç›dan uygun olmad›¤› ileri sürülüyor. Araç ba¤›ms›zl›¤› merkez bankalar›n›n amaçlar›na ulaflmak için ne tür para ve döviz kuru politikas› araçlar› kullanmak istiyorlarsa onlar› istedikleri gibi kullanmakta özgür olmalar› anlam›na geliyor. Araç ba¤›ms›zl›¤›na sahip bir merkez bankas›n›n hangi arac›n› ne yönde kullanaca¤› hakk›nda karar al›rken -mesela politika faizini (k›sa vadeli faiz haddini) de¤ifltirmek için- hükümete dan›flmas› söz konusu de¤il. Bir merkez bankas› amaç ba¤›ms›zl›¤›na sahip olmayabilir ama araç ba¤›ms›zl›¤› kazanm›fl olabilir. Bu hiçbir flekilde çeliflki de¤il. Aksine demokratik aç›dan bunun daha istenilir bir özellik oldu¤u ileri sürülüyor. Demokratik seçimlerle ifl bafl›na gelmifl parlamentonun yapt›¤› yasayla merkez bankas›na baz› amaçlar verilmifl olabilir. Baz› amaçlar›n da hükümet taraf›ndan saptanabilece¤i bu yasada yer alabilir. Araç ba¤›ms›zl›¤›na sahip bir merkez bankas› yasayla kendisine verilen hedefler do¤rultusunda istedi¤i arac› kullanabilir. Oldukça do¤al bir durum. Ama tersi biraz garip olurdu: Merkez bankas› istedi¤i amac› seçiyor. Ama bu amaca ulaflmak için istedi¤i politika araçlar›n› kullanam›yor. Kullan›rken hükümetten izin almak zorunda kal›yor. Bu durumda amaç ba¤›ms›zl›¤›n›n bir anlam› olmazd›. Ekonomik Ba¤›ms›zl›k Bir merkez bankas›n›n kamu kesimine kredi açmas› yasal olarak olanaks›zsa o merkez bankas›n›n ekonomik aç›dan ba¤›ms›z oldu¤u belirtiliyor. Dolay›s›yla ekonomik aç›dan ba¤›ms›z olan bir merkez bankas› bütçe aç›klar›n›n finansman›nda kullan›lamaz. Bu durumda, yüksek enflasyona ve hiperenflasyonlara giden yol kapanm›fl oluyor. Merkez bankas›n›n burada tan›mland›¤› biçimiyle ekonomik ba¤›ms›zl›¤› olsa bile hükûmet faiz politikas›na kar›flabilir. Bu aç›dan ekonomik ba¤›ms›zl›k ancak araç ba¤›ms›zl›¤› ile birlikte bir anlam kazanabilir. Politik Ba¤›ms›zl›k Uygulamada daha çok görülen, merkez bankas›n›n araç ba¤›ms›zl›¤›, politik ba¤›ms›zl›¤› ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n›n birlikte olmas›. Amaç ba¤›ms›zl›¤›n›n ise demokrasiyle çeliflti¤i yönünde yayg›n bir kanaat var. Merkez bankas› baflkanlar› ve di¤er üst düzey yöneticilerinin her an görevden al›nmalar›na ya da merkez bankalar›n›n baz› organlar›na hükümetlerce atanan bürokratlar taraf›ndan ellerinin kollar›n›n ba¤lanmalar›na olanak veren yasal hükümlerin varl›¤› hâlinde de araç ba¤›ms›zl›¤›n›n bir anlam› kalmayabilir. Bu nedenle gelifltirilmifl bir de politik ba¤›ms›zl›k kavram› var. Mesela hükümet her istedi¤inde merkez bankas› baflkan›n› de¤ifltirebiliyorsa, merkez bankas›n›n politik ba¤›ms›zl›¤›ndan söz etmek mümkün de¤ildir. Benzer flekilde merkez bankas› baflkan›n›n görev süresi çok k›saysa, merkez bankas› baflkan›n›n yeniden atanma bask›s› hissedece¤i ve kararlar›n› ona göre alabilece¤i düflünülüyor. Ba¤›ms›zl›¤›n Önemi Merkez bankalar›n›n ba¤›ms›zl›¤›n› ölçmeye çal›flan çok say›da araflt›rma var. Bu ölçüm az önce belirtti¤im ba¤›ms›zl›k kavramlar› çerçevesinde yap›lmaya çal›fl›l›yor. Merkez bankas› ‘yasada’ ba¤›ms›z olabilir ama uygulamada durum çok farkl›d›r. Bu nedenle, baz› çal›flmalar hem yasalardaki hem de uygulamadaki ba¤›ms›zl›¤› ölçmeyi amaçl›yorlar. 173 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri fiekil 7.1 Merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› ve enflasyon. Enflasyon SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Ba¤›ms›zl›k S O R U S O R U ‹ktisat kuram› merkez bankalar›n›n ba¤›ms›z olmalar›n›n enflasyonist set D ‹ Kuygulamalara KAT çekebilece¤ini söylüyor. Enflasyonu düflürmek için tek bafl›na ba¤›ms›zl›k yeterli de¤il. Mesela kamu bütçesi sürekli ve büyük miktarda aç›k veriyorsa, bu a盤›n finansman› gideSIRA S‹ZDE rek zorlaflabilir. Bu durumda merkez bankalar›n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n tehlikeye düflece¤ini gösteren araflt›rmalar var. K›sacas›, maliye politikas› da disiplinli olmal›d›r. AMAÇLARIMIZ N N Ba¤›ms›zl›¤› ölçen çal›flmalar›n ana amac› merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› ile enflasyon ve üretim aras›ndaki iliflkileri saptamak. Bu araflt›rmalardan ç›kan en önemli soK ‹ bulunuyor. T A P nuç flu: Enflasyonla merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› aras›nda ters iliflki Yani, daha ba¤›ms›z merkez bankas›na sahip ülkelerde enflasyon da daha düflük. Bu çok kuvvetli ters yönlü iliflki fiekil 7.1’de gösteriliyor. Yatay eksende merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› ölçülüyor. Bu eksen üzerinde sa¤a do¤ru gidildikçe Tba¤›ms›zl›k E L E V ‹ Z Y O N art›yor. SIRA S‹ZDE Enflasyonun oynakl›¤› (enflasyonun ortalamas› etraf›nda dalgalanmas›) artt›kça enflasyonun ileride alabilece¤i de¤erleri kestirmenin güçleflece¤i aç›k. Oysa, ekonomik birimlerin ald›klar› kararlarda enflasyon önemli bir belirleyici. Mesela bir D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM y›ll›k bir ücret sözleflmesi imzalayacak kiflinin, y›lbafl›nda ücret art›fl› isterken enflasyonu y›l sonunda alaca¤› de¤erden çok düflük bir düzeyde tahmin edip ona göS O tahmin R U re ücret art›fl› istemesi aleyhine olacakt›r. Enflasyon oynaklaflt›kça edilebilmesi güçlefliyor ve dolay›s›yla belirsizlik art›yor. Yap›lan çal›flmalarda merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› ve enflasyon oynakl›¤› aras›nda ters yönlü bir Diliflki ‹ K K A bulunuyor. T Son olarak reel büyüme h›z›, reel büyüme h›z›ndaki oynakl›k, iflsizlik oran› ve iflsizlik oran›ndaki oynakl›k ile merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› aras›nda bir iliflki sapSIRA S‹ZDE tanm›yor. Bu bulgular merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›n›n enflasyonun düzeyini ve oynakl›¤›n› düflürmekte yararl› oldu¤unu gösterirlerken, bu yararlar›n büyümeyi düflürme ve iflsizli¤i art›rma pahas›na gerçekleflmedi¤ini, en az›ndan incelenen ülAMAÇLARIMIZ keler ve dönemler için ortaya koyuyorlar. N N Merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›n›n ekonomik etkilerini inceleyen çok tan›nm›fl K ‹ T bir A Paraflt›rma flu: Alesina, A. ve Summers, L. H., (1993). Central bank independence and macroeconomic performance: some comparative evidence. Journal of Money, Credit and Banking, 25, 151-162. Türkiye’de Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› TELEV‹ZYON TCMB Kanunu’nda 25 Nisan 2001 tarihinde önemli de¤ifliklikler yap›ld›. Yasa yeni hâli ile 9 May›s 2001’de yürürlü¤e girdi. Yasadaki en önemli de¤ifliklik TCMB’nin ‹NTERNET ‘Temel Görev ve Yetkileri’ni belirleyen dördüncü maddede yap›ld›. O maddede flöyle deniliyor: “Bankan›n temel amac› fiyat istikrar›n› sa¤lamakt›r. Banka, fiyat is- D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜ Tfi EÜ RN N E LE‹TM S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 174 Para ve Banka tikrar›n› sa¤lamak için uygulayaca¤› para politikas›n› ve kullanaca¤› araçlar›n› do¤rudan kendisi belirler.” Bu madde iki aç›dan önem tafl›r. Birincisi, temel amac› ‘fiyat istikrar›’ olarak sapt›yor. ‹kincisi, bu madde ile TCMB’ye araç ba¤›ms›zl›¤› kazand›r›l›yor. Ayn› maddede ‘TCMB’nin SIRA S‹ZDE temel yetkileri’ de s›ralan›yor. fiu hüküm var: “Banka, fiyat istikrar›n› sa¤lamak amac›yla bu Kanun’da belirtilen para politikas› araçlar›n› kullanmaya, uygun bulaca¤› di¤er para politikas› araçlar›n› da do¤rudan belirlemeye ve D Ü fiyetkilidir”. ÜNEL‹M uygulamaya Bu da araç ba¤›ms›zl›¤›na iliflkin bir madde. ‘Temel yetkiler’de bizim aç›m›zdan bir önemli hüküm de flu: “Banka, Hükümetle birlikte enflasyon S O R U hedefini tespit eder, buna uyumlu olarak para politikas›n› belirler.” Bu çerçevede, TCMB’nin amaç ba¤›ms›zl›¤›na sahip olmad›¤› aç›kt›r. TCMB yeni Yasa ile ekonomik ba¤›ms›zl›¤a da sahip oldu. Yasa’da Bölüm II’de D‹KKAT iki tane madde var: 50 ve 51. ‹lkiyle eski Kanun’da (14 Ocak 1970 tarihli ve 1211 say›l› TCMB Kanunu) Hazine’ye kredi açmas›na izin veren, ikincisinde ise yine esSIRA S‹ZDEmüesseselerine kredi açmas›na izin veren maddeler yürürlükki Kanun’da kamu ten kald›r›l›yor. Tüm bu maddeler TCMB’nin kamu kesimine kredi açarak parasal geniflleme yaratmas›n› engelliyorlar. AMAÇLARIMIZ Para politikas›n› belirleyen ve uygulayan kiflilerin atama ve görevden al›nma usulleri de yeni yasada büyük ölçüde politik ba¤›ms›zl›k kavram› ile örtüflüyor. Madde 25’e göre baflkan befl y›ll›k bir dönem için Bakanlar Kurulu karar›yla atan›K ‹ T A P yor. Madde 27’de baflkana iliflkin ‘yasaklar’ var. Ancak bu yasaklara uymamas› hâlinde Madde 28 çerçevesinde görevden al›nabiliyor. Yukar›da ele ald›¤›m ba¤›mSIRA S‹ZDE s›zl›k k›staslar› çerçevesinde bu maddeler TCMB’yi ‘ba¤›ml›l›k-ba¤›ms›zl›k’ ölçeTELEV‹ZYON ¤inde ba¤›ms›zl›¤a yak›n bir yere getiriyor. Benzer bir durum Madde 29 çerçevesinde baflkan için de geçerlidir. D Ü fi Üyard›mc›lar› NEL‹M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M Merkez Bankas› TCMB’nin web sayfas›ndan ulafl›labilir: www.tcmb.gov.tr ‹ N T E RKanunu’na NET ‹NTERNET S O R U S O R U TCMB’nin amaç yok. Buna karfl›n, araç ba¤›ms›zl›¤› ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤› var. D ‹ ba¤›ms›zl›¤› KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE K S‹ OT RA U P D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT T E LSEOV ‹RZ YU O N SIRA S‹ZDE D‹KKAT ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ N N 1 2 SIRA S‹ZDE Merkez bankas›n› ba¤›ms›z yap›nca enflasyon önlenmifl olur mu? SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N Eolmayan L‹M Araç ba¤›ms›zl›¤› bir merkez bankas›n›n ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n›n olmas›, sizSIRA S‹ZDE ce merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›ndan elde edilmesi beklenen sonuçlar›n oluflmas›n› sa¤K S‹ OT R AU P lar m›? D Ü fi Ü N E L ‹ M PARASAL KONTROL D‹KKAT T E LSbirbirleriyle EOV ‹RZ YU O N ‹ktisatç›lar›n pek anlaflamamak gibi kötü bir flöhretleri var. Oysa yüksek enflasyon ile hiperenflasyonun temel nedenlerinin bafl›nda parasal geniflleme SIRA her S‹ZDE oldu¤u hemen iktisatç›n›n ortak kan›s›. Kötü flöhretlerine gölge düflüren bu orD‹KKAT tak görüflün do¤al sonucu flu: Enflasyonu kontrol alt›na almak istiyorsak para arz›‹NTERNET n› da kontrol alt›na almal›y›z. ‹lk soru: Hangi para arz›? ‹kinci soru: Merkez BankaAMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE s› o para arz›n› ne düzeyde tutacak? ‹lk sorunun yan›t› flu: Enflasyonun ileride izleyece¤i yol ile hangi para arz› aras›ndaki iliflki iliflki ise o para arz›. ‹kinci sorunun yan›t› ise para talebi K ‹enT kuvvetli A P AMAÇLARIMIZ ile ilgili. Burada sözü edilen ‘para’ merkez bankalar›n›n yükümlülü¤ü olan para; N N N N TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN TELEV‹ZYON ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri yani ‘para taban›’. Para taban›n›n önemli bir k›sm›n›n emisyondan (dolafl›mdaki para art› bankalar›n kasas›ndaki para) olufltu¤unu hat›rlay›n. Dolay›s›yla, faiz getirisi olmayan bir para bu. Bu durumda, para talebi ile nominal faiz haddi aras›nda ters yönlü bir iliflki var: Nominal faiz haddi ne kadar yüksekse para talebi o kadar az oluyor. fiüphesiz reel gelirimiz artt›kça daha fazla harcama yapmak istiyoruz, belki dolmufl yerine taksiye biniyoruz. Bu durumda daha fazla para tutuyoruz. Yani, reel gelir ile para talebi aras›nda ise ayn› yönlü bir iliflki var. Bu durumda, parasal kontrol uygulayacak merkez bankas›n›n reel geliri ve nominal faiz haddini tahmin etmesi gerekiyor. Nominal faiz haddini reel faiz haddi ile enflasyon bekleyifllerinin toplam› olarak düflünebilirsiniz. Bu durumda para talebi ile enflasyon aras›nda da ters yönlü bir iliflki olacak. Dolay›s›yla, belli bir enflasyona karfl› gelen bir para talebi var. Reel gelir ve reel faiz haddi hakk›nda tahmin yapmak mümkün. Enflasyon için ise arzu edilen bir düzey var. ‹flte parasal kontrol rejimlerinde merkez bankalar›, reel gelir ve reel faiz tahminleri veri iken oluflmas›n› istedikleri enflasyona karfl› gelen para talebi kadar para arz etmeye çal›fl›yorlar. Parasal kontrolde iki amaç var. Birincisi, enflasyon bekleyiflleri flekillendirilmek isteniyor. Böylelikle ileriye yönelik yap›lacak sözleflmelerde, ekonomik birimlere enflasyonun ileride alabilece¤i de¤erler hakk›nda bir fikir vermek amaçlan›yor. Ekonomik birimler, merkez bankas›n›n hedefledi¤i enflasyonu dikkate alarak ücret, borçlanma faizi, vadeli al›fl verifllerde geçerli olacak fiyatlar ve benzeri gelecek dönem fiyatlar›n› içeren sözleflmeleri yaps›nlar isteniyor. E¤er böyle yap›l›rsa, üç afla¤› befl yukar›, gerçekleflecek enflasyon da o düzeyde olacak. ‹kincisi, hedef al›nan enflasyonla uyumlu miktarda bir para miktar› sistemde dolafls›n amaçlan›l›yor. Böylelikle para talebi kadar para arz› yarat›lm›fl olunacak; farkl› bir ifadeyle, para arz fazlas› ortaya ç›kmayacak. Ç›karsa toplam talebi azd›racak ve dolay›s›yla bir süre sonra enflasyonu hedef al›nan düzeyin üzerine ç›karacak bir geliflme olur bu çünkü. Uygulamada, mesela y›l sonuna do¤ru hem gelecek y›l hem de orta vadede hedef al›nan para arz› tan›m›n›n ne oldu¤u ve bu para arz›n›n hangi s›n›rlar içerisinde tutulaca¤› kamuoyuna aç›klan›yor. Parasal büyüklüklerin kontrolüne dayanan para politikas› uygulamas› 1990’lara gelindi¤inde ço¤u ülkede terk edilmeye baflland›. Birkaç nedenle: Birinci neden, sermaye hareketlerinin serbestleflmesi ve mali yenilikler sonucunda ortaya ç›kan yeni mali araçlar›n yeni parasal büyüklüklerin tan›mlanmas›n› zorunlu bir hâle getirmesiydi. Enflasyonla iliflkili oldu¤u düflünülen, bu nedenle de kontrol edilmeye çal›fl›lan parasal büyüklük, bu yenilikler nedeniyle zamanla enflasyonla iliflkisini yitirebiliyordu. Bu yenilikler dikkate al›nmazsa bu sefer anlam›n› yitirmifl bir büyüklük kontrol edilmeye çal›fl›lm›fl olunuyordu. Ama merkez bankas› bir para arz›n› kontrol etmeye karar vermifl ve bunu kamuoyuna duyurmuflken baflka bir ‘yenili¤in’ olmayaca¤›n›n garantisi neydi? Bu uygulaman›n gözden düflmesinin ikinci nedeni fluydu: Parasal büyüklüklerin art›fl h›z›na s›n›rlamalar getirilmesinin ve bunlar›n da önceden kamuoyuna aç›klanmas›n›n ana amaçlar›ndan birisi, belki de en önemlisi, ileriye yönelik yap›lacak sözleflmelerde bu art›fl h›z›na göre enflasyon bekleyifllerinin oluflmas›n› sa¤lamakt›. Oysa ‘sokaktaki vatandafl’ aç›s›ndan parasal büyüklük ne demekti? Bu büyüklükteki yüzde x’lik bir art›fl ne düzeyde bir enflasyon yaratabilirdi? Türkiye’nin de parasal kontrol rejimi uygulamas› deneyimi var. Bu deneyimi ikiye ay›rmak mümkün. Birincisi, TCMB’nin kendi iste¤i ile yürürlü¤e soktu¤u ve parasal programlama ad›n› verdi¤i uygulamalar. ‹lk parasal kontrol uygulamas› 175 Parasal kontrol rejimlerinin yararlar›, 1990’lar›n bafllar›ndan itibaren giderek artan oranda sorguland› ve bu uygulamadan iki nedenle vazgeçildi. ‹lki, h›zla artan finansal yenilikler, ikincisi parasal kontrolün sokaktaki insanlar aç›s›ndan anlafl›l›r olmas›n›n zorlu¤u. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 176 Para ve Banka D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Ocak 1990’da bafllat›ld›. Bu tarihten önce de baz› uygulamalar var. Ancak bunlar kamuoyuna duyurulmadan yap›ld›lar. Bu anlamda Ocak 1990’dakini ilk uygulama SIRA S‹ZDE olarak almak yanl›fl olmayacak. TCMB kendi bilançosundan seçti¤i dört ayr› parasal büyüklü¤ün art›fl h›z›na k›s›tlama getirdi. Bu parasal büyüklükler ‘TCMB’nin bilanço büyüklü¤ü’, ‘TCMB’nin toplam iç yükümlülükleri’, ‘TCMB’nin toplam iç varAMAÇLARIMIZ l›klar›’ ve ‘merkez bankas› paras›’ idi. N N 1990’daki uygulama K ‹ T A Piçin: Ersel, H. ve ‹skendero¤lu, L., (1990). Monetary programming in Turkey. TCMB Tart›flma Tebli¤i No. 9006. Parasal programlamadan vazgeçilmesine yol açan süreç için: Öztürk, E., (1992). Türkiye’de son dönemde para politikas› tart›flmalar›. TCMB Tart›flma T E L E VTebli¤i ‹ Z Y O N No. 9206. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹kinci tür parasal kontrol, Türkiye’nin IMF’ye baflvurup stand-by anlaflmas› imzalamas› sonras›nda TCMB bilançosuna konulan k›s›tlamalar çerçevesinde uy‹ N T E R Nkontrol ET gulanan parasal idi. Türkiye ile IMF aras›nda böyle çok say›da stand-by anlaflmas› oldu¤u için, Türkiye’nin çok say›da bu tür ‘zorunlu’ parasal kontrol deneyimi var. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Parasal kontrol neden gözden düfltüler? SIRA rejimleri S‹ZDE DÖV‹Z KURUNA DAYALI REJ‹MLER D Ü fi Üdayal› N E L ‹ M rejimlerinin bir k›sm› parasal kontrol ya da enflasyon hedefDöviz kuruna lemesi rejimlerini tamamlay›c› olarak uygulan›yorlar. Mesela dalgal› kur rejimi ile birlikte uygulanan S O R U enflasyon hedeflemesi rejimi gibi. Elbette aç›k biçimde bir parasal kontrol ya da enflasyon hedeflemesi uygulanmadan mesela salt sabit döviz kuru rejimine dayanan bir para politikas› uygulamas› da olabilir. Ancak bu durumD‹KKAT da da para arz›n›n ya da onun ayna yans›mas› olarak faiz politikas›n›n sabit döviz kuru rejimi ile uyumlu olmas› gerekir. fiimdi farkl› döviz kuru rejimlerini incelemenin zaman›.SIRA S‹ZDE N N AMAÇLARIMIZ Resmi dolarizasyon yerli paradan vazgeçilip baflka bir ülkenin paras›n›n kullan›lmas›na deniliyor. Bir K ‹ T A sonucu P çaresizli¤in olarak ortaya ç›k›yor. Bu yolla ekonomisi güçlü bir ülkenin para politikas›n›n Tsayg›nl›¤›na E L E V ‹ Z Y Osahip N olunmak isteniliyor. Ancak önemli sak›ncalar› var. Bunlar›n en baflta geleni, finansal gerginlik dönemlerinde bankalar›n ‹ N T E R N Elikidite T s›k›fl›kl›¤›na düfltüklerinde baflvuracaklar› ve likidite sa¤layacaklar› bir merkez bankas› kalm›yor. Çünkü merkez bankas› baflka ülkenin paras›n› basam›yor. Resmi Dolarizasyon AMAÇLARIMIZ Yerli paran›n kullan›mdan kald›r›l›p yabanc› bir paran›n kullan›lmas›na ‘resmi dolarizasyon’ ad› veriliyor. Genellikle o baflka para ‘dolar’ oluyor; bu nedenle rejimin ad› ‘dolarizasyon’. Bu eyleme hükümetçe karar verildi¤i için de ‘resmi’. Temel K ‹ T A P amaç, kullan›lmaya bafllan›lan paran›n sayg›nl›¤›ndan yararlanmak. Böylelikle mesela yurtiçi faiz oran›n› o geliflmifl ülkenin düflük faiz oran› düzeyine getirmek. Çok küçük ülkelerin uygulamalar› bir tarafa b›rak›ld›¤›nda resmi dolarizasyonun en çok TELEV‹ZYON bilinen iki örne¤i Ekvator ve Panama. Resmi dolarizasyonun olas› avantajlar›n› az önce belirttim. Peki, zararlar› neler? Üç ana zarar› var: Birincisi, kendi paran›z› basmaktan vazgeçti¤iniz için senyoraj gelirlerinden Senyoraj geliri, devletin para basarak sat›n ald›‹ N Tde E R Nvazgeçiyorsunuz. ET ¤› mal ve hizmet miktar› olarak tan›mlan›yor. Dolay›s›yla, kendi paras›n› basan her ülkenin bir senyoraj geliri var. Baflkas›n›n paras›n› kullanmaya bafllad›¤›n›zda, kendi senyoraj gelirinizden vazgeçip paras›n› kullanmaya bafllad›¤›n›z ülkenin senyoraj gelirini art›rm›fl oluyorsunuz. Diyelim ki bu zarar göze al›nd›. Ama baflka zararlar da var. ‹kinci zarar, merkez bankalar›n›n ‘son baflvurma mercii’ olma görevlerini yerine getirememeleri. Finansal piyasalarda ortal›k kar›fl›nca, finansal kurumlar birbirlerine borç vermekte nazlan›rlar. Oysa gerginlik zamanlar›nda bu tür ifllemler ani- 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri 177 den kesilebiliyorlar. Bankalar›n birbirlerine çok k›sa vadeli borç verdikleri piyasalarda borçlanma faizleri s›çrayabiliyor. Bu gerginli¤i yat›flt›rmak merkez bankalar›n›n görevi. Bu ortamda ihtiyac› olan bankalara merkez bankalar› borç verirler. Böylelikle likidite s›k›fl›kl›¤› içinde olan bankalar›n likidite sorununun zamanla sermaye yetmezli¤i sorununa dönüflmesini engellerler. ‘Baflkas›n›n’ paras›n› kullan›yorsan›z, böyle bir olana¤›n›z kalm›yor. Resmi dolarizasyona gitmenin son zarar› ise para politikas›ndan vazgeçilmesi. Paras›n› kullanmaya bafllad›¤›n›z ülke kendi ekonomik koflullar›na uygun gördü¤ü para politikas› kararlar›n› alacak. Ama o kararlar sizin ülkeniz için uygun olmayabilir. Mesela sizin ülkenizde iflsizlik do¤al düzeyinin üzerine ç›km›fl, paras›n› kulland›¤›n›z ülkede ise tam tersi yaflanm›fl olabilir. Sizde faiz haddinin düflmesi gerekiyor, öbür ülkede de tam tersi. Paras›n› kulland›¤›n›z ülke faiz haddini art›r›rsa ne yapacaks›n›z? Yand›n›z! Para Kurullar› Para kurulunun en belirgin özelli¤i, merkez bankas›n›n döviz rezervi kadar sisteme yerli para arz etmesi. Rezerv artarsa daha fazla yerli para, azal›rsa daha az yerli para. Yani, ‘ne kadar döviz o kadar yerli para’ durumu. Para kurulu uygulanan bir ülkede, döviz karfl›l›¤› d›fl›nda, yani ‘karfl›l›ks›z’ para bas›lm›yor. Böylelikle, yüksek enflasyonlar›n arkas›ndaki temel nedenin ortadan kald›r›laca¤› düflünülüyor. Para kurulunun resmi dolarizasyondan en büyük fark›, baflka ülkenin paras›n›n o ülkenin resmi paras› hâline gelmemesi. Para kurulunun sa¤lamas› gereken üç önemli koflul var: Birincisi, çapa olarak seçilen kuvvetli bir para birimine karfl› yerli paran›n de¤eri sabit kalmal›. ‹kincisi, ekonomik birimlerin istedikleri zaman yerli para verip çapa olarak seçilen para biriminden almalar› ya da tersini yapmalar› k›s›tlanmamal›. Üçüncüsü, para kurulunun tüm yükümlülüklerini o sabit döviz kurundan karfl›layacak kadar döviz rezervi olmal›. Para kurulunda, sisteme karfl›l›ks›z para ç›kar›lmad›¤› için sabit döviz kurunun sürdürülebilece¤i belirtiliyor. Bu sayede döviz kurunun gelecekte alabilece¤i de¤erlere iliflkin belirsizli¤in ortadan kalkaca¤› ve ekonomik birimlerin gelece¤e iliflkin daha iyi planlama yapabilecekleri düflünülüyor. Para kurulunun bu avantajlar›na karfl›n en büyük sak›ncas›, resmi dolarizasyonda oldu¤u gibi, merkez bankas›n›n son baflvuru mercii olmak ifllevini yitirmesi. Çünkü kendisine gelen döviz kadar para basmak zorunda. Bankalar zor duruma düflseler de döviz varl›klar› yoksa para kurulu uygulamas›nda merkez bankas›ndan yerli para cinsinden likidite almalar› mümkün de¤il. Para kurulunun bir baflka sak›ncas› flu: Bir kriz s›ras›nda yo¤un yabanc› sermaye ç›k›fl› oldu¤unda, o para kurulunun döviz rezervleri azal›yor. Neden? Çünkü kendisine getirilen yerli paray› dövize çevirmek zorunda. Ama döviz rezervinin azalmas› ayn› zamanda ekonomideki yerli para miktar›n›n azalmas› demek. Çünkü o kadar yerli para sistemden çekilerek o ülkenin merkez bankas›na gelmifl oluyor: O art›k ‘dolaflmayan’ para. Bu durumda kredi hacmi daral›yor, faizler s›çr›yor. ‹lk para kurullar› on dokuzuncu yüzy›lda Britanya’n›n kolonilerinde ortaya ç›km›fl. Daha yenilerde, Arjantin 1991’in bafl›nda hiperenflasyondan kurtulmak için uygulamaya soktu. 1997 Asya krizi, arkas›ndan Rusya derken 1999’da Brezilya krizi Arjantin’i derinden etkiledi, yabanc› sermaye ç›k›fllar› oldu, faizler yükseldi. Bu geliflmelere ba¤l› olarak Arjantin para kurulunu 2002’nin bafl›nda terk etmek zorunda kald›. Avrupa Birli¤i ülkelerinden Bulgaristan da (bu bölümün yaz›ld›¤› 2012 bafl›nda) bu sistemi uyguluyordu. Para kurulunda merkez bankas›na gelen döviz kadar yerli para bas›labiliyor. 178 Para ve Banka Sabit Döviz Kuru Rejimleri Sabit döviz kuru rejiminin en önemli avantaj›, sürdürülebilir olmas› hâlinde döviz kurunun ileride alaca¤› de¤erler hakk›ndaki belirsizli¤i ortadan kald›rmas›. Buna karfl›n en büyük sak›ncas› sürdürülebilirli¤inin oldukça zorlu koflullara ba¤l› olmas› ve bu koflullar sa¤lanm›yorsa da eninde sonunda çökmesi. Uzun bir süre yüksek enflasyonun yafland›¤› ülkelerde enflasyonla mücadele için mali disiplin yeterli olmayabiliyor. Bu durumda mali disiplini sa¤laman›n yan› s›ra sabit döviz kuru rejimi de uygulanabiliyor. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Yukar›da belirtti¤im sak›ncalar›na karfl›n resmi dolarizasyona ya da para kurulu gibi uygulamalara gidilmesinin temel nedeni, çaresiz kal›nmas›. Geçmiflin kötü makroekonomik politikalar›n›n yol açt›¤› yüksek enflasyon, yüksek risk alg›lamas›, yüksek faiz ve güven eksikli¤inin hakim oldu¤u ortamdan bir an önce ç›kmak için, para politikas›n›n bir daha o sonuçlara yol açacak flekilde kullan›lmayaca¤›na dair piyasalara bir güvence verilmek isteniliyor. Bu ülkelerin otoriteleri çaresizlikten, bilerek ve isteyerek önemli bir makroekonomi politikas›ndan -para politikas›ndanvazgeçiyorlar. Bu kadar uç noktaya gitmeden uygulanabilecek bir baflka alternatif var: Sabit döviz kuru rejimi. Sabit döviz kuru sisteminin çeflitleri var. Saf bir sabit kur sisteminde paran›z› geliflmifl bir ekonominin paras›na ba¤l›yorsunuz. Mesela 1 dolar x lira olacak diyorsunuz. Merkez bankas›na düflen görev 1 dolar› x lira düzeyinde tutmak. Döviz talebi art›p 1 dolar x+y lira de¤erini almak e¤ilimi gösteriyorsa döviz satacak; döviz talebini karfl›layacak. Yok, e¤er döviz arz› art›yorsa 1 dolar›n de¤eri x liran›n alt›na düflmesin diye döviz almas› gerekiyor. Bir baflka sabit döviz kuru rejimi çeflidi, döviz kurunun her gün alaca¤› de¤eri önceden aç›klamak. Bu, genellikle enflasyonun, paran›n ba¤land›¤› ülkenin enflasyonundan yüksek olaca¤›n›n beklendi¤i ülkelerde uygulan›yor. Aradaki fark› giderecek flekilde döviz kurunun önceden aç›klanan biçimde yükselmesine izin veriliyor. Böylelikle, döviz kurundaki (tahmin edilen) art›fl›n yurtiçi ile yurtd›fl› enflasyon aras›ndaki (tahmin edilen) fark kadar olmas›na çal›fl›l›yor. Hem döviz kurunun sözgelimi bir y›l boyunca alaca¤› de¤er y›lbafl›nda (önceden) aç›klanm›fl ve böylece döviz kuru hakk›ndaki belirsizlik ortadan kald›r›lm›fl olunuyor. Hem de yerli paran›n reel olarak de¤er kaybetmesinin ya da de¤erlenmesinin önüne geçilmeye çal›fl›l›yor. Bu tür bir uygulamay› Türkiye 2000 y›l›n›n bafl›nda devreye soktu. Bu uygulama fiubat 2001’de patlak veren krizle sona erdi. Sabit döviz kuru rejimi genellikle inatç› ve yüksek enflasyonla bo¤uflan ülkelerin geçmiflle ba¤lar›n› koparmak ve sayg›nl›k kazanmak için baflvurduklar› bir rejim. ‹flte böyle zor bir durumun ortaya ç›kmamas› amac›yla, parasal ve mali disiplinin yan› s›ra enflasyonun inatç› oldu¤u ülkelerde ücretlerin, fiyatlar›n ve döviz kurunun dondurulmas› ya da art›fl h›z›n›n önceden belirlenmesi yoluna gidilebiliyor. Sabit döviz kuru rejimlerinin uygulanmas›n›n bir nedeni bu. Elbette sabit döviz kuru uygulamas›n›n tek nedeni enflasyonla mücadele de¤il. Döviz kurunu sabit tutarak önemli bir makroekonomik de¤iflken hakk›ndaki belirsizli¤in ortadan kald›r›lmas› amaçlan›yor. Ayn› zamanda yurtiçi faiz hadlerinin yurtd›fl› faiz hadlerine yak›nsamas› isteniliyor. Sabit döviz kuru rejiminden beklenen yararlar›n sa¤lanabilmesi için öncelikle bu rejimin sürdürülebilir olaca¤›na dair ekonomik birimlerin güven duymas› gereS‹ZDE kiyor. AksiSIRA takdirde bu rejimin uygulanmas› mümkün de¤il. fiöyle düflünün: Kimse 1 dolar›n x lira olaca¤›na inanm›yor, döviz kurunun daha yüksek olaca¤›n› düflünüyorsa vakit düflük kurdan (x liradan) gidip dolar al›r. Böylece dolar D Ü fi Ügeçmeden NEL‹M talebi artar. Merkez bankas› kuru x lira düzeyinde sabit tutmak için döviz satmak zorunda kal›r. Sonuçta o merkez bankas› dolar basmad›¤› için satabilece¤i dolar S O R U miktar› s›n›rl›d›r. Eninde sonunda döviz rezervi erir, sabit döviz kuru sistemi çöker. Resmi dolarizasyona D ‹ K K A T ya da para kurulu gibi uygulamalara gidilmesinin temel nedeni, çaresiz kal›nmas›. Bu kadar uç noktaya gitmeden uygulanabilecek baflka bir seçenek var: Sabit döviz kuru rejimi. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 179 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri Dalgal› Döviz Kuru Rejimleri Dalgal› döviz kuru rejimlerinin çeflitleri var. Verilen isimler ilginç: Mesela ‘saf dalgal› kur’, mesela ‘kirli dalgal› kur sistemi’ gibi. Saf halde dalgal› kur rejimi uygulayan bir merkez bankas› döviz kuruna müdahale etmiyor. Döviz kuru döviz piyasas›nda belirleniyor. Döviz talebi arz›ndan fazlaysa döviz kuru art›yor, azsa da düflüyor. Saf hâlde dalgal› döviz kuru rejiminde, dolay›s›yla, merkez bankas›n›n döviz rezervindeki de¤ifliklikler müdahalelerden ba¤›ms›z bir hale geliyor. Saf hâlde dalgal› döviz kuru rejiminin pratikte gözlendi¤i pek söylenemez. ‘Saf’l›¤›n çeflitleri var. ‘Safa yak›n’ dalgal› kur rejiminden söz edebiliriz mesela. Bu rejimde merkez bankas› döviz piyasas›na çok seyrek müdahale ediyor. Dalgal› döviz kuru rejiminin bir di¤er çeflidi de ‘kirli’ dalgal› kur rejimi. Bu tür bir rejim, ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi merkez bankas›n›n döviz piyasas›nda s›k s›k boy gösterdi¤i bir döviz kuru rejimi. Dalgal› kur rejiminin en büyük avantaj›, ortada korunacak bir döviz kuru düzeyinin olmamas›. Bu, para politikas›n›n üzerinden önemli bir bask›y› al›yor. Özellikle sermaye hareketlerine herhangi bir k›s›tlama getirilmeyen ülkelerde, dalgal› döviz kuru rejimi, sabit döviz kuru rejimine k›yasla çok daha rahat uygulanabilecek bir rejim. Zira risk alma ifltah›ndaki keskin bir düflüflle bir ülkeden ani döviz ç›k›fllar› yaflanabiliyor. Sabit döviz kuru rejimi alt›nda bu döviz ç›k›fllar›n›n (artan döviz talebinin) döviz kurunu yukar›ya itmemesi için merkez bankas›n›n döviz satmas› gerekiyor. Bu müdahale için tabii ki merkez bankas›n›n yeterli miktarda dövizi olmas› gerekiyor. Oysa dalgal› döviz kuru sisteminde, b›rak›yorsunuz döviz kuru yukar›ya gidiyor. Bu anlamda para politikas›n›n üzerindeki bask› azalm›fl oluyor. Fakat avantaj olarak verdi¤im bu örnek sak›nca örne¤i olarak da verilebilir. fiöyle: Ani sermaye girifl ve ç›k›fllar› döviz kurunda büyük oynakl›klar yaratabiliyorlar. Bu oynakl›klar belirsizlik demek. Dolay›s›yla, ekonomik birimler aç›s›ndan önemli bir de¤iflkenin alabilece¤i de¤erleri kestirmek zorlafl›yor. Sermaye hareketlerinin önemli oynakl›k gösterdi¤i finansal gerginlik dönemlerinde, hanSIRA S‹ZDE gi döviz kuru rejiminin uygulanmas›n› önerirsiniz? ENFLASYON HEDEFLEMES‹ Dalgal› döviz kuru rejiminde merkez bankas›n›n koruyaca¤› bir döviz kuru düzeyi yok. Kur arz ve talep koflullar›na ba¤l› olarak piyasada belirleniyor. Bu nedenle sürdürülebilir bir döviz kuru rejimi. En büyük sak›ncas› ise döviz kurunda oluflabilecek dalgalanmalar›n önemli bir makroekonomik de¤iflkenin ileride alabilece¤i de¤erler hakk›ndaki belirsizli¤i art›rmas›. 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Parasal kontrol rejiminin gözden düflmesi yeni bir para politikas› rejimi aray›fllar›S Oortaya R U na yol açt›. Enflasyon hedeflemesi rejimi bu aray›fllar sonucunda ç›kt›. Enflasyon hedeflemesi rejiminin özü flu: Merkez bankas›na yasayla fiyat istikrar›n› sa¤lama görevi veriliyor. Bu, onun temel amac› oluyor. Yine yasayla o merkez bankaD‹KKAT s›n›n kamu kesimine kredi açmas› yasaklan›yor ve temel amac› do¤rultusunda istedi¤i politika arac›n› serbestçe kullan›lmas›na izin veriliyor. Ya hükümetle birlikSIRA vadeli S‹ZDE enflasyon te, ya hükümet taraf›ndan ya da merkez bankas›nca k›sa ve orta hedefleri belirleniyor ve kamuoyuna aç›klan›yor. Saptanan enflasyon hedefi ile ileriye yönelik yapt›¤› enflasyon tahminleri araAMAÇLARIMIZ s›ndaki farka göre o merkez bankas› temel politika arac› olan k›sa vadeli faiz oranlar›n› belirliyor. Enflasyon hedeflemesi uygulayan ço¤u merkez bankas›, faiz karar› al›n›rken üretim düzeyi ile üretimin potansiyel düzeyi aras›ndaki K ‹ T fark› A P da dikkate al›yor. Bu durumda ‘esnek enflasyon hedeflemesi’ uygulanm›fl oluyor. Bu fark dikkate al›nmay›p sadece enflasyon ile enflasyon hedefi aras›ndaki farka odaklan›ld›¤›nda ise uygulanan enflasyon hedeflemesine ‘kat› enflasyon ad› T E L E Vhedeflemesi’ ‹ZYON veriliyor. N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 180 Para ve Banka Fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas›n›n finansal istikrara da katk›da bulunaca¤› düflünülüyor. Bu, finansal istikrar için enflasyon hedeflemesi uygulayan merkez bankalar›n›n bir fley yapmad›klar› anlam›na gelmiyor. Mesela enflasyon hedeflemesi uygulayan ço¤u merkez bankas› finansal istikrar raporlar› da yay›nl›yor. Ama küresel krize kadar finansal istikrar›n daha çok ‘mikro’ düzeyde düzenleme ve denetim ile sa¤lanabilece¤i düflünülüyordu. Bu yetki baz› ülkelerde merkez bankalar›nda baz›lar›nda ise baflka kurumlarda. Küresel krizden önce her iki durumda da düzenleme ve denetimin büyük ölçüde para politikas›n›n d›fl›nda oldu¤u düflüncesi vard›. Küresel krizle birlikte bu görüfl giderek daha fazla sorgulan›r oldu. Fiyat istikrar› ve finansal istikrar› ayn› anda gözeten bir enflasyon hedeflemesi nas›l uygulanabilir sorusuna yan›t aranmaya baflland›. Küresel krize kadar olan enflasyon hedeflemesi uygulamas›na ‘klasik enflasyon hedeflemesi’ diyece¤im; izleyen alt bölümde inceliyorum. Küresel krizden sonra henüz üzerinde görüfl birli¤ine var›lm›fl bir enflasyon hedeflemesi çerçevesi yok. Aray›fllar var. Bu çerçevede ileri sürülen görüflleri de ‘yeni aray›fllar’ bafll›¤›nda ikinci alt bölümde inceleyece¤im. Üçüncü alt bölümde ise enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayabilmek için ne gibi ön koflullar›n oluflmas› gerekti¤ini inceleyece¤im. Dördüncü alt bölümde fleffafl›k ve hesap verme ilkesi üzerinde duraca¤›m. Beflinci alt bölüm, enflasyon hedeflemesi uygulayacak bir merkez bankas›n›n uygulama çerçevesini tasarlarken nelere dikkat etmesi gerekti¤i üzerine. Son alt bölümde Türkiye’nin enflasyon hedeflemesi uygulamas›na yer veriyorum. Klasik Enflasyon Hedeflemesi Amaç Küresel krizden sonra yeni aray›fllar bafllamadan uygulanan klasik enflasyon hedeflemesi genellikle ‘esnek enflasyon hedeflemesi’ idi. Merkez bankalar› hem ç›kt› hem de enflasyon a盤›n› en aza indirmeye çal›fl›yorlard›. ‘Kat› enflasyon hedeflemesinde ise sadece enflasyon a盤› en aza indirilmek isteniliyor. Klasik enflasyon hedeflemesi uygulamas›nda, fiyat istikrar› temel amac›na uygun olarak ulafl›lmak istenen bir amaç var: Birincisi, enflasyon ile enflasyon hedefi aras›ndaki fark en aza indirilmek isteniliyor. Bu farka ‘enflasyon a盤›’ deniliyor. Enflasyon hedefin üzerinde ise enflasyon a盤› art› de¤er al›yor. Tersi durumda, enflasyon a盤›n›n de¤eri eksi oluyor. ‹kincisi, üretim düzeyi ile potansiyel (do¤al) üretim düzeyi aras›ndaki fark›n en aza indirilmesi amaçlan›yor. Bu farka da ‘ç›kt› a盤›’ deniliyor. Ç›kt› a盤› art› de¤er al›yorsa üretim düzeyi potansiyelinin üzerinde demektir. Eksi de¤er ald›¤›nda ise potansiyelinin alt›nda bir üretim düzeyi söz konusu oluyor. Bu tür rejimler ‘esnek enflasyon hedeflemesi’ rejimleri olarak adland›r›l›yorlar. Uygulamada çok görülmemekle birlikte, sadece enflasyon a盤›na yo¤unlaflan enflasyon hedeflemesi rejimleri de var; ‘kat› enflasyon hedeflemesi’ rejimleri olarak adland›r›l›yorlar. Klasik enflasyon hedeflemesinde, dolay›s›yla merkez bankas›n›n enflasyon a盤› ve ç›kt› a盤›ndan oluflan bir amac› var. Her iki a盤a birer a¤›rl›k verildi¤ini düflünün. Bu durumda klasik enflasyon hedeflemesinde amaç iki a盤›n a¤›rl›kl› toplam›ndan oluflan bir de¤er al›yor. Enflasyonu hedefe, üretimi de potansiyel düzeyine yaklaflt›rmak istedi¤imize göre, demek ki amac›n alaca¤› de¤erin mümkün oldu¤u kadar 0’a yaklaflmas›n› istiyoruz. Dikkat ederseniz amaç içinde dört de¤iflken yer al›yor: Enflasyon, enflasyon hedefi, üretim ve potansiyel üretim düzeyi. Potansiyel üretim düzeyi k›sa dönemde de¤iflebilecek bir fley de¤il, ad› üstünde ‘potansiyel’; potansiyelinizi de¤ifltirmek için baya¤› bir u¤rafl vermek gerekir. Mesela iflgücünün beceri düzeyini art›rmak, daha geliflmifl bir teknoloji kullanmak, daha iyi bir altyap›ya sahip olmak, davalar›n daha çabuk karara ba¤lanmas›, haks›z rekabetin önlenmesi, küçük iflletmelerin 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri daha kolay finansman kaynaklar›na ulaflmalar›n›n sa¤lanmas› gibi alanlarda reformlar gerekiyor. Para politikas›ndaki de¤iflikliklerle bu reformlar› gerçeklefltirmek mümkün de¤il. Aç›k ki bu nedenle, merkez bankas› potansiyel üretim düzeyini veri olarak alabilir. Enflasyon hedefi de y›l›n bafl›nda biliniyor. Amaç ba¤›ms›zl›¤› yoksa hükümet belirliyor ya da hükümet ile birlikte merkez bankas›nca saptan›yor. Bu durumda geriye kalan iki de¤iflkenin -enflasyonun ve üretimin- hangi de¤iflkenlere ba¤l› olarak ve nas›l hareket ettiklerine dair denklemler gerekiyor. Bu iki de¤iflkenle merkez bankas›n›n temel politika arac› olan k›sa vadeli faiz aras›nda bir iliflki kurulmal› ki merkez bankas› politika arac›n› kullanarak bu de¤iflkenlerin hareketlerini etkileyebilsin. Böylelikle de amac›na ulaflabilsin. Aksi takdirde enflasyon a盤› ile ç›kt› a盤›n› nas›l s›f›ra yaklaflt›rabilir ki? Üretim, Talep ve Faiz Haddi ‹ktisat kuram› burada merkez bankalar›n›n imdad›na yetifliyor. Kuram reel faiz haddi ile üretim aras›nda bir iliflki oldu¤unu söylüyor. Bu iliflki talep yoluyla kuruluyor. Reel faiz haddi talebi, o da üretimi etkiliyor. Makroekonomi dersi alanlar bu iliflkiyi gösteren denklemin ‘IS denklemi’ olarak adland›r›ld›¤›n› hat›rlayacaklar. Reel faiz haddi artt›kça talebin düflece¤ini biliyoruz. Nas›l biliyoruz? fiöyle düflünebilirsiniz: Daha yüksek reel faiz, daha yüksek borçlanma maliyeti demek. Bu durumda hem tüketicilerin tüketici kredilerine hem de flirketlerin yat›r›m yapmak amac›yla almak istedikleri kredilere olan talep düflecek. Ayn› zamanda bugün tüketmek yerine, daha yüksek reel faizden yararlanmak için tasarruf yap›p elde edilecek getiri ile yar›n tüketmek daha cazip olabilir. Bu durumda reel faiz artt›kça hem tüketim hem de yat›r›m harcamalar›n›n düflmesini beklemek gerçekçi olacak. Reel faizin düflmesi ise tam tersi geliflmelere neden olacak. Talep elbette baflka de¤iflkenlere de ba¤l›. Yurtiçinde üretilen mallara olan talebin önemli iki bilefleni daha var: ‹hracat ve ithalat. ‹hracat›n artmas› ve ithalat›n azalmas› yurtiçinde üretilen mallara olan talebin artmas› demek. Peki, bunlarla faiz haddi aras›ndaki iliflki ne? Bu iliflki reel döviz kuru yoluyla gerçeklefliyor. ‹kinci ünitede gördük; reel döviz kuru, nominal döviz kuru ile yurtd›fl› fiyatlar genel düzeyinin çarp›m›n›n yurtiçi fiyatlar genel düzeyine bölünmesiyle elde ediliyordu. Reel kurun artmas› (yerli paran›n reel olarak de¤er yitirmesi) yurtiçinde üretilen mallar› yabanc›lar aç›s›ndan ucuzlatarak daha çekici k›l›yor; ihracat› olumlu etkiliyor. ‹thalat için tersi söz konusu. Bu durumda, yurtd›fl›nda üretilen mallar yerliler için pahal› hale geliyor; ithalat azal›yor. Reel kurun azalmas› (yerli paran›n reel olarak de¤er kazanmas›) ise ihracat› azalt›c›, ithalat› art›r›c› yönde çal›fl›yor. Neden böyle oldu¤unu hat›rlamayanlar›n ikinci bölümdeki tart›flmay› tekrar okumalar›nda yarar var. Tamam, reel kur ile ihracat ve ithalat aras›nda bir iliflki var. Peki, reel faiz ile reel kur aras›nda iliflki var m›? Var. Hem de oldukça kuvvetli bir iliflki var. Bunu da ikinci ünitede gördük: Risk de¤iflmiyorken yurtiçi faiz haddi ile yurtd›fl› faiz haddi aras›ndaki fark, yurtiçi faiz haddi lehine art›yorsa yerli para reel olarak de¤erleniyordu (reel kur düflüyordu). Tersi durumda reel kur artacak. Bu durumda merkez bankas› reel faiz haddini etkileyerek talebin düzeyini, dolay›s›yla üretimin düzeyini ayarlayabilir. Diyebilirsiniz ki bir merkez bankas› nominal faizi de¤ifltiriyor. Bu de¤ifliklik nas›l oluyor da reel faizi etkiliyor? Evet, merkez bankas› k›sa vadeli nominal faiz haddini de¤ifltiriyor. Bu de¤ifliklik an›nda enflasyonu ve enflasyon bekleyifllerini etkilemedi¤i sürece reel faizi de de¤ifltirmifl ola- 181 182 Para ve Banka cak. De¤iflen k›sa vadeli reel faiz ise bankalar›n kredi verme ve mevduat toplama faizlerini, yani daha uzun vadeli faizleri de de¤ifltirecek. Böylece talep de¤iflmifl olacak. Bu durumda, merkez bankas›n›n k›sa vadeli faizi, yani politika faizini art›rmas›yla, önce k›sa vadeli reel faiz, sonra da reel mevduat ve kredi faizleri art›yor, reel döviz kuru düflüyor. Böylelikle yat›r›m ve tüketim harcamalar› düflüyor, ihracat art›yor ve ithalat azal›yor. Faiz art›fl› talebi azalt›yor. Tersi de geçerli elbette. Faiz azal›fl› da talebi art›racak. Bu yolla üretim düzeyinin alaca¤› de¤er de¤ifliyor. Faiz art›r›l›yorsa talep ve üretim azal›yor, faiz düflürülüyorsa talep ve üretim art›yor. Bu yolla, üretim düzeyinin veri al›nan potansiyel üretim düzeyine yak›nlaflt›r›lmas› isteniliyor. Enflasyon ve Üretim Klasik enflasyon hedeflemesinde amac› oluflturan de¤iflkenlerden biri de enflasyondu. Bu nedenle enflasyonun hangi de¤iflkenlere ba¤l› olarak de¤iflti¤ini ifade eden bir denkleme ihtiyaç var. Klasik enflasyon hedeflemesinde bu amaçla kullan›lan denklemde, mevcut dönemdeki enflasyonu geçmifl enflasyona, beklenen enflasyona ve ç›kt› a盤›na ba¤l› olarak ifade ediliyor. Neden? Birincisi, geçmifl enflasyonun yüksekli¤i (di¤er unsurlar ayn› kald›klar› sürece) bugünkü enflasyonu art›r›c› yönde etki yap›yor. Çünkü geçmiflteki enflasyona bak›larak imzalanan ve uzunca süre geçerli olan sözleflmeler var. Mesela ücret sözleflmeleri, mesela kira sözleflmeleri. Bunlar k›smen bugünkü fiyat art›fllar›n› da belirliyorlar. ‹kincisi, gelecekteki enflasyonun yüksek olaca¤›na dair bekleyifller (di¤er unsurlar ayn› kald›klar› sürece) bugünkü enflasyonu da art›r›c› yönde etki yap›yorlar. Çünkü bugün imzalanacak sözleflmeler, sözleflme dönemi boyunca gerçekleflmesi beklenen fiyat art›fllar› dikkate al›narak yap›l›yor. Bir y›ll›k ücret sözleflmesi imzal›yorsam ücret art›fl›m›n en az bir y›l›n sonundaki enflasyon kadar olmas›n› isterim. Ama benim ücret art›fl›m da o y›l içindeki üretim maliyetlerini, dolay›s›yla fiyatlar› etkiliyor. Üçüncüsü, ç›kt› a盤› ne kadar yüksekse (di¤er unsurlar ayn› kald›klar› sürece) bugünkü enflasyon da o kadar yüksek oluyor. Zira ç›kt› a盤› üretim düzeyi ile potansiyel üretim düzeyi aras›ndaki fark olarak tan›mlan›yor. Bu durumda ç›kt› a盤› ne kadar yüksekse bugünkü üretim de potansiyelinden o kadar yüksek oluyor. Daha yüksek üretim, daha yüksek girdi talebi demek. Mesela, daha fazla üretim daha yüksek istihdam anlam›na geliyor. Bu durumda iflgücü piyasas›nda özellikle kalifiye iflçilerin pazarl›k güçleri art›yor. Ama bu daha yüksek ücret, dolay›s›yla daha yüksek maliyet demek. Keza üretimin yüksek olmas› talebin de canl› oldu¤u anlam›na geliyor. Bu durumda flirketler daha yüksek kâr oranlar›yla çal›flabilirler; özellikle rekabetin daha az oldu¤u sektörlerde. Bunlar›n hepsi birden daha yüksek enflasyon anlam›na geliyor. Buraya kadar belirttiklerimin anlam› aç›k san›yorum: Üretim düzeyi ile enflasyon aras›nda bir iliflki var. Dolay›s›yla, politika faizini de¤ifltiren bir merkez bankas› hem üretimi hem de enflasyonu etkileyebilecek. Merkez Bankas›n›n Politika Faizini Belirlemesi Buraya kadar anlat›lanlar çerçevesinde, klasik enflasyon hedeflemesinde merkez bankas›n›n amac›n›n, enflasyonu enflasyon hedefine, üretim düzeyini ise potansiyel üretim düzeyine yaklaflt›rmak oldu¤unu gördük. Söz konusu dört de¤iflkenin 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri 183 nas›l belirlendi¤i ise bir önceki bölümde aç›kland›. fiimdi s›ra merkez bankas›n›n hangi araçlar› kullanarak amac›na ulaflmaya çal›flaca¤›na geldi. Klasik enflasyon hedeflemesinde temel araç k›sa vadeli faiz haddi oluyor. Bu faiz haddine ‘politika faizi’ de deniliyor. Politika faizi ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi sekizinci ünitede var, burada ayr›nt›ya girmiyorum. Enflasyon hedeflemesi uygulayan merkez bankalar› yukar›da basite indirgenerek anlat›lan modellerin daha geliflmifllerini kullan›yorlar. Bu modellerin çözümleri bu kitab›n s›n›rlar› d›fl›na tafl›yor. Ancak ‘merakl›s› için’ ilgili denklemleri ve çözüm sonucunu ‘yaflam›n içinden’ bölümünde veriyorum. Çözüm sonunda bir tepki denklemi elde ediliyor. Bu denklem bir merkez bankas›n›n enflasyondaki ve üretimdeki geliflmelere nas›l tepki verece¤ini yani politika faizini nas›l belirleyece¤ini gösteriyor. Sözcükler yerine simgeler kullan›rsam, böyle bir modelin çözümünden elde edilecek tepki denklemini (politika faizi denklemini) flöyle gösterebilirim: r = rn + (Q – Qn) + b (r – r h ) + c (Y – Yn) Denklemde reel politika faizi (r), reel kur (Q ), enflasyon (r), enflasyon hedefi (r h ), reel üretim ise (Y ) ile gösteriliyor. Alt simge olarak (n) kullan›lan de¤iflkenler, ilgili de¤iflkenlerin do¤al düzeylerini gösteriyorlar. Mesela (rn ), do¤al (normal) reel faiz haddini ifade ediyor. Öte yandan a, b ve c art› de¤er alan katsay›lar› ifade ediyorlar. Bu katsay›lar›n alacaklar› de¤erler modelde yer alan denklemlerden elde ediliyor. Bu denklem ne diyor? fiunu: Reel kurun artmas›, enflasyonun hedefinin üzerine ç›kmas›, üretimin de do¤al düzeyini aflmas› (ç›kt› a盤›n›n art› de¤er almas›), merkez bankas›n› reel politika faizini do¤al düzeyinin üzerine ç›karmaya itiyor. Reel kurun yurtiçi reel faiz haddi ile yurtd›fl› reel faiz haddi aras›ndaki fark›n bir fonksiyonu olarak yaz›labilece¤ini belirtmifltim. Bu iliflkiyi kullanarak ayn› denklemi afla¤›daki gibi de ifade etmek mümkün: r = rn + d (r * – r n* ) + e (r – rh ) + f (Y – Yn) Bu denklemde bir öncekinden farkl› olarak yer alan r * yurtd›fl› reel faiz haddini, r n* ise yurtd›fl› reel faiz haddinin do¤al düzeyini gösteriyor. Katsay›lar (d, e ve f ) yine art› de¤erler al›yorlar. Geliflmifl ülkelerin reel faiz hadlerinin yükselmesi, di¤er de¤iflkenler ayn› kalmak üzere, merkez bankas›n›n yurtiçi reel faiz haddini de art›rmas› sonucu do¤uruyor. Arkadaki mekanizma flu: Geliflmifl ülkelerde faiz haddinin artmas› ile döviz cinsinden mali varl›klar yerli para cinsinden mali varl›klara k›yasla daha fazla getiri sa¤l›yorlar. Yurtd›fl›ndaki bu geliflme yurtiçinden sermaye ç›k›fl›na (döviz talebinde art›fla) neden oluyor; reel döviz kuru art›yor (yabanc› para de¤er kazan›yor, yerli para ise de¤er kaybediyor). Bu nedenle, yurtiçinde üretilen mallara olan talep yükseliyor; ç›kt› a盤› art›yor. Bu da enflasyonu yükseltiyor. Merkez bankas› buna faizi art›rarak tepki veriyor. Önemli bir noktaya dikkatinizi çekmek isterim. Kat› enflasyon hedeflemesi uygulansa da elde edilecek tepki denklemi yukar›da verilen de¤iflkenleri içerecek. Yani, amaç fonksiyonunda ç›kt› a盤› yer almasa bile ç›kt› a盤› enflasyonu etkiledi¤i için merkez bankas›n›n tepki denkleminde yer alacak. Ancak esnek enflasyon hedeflemesine k›yasla, ç›kt› ve enflasyon aç›klar› ile reel kurun önünde yer alan katsay›lar farkl› olacak. Kat› enflasyon hedeflemesinde hem enflasyon a盤›na hem de ç›kt› a盤›na daha fliddetli faiz tepkisi verilecek. Üretimin ve enflasyonun zaman içinde nas›l hareket ettiklerine ba¤l› olarak ç›kt› ve üretim aç›klar› en aza indirilmeye çal›fl›l›yor. Bu problemin çözümü merkez bankalar›n›n politika faizini nas›l de¤ifltirmeleri gerekti¤ini gösteren denklemi veriyor. Bu denkleme ‘tepki denklemi (politika faizi denklemi)’ ad› veriliyor. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE 184 Para ve BankaSIRA S‹ZDE S O R U S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE KSIRA ‹ T S‹ZDE A P AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON K ‹ T A P S O R U ‹NTERNET TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ster esnek ister D ‹ K Kkat› A T enflasyon hedeflemesi uygulas›nlar, merkez bankalar› hem ç›kt› a盤›na hem de enflasyon a盤›na tepki veriyorlar. Kat› enflasyon hedeflemesinde enflasyon ve S O R U ç›kt› aç›klar›na verilen faiz tepkisi daha fliddetli oluyor. SIRA S‹ZDE N N Küresel kriz Dgeliflmifl ‹ K K A T ülkelerde fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas›na karfl›n olufltu. Dolay›s›yla, fiyat istikrar›n› sa¤laman›n finansal istikrar› sa¤lamaya yetmeyece¤i görüldü. Küresel AMAÇLARIMIZ krizle birlikte para politikas›nda yeni aray›fllar bafllad›. SIRA S‹ZDE N N KSIRA ‹ Tdenklemler A P S‹ZDE Yukar›daki ile ‘Taylor kural›’ yak›ndan ilgililer. Taylor kural›, merAMAÇLARIMIZ kez bankas›n›n enflasyon ve ç›kt› aç›klar›ndaki geliflmelere vermesi gereken faiz tepkisini gösteren bir denklem. John Taylor ABD’li tan›nm›fl bir iktisatç›. 1993’te T EDbir LÜEfi VÜçal›flmas›nda ‹NZEYLO‹ MN yay›nlanan bir çeflit faiz kural› gelifltiriyor. Bu kurala göre merkez K ‹a盤› T A pozitif P bankas› ç›kt› de¤er al›yorsa yani üretim potansiyel düzeyinin üzerinde S O Rbask›lar U ise enflasyonist artaca¤›ndan politika faizini art›rmal›. Benzer bir flekilde enflasyon artarken merkez bankas› yine k›sa vadeli faizi art›rarak tepki vermeli. ‹NTERNET T E L Eile V ‹ Zyukar›da YON Taylor kural› verilen iki denklem aras›nda iki fark var. Birincisi, TayD‹KKAT lor kural› ABD’deki enflasyonun, ç›kt› a盤›n›n ve ABD Merkez Bankas›’n›n (FED) politika faizlerindeki tarihsel geliflimden yola ç›karak oluflturulmufl bir kural. YuSIRA S‹ZDE kar›daki denklemler ise bir modelin çözümünden elde ediliyorlar. ‹kincisi, Taylor ‹NTERNET kural›nda reel kur yok; kapal› ekonomi için gelifltirilmifl bir denklem. Ama öz aç›s›ndan yukar›da yer alan denklemlerle ifade edilen tepki fonksiyonunun ve Taylor AMAÇLARIMIZ denkleminin ayn› oldu¤unu belirtmek mümkün. N N Enflasyon hedeflemesinde kullan›lan modellerin teknik ayr›nt›lar› için flu kitaba bakabiK ‹ T A P lirsiniz: Özatay, F., (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika (Bölüm 13), ikinci bask›, Efil Yay›nevi, Ankara. TELEV‹ZYON Enflasyon Hedeflemesinde Yeni Aray›fllar 1990’lar›n sonlar›ndan itibaren küresel krize kadar olan dönem, tüm dünyada enflasyonun art›k bir sorun olmaktan ç›kt›¤›n›n düflünüldü¤ü dönem. Geliflmifl dünNTERNET yada öyle. ‹Geliflmekte olan ülkelerin ço¤unda da durum farkl› de¤il. Merkez bankalar›n›n uygulad›klar› para politikalar›n›n, elbette disiplinli maliye politikalar›n›n da katk›lar›yla, bu sonucu do¤urdu¤u kan›s› yayg›n. Özellikle klasik enflasyon hedeflemesi uygulamas›n›n prestiji yüksek. Küresel kriz, fiyat istikrar›na ra¤men olufltu. Dolay›s›yla, fiyat istikrar›n› sa¤laman›n otomatik olarak finansal istikrar› sa¤lamaya yetmeyece¤i görüldü. Elbette finansal istikrar› gözeten kurumlar da vard›. Hatta baz› ülkelerde bu görev merkez bankalar›na aitti. Fakat finansal istikrar› sa¤lamak için finansal sistemin daha çok ‘mikro’ düzeyde denetlenmesinin ve gözetilmesinin yeterli olaca¤› düflünülüyordu. Ancak az önce anlat›lan klasik enflasyon hedeflemesinde daha çok fiyat istikrar›na odaklan›lm›flt›. Enflasyon hedeflemesi yapmayan FED ve Avrupa Merkez Bankas› (ECB) da benzer bir çerçevede hareket ediyorlard›. Küresel krizle birlikte para politikas›nda yeni aray›fllar bafllad›. Art›k, bankalar› mikro düzeyde düzenleme ve denetlemeye tabii tutarken, ‘makro’ düzeyde de finansal istikrar› gözetmek gerekti¤i bu aç›dan bankalar›n makro istikrar aç›s›ndan da denetlenmelerinin önemli oldu¤u belirtiliyor. Makro denetimden kas›t flu: Ekonomiler h›zla büyürken risk alma ifltah› art›yor. Artan risk alma ifltah› hem kredi arz›n› hem de talebini h›zla yükseltiyor. Sonuçta tüketim ve yat›r›m h›zla art›yor. 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri Çünkü ifllerin hep iyi yönde gidece¤i alg›s› yayg›nlafl›yor. ‹fller kötü giderken de tam tersi yaflan›yor. Karamsarl›k birden yayg›nlafl›yor; risk alma ifltah›nda afl›r› bir azalma oluyor. Bu nedenle, kredi arz› ve talebi belirgin biçimde düflüyor; tüketim ve yat›r›m son derece olumsuz etkileniyor. Para otoriteleri ekonomideki dalgalanmalara paralel bir seyir izleyen ve böylelikle bu dalgalanmalar›n daha da fliddetlenmesine yol açan risk alma ifltah›ndaki bu keskin oynamalara karfl› ne yapabilirler? Bu paralel seyri k›smen de olsa nas›l engelleyebilirler? Bu sorular›n yan›tlar› makro denetimin çerçevesini çiziyor. Bu tart›flmay› biraz daha ayr›nt›l› biçimde bir sonraki ünitede ele alaca¤›m› hat›rlatay›m. Bu sat›rlar›n yaz›ld›¤› Ocak 2012’ye kadar henüz üzerinde görüfl birli¤ine var›lm›fl bir çerçeve yok. Çal›flmalar sürüyor. fiu anda daha a¤›r basan görüfl, amaç fonksiyonuna bir de finansal istikrar ile ilgili de¤iflken koymak. Mesela bu de¤iflkeni, kredi arz›ndaki art›fl h›z› ile ‘normal’ kabul edilen bir kredi arz› art›fl h›z› aras›ndaki fark (kredi a盤›) olarak düflünebilirsiniz. Klasik enflasyon hedeflemesinde, ç›kt› ve enflasyon a盤›n›n artmas›ndan hofllanm›yorduk. Art›k hofllanmad›¤›m›z aç›k say›s› üçe ç›kt›: Kredi a盤›n›n genifllemesinden de hofllanm›yoruz. Ek olarak yukar›da anlat›lan modelde, kredi a盤›n›n ç›kt› a盤›n› (IS denklemini), ç›kt› a盤›n›n da kredi arz›n› ayn› yönde etkileyece¤ini düflünebiliriz: Kredi arz› normalin üzerine ç›kt›kça üretimin artaca¤›n›, üretim artt›kça da kredi talebinin ve arz›n›n yükselece¤ini kabul edebiliriz. Dikkat ederseniz burada finansal istikrara ‘makro’ bir bak›fl var. Kredi arz›n›n, h›zl› büyüme dönemlerinde h›zl›, yavafl büyüme dönemlerinde ise yavafl olaca¤› öngörüsü yap›l›yor. Kredi arz› daha ‘makul’ düzeylere çekilmek isteniyor. Bu model çözülürse yeni bir tepki (politika faizi) denklemi elde edilir. Art›k merkez bankas› kredi arz›ndaki h›zl› art›fl karfl›s›nda da faizi art›racak anlam›na gelir. Peki, finansal istikrar› gözeten bir para politikas› için, enflasyon hedeflemesi modelinde bu revizyonu yapmak yeterli olur mu? Bu konuda flüpheler var. Politika arac› olarak sadece k›sa vadeli faize dayanan bir para politikas›n›n yeterli olmayabilece¤i belirtiliyor. Enflasyon hedeflemesinde kullan›lan araç say›s›n›n artmas›n› önerenler, zorunlu karfl›l›k oranlar› ve benzeri araçlar›n da devreye sokulmas›n›n gerekti¤ini ileri sürenler var. K›sacas›, oldukça hararetli tart›flmalar›n yap›ld›¤› bir dönemden geçiyor para politikas›. Enflasyon Hedeflemesinin Ön Koflullar› Bir merkez bankas›n›n durup dururken enflasyon hedeflemesi uygulamaya bafllamas› tavsiye edilmez. Baz› önkoflullar›n sa¤lanmas› gerekiyor ki enflasyon hedeflemesi uygulanabilsin. S›rayla ele al›yorum. ‹lk önkoflul merkez bankas›n›n ba¤›ms›z olmas›. Ekonomik birimler, bir merkez bankas›n›n ald›¤› tüm kararlar›n, siyasi kayg›lardan uzak bir biçimde ve yasas›ndaki amaçlar›na ulaflmak için al›nd›¤›na ikna olmal›. ‹nand›r›c›l›k için öncelikle merkez bankalar›n›n araç ba¤›ms›zl›¤›na sahip olmalar› gerekiyor. Yetmez; enflasyon hedeflemesi uygulayan bir merkez bankas›n›n yasas› kamu kesimine kredi açmas›na izin vermemeli. Bu kredilerle enflasyon aras›nda do¤rudan bir iliflki var. fiüphesiz bir de enflasyon hedeflemesi uygulayan bir merkez bankas›na yasayla enflasyonla mücadele etme görevinin verilmifl olmas› gerekiyor. ‹kinci önkoflul maliye politikas› ile ilgili; mali bask›nl›k olmamal›. Kamu borcu çok yüksek düzeyde ve üstelik vadesi de k›saysa, borcun geri ödenmeyebilece¤i hakk›nda flüpheler olufluyor. Bu tür kayg›lar yayg›nlafl›yorsa, risk primi, dolay›s›yla reel faizler yükseliyor. Ayn› ortamda döviz cinsinden mali varl›klar› sat›n almak 185 186 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Para ve Banka daha cazip hale geliyor, döviz kurlar› da yükseliyor. Dolay›s›yla, mali bask›nl›k enflasyon hedeflemesi uygulayan merkez bankalar›n›n ifllerini son derece zorlaflt›r›yor. Bölümün sonunda ilk ‘yaflam›n içinden’ kutusunda ‘sevimsiz monetarist aritmetik’ kavram›n› aç›klad›m; mali bask›nl›k ile yak›ndan ilgili. Sevimsiz monetarist aritmeti¤in oldu¤u koflullar›n da para politikas›n› nas›l içinden ç›k›lmaz bir duruma soktu¤unu unutmay›n. K›saca, maliye politikas› para politikas› aç›s›ndan büyük önem tafl›yor. Gelecek dönemlerin faiz d›fl› bütçeleri öyle oluflmal› ki bu borç sto¤unu, parasal genifllemeye gitmeden zamanla eritmekte bir sorun olmas›n. Üçüncü ön koflul finansal sistemin sa¤l›kl› olmas›. Merkez bankalar›n›n bankalar›n ‘son baflvurma mercii’ olduklar›n› gördünüz. Finansal sistemde likidite s›k›nt›s› çeken bankalar varsa merkez bankas› için öncelikli amaç bu s›k›nt›y› gidermek olacakt›r. Bu durumda, fiyat istikrar›n› sa¤lamak amac› ikincil plana düflecektir. Öyle ya, finansal sistemi uçuruma do¤ru sürüklenen bir ülkede, enflasyonun flu ya da bu de¤er almas› herhalde öncelikli olamaz. Bunun tipik bir örne¤i küresel krizin fliddetlendi¤i 2008’in sonu ile 2009’un bafllar› aras›nda geliflmifl ülkelerde yafland›. Finansal sistemlerini çökmenin efli¤inden kurtarmak için geliflmifl ülkelerin merkez bankalar› bankalar›na cömert likidite destekleri sundular. Yukar›daki üç ön koflulun sa¤lanmas› yaflamsal önemdedir. Bunun yan› s›ra ‘Olsa iyi olur’ cinsinden baflka baz› koflullar da say›labilir: Bunlardan ilki geçmifl enflasyona bak›larak gelece¤e ait enflasyon bekleyifllerinin oluflturulmamas›. Geçmiflteki enflasyon düzeyinden memnun de¤ilsek ama ileriye yönelik enflasyon bekleyiflleri bu yüksek düzey devam edecekmifl gibi oluflturuluyorsa yar›nki enflasyonu düflürmek son derece zorlafl›yor. SIRA S‹ZDE Vaktiyle yüksek enflasyonla uzun süre yaflam›fl ülkelerde, geliflmifl ülkelerin bast›¤› para birimlerinin kullan›lmaya baflland›¤›n› biliyoruz. Giderek yerli para ölD Ü fi Ü N al›flverifllerde EL‹M çü birimi olma, kullan›lma ve de¤er saklama birimi olma özelliklerini yitiriyor. Bu tür ülkelerde tüketim ile yat›r›m kararlar› al›n›rken ve mal ile hizmet fiyatlar›Ssaptan›rken döviz kuru önemli bir de¤iflken hâline geliyor. Farkl› bir O R U ifadeyle, döviz kuru enflasyonun önemli belirleyicilerinden biri oluyor. Oysa döviz kurunun hareketleri d›flsal koflullara çok duyarl›. Bu tip ülkelerin merkez banD‹KKAT kalar› geliflmifl ülkelerde de¤iflen faizlere daha çok tepki vermek durumunda kalabiliyorlar. Yukar›da klasik enflasyon hedeflemesini anlat›rken iki tepki denklemini S‹ZDE sonuncusu, merkez bankas› faizi ile yabanc› ülke faizi aravermifltim. SIRA Bunlardan s›ndaki ayn› yönlü iliflkiyi aç›k biçimde gösteriyor. Böyle bir sorunun fliddetli bir flekilde var olmamas› da enflasyon hedeflemesi için iyi olur. N N AMAÇLARIMIZ fieffafl›k ve Hesap Verme K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Para otoritesinin ald›¤› kararlar, bu kararlar›n gerekçeleri ve ekonomik geliflmeler K ‹ T A P hakk›ndaki düflünceleri aç›s›ndan fleffaf olmal›. fieffafl›k, kamuoyuna yay›nlanan istatistikler ve raporlar yoluyla sa¤lan›yor. Ayr›ca, al›nan kararlar›n gerekçeleri paylafl›lmal› kamuoyuyla. Böylelikle, merkez bankalar› hem ekonomik birimlerin bekTELEV‹ZYON leyifllerini etkilemeye çal›flm›fl oluyor hem de kendilerini ba¤›ms›z k›lan topluma karfl› bir sorumluluklar›n› yerine getiriyorlar. Merkez Bankas›’n›n sayfas›ndan üç ayda bir yay›nlanan enflasyon raporlar› ile her ‹ N T E R N E ‹nternet T Para Politikas› Kurulu karar› sonras›nda yay›nlanan faiz duyurular›na bak›n›z: www.tcmb.gov.tr 187 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri Hesap verme ilkesinin de ba¤›ms›zl›¤›n bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤› belirtilebilir. Ba¤›ms›zl›k, merkez bankalar›n›n bafllar›na buyruk hareket etmeleri anlam›na gelmiyor. Aksine ba¤›ms›z merkez bankalar› kendilerine yasayla verilen görevleri, yine yasayla çizilen çerçeveye uygun bir flekilde yapmakla yükümlüler. Fiyat istikrar›n› sa¤lamak görevi çerçevesinde neler yapt›klar›n› ve yapt›klar›n›n nedenlerini bu görevi kendilerine verenlere aç›klamak durumundalar. Bu, genellikle ülkelerin parlamentolar›na ve hükümetlerine önceden belirlenmifl s›kl›kla gidip yap›lanlar› anlatmak ve sorulan sorulara cevap vermek fleklinde oluyor. Tasar›m Enflasyon hedeflemesinin nas›l uygulanaca¤› da önemli bir konu. ‹lk karar verilmesi gereken amaç fonksiyonunda hangi de¤iflkenlerin yer alaca¤›. ‹kinci olarak hangi enflasyonun hedeflenece¤i karara ba¤lanmal›: Üretici enflasyonu mu, tüketici enflasyonu mu yoksa bunlar›n bir alt kümesi olan ve para politikas› kararlar›na daha duyarl› olan temel (çekirdek) enflasyon mu? Üçüncü karar verilmesi gereken enflasyon hedefinin ‘nokta’ (mesela % 5) m› yoksa bir ‘aral›k’ (mesela % 4-6 aras› gibi) fleklinde mi olaca¤›. Dördüncü olarak enflasyon hedefinin kaç y›ll›k saptanaca¤›na karar verilmeli. Beflincisi, iletiflim politikas›n›n nas›l düzenlenece¤ini tasarlamak gerekiyor. En önemlisi flu: Faiz kararlar›n› izleyen aç›klamalar›n kal›b› ne olacak? Alt›nc›s› da ‘ç›k›fl stratejisi’. fiu: Çeflitli nedenlerle önceden ilan edilen hedef anlam›n› yitirebilir; çok düflük ya da çok yüksek kalabilir. Özellikle ekonomi politikas›n› tasarlayanlar›n ve uygulayanlar›n ellerinde olmayan d›flsal geliflmeler nedeniyle bu durum ortaya ç›karsa enflasyon hedefinde de¤iflikli¤e gidilebilir. Bunun hangi koflullarda yap›laca¤›n› saptay›p önceden kamuoyuna duyurmak gerekiyor. Kat› enflasyon hedeflemesi ile esnek enflasyon hedeflemesi aras›ndaki SIRAtemel S‹ZDEfark nedir? D Ü fi ÜS‹ZDE N E Lsevk ‹ M eden koEnflasyon hedeflemesinde merkez bankalar›n› politika faizini düflürmeye SIRA flullar nelerdir? Türkiye’de Enflasyon Hedeflemesi 5 6 S O R U SIRA D Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M SIRA S‹ZDE DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M S O R U DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M ‹lk bölümde anlatt›m; 25 Nisan 2001’de ç›kar›lan 4651 say›l› Kanun ile TCMB baD‹KKAT ¤›ms›z bir kurum hâline geldi. 2002 bafl›nda ‘örtük enflasyon hedeflemesi’ rejimi D ÜS fiOÜ NREUL ‹ M uygulamaya bafllad› TCMB. Bu uygulama 2005’in sonuna kadar sürdü. Uygulanan örtük enflasyon hedeflemesi özü itibar›yla klasik enflasyon hedeflemesi SIRA S‹ZDE ile ayn›ySD O‹ KRK AU Ttemel politid›: Enflasyon hedefi y›lbafl›nda kamuoyuna aç›klan›yordu. TCMB’nin ka arac› olan gecelik faiz oran› Banka’n›n yapt›¤› enflasyon tahminleri ile hedef AMAÇLARIMIZ SIRA aras›ndaki farka göre de¤ifltiriliyordu. Banka politika faizine iliflkin her karaD ‹ K S‹ZDE Kald›¤› AT r›n gerekçelerini kamuoyuna bir duyuruyla aç›kl›yordu. Hem Bakanlar Kuruluna, hem de TBMM Bütçe ve Plan Komisyonu’na y›lda iki kez sunum yaparak hesap SIRA K ‹ TS‹ZDE A P AMAÇLARIMIZ veriyordu. Klasik enflasyon hedeflemesinden öze yönelik olmayan farklar da vard›: Faiz karar›n› Para Politikas› Kurulu alm›yordu; Kurulun tavsiyeleri de dikkate al›narak Baflkanl›kça herhangi bir zamanda al›nabiliyordu. Dolay›s›yla, faiz kararAMAÇLARIMIZ K ‹ T A P lar›n›n al›nd›¤› toplant› tarihleri kamuoyunca bilinmiyordu. T E L E V ‹ Z Y O N N N N N N N Türkiye’deki uygulaman›n daha ayr›nt›l› tart›fl›ld›¤› iki kaynak: 1. Özatay, K ‹ T AF.,P(2009). TürTELEV‹ZYON kiye’de 2000-2008 döneminde para politikas›. ‹ktisat, ‹flletme ve Finans, 37-65. ‹ N T E R24 N E(275), T 2. Özatay, F., (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika (Bölüm 13), ikinci bask›, Ankara, Efil Yay›nevi. TELEV‹ZYON D‹KKAT D ÜSfi OÜ NRE LU‹ M SIRA S‹ZDE SD ‹OK RK AU T AMAÇLARIMIZ SIRA D ‹ K KS‹ZDE AT SIRA K ‹ TS‹ZDE A P AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ‹NTERNET 188 Para ve Banka Peki, neden örtük enflasyon hedeflemesi? TCMB, 2001 krizinden sonraki koflullarda di¤er alternatif para politikas› rejimlerine güvenmiyordu. Sabit döviz kuru rejimi uygulayamazd›; Ocak 2000’de böyle bir uygulamaya bafllanm›fl ama sistem fiubat 2001’de çökmüfltü. Ortaya ç›kan derin kriz, bu rejimin sayg›nl›¤›n› yok etmiflti. IMF ile bir stand-by anlaflmas› yürürlükteydi. Bu anlaflma çerçevesinde zorunlu olarak bir parasal kontrol rejimi vard›; ama TCMB bu rejimden hoflnut de¤ildi. O dönemde % 70’e yaklaflan enflasyonu düflürmek için bu rejimin yeterli olmayaca¤›n› düflünüyordu. Öte yandan 2001 krizi sonras›nda hem bankac›l›k sektörünü aya¤a kald›rma operasyonu yap›l›yordu hem de yüksek düzeydeki bütçe a盤› ve kamu borcu azalt›lmaya çal›fl›l›yordu. Bu nedenlerle, klasik enflasyon hedeflemesini uygulamak yerine örtük enflasyon hedeflemesini uygulamay› seçti. 2006 bafl›nda ise klasik enflasyon hedeflemesine geçildi. Bu düflüncenin arkas›ndaki temel nedenler flöyleydi: Gerçekleflen enflasyonlar hedefleri hiç aflmam›fl ve örtük enflasyon hedeflemesi uygulamas›n›n sayg›nl›¤› üst düzeye ç›km›flt›. Uluslararas› piyasalarda Türkiye’nin kredi riski tarihsel olarak düflük bir düzeye inmiflti. Kamu kesimi borçlanma gere¤i oldukça azalm›fl ve kamu borcu önemli ölçüde düflmüfltü. Bankac›l›k sektörü de daha sa¤l›kl› bir yap›ya kavuflmufltu. Bu rejim hâlen yürürlülükte. Anca 2010 sonundan itibaren TCMB’nin yeni aray›fllara girdi¤ini ve özellikle 2011’deki uygulamas›n›n klasik enflasyon hedeflemesinin oldukça d›fl›nda oldu¤unu belirtmem gerekiyor. Hem örtük hem de klasik enflasyon hedeflemesinde tüketici enflasyonu için oluflturulan hedefler üç y›ll›k bir vadede y›ll›k aç›kland›: Mesela 2005 sonunda 2006, 2007 ve 2008 hedefleri ilan edildi. Hedefler nokta hedeflerdi. Tablo 7.1’de 2002-2011 dönemindeki enflasyon hedefleri, enflasyon gerçekleflmeleri, gerçekleflme ile hedef aras›ndaki fark (enflasyon a盤›), gerçekleflen büyüme oran› ve bu büyüme oran› ile potansiyel büyüme oran› aras›ndaki farklar veriliyor. Potansiyel büyüme oran›n›, Türkiye’nin uzun dönemli ortalama büyüme oran› olan yüzde 4.7 olarak ald›¤›m› not edeyim. Tablo 7.1 Enflasyon ve büyüme: 2002-2011 (%) Enflasyon Büyüme Potansiyel büyümeden sapma (puan) Gerçekleflme Hedef Sapma (puan) 2002 29.7 35.0 -5.3 6.2 1.5 2003 18.4 20.0 -1.6 5.3 0.6 2004 9.3 12.0 -2.7 9.4 4.7 2005 7.7 8.0 -0.3 8.4 3.7 2006 9.7 5.0 4.7 6.9 2.2 2007 8.4 4.0 4.4 4.7 0.0 2008 10.1 4.0 6.1 0.7 -4.0 2009 6.5 7.5 -1.0 -4.8 -9.5 2010 6.4 6.5 -0.1 9.0 4.3 2011 10.5 5.5 5.0 8.5 3.5 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri 189 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› Bütçe aç›klar›n›n para bas›larak finanse edilmesi enflasyon yarat›yor. Ayr›ca seçim kazanmak için ekonomiyi afl›r› canland›rmak üzere para bas›lmas› da enflasyonun yükselmesine yol aç›yor. Bu uygulamalar›n önlerinin kesilerek merkez bankalar›n›n ba¤›ms›z k›l›nmalar› hâlinde enflasyonla mücadelenin daha kolay olaca¤› düflünülüyor. Ayr›ca ba¤›ms›z merkez bankalar›n›n oldu¤u ülkelerde enflasyonun daha düflük oldu¤u bulgular› var. Merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›n›n ç›k›fl noktas› bu. Bir merkez bankas›n›n ba¤›ms›z olmas› için araç ba¤›ms›zl›¤›na, politik ba¤›ms›zl›¤a ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤a sahip olmas› gerekiyor. Amaç ba¤›ms›zl›¤›na uygulamada pek rastlanm›yor. Parasal kontrol Enflasyonla para arz› aras›ndaki yak›n iliflkiden yola ç›k›larak enflasyonla mücadele için, ulafl›lmak istenen enflasyon düzeyiyle uyumlu olacak kadar para arz› yarat›lmas›n›n gerekli oldu¤u düflünülüyor. Parasal kontrolde kilit nokta amaçlanan enflasyon düzeyi, tahmin edilen reel faiz haddi ve reel gelire ba¤l› olarak para talebinin tahmin edilmesi. Para arz›, bu para talebine eflit düzeyde tutuluyor. Özellikle 1990’l› y›llarda finansal yeniliklerin enflasyon ile para arzlar› aras›ndaki iliflkiyi de¤ifltirmesi ve belli bir para arz›n›n k›s›tlanmas›n›n sokaktaki insanlar için enflasyonun alaca¤› de¤ere iliflkin fazla bir bilgi vermemesi, parasal kontrole dayal› bir para politikas› uygulamas›n› gözden düflürdü. Döviz kuruna dayal› rejimler Resmi dolarizasyonda baflka ülkelerin paras› resmi para hâline geliyor. Para kurulunda ise yerli para var ancak döviz kadar bas›labiliyor. Bu iki rejim de çaresizlik neticesinde baflvurulan rejimler. Baflka yollarla enflasyon ve faiz düflürülemeyince, sayg›nl›k kazanmak için bu yollara baflvuruluyor. En büyük sak›ncalar› bankalar likidite s›k›nt›s›na düfltüklerine merkez bankalar›n›n yerli para basarak onlara destek olamamalar›. Sabit döviz kuru rejimi de genellikle enflasyonla mücadele amac›yla kullan›l›yor. Sürdürülebi- N A M A Ç 4 lir olmas› hâlinde döviz kuru hakk›ndaki belirsizli¤i ortadan kald›r›yor. Ancak çok zorlu koflullar alt›nda sürdürülebiliyor, finansal gerginlik dönemlerinde ise bu sistem genellikle çöküyor. Dalgal› kur sisteminin yarar› esnek bir sistem olmas›. Döviz kuru piyasada belirleniyor. Ancak finansal gerginlik dönemlerinde döviz kurundaki oynakl›k yükselerek belirsizli¤in artmas›na yol açabiliyor. Enflasyon hedeflemesi 1990’lardan itibaren giderek yayg›nlaflt›. Ulafl›lmaya çal›fl›lan bir enflasyon hedefi var. Ayr›ca üretim düzeyinin de potansiyel düzeyine yak›nsamas› isteniliyor. Merkez bankalar› enflasyon hedefini ve potansiyel üretim düzeyini veri al›yorlar. Enflasyonu ve üretim düzeyini ise politika faizini (k›sa vadeli faizi) de¤ifltirerek etkilemeye çal›fl›yorlar. Enflasyon hedeften ne kadar yüksekse ve üretim düzeyi potansiyelinin ne kadar üzerinde ise politika faizini de o kadar yükseltiyorlar. Tersi durumda ise politika faizini düflürüyorlar. D›fl koflullara da tepki veriyorlar. Geliflmifl ülkelerin faizlerinin artmas› (di¤er unsurlar de¤iflmiyorken), politika faizinin de artmas›na yol aç›yor. Küresel krizden sonra yeni aray›fllar bafllad›. Özellikle h›zl› kredi genifllemesi gibi finansal istikrars›zl›k göstergelerinin de enflasyon hedeflemesinde dikkate al›nmalar› gerekti¤i tart›fl›l›yor. Enflasyon hedeflemesi uygulayan merkez bankalar›n›n ba¤›ms›z olmalar› gerekiyor. Maliye politikas› sürekli bir disiplinsizlik gösteriyorsa ve bankac›l›k sektörü de zay›f bir konumdaysa enflasyon hedeflemesinin uygulanmas› zorlafl›yor. Enflasyon hedeflemesi uygulayan merkez bankalar›n›n ald›klar› kararlar›n nedenlerini ve ekonomi hakk›ndaki öngörülerini raporlarla toplumla paylaflmalar› bekleniyor. 190 Para ve Banka Kendimizi S›nayal›m 1. Bir merkez bankas›n›n araç ba¤›ms›zl›¤› yok ama amaç ba¤›ms›zl›¤› varsa o merkez bankas›; a. Politika faizini istedi¤i gibi de¤ifltirebilir. b. Enflasyon hedefini hükümet saptar. c. Kat› enflasyon hedeflemesi uyguluyordur. d. Politika faizini istedi¤i gibi de¤ifltiremez. e. Esnek enflasyon hedeflemesi uyguluyordur. 2. Merkez bankas›n›n ekonomik ba¤›ms›zl›¤› ne anlama gelmektedir? a. Merkez bankas› baflkan›n›n görevden al›nmas›n›n zor olmas›. b. Merkez bankas›n›n enflasyon hedefini belirlemesi. c. Merkez bankas›n›n gerekli gördü¤ü zaman döviz satmas› ya da almas›. d. Merkez bankas›n›n gerekli gördü¤ü zaman politika faizini de¤ifltirmesi. e. Merkez bankas›n›n hazineye ve di¤er kamu kurumlar›na kredi açmas›n›n yasak olmas›. 3. Resmi dolarizasyon için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Merkez bankas›na gelen döviz kadar yerli para bas›lmas›d›r. b. Bir ülkenin kendi paras› yerine yasal olarak baflka ülkenin paras›n› kullanmas›d›r. c. Döviz kurunun de¤erinin dolar karfl›s›nda dalgalanmaya b›rak›lmas›d›r. d. Bankalar›n likidite ihtiyac› oldu¤unda merkez bankas› baflka ülkenin paras›n› basarak bankalara verebilir. e. Merkez bankalar›n›n ba¤›ms›zlaflt›rmak için gereklidir. 4. Para kurulu için hangisi do¤rudur? a. Merkez bankas›n›n döviz rezervleri azald›¤›nda yerli para arz› artar. b. Merkez bankas› kamuya kredi açt›¤›nda döviz rezervi artar. c. Enflasyon hedefini para kurulu saptar. d. Finansal gerginlik dönemlerinde bankalar›n likidite ihtiyac›n› gidermek için merkez bankas› onlara k›s›tlama olmaks›z›n yerli para likiditesi sa¤lar. e. Merkez bankas›n›n döviz rezervleri artt›¤›nda yerli para arz› artar. 5. Sabit döviz kuru sistemi için hangisi yanl›flt›r? a. Yerli paran›n yabanc› para karfl›s›ndaki de¤eri sabitlenir ve kamuoyuna ilan edilir. b. Merkez bankas› piyasada karfl›lanmayan döviz talebi varsa döviz satmak zorundad›r. c. Döviz kurunun de¤eri arz ve talep koflullar›nca belirlenir. d. Piyasada döviz bollafl›p döviz kuruna afla¤›ya do¤ru bask› yap›yorsa merkez bankas› döviz almak zorundad›r. e. Sürdürülebilir olmas› hâlinde döviz kuru hakk›ndaki belirsizli¤i ortadan kald›r›r. 6. Saf haldeki dalgal› döviz kuru rejimi için hangisi do¤rudur? a. Piyasada döviz talebi art›yorsa merkez bankas›n›n bu talebi karfl›lamak üzere döviz satmas› gerekir. b. Döviz kuru hakk›ndaki belirsizli¤i ortadan kald›r›r. c. Finansal gerginlik dönemlerinde döviz kurundaki dalgalanmalar karfl›s›nda merkez bankalar›n›n ifllerini zorlaflt›r›r. d. Merkez bankas› döviz piyasas›na müdahale etmez. e. Merkez bankas› döviz piyasas›na çok az müdahale eder. 7. Kat› enflasyon hedeflemesi için hangisi do¤rudur? a. Tepki denkleminde ç›kt› a盤› yer almaz. b. Tepki denkleminde enflasyon a盤› yer almaz. c. Tepki denkleminde yurtd›fl› reel faiz haddi yer almaz. d. Amaç fonksiyonunda ç›kt› a盤› yer almaz. e. Amaç fonksiyonunda enflasyon a盤› yer almaz. 8. Esnek enflasyon hedeflemesi için hangisi do¤rudur? a. Amaç fonksiyonunda ç›kt› a盤› yer almaz. b. Kat› enflasyon hedeflemesine k›yasla, merkez bankas› enflasyon a盤›na daha fliddetli tepki verir. c. Kat› enflasyon hedeflemesine k›yasla, merkez bankas› enflasyon a盤›na daha az tepki verir. d. Tepki denkleminde enflasyon a盤› yer almaz. e. Uygulamada az görülen bir enflasyon hedeflemesi türüdür. 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri “ 9. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Enflasyon hedeflemesi uygulayan merkez bankas›n›n en az›ndan araç, politik ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤› olmas› gerekir. b. Enflasyon hedeflemesi uygulayabilmek için merkez bankas›n›n amaç ba¤›ms›zl›¤› olmas› gerekir. c. Maliye politikas› bozuksa enflasyon hedeflemesi uygulamak zorlafl›r. d. Finansal sektör bozuksa enflasyon hedeflemesi uygulamak zorlafl›r. e. Enflasyon hedefi, nokta hedef ya da aral›k olarak ilan edilebilir. 10. Enflasyon hedeflemesi uygularken kullan›lmas› gereken döviz kuru rejimi; a. Para kuruludur. b. Resmi dolarizasyondur. c. Dalgal› döviz kuru rejimidir. d. Sabit döviz kuru rejimidir. e. Herhangi bir döviz kuru rejimi olabilir. 191 Yaflam›n ‹çinden 1 2011 Nobel Ekonomi Ödülü ve Sevimsiz Monetarist Aritmetik 2011 Nobel Ekonomi Ödülü’nü iki iktisatç› ald›: Christopher Sims ve Thomas Sargent. Ödül komitesi ödül alanlar›n çal›flmalar›n› anlatan uzunca bir de rapor yay›nl›yor her y›l. Sargent’›n ald›¤› ödüle neden olan çal›flmalar› aras›nda gösterilen ‘sevimsiz monetarist aritmetik’ çal›flmas›, maliye politikas› ile para politikas› aras›ndaki uyumsuzlu¤un nas›l sonuçlar do¤urabilece¤ini çok güzel gösteriyor. Sözünü etti¤im makale 1981 y›l›nda yay›nland›. Çal›flman›n ikinci yazar› Neil Wallace. Çok k›saca çal›flman›n özü flöyle: Kamu borcu yüksek olan bir ülke düflünün. Bu borcu düflürmek için maliye politikas› k›l›n› k›p›rdatm›yor. Faiz d›fl› bütçe aç›k vermeye devam ediyor. Bu koflullar alt›nda, do¤al olarak reel faiz oran›, reel GSYH büyüme h›z›ndan yüksek olacak. Ya da biz öyle oldu¤unu düflünelim. fiimdi sorumuz flu: Bu ülkenin merkez bankas›, bu koflullar alt›nda enflasyonu düflük düzeyde tutmak için ‘s›k› para politikas›’ uygulayabilir mi? Makalenin ulaflt›¤› sonuç flöyle: Maliye politikas› bu denli bozuksa, merkez bankas› flimdi s›k› para politikas› uygulasa bile, eninde sonunda para musluklar›n› açmak zorunda kalacakt›r. Zira aksi durumda kamu borcu katlanarak artacak, o ülkenin hazinesi iflasa do¤ru gidecektir. Merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤› aç›s›ndan bu bulgunun ne anlama geldi¤i san›yorum aç›k: ‘Maliye politikas› iflah olmaz biçimde bozuksa, elveda merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›’. Kaynak: Sargent, T.J., Wallace, N., (1981). Some unpleasant monetarist arithmetic. Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, 5(3), Winter, 1-17. ” 192 “ Para ve Banka Yaflam›n ‹çinden 2 “ Türkiye’nin art›fl h›z› önceden belli döviz kuru sistemi: Ocak 2000 - fiubat 2001 2000 y›l›nda Türkiye, 2000-2002 dönemini kapsayan yeni bir ekonomik istikrar program›n› uygulamaya bafllad›. Bu program IMF ile yap›lan bir stand-by anlaflmas› ile destekleniyordu. Program›n ay›rt edici özelli¤i uygulanan döviz kuru rejimiydi. Üç y›ll›k program›n ilk y›l›nda 1 dolar ve 0,77 eurodan oluflan döviz sepetinin alaca¤› de¤erler önceden kamuoyuna aç›kland›. Bu de¤erler, yüzde 20’lik enflasyon hedefine uygun bir flekilde hesaplanan günlük art›fl h›zlar›na dayan›yorlard›: ‹lk üç ay için döviz sepetinin lira karfl›s›ndaki de¤erinin yüzde 2,1, sonraki üçer aylarda ise s›ras›yla yüzde 1,7, 1,3 ve 1 artaca¤› aç›kland›. ‹lk üç ay bitti¤inde 2001’in ilk üç ay› için de art›fl h›z› (yüzde 0,9) ve buna ba¤l› olarak döviz sepetinin günlük de¤erleri kamuoyuna duyuruldu. Ocak 2000’de on sekiz ay sonra, yani Haziran 2001’de bu uygulaman›n sonland›r›laca¤› ve Temmuz 2001 Aral›k 2002 döneminde ise döviz sepetinin lira karfl›s›ndaki de¤erinin giderek geniflleyen bir aral›k içinde dalgalanmas›na izin verilece¤i duyurulmufltu. Program›n yürürlü¤e girmesiyle kamuoyuna duyurulan dalgalanma aral›¤› flöyleydi: 2001’in ikinci yar›s›nda yüzde 7,5, 2002’in ilk yar›s›nda yüzde 15 ve ikinci yar›s›nda yüzde 22,5. K›sacas›, döviz kuru rejimi giderek esnekleflecekti. 2002 sonunda ise dalgal› döviz kuru rejimine geçilecekti. Bu sistem Kas›m 2000’de ciddi bir sars›nt› atlatt›. fiubat 2001’de de tamamen çöktü. Türkiye tarihinin en derin ekonomik krizlerinden birinin içine girdi. Bu tür rejimler makroekonomik disiplinin ve finansal disiplinin alternatifleri de¤iller. Aksine onlar›n tamamlay›c›s› olmalar› gerekiyor. Farkl› bir ifadeyle, sa¤lam bir finansal sisteme ve ciddi bir makroekonomik disipline sahip olmadan bu tür uygulamalardan sonuç almak mümkün olmuyor. ” Yaflam›n ‹çinden 3 Denklemlerle Enflasyon Hedeflemesi Önce amaç fonksiyonu: 1 (r – r h ) 2 + –– 1 m(Y – Y )2 Lt = –– t t n 2 2 Denklem t zaman›nda ulafl›lmak istenen amac› (Lt ), t zaman›ndaki enflasyon (rt ), enflasyon hedefi (rh ), t zaman›ndaki reel üretim düzeyi (Yt ) ve potansiyel (do¤al) reel üretim düzeyi (Yn ) cinsinden veriyor. Eflitli¤in sa¤›ndaki ilk parantez enflasyon a盤›n›, ikinci parantez ise ç›kt› a盤›n› gösteriyor. ‹kinci parantezin önündeki ( m) simgesi enflasyon a盤›na k›yasla ç›kt› a盤›na verilen önemi ifade ediyor. Bu de¤er ne kadar düflükse ç›kt› a盤›na enflasyon a盤›na k›yasla o kadar az önem veriliyor. Kat› enflasyon hedeflemesinde amaç fonksiyonunda ç›kt› a盤› yer alm›yordu; bu durumda m=0 oluyor. Hem ç›kt› a盤›n›n hem de enflasyon a盤›n›n karesi yer al›yor amaç denkleminde. Bu, enflasyonun hedeften, üretim düzeyinin de potansiyel düzeyinden art› ya da eksi yönde sapmas›n›n istenmedi¤i anlam›na geliyor. fiimdi s›ra ç›kt› a盤› (IS) denkleminde: xt = Yt – Yn = – b1 (rt –1 – rn ) + b2 (Q t –1 – Qn ) Bu denklem t dönemindeki ç›kt› a盤›n› (xt ), bir dönem önceki reel faiz (rt –1 ), do¤al reel faiz (rn ), bir dönem önceki reel kur (Q t–1 ) ve do¤al reel kur (Qn ) cinsinden veriyor. Eflitli¤in sa¤ taraf›ndaki her iki katsay› da art› de¤er al›yorlar ( b1>0, b2>0): Reel faiz do¤al (normal) düzeyinin üzerine ç›kt›kça ç›kt› a盤› azal›yor. Reel kur do¤al düzeyinin üzerine ç›kt›kça da ç›kt› a盤› art›yor. Dikkat ederseniz reel faiz ve reel kur ç›kt› a盤›n› hemen etkilemiyor; bir dönem gecikme var. Yani faiz bir dönem önce art›r›l›nca ancak bu dönem ç›kt› a盤›n› de¤ifltiriyor. Ayn› olgu reel kur için de geçerli. Enflasyon denklemi: rt = rt–1 + b3 xt–1 Bu denklemde (rt ) t dönemindeki enflasyonu, (rt –1 ) t –1 dönemindeki enflasyonu, (xt–1 ) ise t –1 dönemindeki ç›kt› a盤›n› gösteriyor. Basitlik amac›yla enflasyon bekleyifllerine yer vermedim. Eflitli¤in sa¤ taraf›ndaki katsay› art› de¤er al›yor (b3>0): Ç›kt› a盤› artt›kça enflasyon art›yor. 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri 193 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Dikkat ederseniz, bu dönem faizin art›r›lmas›, bir dönem sonra ç›kt› a盤›n›, o da kendisi artt›ktan bir dönem sonra enflasyonu etkiliyor. Bir dönemi çeyrek y›l olarak düflünürsek, bu durumda, bu çeyrekte artan reel faiz ancak iki çeyrek sonra enflasyonu etkiliyor. Elbette illa böyle olmas› gerekmiyor; farkl› gecikme iliflkileri de kullan›labilir. Bunlar ancak gözlenen iliflkilere bak›larak karar verilebilecek konular; geçiyorum. Reel kur yurtiçi reel faiz ile yurtd›fl› reel faiz (r *) aras›ndaki farka ba¤l› Bu fark aç›ld›kça yerli para reel olarak de¤erleniyor, yani reel kur azal›yor (b4>0): 1. d 2. e 3. b 4. e 5. c 6. d Qt = b4 (rt – r t* ) 7. d Benzer bir denklemi do¤al reel kur (Qn ) için de yazmak mümkün. Bu durumda sa¤ taraftaki parantez içindeki reel faiz de¤iflkenlerinin do¤al düzeyleri (rn ve r n* ) yer alacak. Tekrarlam›yorum. Amaç fonksiyonunu yukar›da verilen denklemlerin oluflturduklar› k›s›tlar› dikkate alarak en aza indirmeye çal›fl›rsam elde edece¤im tepki fonksiyonu flu oluyor: 8. c 9. b 10. c b2 b4 rt = rn + –––––––––– (r t* – r n* ) b1 + b2 b4 b3 /m + –––––––––––––––––––– [(rt – r h ) + b3 (Yt – Yn ) ] (b1 + b2 b4 )(1 + b 23 /m) Yorumunu metin içinde yapt›m; tekrarlam›yorum. Kaynak: Özatay, F., (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika, ikinci bask›. Efil Yay›nevi, Ankara. ” Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Ba¤›ms›zl›k” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Resmi Dolarizasyon” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Para Kurulu” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit Döviz Kuru” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dalgal› Döviz Kuru” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Enflasyon Hedeflemesi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Enflasyon Hedeflemesi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enflasyon Hedeflemesi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Kuruna Dayal› Rejimler” ve “Enflasyon Hedeflemesi” konular›n› gözden geçiriniz. 194 Para ve Banka S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Hay›r. Enflasyonun önlenmesi için enflasyonu yaratan tüm nedenlerin ortadan kald›r›lmas› gerekiyor. Bunlar›n bafl›nda da disiplinsiz maliye politikalar› geliyor. Merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›, bütçe aç›klar›n›n finansman› ve seçim uygulamalar› için para bas›lmayaca¤›n› garanti ediyor. S›ra Sizde 2 Hay›r, sa¤lamaz. Ekonomik ba¤›ms›zl›k merkez bankas›n›n kamuya kredi açmamas› anlam›na geliyor. fiöyle bir merkez bankas› düflünün. Enflasyonun giderek artaca¤›n› ve hedeften çok uzaklaflaca¤›n› öngörüyor. Politika faizini art›rmas› gerekiyor. Ama araç ba¤›ms›zl›¤› yoksa bunu yapamayabilir; hükümet ‘art›ramazs›n’ diyebilir. Bu durumda bu merkez bankas› enflasyonla mücadele edemez. Dolay›s›yla, ekonomik ba¤›ms›zl›k, merkez bankas› ba¤›ms›zl›¤›ndan beklenen yararlar›n sa¤lanmas› için yeterli de¤il. S›ra Sizde 3 Parasal kontrol rejimlerinin gözden düflmesinin iki temel nedeni var. Birincisi, özellikle 1990’l› y›llarda yo¤unlaflan finansal yenilikler, enflasyon ile para arzlar› aras›ndaki iliflkiyi de¤ifltirdi. Para arzlar› tan›mlar› de¤iflti. Enflasyonla o para arz›n›n ya da bu para arz›n›n m› daha çok iliflkili oldu¤u belirsizleflmeye bafllad›. ‹kincisi, para arz›n›n kontrol edilmesinin sokaktaki insanlar için enflasyonun alaca¤› de¤ere iliflkin fazla bir bilgi vermedi¤i görüldü. Bu durumda da enflasyon bekleyifllerinin etkilenmesinin o kadar kolay olmayaca¤› anlafl›ld›. S›ra Sizde 4 Sermaye hareketleri oynakl›¤› bir ülkeye akan ve bir ülkeden ç›kan döviz miktar›n›n sürekli de¤iflkenlik gösterdi¤i anlam›na gelir. Mesela risk alma ifltah›n›n yüksek oldu¤u dönemlerde, risk düzeyi az olan ve di¤er ülkelere k›yasla daha yüksek getiri sa¤layan ülkelere hem k›sa hem de uzun vadeli sermaye girifli yüksek olur. Risk alma ifltah› bir nedenle aniden düfltü¤ünde öncelikle sermaye ak›m› durur. Sonra da özellikle k›sa vadeli sermaye baflta olmak üzere, yurt içinden yurt d›fl›na do¤ru h›zl› bir sermaye ç›k›fl› olabilir. Farkl› bir ifadeyle döviz arz› b›çak gibi kesilip döviz talebi artabilir. Bu olgu, dövizin fiyat›n›, yani döviz kurunu yükseltir. Sabit döviz kuru uygulan›yor olsa o ülkenin merkez bankas›n›n döviz kurunun yükselmesini engellemek için sürekli döviz satmas› ve muhtemelen politika faizini yükseltmesi gerekir. Bunlar› yeterince yapamayabilir. Birincisi, döviz rezervi k›s›tl› olabilir. ‹kincisi, politika faizini yükseltmesi ekonomideki di¤er dengeleri bozabilir ve/veya risk alma ifltah›ndaki düflüflü engelleyemeyebilir. Bu nedenlerle böyle dönemler s›k yaflan›yorsa dalgal› döviz kuru rejimini uygulamak daha yararl› olacakt›r. S›ra Sizde 5 Kat› enflasyon hedeflemesinde merkez bankas›n›n amaç fonksiyonunda sadece enflasyon a盤› yer almaktad›r. Esnek enflasyon hedeflemesinde ise hem enflasyon a盤› hem de ç›kt› a盤› amaç fonksiyonundad›r. Faiz tepki denklemleri içerdikleri de¤iflkenler aç›s›ndan ayn›d›r. Ancak kat› enflasyon hedeflemesinde enflasyon ve ç›kt› aç›klar›na verilen faiz tepkisi daha fliddetlidir. S›ra Sizde 6 Bu soruyu yan›tlamak için tepki denklemine bakmak gerekiyor. Di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere ç›kt› a盤›, enflasyon a盤› ve yurtd›fl› reel faiz hadi düflüyorsa, merkez bankalar› politika faizini, bir önceki düzeyinin alt›na indirebilirler. 7. Ünite - Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤› ve Para Politikas› Rejimleri Yararlan›lan Kaynaklar Alesina, A. ve Summers, L. H., (1993). Central Bank Independence and Macroeconomic Performance: Some Comparative Evidence. Journal of Money, Credit and Banking, 25, 151-162. Ersel, H. ve ‹skendero¤lu, L., (1990). Monetary Programming in Turkey. TCMB Tart›flma Tebli¤i No. 9006. Özatay, F., (2009). Türkiye’de 2000-2008 Döneminde Para Politikas›. ‹ktisat, ‹flletme ve Finans, 24 (275), 37-65. Özatay, F., (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika, ‹kinci bask›, Ankara, Efil Yay›nevi. Öztürk, E., (1992). Türkiye’de Son Dönemde Para Politikas› Tart›flmalar›. TCMB Tart›flma Tebli¤i No. 9206. Sargent, T.J., Wallace, N., (1981). Some Unpleasant Monetarist Arithmetic. Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, 5(3), Winter, 1-17. 195 8 PARA VE BANKA Amaçlar›m›z N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Para politikas›n›n ulaflmak istedi¤i amaçlar› tart›flabilecek, Para politikas› amaçlar›na ulaflmak için merkez bankalar›n›n kullanabilece¤i araçlar› betimleyecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Fiyat ‹stikrar› Finansal ‹stikrar Likidite Yönetimi Likidite Talebi Koridor Sistemi Politika Faizi Zorunlu Karfl›l›k Oran› Reeskont Kredisi • • • • • • • Aç›k Piyasa ‹fllemleri Repo Ters Repo Do¤rudan Döviz Al›m› Do¤rudan Döviz Sat›m› Döviz Müdahalesi Makro-sak›ngan Araçlar ‹çindekiler Para ve Banka Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› • PARA POL‹T‹KASININ AMAÇLARI • PARA POL‹T‹KASININ ARAÇLARI Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› PARA POL‹T‹KASININ AMAÇLARI Enflasyon ile para politikas› aras›nda önemli bir iliflki oldu¤unu gördük. Bu iliflkinin do¤al sonucu olarak ça¤dafl bir merkez bankas›n›n ilk temel amac› fiyat istikrar›n› sa¤lamak oluyor. Küresel kriz, finansal sistemin istikrarl› olmas›n›n ne denli önemli oldu¤unu bir kez daha sergiledi. Finansal sistem tehlike alt›ndaysa finansal sistemi o durumdan çekip ç›karmak as›l temel amaç hâline geliyor. Finansal istikrar› sa¤lamak, ça¤dafl bir merkez bankas›n›n ikinci temel amac›n› oluflturuyor. Önce fiyat istikrar›n› sa¤lamak amac›n› anlat›yorum. ‹kinci alt bölüm ise finansal istikrar amac› üzerine. Üçüncü alt bölümde di¤er amaçlara de¤iniyorum. Dördüncü alt bölümde Türkiye’ye dönüyor ve TCMB’nin amaçlar›n› tart›fl›yorum. Fiyat ‹stikrar› Para politikas› ile enflasyon aras›nda çok yak›n bir iliflki var. Hiperenflasyona giden yol, yüksek bütçe aç›klar›n›n merkez bankas›na para bast›r›larak finanse edilmesinden geçiyor. Enflasyonun çok yüksek olmasa da düflük iki haneli düzeylerde dolaflt›¤› ekonomilerde yaflanan enflasyonda da gevflek para politikas›n›n rolü var. Mesela, politika yap›c›lar› üretimi potansiyel düzeyinin üzerine tafl›mak için faizleri düflük tutmaya çal›flabilirler. Elbette, böyle ekonomilerde bütçe aç›klar› da olabilir ve bu aç›klardan do¤an finansman gereksiniminin bir k›sm› merkez bankalar›na para bast›r›larak karfl›lanmak istenebilir. Bu olgunun da enflasyona katk›s› olaca¤› aç›k. Bu çerçevede, para politikas›n›n en önemli amac›n› hemen belirtmek mümkün: Fiyat istikrar›n› sa¤lamak. Fiyat istikrar› derken neyi kastediyoruz? Küresel krize kadar % 2 dolaylar›nda bir enflasyonun fiyat istikrar› ile uyumlu oldu¤u, özellikle geliflmifl ülkelerde yayg›n kabul görüyordu. Bu nedenle enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayan geliflmifl ülkelerde enflasyon hedefleri genellikle % 2 ve civar›nda tutuldu. Krizden sonra bu düzeyin düflük olabilece¤i konusunda görüfller de ortaya at›ld›. Temel nedeni flu: Kriz dönemlerinde iç talep keskin biçimde azal›yor, üretim düflüyor ve iflsizlik yükseliyor. Böyle durumlarda verilmesi gereken politika tepkisi ço¤u iktisatç›ya göre (piyasalar›n iflleyifline kar›fl›lmamas› gerekti¤ini düflünen iktisatç›lar hariç) hem maliye politikas›n› gevfletmek (vergileri azalt›p kamu harcamalar›n› art›rmak) hem de faizleri düflürmek ve para basmak. Nominal faizlerin düflebilece¤i bir alt s›n›r var: % 0. ‹ç talep ise bir önceki ünitede de tart›flt›¤›m gibi reel faize tepki veriyor. Reel faiz düfltükçe di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere, yurtiçinde üretilen mallara Bir merkez bankas›n›n iki temel amac›ndan ilki fiyat istikrar›n› sa¤lamakt›r. Fiyat istikrar›, ‘s›f›r enflasyon’ anlam›na gelmez. Küresel krize kadar % 2 düzeyinde bir enflasyonun fiyat istikrar› ile uyumlu oldu¤u düflünülüyordu. Küresel krizden sonra, gerekti¤inde ekonomileri canland›rabilmek için reel faizleri s›f›r›n alt›na indirmenin gerekli olabilece¤i görüflünden hareketle, merkez bankalar›n›n % 4 dolaylar›nda bir enflasyon düzeyini fiyat istikrar› olarak almalar› gerekti¤i tart›fl›lmaya baflland›. 198 Para ve Banka olan talep art›yor. Enflasyon % 2 düzeyindeyse % 0 nominal faiz, eksi % 2 düzeyinde bir reel faize karfl› geliyor. Krizin fliddetli oldu¤u dönemlerde, bu düzeyin yurtiçinde üretilen mallara olan talebi art›rmak için yeterli olmayabilece¤i düflünülüyor. Oysa enflasyon mesela % 4 düzeyinde olsa, % 0’l›k nominal faiz haddi eksi % 4’lük bir reel faiz ve dolay›s›yla daha yüksek talep anlam›na gelecek. Normal koflullar alt›nda merkez bankalar›n›n en önemli amac› fiyat istikrar› oluyor. Finansal istikrar özellikle finansal gerginlik dönemlerinde önem kazan›yor. Gerginlik krize dönüflme belirtileri gösterirse de finansal istikrar fiyat istikrar›n›n önüne geçebiliyor. fiimdi finansal istikrar› inceliyorum. Finansal ‹stikrar Çeflitli finansal istikrars›zl›k kaynaklar› var. En önemlileri flunlar: Aç›k döviz pozisyonu, vade uyuflmazl›¤›, sorunlu krediler, yetersiz sermaye, likidite yetmezli¤i. ‹lk finansal istikrars›zl›k unsuru ‘aç›k döviz pozisyonu’. Aç›k döviz pozisyonunu flu flekilde aç›klayabiliriz: Finansal kesimin yabanc› para (döviz) cinsinden borcu var. Mesela döviz cinsinden mevduat topluyor bankalar. Ayr›ca yurt d›fl›ndaki bankalardan borç al›yorlar. Bankalar›n elbette yabanc› para cinsinden varl›klar› da var: Döviz cinsinden kredi aç›yorlar, döviz cinsinden çeflitli ülkelerin hazinelerinin tahvillerini tutuyorlar. ‹flte finansal kesimin döviz borçlar› ile döviz cinsinden varl›klar› aras›ndaki farka döviz cinsinden aç›k pozisyon deniliyor. Bu fark ne kadar fazlaysa finansal kesimin döviz pozisyonu da o kadar çok aç›k veriyor demek. Bu aç›k artt›kça finansal kurumlar döviz kurundaki s›çramalara karfl› son derece k›r›lganlafl›yorlar. Neden? Çünkü döviz borcunun yerli para de¤eri, döviz alaca¤›n›n yerli para karfl›l›¤›n›, fersah fersah geçiyor. Böyle bir durumun oluflmas›n›n engellenmesi gerekir. ‹kinci sorun, ‘vade uyuflmazl›¤›’ sorunu. Mevduat kabul eden finansal kurumlar›n varl›klar› genellikle borçlar›na göre daha uzun vadeli olur. Bu durumun oldukça belirgin oldu¤unu düflünelim. Farkl› bir ifadeyle, bankac›l›k sektörünün varl›klar› çok uzun vadeli olsun, borçlar› ise çok k›sa vadeli. fiimdi bir nedenle faizler arts›n. Vadesi biten mevduat bankadan gidecek, banka yeni kaynak (borç) arayacak. Ya da vadesi biten mevduat› mevduat sahibi yenileyecek. Sonuçta banka daha yüksek olan faiz düzeyinden borç alm›fl olacak. Oysa varl›klar› hâlâ düflük faizle de¤erlendiriyor. Bu da kârl›l›¤›n› olumsuz etkileyerek o bankay› zor durumda b›rakacak bir geliflme. fiüphesiz faizlerin artmad›¤› durumda da vade uyuflmazl›¤› bir k›r›lganl›k kayna¤›. Zira herhangi bir nedenle bankalar›n toplad›klar› fonlar›n (bankalar›n borçlar›n›n) bir k›sm› bankadan çekilmek istenirse yani vade bitiminde yenilenmezse o banka nakit bulmak zorunda ki bu borçlar›n› ödesin. Varl›klar›n›n kalitesinde belki bir sorun yok ama ne yaz›k ki onlar›n nakde dönüflmesi için zaman gerekiyor. Bu durumda o banka likidite sorunu ile karfl› karfl›ya kalacak. Bu da finansal istikrar aç›s›ndan istenmeyen bir durum. Üçüncü istikrars›zl›k kayna¤› ‘sorunlu krediler’ ya da daha genel olarak ‘kalitesiz varl›klar’. Finansal kurumlar, tasarruf fazlas› olan kesimlerden toplad›klar› fonlar› bu fonlara ihtiyac› olan kesimlere aktaran arac› kurumlar. Normal ekonomik koflullar alt›nda, bankalar toplad›klar› fonlar›n çok büyük bir k›sm›n› kredi olarak flirketlere ve tüketicilere aktar›yorlar. Bu kredilerin bir k›sm› ‘geri dönmüyor’. Farkl› bir ifadeyle, o krediyi alan flirket ya da tüketici zor duruma düflebiliyor ve borcunun tamam›n› ya da bir k›sm›n› bankaya ödeyemiyor. Benzer bir durum yüksek miktarda devlet tahvili tutan bankalar›n bafl›na da gelebilir. 2011’de fliddetlenen Avrupa krizinde bunun bir örne¤ini gördük. Önce Yunanistan’›n, sonra Portekiz, ‹rlanda ve ‹spanya’n›n, daha sonra da ‹talya’n›n borçlar›n› ödemekte zorlanaca¤› kan›s› giderek piyasalara hakim oldu. Bu devletlerin tahvillerini ellerinde tutanlar 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› h›zla bu tahvillerden kurtulmak istediler. ‹kincil piyasada tahvil arz› artt› ve tahvillerin fiyatlar› düfltü. Bilançolar›nda hâlâ bu tahvillerden tutan bankalar›n varl›klar›n›n piyasa de¤erleri böylelikle azald›. Bu tür geliflmelerin de finansal istikrar› tehlikeye atacaklar› aç›k; önlenmeleri gerekiyor. Dördüncü ele alaca¤›m sorun “yetersiz sermaye sorunu”. Bir bankan›n bilançosunu basitlefltirerek üç ana kalem halinde ifade edeyim: Varl›klar, borçlar ve sermaye. Terazinin bir kefesinde varl›klar var, di¤er kefede ise borçlar ve sermaye. Farkl› bir ifadeyle, borçlar ile sermayenin toplam› varl›klara eflit olacak. Yukar›da sözünü etti¤im üç bilanço k›r›lganl›¤› da sermayeyi azaltacak yönde çal›fl›yor. Bunu göstermek için, mesela geri dönmeyen kredi sorununu ele alay›m. Bankan›n tüm borçlar› mevduat cinsinden ve 800 lira olsun. Bu bankan›n borcu borç. Vadesi geldi¤inde 800 liray› mevduat sahiplerine ödeyecek. Sermayesinin de 200 lira düzeyinde oldu¤unu düflünelim. Bu durumda, yükümlülüklerinin toplam› ve dolay›s›yla bilanço büyüklü¤ü 1000 lira olacak. Karfl›l›¤›nda varl›k taraf›nda 1000 liral›k kredi oldu¤unu kabul edelim. fiimdi bu 1000 liral›k kredinin 190 liral›k k›sm› bats›n. Bu durumda, teknik ayr›nt›lar bir tarafa, yukar›daki basit eflitlik gere¤i bankan›n sermayesi 10 liraya düflecek. Çünkü yeni sermaye düzeyi, ifller kredi tutar› (art›k 810 lira) ile de¤iflmeyen mevduat borcu (800 lira) aras›ndaki farka eflit (10 lira). Bankalar›n bafllang›çta yüksek kald›raç oran›yla çal›flt›klar›n› düflünelim. Kald›raç oran›, bir bankan›n toplam varl›klar›n›n sermayeye oran› olarak tan›mlanabilir. Yukar›daki örnekte bankan›n kald›raç oran› 5’e eflit (1000 liral›k kredi bölü 200 liral›k sermaye). Bu bankan›n bafllang›çtaki sermayesi 200 lira de¤il de daha az, mesela 100 lira olsayd› ve yine 1000 liral›k kredi açmaya kalk›flsayd› ne olacakt›? Bu sefer 900 liral›k mevduat toplayacakt› ve 10 gibi bir kald›raç oran›yla çal›fl›yor olacakt›. Ama pek de çal›flamayacakt›. Çünkü 190 liral›k kredi batt›¤›nda bankan›n sermayesi 810 liraya düflen kredi tutar› ile 900 liral›k mevduat aras›ndaki farka eflit olacakt›. Yani, sermayesi s›f›r›n alt›na düflecekti (eksi 90). Bu durumda yetersiz sermaye ile yüksek kald›raç oran› ayn› anlama geliyor. ‘Yetersizlik’, varl›klar›n›n miktar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda ortaya ç›kan yetersizli¤i ifade ediyor. Bu bir banka için önemli bir sorun. Zira sermaye bu durumda daha çabuk s›f›r›n alt›na do¤ru gidebiliyor. Böylesi bir durumda o banka batm›flt›r. Aç›k ki bu süreç yeniden oluflmas›n›n önlenmesi gereken bir durumdur. Beflinci sorun “likidite yetmezli¤i” sorunu. Normal koflullarda bir mali kurum geçici nakit s›k›fl›kl›¤›n› gidermek için baflka bir mali kurumdan k›sa vadeli borç al›r. Mutlaka sermaye sorunu olmas› gerekmez nakit s›k›fl›kl›¤› için. Finansal piyasalarda gerginli¤in artt›¤› dönemlerde kimsenin kimseye güveni kalm›yor ve bankalar birbirleri ile normal dönemlerde yapt›klar› ifllemleri yapmaktan vazgeçebiliyorlar. Mesela k›sa vadeli fon fazlas› olan bir banka, bu fazlal›¤› k›sa vadeli fon gereksinimi olan bir bankaya borç verip getiri elde etmek yerine kasas›nda tutabiliyor. Bu koflullar alt›nda fon gereksinimi olan bankalar›n bu gereksinimleri karfl›lanmazsa yani likidite s›k›fl›kl›¤› sorunu giderilmezse sermaye yetmezli¤i bafl gösterebilir. Bunun da önlenmesi gerekir. Finansal istikrara iliflkin tüm sorumluluk baz› ülkelerde merkez bankalar›nda. Bu durumda, finansal istikrar› sa¤lamaya yönelik her yetkinin para politikas› amac›yla kullan›laca¤›n› düflünmemek gerekiyor. Para politikas› rejimlerini bir önceki ünitede tart›flt›m. A bankas›n›n aç›k döviz pozisyonun düzeyi, ya da B bankas›n›n sermaye durumu -ki bu tip düzenlemeleri mikro-sak›ngan düzenlemeler olarak adland›r›yorum, büyük ölçüde düzenleme ve denetim alan›na giriyor, para politikas›n›n alan›na de¤il. Baz› ülkelerde ise düzenleme ve denetleme yetkisi merkez 199 200 Para ve Banka SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE bankas› d›fl›ndaki kurumlarda. Böyle olsa bile merkez bankalar›n›n yukar›da sözünü etti¤im likidite s›k›fl›kl›¤›n› giderme sorumluluklar› var. Buna merkez bankas›n›n ‘son baflvurma merci’ olmas› deniliyor. Yani, kendini di¤er bankalardan borçD Ü fi Ü N E L ‹ M lanamaz durumda bulan, bu nedenle likidite s›k›fl›kl›¤› çeken ama sermayesi sa¤lam olan bir bankaya merkez bankas›n›n likidite vermesi gerekir. Bu anlamda merR U kez bankas›S oO bankan›n (elbette di¤er bankalar›n da) ‘son baflvurma merci’ oluyor. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Finansal istikrar› üzere her türlü denetim ve gözetim yetkisi merkez bankas›nD ‹ K K Asa¤lamak T da olsa da bu yetkilerin hepsinin para politikas› alan›na girdi¤ini düflünmemek gerekiyor. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Ço¤u ülkede para politikas›n› merkez bankas› yürütürken finansal sistemi düzenleme ve denetleme yetkisi baflka kurumlarda. Türkiye’de de böyle. Düzenleme ve denetleme yetkisi Bankac›l›k Düzenleme ve Denetleme Kurumunda (BDDK). AMAÇLARIMIZ Bir önceki ünitede, küresel krizden al›nan dersle, merkez bankalar›n›n para politikas› karar› al›rken finansal istikrar› da gözetecek bir para politikas› rejimi uygulaK ‹ T A P s›k s›k dile getirildi¤ini gördük. Bir kar›fl›kl›k olmas›n diye tekmalar› gerekti¤inin rarlayay›m: Söylenen flu: Finansal sistemin düzenlenme ve denetleme yetkisi kimde olursa olsun, o denetim daha çok mikro denetim. Bir de finansal sistemin ifller T E L E V ‹ Z Yifller O N hep böyle gidecekmifl yan›lsamas›yla alabilece¤i afl›r› riskler iyiye gidiyorken var. ‹flte para politikas› rejimi bu riskleri de dikkate alan bir çerçevede oluflturulsun. Mesela enflasyon hedeflemesi uygulan›yorsa faiz tepki denklemi bu riskleri de içersin. Afla¤›da ‘makro-sak›ngan’ önlemleri tart›fl›rken biraz daha bu konunun ‹NTERNET üzerinde duraca¤›m› ‘müjdelemek’ isterim. 1 Bir dolar birSIRA lira.S‹ZDE Bir bankan›n 500 liral›k lira cinsinden, 500 dolarl›k da dolar cinsinden kredisi var. Buna karfl›l›k tüm mevduat› dolar cinsinden ve 800 dolar tutar›nda. Bankan›n sermayesi 200 lira. Bilançoda baflka bir varl›k ya da yükümlülük yok. Döviz kuru s›çray›p bir Ü fi Ü N Ebu L ‹ Mbankan›n bilançosu nas›l de¤iflir? Banka daha iyi bir duruma gelir mi? dolar 2 lira Dolursa Di¤er Amaçlar S O R U Bankalar›n flirketlere ve tüketicilere açt›klar› kredilerin ekonomi aç›s›ndan önemi büyük. Zira bu krediler sayesinde, planlanan yat›r›m ve tüketim kararlar›n›n hayaD‹KKAT ta geçirilmesi kolaylafl›yor. Kredilerde bir azalma dolay›s›yla ekonominin büyüme oran› üzerinde olumsuz bir etki yap›yor. Hele finansal kriz dönemlerinde yaflanan SIRA S‹ZDE kredi daralmas› ekonomilerin küçülmelerine ve iflsizli¤in yayg›nlaflmas›na yol açabiliyor. Bu nedenle, kredi piyasas›n›n düzgün çal›flmas› merkez bankalar› aç›s›ndan önemli. AMAÇLARIMIZ Bir mali varl›¤›n, mesela hisse senedinin bugünkü fiyat› iki unsur taraf›ndan belirleniyor: ‹ktisadi temeller ve balonlar. Hisse senedi için ‘iktisadi temel’ kâr pay› (temettü) oluyor. karl›l›¤› yükseliyorsa bu durumda di¤er unsurlar ayn› K ‹ T Afiirketlerin P kalmak üzere, flirketin hisse senedinin fiyat›n›n da artmas› gerekir. Baz› koflullarda, oysa hisse senedinin fiyat› yüksek kâr paylar› ile aç›klanamayacak biçimde al›p bafl›n› gökyüzüne do¤ru gidebiliyor. 1995-2000 aras›nda ABD’de ileri teknoloji ile TELEV‹ZYON çal›flan flirketlerin hisse senedi fiyatlar›nda böyle bir balon oluflmufltu. Sonuçta o balon 2000 y›l›nda patlad›. Di¤er mali varl›klar›n fiyatlar›ndaki hareketler de iktisadi temellerden kopabiliyor. Mesela ‘yar›n’ dövizin fiyat›n›n artaca¤›n› düflünüyor‹ N Tkoflup E R N E T döviz al›yorum; döviz kuru bugün art›yor. Bugün döviz kuru sam ‘bugün’ art›nca yar›n ve daha sonra artaca¤› beklentisi de yayg›nlafl›yor. Böylelikle dövizin fiyat›nda bir balon oluflabiliyor. N N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L201 ‹M 8. Ünite - Para Politikas›n›n D Ü fi ÜAmaçlar› N E L ‹ M ve Araçlar› Bu tip balonlar finansal sistem aç›s›ndan önemli bir risk oluflturuyorlar. Balon S O R U flifltikçe, varl›k fiyatlar› art›yor; servet art›yor. Al›nan riskler de art›yor. Balon patlad›¤› zaman ise varl›k fiyatlar›ndaki keskin düflüflle birlikte servetler eriyor, bilançoD ‹ K K A T krize giden lar bozuluyor. Yükümlülüklerin yerine getirilmesi zorlafl›yor. Küresel süreçte, ABD’deki konut fiyatlar›n›n uzunca bir süre artmas›n›n ve bu art›fl› önlemek için bir fley yap›lmamas›n›n rolü oldu¤u art›k bir s›r de¤il. merSIRADolay›s›yla, S‹ZDE kez bankalar›n›n mali varl›k fiyatlar›nda balonlar›n oluflumunu engellemeleri gerekti¤i de düflünülüyor. Bu düflünceye karfl› ç›kanlar da var elbette: “Bir mali varAMAÇLARIMIZ l›¤›n fiyat›nda gözlenen hareketin ‘balon’ olup olmad›¤›n› merkez bankas› nas›l bilebilir?” diye soruyorlar. S O R U Varl›k fiyatlar›nda balon oluflmas› önemli bir finansal istikrars›zl›k kayna¤›. Para ‹KKAT politikas› yoluylaD bu balonlar›n nas›l önlenebilece¤i ise eskiden beri tart›fl›lan SIRA bir konu. S‹ZDE N N Balonlara iliflkin Türkçe bir kaynak: Özatay, F. (2011). Finansal Krizler (ikinK ‹ T ve A Türkiye P ci ve dördüncü bölüm), üçüncü bask›, ‹stanbul Do¤an Kitap (kitapta balon yerine ‘hava kabarc›¤›’ sözcü¤ü kullan›l›yor). TELEV‹ZYON Son olarak flu noktaya dikkat etmeniz gerekiyor. Merkez bankalar›n›n fiyat istikrar› ve finansal istikrar› sa¤lamaya çal›flmalar›, onlar›n ekonomik büyüme ya da iflsizlikle ilgilenmedikleri anlam›na gelmiyor. Aksine hem enflasyon hedeflemesi ‹NTERNET rejimi uygulayan ülkeler hem de FED ve ECB üretim düzeyinin potansiyel üretim düzeyine yak›nlaflmas› ile de ilgililer. fiu soru akla gelebilir: Neden potansiyel üretim düzeyini art›rmaya çal›flm›yorlar da üretim düzeyini potansiyeline yaklaflt›rmaya çal›fl›yorlar? Yan›t flu: Para politikas›yla bir ülkenin potansiyel üretim düzeyini de¤ifltirmek mümkün de¤il. Potansiyel büyüme h›z›n›n art›r›labilmesi ifl gücünün nitelik düzeyinin yükseltilmesi, hukukun üstünlü¤ünün sa¤lanmas›, araflt›rma ve gelifltirmenin özendirilmesi, rekabetin önündeki engellerin azalt›lmas› gibi ‘daha derin’ reformlarla ilgili. Para politikas›n›n bu çerçevede oynayabilece¤i rol, maliye politikas›yla birlikte, makroekonomik ve finansal istikrar› gözeterek belirsizlikleri azaltmak ve planlama ufkunu uzatmak. Böylelikle daha yat›r›m yap›labilir bir ortam yarat›lmas›na katk›da bulunuyor para politikas›. Bir ülke derin reformlar› yapsa bile, bunlar›n sonucunu k›sa dönemde almas› söz konusu de¤il. Dolay›s›yla, k›sa dönemde potansiyel büyüme h›z›n› sabit alabiliriz. Bunu, bir önceki ünitede enflasyon hedeflemesi rejimini incelerken de dikkatinize sundu¤umu hat›rlat›r›m. fiimdi soru flu: Bir ekonomide üretim düzeyi potansiyelinin oldukça alt›nda ise para politikas›n›n aradaki fark› azaltmak için yapabilecekleri var m›? Elbette bu sorunun tersi de geçerli: Üretim düzeyi potansiyelinin oldukça üstünde ise para politikas› ile ekonomiyi potansiyeline getirmeye çal›flmal› m›? Makroekonomi derslerinden hat›rlayacaks›n›z: ‹ki farkl› görüfl var. Birincisi, ekonominin kendi dinamikleri ile tekrar potansiyel üretim düzeyine dönece¤ini belirtiyor ve bu nedenle para ya da maliye politikas›nda bir de¤iflikli¤e gerek olmad›¤›n› söylüyor. ‹kinci görüfl ise ekonomin kendi dinamikleri ile dengeye gelmesinin ancak zamanla gerçekleflebilece¤ine ve bu zaman›n oldukça uzun olabilece¤ine dikkat çekiyor. Bu zaman› k›saltmak üzere para ve maliye politikas›n›n aktif biçimde kullan›lmas›n› tavsiye ediyor. Sözgelimi üretim potansiyel düzeyinin alt›nda ise iç talebi art›rmak için faiz haddinin düflürülmesi (parasal genifllemeye gidilmesi) ve /veya genifllemeci maliye politikas›n›n (kamu harcamalar›n art›r›lmas› ve vergi oranlar›n›n düflürülmesi) uygulanmas› öneriliyor. Uygulamada daha çok gözledi¤imiz ikincisi. Özellikle ekonomilerin üretim düzeyleri potansiyel düzeylerinin oldukça alt›nda ise ve iflsizlik oranlar› da belirgin AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 202 Para ve Banka biçimde yükseldiyse ço¤u ülke kollar›n› kavuflturup ekonomilerin o kendi ‘dinamiklerinin’ (ücretlerin ve di¤er üretim maliyetlerinin düflerek toplam arz›n artmas›) devreye girmesini beklemiyor. Bu durumdaki ülkeler toplam talebi art›rmak üzere ellerinden geleni yap›yorlar. Bunun en somut güncel örne¤ini küresel kriz s›ras›nda gördük. G-20 üyesi ülkelerin ço¤u küresel kriz nedeniyle azalan büyüme oranlar›n› art›rmak için iç talebi art›r›c› maliye ve para politikalar› uygulad›lar. Demek ki en az›ndan G-20 ülkeleri ifllerini ‘dinamiklere’ havale etmemifller. SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA DDÜÜfifiÜÜNNEELL‹‹MM 2 Bir merkez SIRA bankas›n›n SIRA S‹ZDE temel amaçlar›n›n fiyat istikrar›n› ve finansal istikrar› sa¤lamak S‹ZDE olarak belirtilmesi, o merkez bankas›n›n üretim ve iflsizlik ile ilgilenmedi¤i anlam›na gelir mi? DDÜÜfifiÜÜNNEELL‹‹MM TCMB’nin Amaçlar› SS OO RR UU DD ‹‹ KK KK AA TT SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ KK ‹‹ TT AA PP TTEELLEEVV‹‹ZZYYOONN ‹‹NNTTEERRNNEETT Nisan 2001’de SS OOTCMB RR UU yasas›nda önemli de¤ifliklikler yap›ld›. Yeni yasan›n TCMB’nin ‘Temel Görev ve Yetkileri’ni belirleyen dördüncü maddesinde flöyle deniliyor: “Bankan›n temel amac› fiyat istikrar›n› sa¤lamakt›r. Banka, fiyat istikrar›n› sa¤laDD ‹‹ KK KK AA TT mak için uygulayaca¤› para politikas›n› ve kullanaca¤› para politikas› araçlar›n› kendisi belirler.” SIRA S‹ZDE S‹ZDEikinci paragraf› flöyle devam ediyor: “Banka, fiyat istikrar›n› Ayn› maddenin SIRA sa¤lama amac› ile çeliflmemek kayd›yla Hükümetin büyüme ve istihdam politikalar›n› destekler.” AMAÇLARIMIZ Bu iki AMAÇLARIMIZ madde çok aç›k: TCMB’nin temel amac› fiyat istikrar›. Maddede yer alan di¤er k›s›mlarda baflka hiçbir amac›n önünde ‘temel’ s›fat› yok. ‹kinci madde bu özelli¤i daha da belirginlefltiriyor: Önce fiyat istikrar›na odaklan, bununla çeliflKK ‹‹ TT AA PP mezse o zaman istihdam ve büyüme politikalar›n› destekleyebilirsin diyor. Enflasyon hedeflemesini incelerken gördünüz: Esnek enflasyon hedeflemesi uygulayan ülkeler, fiyat istikrar›n› sa¤lamaya çal›fl›rken, büyüme h›z›n›n da potansiyel büyüTTEELLEEVV‹‹ZZYYOONN me h›z›na ulaflmas›n› amaçl›yorlar. TCMB yasas›ndaki bu hükmün bu tür bir uygulamaya izin verdi¤i belirtilebilir. N N Merkez Bankas› TCMB’nin ‹nternet sayfas›ndan ulaflmak mümkün: ‹‹NNTTEERRNNEEKanunu’na TT www.tcmb.gov.tr Hükümetin politikas› büyüme h›z›n› ve istihdam› kal›c› olmayacak biçimde art›rmak, yani bu de¤iflkenleri do¤al düzeylerinin üzerine suni yollarla ç›karmak ise TCMB bu yasa çerçevesinde bu tür politikalara destek vermemek yetkisine sahip. Çünkü istihdam ve büyümenin do¤al düzeylerini de¤ifltirecek reformlar› yapmadan, bu tür politikalar fiyat istikrar›n› bozabilirler. Yasa, bu durumda TCMB’ye ‘sen fiyat istikrar›na odaklan’ diyor. Öte yandan, hükümetin büyüme ve istihdam politikalar›n›n fiyat istikrar› hedefi ile çeliflip çeliflmedi¤ini kimin saptayaca¤› aç›k de¤il. Dolay›s›yla, TCMB’nin bu yönde bir saptama yaparak ona göre para politikas›n› yürütmesi hükümetle aras›nda gerginlik yaratabilir. Ama burada her iki de¤iflken için de potansiyel düzeyleri bir ölçüt olarak kullan›labilir. Tart›flma yine de bitmez: Potansiyel düzeyleri kim saptayacak? Sonuçta flunu unutmamak gerekiyor: Yasalara her fleyi yazamazs›n›z. Önemli olan yasalar›n ruhu ve bu ruhun toplumca ne kadar özümsendi¤i. Yasan›n dördüncü maddesinde daha sonra ‘Bankan›n temel görevleri’ s›ralan›yor. Bu görevlerden biri flöyle: “Finansal sistemde istikrar› sa¤lay›c› ya da para ve döviz piyasalar› ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak”. ‘Bankan›n temel yetkile- 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› ri’nden birkaç›: “Banka, ola¤anüstü hallerde ve Tasarruf Mevduat› Sigorta Fonu’nun (TMSF) kaynaklar›n›n ihtiyac› karfl›lamamas› durumunda, belirleyece¤i usul ve esaslara göre bu Fona avans vermeye yetkilidir.” Bir di¤eri: “Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme ifllerini yürütür.” ‘Bankan›n temel yetkileri’ k›sm›ndan yapt›¤›m al›nt›lar, aç›k biçimde TCMB’ye finansal sistemin istikrar›n› sa¤lamak görevi veriyor. TCMB, bankalar için ‘nihai kredi verme mercii’ oluyor. Farkl› bir ifadeyle acil fon gereksinimi olan bir banka bunu baflka finansal kurumlardan sa¤layam›yorsa ve yukar›da tart›flt›¤›m gibi ‘batm›fl’ de¤ilse, bu madde TCMB’nin ona kredi açabilece¤ini belirtiyor. Batm›fl bankalar ise TMSF’nin görev alan›na giriyor. Yasa, TCMB’ye gerekirse TMSF’ye avans (kredi) açma yetkisi veriyor. Bu da yasan›n TCMB’ye finansal istikrar› sa¤lamak görevi verdi¤inin bir baflka kan›t›. PARA POL‹T‹KASININ ARAÇLARI Merkez bankalar›n›n amaçlar›na ulaflabilmeleri için ekonomik birimlerin kararlar›n› etkileyebilmeleri gerekiyor. Mesela, yat›r›m ve tüketim kararlar› bu tür kararlardan. Kredi almak ve kredi vermek, ücret sözleflmesi imzalamak, kira anlaflmas› yapmak gibi uzun dönemli sözleflmeler de merkez bankalar›n›n etkilemek istedikleri ekonomik kararlardan. O zaman flu soruyu sormam gerekiyor: Merkez bankalar›n›n amaçlar›na ulaflmak için ellerinde ne gibi araçlar var? Bu araçlar› nas›l kullan›yorlar? Küresel krize kadar temel politika araçlar›n›n bafl›nda k›sa vadeli faiz oranlar› geliyordu. Küresel krizden sonra, tek bafl›na politika faizini kullanarak hem finansal istikrar› hem de fiyat istikrar›n› sa¤layamayacaklar›n› düflünen merkez bankalar› baflka politika araçlar›n› da kullanmaya yöneldiler. Mesela zorunlu karfl›l›k oranlar›, mesela bankac›l›k sektörünün düzenlemesinin ve denetiminin merkez bankalar›n›n sorumlulu¤unda oldu¤u ülkelerde sermaye yeterlik oranlar› gibi. TCMB, 2010’un sonlar›ndan bafllayarak faiz koridorunun geniflli¤ini de bir para politikas› arac› olarak kullanmaya bafllad›. Birinci alt bölümde koridor sistemi politika faizini anlat›yorum. ‹kinci alt bölümde ise bankalar›n likidite talebi ve likidite arz› üzerinde duruyorum. Üçüncü alt bölüm merkez bankalar›n›n likidite yönetimi üzerine. Dördüncü alt bölümde döviz kuru politikas›n› anlat›yorum. ‹zleyen bölüm iletiflim politikas› arac› üzerine. Son olarak ise Türkiye’deki likidite yönetiminin temel özelliklerini inceliyorum. Koridor Sistemi ve Politika Faizi Ça¤dafl merkez bankalar›n›n en önemli araçlar›n›n bafl›nda k›sa vadeli faiz oranlar› geliyor. Merkez bankalar›n›n uzun vadeli sözleflmelerde geçerli olan koflullar ile tüketim, yat›r›m ve d›fl ticaret kararlar›n› etkileyebilmeleri için, belirledikleri k›sa vadeli faizlerin, k›sa vadeli piyasa faizlerini etkilemesi gerekiyor. Merkez bankas›nca belirlenen faizler bankalarla merkez bankas› aras›nda yap›lan ifllemlerde, k›sa vadeli piyasa faizi ise bankalar›n kendi aralar›nda yapt›klar› ifllemlerde geçerli. Bankalar kendi aralar›nda neden borç al›p verme ifllemi yap›yorlar? Çünkü bir A bankas›n›n bugün k›sa vadeli, mesela gecelik fon ihtiyac› olabilir, buna karfl›l›k bir B bankas›n›n da bugün için yine k›sa vadeli fon fazlas› bulunabilir. B bankas› bu fazla fonu A bankas›na borç verebilir. Bankalar aras›nda, k›sa vadeli fon piyasas›nda yap›lan ifllemlerde, dolay›s›yla bir faiz -k›sa vadeli piyasa faizi- ortaya ç›k›yor. Bankalar ayn› ifllemleri merkez bankas›yla yapmak isterlerse bu ifllemleri merkez bankas›n›n belirledi¤i faiz düzeyinden yapmak zorundalar. Ama bir banka 203 204 Para ve Banka Koridorun üst s›n›r›n› merkez bankas›n›n bankalara borç verme faizi, alt s›n›r›n› ise merkez bankas›n›n bankalardan borç alma faizi belirliyor. Bir de genellikle merkez bankalar›n›n koridorun içinde olacak flekilde belirledikleri ve k›sa vadeli piyasa faizinin o düzeye yak›n bir yerde oluflmas›n› istedikleri politika faizi var. merkez bankas›ndan borç da alabilir, merkez bankas›na borç da verebilir. Bu durumda iki farkl› merkez bankas› faizi olacak. Asl›nda ikiden fazla merkez bankas› faizi var. Kafan›z› daha fazla kar›flt›rmayay›m; daha iyi anlafl›lmas› için önce koridor sistemini anlatmam gerekiyor. Koridor sistemi flöyle çal›fl›yor: Merkez bankas› bir borç verme, bir de borç alma faiz oran› aç›kl›yor. Merkez bankas›n›n borç verme faiz oran›, geçici likidite s›k›fl›kl›¤›na düflen bir bankan›n merkez bankas›ndan k›sa vadeli borçlanmak için ödemeyi kabul etti¤i faiz oran› oluyor. Merkez bankas›n›n borç alma faiz oran› ise, geçici likidite fazlas› olan bir bankan›n, bu fonunu de¤erlendirerek, bir faiz getirisi sa¤lamak için merkez bankas›na bu fonu mevduat fleklinde yat›rmas› halinde almay› kabul etti¤i faiz oran›na deniyor. Bu aç›klamalardan anlafl›laca¤› gibi, borç verme faiz oran›n›n (iv), borç alma faiz oran›ndan (ia) yüksek olmas› gerekiyor (fiekil 8.1). fiekil 8.1 Koridor sistemi uygulayan bir merkez bankas›n›n borç verme (iv), borç alma (ia) ve politika faiz (ip) oranlar›. i iv ip ia iv ip ia Ço¤u merkez bankas›, özellikle enflasyon hedeflemesi uygulayan merkez bankalar› koridorun içinde bir baflka faiz daha aç›kl›yorlar. K›sa vadeli piyasa faizinin, koridorun içinde kalacak flekilde aç›klad›klar› bu faize yak›n bir yerde gerçekleflmesini istiyorlar. Piyasalar aç›s›ndan daha önemli olan bu faize politika faizi (ip ) diyece¤im (fiekil 8.1). Peki, k›sa vadeli piyasa faizi nas›l oluyor da bu koridorun içinde kal›yor? Fon fazlas› olan B bankas›n› düflünün: Merkez bankas›n›n ilan etti¤i borç alma faiz oran›ndan (ia) daha düflük bir oranda neden paras›n› gidip fon ihtiyac› olan A bankas›na borç versin? Bunun yerine gider merkez bankas›na paras›n› k›sa vadeli mevduat olarak yat›r›r ve karfl›l›¤›nda ia oran›nda faiz getirisi olur. fiimdi, fon a盤› olan A bankas›n› düflünün: Merkez bankas›n›n ilan etti¤i borç verme faiz oran›ndan (iv ) daha yüksek bir oranda neden gidip fon fazlas› olan B bankas›ndan borç als›n? Bunun yerine merkez bankas›na baflvurur ve ondan iv faiz oran›ndan borç al›r. Dolay›s›yla, A ile B bankalar› aras›ndaki ifllemin gerçekleflece¤i k›sa vadeli faiz oran› koridorun içinde bir yerde olacak. Koridorun d›fl›na taflmayacak. Bunu sa¤layan 205 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› olgu, merkez bankas›n›n ‘haz›rda’ beklemesi; üst s›n›rdan borç vermeye, alt s›n›rdan da borç almaya haz›r olmas›. Tamam, k›sa vadeli piyasa faizi koridor içinde kalacak. Peki, nerede? Tam ortada m›? Üst s›n›ra m›, yoksa alt s›n›ra m› yak›n olacak? Bir an için, merkez bankas›n›n k›sa vadeli piyasa faizinin sadece koridorun içinde kalmas› ile ilgilendi¤ini düflünün. Bu durumda, finansal sistemde önemli bir likidite fazlas› varsa piyasa faizi merkez bankas›n›n borç alma faizine yak›n bir yerde gerçekleflecek. Tersine, finansal sistemde likidite a盤› varsa piyasa faizi merkez bankas›n›n borç verme faizine yak›n olacak. Likidite fazlas› ya da likidite a盤› kal›c›l›k gösteriyorlarsa piyasa faizi koridor içinde fazla oynamayacak. Ama az önce ço¤u merkez bankas›n›n koridorun içinde bir baflka faiz daha aç›klad›klar›n› ve bunun daha önemli oldu¤unu, bu nedenle de ad›na ‘politika faizi’ dendi¤ini belirttim. Dolay›s›yla, merkez bankas› k›sa vadeli piyasa faizinin sadece koridorun içinde kalmas› ile yetinmeyip politika faizine de yak›n bir düzeyde gerçekleflmesini isteyecektir. Daha do¤rusu, ‘genellikle isteyecektir’ demek gerekiyor. Mesela TCMB, 2010 sonundan itibaren uygulad›¤› para politikas›nda koridorun geniflli¤ini art›rd› ve piyasa faizinin bu genifl aral›k içinde oynamas›na izin verdi. Piyasa faizinin politika faizine yak›n bir yerde gerçekleflmesi likidite yönetimi ile sa¤lan›yor.Bankalar›n kendi aralar›nda yapt›klar› k›sa vadeli ifllemlerde ortaya ç›kan piyasa faizini bu politika faizine yak›n tutmak için merkez bankalar› repo ihaleleri düzenliyorlar. Repo bir likidite yönetimi ve üçüncü alt bölümde anlat›l›yor. Burada k›saca belirtmem gerekirse flu: Merkez bankalar› piyasaya k›sa vadeli fon aktarmak için bankalardan hazine tahvili sat›n al›yorlar. Vade bitiminde ifllemin tersi gerçeklefliyor; hazine tahvilleri bankalara geri dönüyor, aktar›lan fon da merkez bankalar›na. Az önce anlatt›¤›m ifllemde merkez bankas› bankalara fon aktar›yor. Oysa baz› koflullarda piyasada uzunca bir süre fon fazlas› olabilir. Mesela 2001 krizinden hemen sonra Türkiye’de durum böyleydi. Bu koflullar alt›nda, merkez bankas›n›n bankalara fon aktarmas› de¤il, bankalardan fon çekmesi gerekebilir. Üstelik bu uzunca bir süre devam edebilir. Bu durumda politika faizi borç alma faizi olabilir. Türkiye’de 2001 krizinden sonra, hemen hemen 2010’a kadar durum böyleydi. Politika faizinin koridorun alt s›n›r› olan borç alma faizi olmas›n› istemiyorsa merkez bankas› bu durumda ters repo ihaleleri açarak bu ihalelerde ortaya ç›kacak faizin politika faizine yak›n bir düzeyde kalmas›n› sa¤layabilir. Ters repo ad›ndan anlafl›laca¤› gibi repo iflleminin tersi; üçüncü alt bölümde anlataca¤›m. Koridor sisteminde piyasada belirlenen k›sa vadeli faiz neden koridorun d›fl›nda gerçekSIRA S‹ZDE leflemez? 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bankac›l›k Sisteminin Likidite Talebi ve Likidite Arz› Bankac›l›k sisteminin likidite talebini belirleyen üç ana unsur var. Bunlar›n bafl›nO R U da zorunlu karfl›l›k uygulamas› geliyor. Bankalar, toplad›klar› Smevduat›n merkez bankas›nca saptanan oran›n› merkez bankas›nda tutmak zorundalar. Merkez bankas›nda tutulan k›sma ‘zorunlu karfl›l›klar’, bu k›sm› belirleyenDorana ‹ K K A T da ‘zorunlu karfl›l›k oran›’ ad› veriliyor. ‘Zorunlu karfl›l›k’ yerine ‘munzam karfl›l›k’ da denilebiliyor. Merkez bankalar›na yat›r›lacak zorunlu karfl›l›klar günlük mevduattan hesapSIRA S‹ZDE lanm›yor. Uygulama genellikle flöyle oluyor: Her ay›n belli bir günündeki mevduat ya da o günden önceki bir dönemin mevduat›n›n ortalamas›, zorunlu karfl›l›k AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 206 Para ve Banka Likidite arz›n› merkez bankalar› sa¤l›yor. Ancak belli bir anda sistemdeki likidite miktar› merkez bankalar›n›n kontrolü d›fl›ndaki nedenlerle de de¤iflebilir. Merkez bankalar› o de¤ifliklikten hofllanm›yorlarsa likidite arz›n›, likidite yönetimi ile diledikleri düzeye getirmeye çal›fl›rlar. oran› ile çarp›larak merkez bankas›na yatacak zorunlu karfl›l›k tutar› hesaplan›yor. Sonra bir süre veriliyor. Hesaplanan zorunlu karfl›l›k miktar›, bu süreden sonra bafllayan bir dönemde merkez bankas›nda tutuluyor. Bu döneme ‘zorunlu karfl›l›k tesis dönemi’ deniliyor. Ço¤u uygulamada, tesis döneminde merkez bankas›nda tutulan zorunlu karfl›l›k miktar›n›n oynamas›na izin veriliyor. Ama o dönemin her günü tutulan zorunlu karfl›l›k miktar›n›n ortalamas›n›n hesaplanan zorunlu karfl›l›k tutma yükümlülü¤üne eflit olmas› isteniyor. Bu oynakl›¤a ba¤l› olarak bankalar›n likidite talepleri de de¤ifliyor. Ayr›ca, zorunlu karfl›l›k oran›ndaki de¤ifliklikler de bankalar›n likidite talebini etkiliyor. ‹kinci temel unsur, bankalar›n müflterilerinin nakit taleplerindeki de¤ifliklikler. Mesela mevduat çekilifli olabilir. Müflterisine nakit para ödemek için o bankan›n çeflitli alternatifleri var. Birkaç›na bakal›m: Portföyündeki hazine tahvillerinden bir k›sm›n› satabilir. Daha önce açt›¤› kredilerin bir k›sm›n› ‘geri ça¤›rabilir’. Kasas›ndaki nakdi kullanabilir. Merkez bankas›ndaki mevduat hesab›ndan para çekebilir. Aç›k ki bu alternatiflerin aras›nda, banka aç›s›ndan en likit kaynak son ikisi. Tuttu¤u hazine tahvilini ve açm›fl oldu¤u krediyi daha uzun vadeli ifllem olarak düflünüyor olabilir o banka. Baz› zorunlu karfl›l›k sistemlerinde bankalar›n kasalar›ndaki nakit de zorunlu karfl›l›klardan say›l›yor. Say›ls›n ya da say›lmas›n, müflterilerin nakit çekiflleri bankalar›n likidite ihtiyac›n› art›racak ve dolay›s›yla merkez bankas›nda tuttuklar› zorunlu ve serbest mevduat miktar›n› etkileyebilecek. Üçüncü unsur hazinelerin borçlanma politikalar›. Bir ülkenin hazinesinin vadesi dolan borçlar› (hazine tahvilleri ve bonolar) için bankalara yapt›¤› ödeme tutar›n›n alt›nda yeni borçlanma yapmas›, bankac›l›k sisteminin likiditesini art›r›r. Buna karfl›l›k, vadesi dolan tutar›n üzerinde yeni borçlanma yapmas› bankac›l›k sisteminin likiditesini azalt›r. Bankalar›n likidite taleplerini etkileyen baflka unsurlar da var. Bankalar birbirleriyle çok say›da ifllem yap›yorlar. Bu ifllemler neticesinde bankalar birbirlerine mevduat aktar›rken merkez bankas›ndaki mevduat hesaplar›n› kullanabilirler. Bu, onlara önemli bir kolayl›k sa¤layabilir. Dolay›s›yla, bu hesaplardaki hareketler de bankalar›n likidite taleplerini etkiliyorlar. Likidite arz›n› merkez bankalar› sa¤l›yor. Likidite arz›n›n merkez bankalar›n›n kontrolünde olan ve olmayan k›sm› var. Mesela her ülkenin hazinesinin merkez bankas›nda mevduat hesab› var. Bu hesaptan yap›lacak çekilifller ya da hesaba eklemeler merkez bankalar›n›n kontrolünde de¤il. Ama bu hesaplardaki hareketler likidite arz›n› etkiliyor. Merkez bankalar› hem likidite talebini hem de kontrolleri d›fl›nda likidite arz›nda olan de¤ifliklikleri dikkate alarak likidite yönetimi gerçeklefltiriyorlar. fiimdi s›ra likidite yönetiminde. Likidite Yönetimi Likidite yönetimi, ekonomide, merkez bankalar›n›n fiyat istikrar›n› ve finansal istikrar› sa¤lamak amaçlar›na uygun likidite koflullar›n›n oluflmas› için yap›l›yor. Merkez bankalar›n›n ellerindeki araçlar›n hangilerinin fiyat istikrar›n› hangilerinin finansal istikrar› sa¤lamak için kullan›laca¤›n› keskin bir biçimde ay›rt etmek mümkün de¤il. Kald› ki fiyat istikrar› ile finansal istikrar birbirlerinden ba¤›ms›z de¤iller. En iyisi bir ayr›ma gitmeyip likidite yönetimi araçlar›n› s›rayla anlatay›m. Önce zorunlu karfl›l›k oranlar› ile bafll›yor, sonra ‘makro-sak›ngan önlemler’ bafll›¤› alt›nda toplanabilecek önlemlere bak›yorum. Daha sonra da aç›k piyasa ifllemlerini tart›fl›yorum. Son olarak da reeskont kredisini ele al›yorum. 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› Zorunlu (Munzam) Karfl›l›k Oran› Mevduat toplayan finansal kurumlar toplad›klar› mevduat›n merkez bankas›nca saptanan oran›n› merkez bankas›nda tutmak zorundalar. Bu oran ne kadar yüksekse finansal kurumlara yat›r›lan her birim mevduat›n krediye ya da o bankaya kâr elde etme olana¤› sa¤layan benzeri bir varl›k türüne dönüflen k›sm› da o kadar az olacakt›r. Daha düflük zorunlu karfl›l›k oranlar› ise di¤er belirleyici unsurlar ayn› kalmak üzere, ekonomiye arz edilen kredi ve benzeri finansal ürünlerin artmas› anlam›na gelir. Hat›rlarsan›z, merkez bankas›na yatacak zorunlu karfl›l›k tutar› hesapland›ktan sonra ilgili bankaya bir süre veriliyordu. Hesaplanan zorunlu karfl›l›k miktar›, bu süreden sonra bafllayan bir dönemde merkez bankas›nda tutuluyordu. Bu nedenle, zorunlu karfl›l›k oran› çok esnek bir para politikas› arac› de¤il. Zorunlu karfl›l›k oran›n› bugün de¤ifltirseniz, ekonominin likidik düzeyi hemen de¤iflmeyecektir. Bankalar belli bir faizle mevduat topluyorlar. Merkez bankas› bankalardan bu mevduat›n bir k›sm›n› kendisine vermelerini istiyor. Bankalar›n merkez bankas›nda tuttuklar› zorunlu karfl›l›klara faiz ödenmiyorsa ya da ödenen faiz mevduat faizinden düflükse zorunlu karfl›l›k oran›ndaki her art›fl›n (di¤er unsurlar ayn› kalmak üzere) bankalar›n kârl›l›¤›n› azaltaca¤› san›yorum aç›k. Peki, böyle bir uygulamaya neden gidiyor merkez bankalar›? Bu uygulaman›n en önemli nedeni finansal istikrara katk›da bulunmak. Birincisi, merkez bankas›nda toplanan zorunlu karfl›l›klar beklenmedik mevduat çekilifllerine karfl› bir sigorta ifllevi görüyorlar. Böyle bir uygulaman›n olmad›¤›n› düflünün. Finansal sistem, bu durumda toplad›¤› her bir liral›k mevduat›n çok önemli bir k›sm›n› kendisine kâr sa¤lamas›n› bekledi¤i varl›klara dönüfltürecektir. Bu, finansal sistemi beklenmedik mevduat çekilifllerine karfl› bir bütün olarak daha riskli yapar. Oysa merkez bankas›ndaki zorunlu karfl›l›klar, böyle bir durumda bankalar›n imdad›na yetiflebilir. Mevduatlardaki ani bir ç›k›fl karfl›s›nda merkez bankas› zorunlu karfl›l›k oran›n› düflürecek ve yeni düflük oran ile önceki yüksek oran aras›ndaki farktan do¤an zorunlu karfl›l›k miktar›n› bankalara geri verecektir. ‹kincisi, zorunlu karfl›l›k oranlar› de¤ifltirilerek bankalar›n açabilecekleri kredi miktar› azalt›labilir. Çok h›zl› kredi genifllemesi genellikle arzu edilmeyen bir fley. Tarihteki finansal krizlerin yaklafl›k yar›ya yak›n›ndan önce oldukça h›zl› kredi genifllemesi gözleniyor. Bir önceki ünitede de gördünüz: Çok h›zl› kredi genifllemesinin finansal sistemin sa¤l›¤› aç›s›ndan oldukça tehlikeli olmas›n›n birinci nedeni flu: Bu h›z, kredi verilen kurumlar›n ya da kiflilerin çok da iyi de¤erlendirilmemesine yol aç›yor; sonuçta geri dönmeyen kredi oran› art›yor. Finansal sistemin sermayesi afl›n›yor. Öte yandan h›zla artan kredi miktar› tüketimi de h›zla art›rarak ithalat› patlatabilir. Bu yolla cari ifllemler hesab› önemli miktarda aç›k verebilir. Ya da h›zl› kredi genifllemesi mesela konut kredilerini de h›zla art›r›yorsa konut talebi afl›r› ölçüde artabilir. Sonuçta konut fiyatlar› sürekli yükselerek bir balon oluflturabilir. Bu tür h›zl› kredi genifllemesini önlemek için zorunlu karfl›l›k oranlar›n›n yükseltilmesi düflünülebilir. Makro-sak›ngan Araçlar Baz› merkez bankalar› ülkelerinin finansal sistemlerinin düzenlenmesinden ve denetlenmesinden de sorumlular. Türkiye’de ise bu iflin as›l sorumlusu BDDK. Düzenlemeden kastedilen, finansal sistemde risklerin oluflmas›n› engellemeyi amaçlayan kurallar bütünü. Küresel krizden önce genellikle mikro-sak›ngan önlemlere a¤›rl›k veriliyordu. Mesela bankalar›n döviz cinsinden borçlar› ile alacaklar› aras›n- 207 208 Makro-sak›ngan önlemler, ‘bankalar›n ifller iyiye giderken gaza daha az, ifller kötüye giderken de bu sefer frene daha az basmalar›n› sa¤lamaya çal›flmak’t›r. Para ve Banka daki fark›n belli bir düzeyi aflmamas›, bankalar›n belli bir sermaye düzeyine sahip olmalar›, likiditelerinin yeterli olmas› sa¤lanmaya çal›fl›l›yordu. Bunlar ve benzeri önlemler hâlâ çok önemliler. Küresel krizle birlikte, mikro-sak›ngan önlemlerin yan› s›ra makro-sak›ngan önlemlerin de önemleri artt›. Makro-sak›ngan önlemler k›saca, ‘bankalar›n ifller iyiye giderken gaza daha az, ifller kötüye giderken de bu defa frene daha az basmalar›n› sa¤lamaya çal›flmak’ olarak tan›mlanabilir. Bilmece gibi olduysa kusura bakmay›n, özü flu: Ekonomiler h›zla büyürken risk alma ifltah› da fazla oluyor. Bu, kimi durumlarda afl›r› risk almaya dönüflüyor. Ama ekonomiler kesintisiz büyümüyorlar. Piyasa ekonomilerinde gayri safi yurtiçi has›la ortalama bir büyüme oran›n›n etraf›nda önemli dalgalanmalar gösterebiliyor. Farkl› bir ifadeyle h›zl› büyüme dönemi bir süre sonra yerini düflük büyüme dönemine b›rak›yor. Bu tür yavafl büyüme ya da küçülme dönemlerinde borçlular›n ald›klar› borçlar› ödemeleri zorlaflabiliyor. Mesela flirketlerin satt›klar› mal ve hizmet miktar› azal›p nakit ak›mlar› kötüleflebiliyor. Bu nedenle, h›zl› büyüme dönemlerinde afl›r› risk al›nmas›n› engelleyici düzenlemelere gidilmesinin yerinde olaca¤› düflünülüyor. Yukar›da de¤indi¤im zorunlu karfl›l›k oranlar›n›n art›r›larak h›zl› kredi genifllemesinin frenlenmesi, makro-sak›ngan önlemler aras›nda say›labilir. Baflka araçlar da var. Zorunlu karfl›l›k oran›n›n art›r›lmas› yerine ya da onunla birlikte bankalar›n açt›klar› her bir birimlik kredi bafl›na daha fazla sermaye tutmalar› istenebilir. Bunu tersinden de okuyabilirsiniz: Bankan›n belli bir sermayesi var. Ortaklar›n ek sermaye koymak yerine açt›klar› kredi miktar›n› azaltmak yolunu seçmeleri de söz konusu. Zaten sermaye karfl›l›k (yeterlilik) oranlar›n› art›rman›n amac› da bu. Uygulamada, bankalarca aç›lan krediler ya da bilançolarda tutulan tahviller için farkl› risk gruplar› oluflturuluyor. Farkl› risk gruplar› için bankalar›n farkl› oranlarda sermaye karfl›l›¤› ay›rmalar› isteniyor. Aç›lan krediler karfl›l›¤›nda bankalar›n ald›klar› teminatlar›n kalitesi de sermaye karfl›l›¤›n›n belirlenmesinde rol oynuyor. Krediyi alan flirket ya da tahvili ç›karan kurum ne kadar riskliyse ve al›nan teminat da ne kadar kalitesizse bankan›n o kredi ya da tahvil için daha fazla sermaye karfl›l›¤› ay›rmas› talep ediliyor. Böylelikle bankalar›n kald›raç oranlar› s›n›rland›r›l›yor. Sermaye karfl›l›k oranlar› art›r›l›rken ya da bu art›r›m›n yerine, risk gruplar› ile de oynanabilir. Buraya kadar iyi günlerde al›nabilecek önlemlerden söz ettim. Kötü günlerde ise yukar›da anlat›lanlar›n tersi yönde hareket edilebilece¤i san›yorum yeteri kadar aç›k. Aç›k Piyasa ‹fllemleri Ça¤dafl merkez bankalar› likidite yönetimini temel olarak aç›k piyasa ifllemleri ile yap›yorlar. Piyasada geçici likidite s›k›fl›kl›¤› varsa bu s›k›fl›kl›¤› gidermek için merkez bankas›n›n kullanaca¤› ana araç ‘repo’ ifllemi. Repo, iki ayakl› bir ifllem. ‹lk ayakta, merkez bankas› ticari bankadan, menkul k›ymet (tahvil diyelim) sat›n al›yor. Banka, bu sat›fl› ‘geri almak’ vaadiyle yap›yor. Bu süreç merkez bankas› taraf›ndan bakarsan›z merkez bankas› geri satmak vaadi ile tahvil sat›n alm›fl oluyor. Baflka bir ifadeyle, bu tahvil bir süreli¤ine merkez bankas›nda kal›yor. ‹fllemin ikinci aflamas›nda ilk ifllem tersine dönüyor. ‹lk aflamada, merkez bankas› geçici olarak sat›n ald›¤› tahvil karfl›l›¤›nda o bankaya bir fon aktarm›fl oluyor. Burada önemli olan, bu ifllemin ilk aflamas›nda bankac›l›k sisteminin likiditesinin artmas›. ‹fllemin ikinci aflamas›nda ise ‘geri sat›n alma vaadi’ devreye giriyor: Banka, satt›¤› tahvili merkez bankas›ndan sat›n al›yor, 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› 209 dolay›s›yla sisteme ç›kan likidite tekrar merkez bankas›na dönüyor. Sonuçta, sistemin geçici likidite gereksinimi karfl›lanm›fl oluyor. Ters repo ifllemi, ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi reponun tamamen tersi bir ifllem. Burada amaç, sistemden geçici olarak likidite çekmek. Bu nedenle, merkez bankas› ilk aflamada ‘geri alma vaadiyle’ bankalara tahvil sat›yor. Bunun karfl›l›¤›nda bankalar merkez bankas›na fon aktarm›fl oluyorlar. Böylelikle sistemden bir süreli¤ine likidite çekilmifl oluyor. ‹fllemin ikinci aflamas›nda, ‘geri alma vaadi’ yerine getiriliyor. Yani, merkez bankas› tahvillerini bankalardan geri sat›n al›yor. ‹lk aflamada sistemden çekilen likidite böylelikle tekrar sisteme dönmüfl oluyor. Merkez bankas› sistemdeki likidite s›k›fl›kl›¤›n›n kal›c› oldu¤unu düflünüyorsa, bankalardan do¤rudan tahvil alabilir. Tersi durumda, yani likidite bollu¤u kal›c› ise, bu sefer do¤rudan tahvil sat›m›na gidebilir. Ayr›ca, bankalar merkez bankalar›na k›sa vadeli mevduat yat›rabiliyorlar. Yine benzer bir flekilde, bankalar merkez bankalar›ndan k›sa vadeli mevduat alabiliyorlar. Özellikle koridor sisteminin çal›flmas› aç›s›ndan önemli bu olanaklar. Mevduat alma faizi, yukar›da tart›flt›¤›m koridor sistemindeki faizin alt s›n›r›n› (ia) belirliyor. Merkez bankalar›n›n mevduat almalar›n›n genellikle bir s›n›r› yok. Merkez bankalar› mevduat verirken (k›sa vadeli kredi açarken) karfl›l›¤›nda bankalardan teminat istiyorlar. Dolay›s›yla, bir bankaya verilen mevduat›n üst s›n›r›n› o bankan›n merkez bankas›na verebilece¤i teminat miktar› belirliyor. Merkez bankalar›n›n verdikleri mevduat için bankalardan talep ettikleri faiz, koridor sisteminde faizin üst s›n›r›n› belirliyor. Yukar›da buna borç verme faizi (iv ) demifltim. Repo ve ters repo ifllemleri ise, k›sa vadeli piyasa faizinin bu koridor içinde nerede gerçekleflece¤ini belirliyor. Genellikle bu ifllemlerde ülkelerin hazinelerinin ihraç ettikleri menkul k›ymetler kullan›l›yor. Ama yasalar izin veriyorsa bu flart de¤il. Baflka menkul k›ymet türleri de kullan›labilir. Mesela ECB, Aral›k 2011’de önemli ölçüde likidite s›k›nt›s› çeken Euro Bölgesi merkez bankalar›na likidite sa¤larken karfl›l›k olarak bankalardan hazine tahvilleri d›fl›nda mali varl›klar› da kabul edece¤ini aç›klad›. Aç›k piyasa ifllemleri, ça¤dafl merkez bankalar›n›n temel likidite yönetimi araçlar›d›r. Reeskont Kredileri Reeskont kredisi merkez bankalar›nca finansal kurumlara veriliyor. Amaç, bankalar›n geçici likidite ihtiyaçlar›n› karfl›lamak. Merkez bankalar› reeskont faizini ve teminat olarak istedikleri mali varl›klar›n çeflitlerini de¤ifltirerek ekonominin likiditesini ayarlamaya çal›flabilirler. Reeskont kredisi kullanman›n kullan›c› aç›s›ndan maliyetini merkez bankalar›nca saptanan reeskont faizi belirliyor. Merkez bankalar› açt›klar› kredi karfl›l›¤›nda bankalardan teminat istiyorlar. Bu teminatlar, genellikle ülkelerin hazinelerinin ihraç ettikleri tahviller ve kredi notu çok yüksek flirketlerin borçlanma senetleri oluyor (mesela bu flirketlere bankalar›n açt›klar› krediler). ‹letiflim Politikas› Bir merkez bankas›n›n ne yapt›¤› kadar, ne yapaca¤› hakk›nda verdi¤i ipuçlar› da önemli. Kimi dönemlerde, bu ipuçlar› yapt›klar›ndan da önemli hâle gelir. Bu nedenle merkez bankalar›n›n duyurular›, yöneticilerinin aç›klamalar› özel bir flekilde incelenir, medyada de¤erlendirilir. Bu aç›klamalar› ve konuflmalar› yorumlamakta uzmanlaflm›fl kifliler var. Bu aç›klamalar›n ve konuflmalar›n nas›l yap›lacaklar› ve zamanlamalar› iletiflim politikas›n›n alan›na giriyor. Baz› durumlarda konuflmalar›n yap›laca¤› ortamlar da önemlidir ve bu ortamlar özellikle seçilir. Farkl› bir ifadeyle, konuflman›n yap›ld›¤› yer bile finansal sisteme verilen bir mesaj olabilir. 210 Para ve Banka Dolay›s›yla, iletiflim politikas›n› da merkez bankas›n›n arac› olarak kullanmak mümkün. Mesala, k›sa vadeli faizi artt›rmaks›z›n faizlerin ileride artabilece¤ine dair bir aç›klama yapmak, aç›klaman›n yap›ld›¤› andan itibaren piyasa faizlerinin yükselmesine yol açabilir. Bir önceki ünitede enflasyon hedeflemesi rejimini tart›fl›yorken merkez bankalar›n›n çeflitli raporlar ve duyurular yay›mlad›klar›ndan söz ettim. Bunlar› da iletiflim politikas› çerçevesinde de¤erlendirmek gerekiyor. Döviz Kuru Politikas› Araçlar› Merkez bankalar›n›n finansal sistemden döviz almalar›n›n iki temel etkisi olur: Birincisi, sistemde döviz talebi artar ve aksine baflka bir geliflme yoksa döviz kuru yükselir. ‹kincisi, finansal sisteme ç›kan yerli para miktar› sat›n al›nan dövizin yerli para karfl›l›¤› kadar artar. Merkez bankalar› döviz satt›klar›nda ise bu etkilerin tersi gözlenir. Bir önceki ünitede farkl› döviz kuru rejimlerini anlatm›flt›m. Bu rejimlerden hangisinin uyguland›¤›na ba¤l› olarak merkez bankalar› döviz piyasas›na çeflitli müdahalelerde bulunabilirler. Döviz kuru rejimi, ‘saf’ bir dalgal› kur rejimi ise herhangi bir müdahale söz konusu olmayacakt›r. Buna karfl›n, idare edilen dalgal› kur rejimlerinde ‘idare edilme derecesine’ ba¤l› olarak merkez bankalar› müdahaleler yapabilirler. Müdahalelerin s›kl›¤› ve fliddeti ne kadar fazlaysa kur rejimi o denli ‘safl›ktan’ uzaklaflacakt›r. Yerli paran›n de¤erli oldu¤unu ve bu durumun da ekonomi aç›s›ndan istenilir olmad›¤›n› düflünen bir merkez bankas›, yerli paran›n de¤erini belli bir düzeyin üzerine ç›karmak istemiyorsa, farkl› bir ifadeyle döviz kurunun düflmesinden hofllanm›yorsa, döviz alarak döviz kurunu yukar›ya çekmek isteyebilir. Tersine, yerli paraya de¤er kazand›rmak isteyen bir merkez bankas›n›n özellikle döviz talebinin artt›¤› ve döviz kuruna yukar› do¤ru bask› oldu¤u dönemlerde döviz piyasas›nda döviz satarak döviz arz›n› art›rmas› gerekir. Böylelikle, yerli paran›n de¤er kaybetmesinin önüne geçmeye çal›flacakt›r. Döviz sat›m›n›n, döviz al›m›na k›yasla sürdürülebilirli¤i daha azd›r. Basit bir nedenle; merkez bankalar›n›n piyasaya sürebilecekleri döviz miktar›, döviz rezervleri ile s›n›rl›d›r. Oysa bu s›n›r döviz al›m›nda ayn› ölçüde yok. ‘Yok’ çünkü döviz al›rken karfl›l›¤›nda verdi¤i para kendi bast›¤› para. ‘Ayn› ölçüde’ çünkü bir ölçüde bu müdahale türüne de s›n›r var. Bu s›n›r, merkez bankas›n›n artan para arz›n›n enflasyonist etki yaratmas›ndan çekinmesidir. Bu müdahaleler genellikle ‘sürpriz’ fleklinde gerçekleflir. Bir de sürpriz fleklinde olmayan döviz al›m ve sat›mlar› var. fiöyle düflünün: Döviz kurunun piyasa koflullar› içinde belirlenmesini istiyorsunuz. Farkl› bir ifadeyle, döviz kuru rejiminiz dalgal› kur rejimi. Ama ayn› zamanda döviz rezervinizin de güçlü olmas› gerekti¤ini düflünüyorsunuz. Zira döviz rezervlerinin düzeyi özellikle geliflmekte olan ekonomiler için önemli bir göstergedir. Döviz rezervleri kötü günlere karfl› önemli bir sigorta ifllevi görüyor. Ne kadar yüksek rezerviniz varsa azalan döviz girifllerine ve artan döviz ç›k›fllar›na karfl› o kadar emniyet alt›ndas›n›z. Dalgal› döviz kuru rejiminin iflleyiflini bozmadan döviz rezervinin düzeyini art›rmak mümkün mü? Döviz piyasas›n›n iflleyiflini mümkün oldu¤u kadar etkilemeden döviz rezervlerini art›rman›n temel yolu, düzenli olarak kurall› ihalelerle döviz sat›n almak. Burada önemli olan önceden finansal sistemin hangi s›kl›kta ve ne miktarda döviz sat›n al›naca¤›n› bilmesi. Elbette ihalenin yöntemi de çok önemli. Tersine düzenli döviz sat›m ihaleleri de yap›labilir. ‹hale sistemleri hem döviz al›m ve sat›mlar›n›n sürpriz fleklinde olmas›n› engelliyor, hem de müdahalelerdeki belirsizli¤i ortadan kald›r›yor. Hayat o kadar kolay de¤il; bu ifllemlerin yan etkileri var. Piyasaya döviz satan bir merkez bankas› ayn› zamanda piyasadan yerli para çekmifl oluyor; para taban› azal›yor. Merkez bankas›n›n döviz almas›n›n yan etkisi ise piyasaya yerli para sürmesi oluyor. O merkez bankas›n›n bilançosunun varl›k taraf›nda döviz rezervleri art›yor, yükümlülük taraf›nda ise para taban›. Dolay›s›yla, sisteme arz edilen para taban› ar- 211 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› t›yor. Merkez bankas› bu art›fl›n enflasyonu yükseltece¤inden korkuyorsa aç›k piyasa ifllemleri ile sisteme ç›kan likiditeyi çekecek. Ters repo yapacak ve/veya do¤rudan tahvil satacak. Buna ‘sterilizasyon’ deniliyor. Mesela do¤rudan tahvil sat›m› sonucunda, merkez bankas›n›n bilançosunun yükümlük taraf›ndaki para taban› azalacak. Karfl›l›¤›nda da varl›k taraf›ndaki tahvil miktar› düflecek. Sterilize edilen, sisteme ç›kan yerli para. Sterilizasyonun merkez bankas›na bir maliyeti var. Merkez bankas› ters repo ifllemi ya da do¤rudan tahvil sat›m›nda bankalara bir faiz ödüyor. Sterilizasyonu uzun süre devam ettirmek zor. Zira merkez bankalar›n›n sürekli olarak döviz almak zorunda kalmalar›n›n temel nedeni, ülkeye artan miktarda yabanc› fon ak›m› olmas›. Bu fon ak›mlar›n› tetikleyen ise geldikleri ülkede elde edecekleri riskten ar›nm›fl getirilerin yüksekli¤i. Bu getiri, kendi ülkelerindeki ya da üçüncü ülkelerdeki alternatif yat›r›m araçlar›ndan elde edeceklerinden yüksekse o ülkeye yönelecekler. Merkez bankas›n›n sürekli sterilizasyon yapmak zorunda kalmas› o ülkedeki faiz oranlar›n›n afla¤›ya düflmesini engelleyecek bir uygulama. Muhtemelen de yukar›ya do¤ru bask› yapacak. Bu olgunun o ülkedeki riski art›rmad›¤›n› varsayarsan›z, yabanc› fon ak›mlar›n›n ifltah›n› daha da art›raca¤› ortaya ç›kar. Farkl› bir ifadeyle, sterilizasyon sürekli yap›labilecek bir ifllem de¤il. Çünkü sterilizasyon yapma ihtiyac›n› do¤uran olgunun (yabanc› fon ak›mlar›) arkas›ndaki temel nedeni (elveriflli yurtiçi faiz) daha da güçlendiriyor. En az›ndan zay›flatm›yor. Repo ifllemi sisteme ç›kan para miktar›n› nas›l etkiler? Repo yerineSIRA merkez S‹ZDEbankas› do¤rudan tahvil al›m› yapsayd› bu etki nas›l de¤iflirdi? TCMB’nin Araçlar› Zorunlu Karfl›l›k Sistemi 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Bankalar›n hangi yükümlülüklerinin zorunlu karfl›l›k uygulamas›na tabi olduklar›n› TCMB belirliyor. Zorunlu karfl›l›¤a tabi yükümlülükler iki haftada bir cuma günleri D‹KKAT itibar›yla hesaplan›yor. Bankan›n bu yükümlülükleri, kendileri için geçerli olan zorunlu karfl›l›k oranlar› ile çarp›larak o bankan›n tutmas› gereken zorunlu karfl›l›k tuSIRA S‹ZDE tar› bulunuyor. Bu karfl›l›klar TCMB’de aç›lan hesaplarda tutuluyor. Dolay›s›yla, ilk aflamada cuma günü her bankan›n TCMB’de tutaca¤› zorunlu karfl›l›k miktar› belli oluyor. O cumadan iki hafta sonraki cuma günü zorunlu karfl›l›k tesis süresi bafll›AMAÇLARIMIZ yor. Bu süre on dört gün. Lira cinsinden yükümlülükler için bu sürede tutulan zorunlu karfl›l›k tutar›n›n ortalamada ilk cuma günü hesaplanan miktara eflit olmas› gerekiyor. Farkl› bir ifadeyle, on dört günün her günü, hesaplanan eflit mikK ‹ Tmiktara A P tarda zorunlu karfl›l›k tutulmas› gerekmiyor. Bir esneklik söz konusu; TCMB’de on dört günün baz› günleri hesaplanandan daha fazla, baz› günleri de daha az zorunlu karfl›l›k tutulabilir. Uygulamada genellikle döviz cinsinden Ttoplanan E L E V ‹ Z Y O Nmevduatlar karfl›l›¤›nda tutulacak zorunlu karfl›l›k oranlar› için ayn› esneklik gösterilmiyor. Türkiye’de bankalar lira cinsinden mevduat yan›nda döviz cinsinden de mevduat kabul ediyorlar. Aral›k 2011’deki uygulamada lira cinsi mevduatlar karfl›l›¤› N T E Rkadar N E T olan k›sbankalar›n TCMB’de tutmak zorunda olduklar› karfl›l›klar›n % ‹40’a m› döviz, yüzde 10’a kadar olan k›sm› alt›n, kalan› ise lira cinsinden tutulabiliyordu. Yabanc› para zorunlu karfl›l›klar ise alt›n ve döviz cinsinden tutuluyordu. Ayr›ca uzun vadeli yükümlülükler için daha düflük, k›sa vadeli yükümlülükler için daha yüksek bir zorunlu karfl›l›k oran› söz konusuydu. TCMB 2001 krizinden sonra lira cinsinden zorunlu karfl›l›klara faiz ödemeye bafllam›flt›. Aral›k 2011’de geçerli olan mevzuat çerçevesinde art›k faiz ödemesi yap›lm›yor. N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 212 Para ve Banka Koridor Sistemi ve Politika Faizi TCMB 2002 y›l› ortas›ndan bu yana koridor sistemini kullan›yor. Bu faizleri Para Politikas› Kurulu sapt›yor. Bu kurulun toplant›lar› her ay yap›l›yor. Toplant› günleri y›l›n bafl›nda kamuoyuna aç›klan›yor. Kurul, toplant›n›n bitiminde k›sa bir duyuru yay›nl›yor. Bu duyurularda, bir dahaki toplant›ya kadar geçerli olan borç verme ve borç alma faiz oranlar› ile koridorun içinde yer alan politika faizi aç›klan›yor. Bu faizler TCMB bünyesindeki Bankalararas› Para Piyasas› ile ‹stanbul Menkul K›ymetler Borsas› (‹MKB) Repo-Ters Repo Pazar›’nda geçerli olan faizler. Bir de bu piyasalar›n normal çal›flma saatlerinin d›fl›nda fon al›p vermek isteyen bankalara uygulanan ‘geç likidite faiz oranlar›’ var. Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi bunlar cezai faiz oranlar›. Bu pencereden borç alan banka merkez bankas›n›n borç verme faiz oran›ndan yüksek bir oranla borçlan›yor. Borç veren banka ise merkez bankas›n›n borç alma faiz oran›ndan daha düflük bir faiz oran›na raz› oluyor. 2010’un son aylar›ndan itibaren TCMB faiz koridorunun geniflli¤ini de bir para politikas› arac› olarak kullanmaya bafllad›. Özellikle 2011’in ikinci yar›s›nda Avrupa’da yaflanan finansal krizin derinleflmesiyle birlikte, politika faizi ile koridorun üst s›n›r› aras›ndaki fark› açt›. Bunun temel nedeni, Avrupa’da yaflananlar›n ileriye iliflkin belirsizlikleri son derece art›rmas›yd›. Böylelikle TCMB, k›sa vadeli piyasa faizinin politika faizi ile üst s›n›r aras›nda gerekirse her gün de¤iflik bir yerde olmas›n› sa¤layabilecek duruma geldi. Bu esneklik, öte yandan piyasa faizinin politika faizinden uzaklaflmas› riskini de beraberinde getirdi. Afla¤›da yer alan fiekil 8.2 kapsam›nda iki tane grafik verilmifltir. Bu grafikler Türkiye’de koridor sisteminin nas›l geliflti¤ini gösteriyorlar. 2011’de koridorun ne denli geniflledi¤i net biçimde belirleniyor. fiekil 8.2 Faiz Koridoru Borç verme faizi Borç alma faizi 60 50 40 30 20 Borç alma faizi 8/1/2009 1/1/2010 3/1/2009 5/1/2008 Borç verme faizi 10/1/2008 7/1/2007 12/1/2007 2/1/2007 4/1/2006 9/1/2006 6/1/2005 11/1/2005 1/1/2005 8/1/2004 3/1/2004 5/1/2003 0 10/1/2003 10 7/1/2002 12/1/2002 Temmuz 2002 18 May›s 2010 aras›nda faiz koridoru (%). Bu dönemde politika faizi gecelik borç alma faizi idi. Politika faizi 14 12 10 8 6 12/20/2011 11/20/2011 10/20/2011 8/20/2011 9/20/2011 4/20/2011 5/20/2011 6/20/2011 7/20/2011 2/20/2011 3/20/2011 12/20/2010 1/20/2011 10/20/2010 11/20/2010 8/20/2010 9/20/2010 7/20/2010 2 0 6/20/2010 4 5/20/2010 20 May›s 201031 Aral›k 2011 aras›nda faiz koridoru (%). Bu dönemde politika faizi haftal›k repo faizi oldu. 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› 213 Aç›k Piyasa ‹fllemleri TCMB aç›k piyasa ifllemlerini ya ‹MKB Repo-Ters Repo Pazar›’nda ya da kendi bünyesinde gerçeklefltiriyor. Repo, ters repo, do¤rudan al›m ve do¤rudan sat›m yapabiliyor. Ters repo ve do¤rudan sat›m ifllemi yapabilmesi için, aç›k ki portföyünde Hazine tahvili olmas› gerekiyor. Portföyünün yetersiz oldu¤u durumlarda likidite senedi de ihraç edebilir. Bunlar vadesi 91 günü aflmayan senetler. Repo ve ters repo ifllemlerindeki en uzun vade de 91 günle s›n›rl›. Do¤rudan sat›n al›nacak tahvillerde ise vade s›n›r› yok. Bu ifllemleri ‹MKB Repo-Ters Repo Pazar›’nda yap›yorsa ifllemler oran›n kurallar›na ba¤l›. Kendi bünyesinde ise ihale ya da kotasyon yöntemi kullan›yor. TCMB ayr›ca Bankalararas› Para Piyasas›’nda bankalardan mevduat sat›n al›yor ya da bankalar mevduat sat›yor. Bunlara depo al›m› ve sat›m› da deniliyor. Depo sat›m› teminat karfl›l›¤›nda yap›l›yor, depo al›n›rken ise TCMB’nin teminat vermesi söz konusu de¤il. Reeskont Kredisi ve Reeskont Faiz Oran› Türkiye’de reeskont kredisi ve faiz oranlar› konusunda uygulama flöyle: Verilen kredi karfl›l›¤›nda TCMB vadesine en çok 120 gün kalm›fl flirket ticari senetlerini ve akreditif alaca¤› gibi ticari belgeleri teminat olarak al›yor (iskonto ediyor). Hangi senetleri teminat olarak kabul edece¤ini, do¤al olarak TCMB sapt›yor. Likidite ihtiyac› olan bankaya verdi¤i reeskont kredisi karfl›l›¤›nda bankan›n ödemesi gereken reeskont faizini TCMB belirliyor. ‹letiflim Politikas› TCMB’nin en önemli iki iletiflim arac› Para Politikas› Kurulu toplant›lar›ndan sonra yay›nlanan duyurular ve üç ayda bir yay›nlanan Enflasyon Raporu. Ayr›ca, TCMB 2001 sonundan bafllayarak her y›lbafl›ndan önce yeni y›lda uygulanacak para ve döviz kuru politikas› hakk›nda ayr›nt›l› bir rapor aç›kl›yor. Y›lda iki kez Finansal ‹stikrar Raporu ve her ay son enflasyon verisini de¤erlendiren SIRA k›sa S‹ZDE bir rapor yay›nlan›yor. Bunlar da önemli. Tabii, bir de baflkan›n konuflmalar› var. Döviz Müdahaleleri ve ‹haleleri D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 2001 krizinden sonra Türkiye’de dalgal› döviz kuru rejimi uygulanmaya baflland›. S O R U Bu sistemin ruhuna uygun olarak TCMB, finansal piyasalarda gerginli¤in had safhada oldu¤u dönemler (mesela 2008 sonu-2009’un bafllar›, 2011’in ikinci yar›s› gibi) d›fl›nda sürpriz döviz müdahalelerinden kaç›nd›. Genellikle,D ‹döviz K K A T rezervlerini art›rmak için kurallar› önceden duyurulan ihalelerle piyasadan günlük döviz al›m›na gitti. Finansal piyasalarda gerginli¤in artt›¤› dönemlerde ise bu uygulamas›n› SIRA S‹ZDE durdurdu. Gerginli¤in artarak finansal sistemde döviz likiditesinin son derece azalmas› durumunda ise hem sürpriz döviz sat›m müdahaleleri yapt› hem de düzenli döviz sat›m ihaleleri düzenledi. Özellikle 2011’in ikinci yar›s›nda bu uygulama giAMAÇLARIMIZ derek yo¤unlaflt›. N N Likidite yönetiminin, Merkez Bankas›n›n bilançosunu nas›l de¤ifltirdi¤ini için K ‹ T A ö¤renmek P flu kitaba bakabilirsiniz: Özatay, F. (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika (on dördüncü bölüm), ikinci bask›, Ankara Efil Yay›nevi. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 214 Para ve Banka Özet N A M A Ç 1 Para politikas›n›n amaçlar› Enflasyon ile bir merkez bankas›n›n yürüttü¤ü para politikas› aras›nda önemli bir iliflki var. Para arz›n›n sürekli art›r›lmas› ve politika faizinin düflük düzeylerde tutulmas› olarak özetlenebilecek ‘gevflek para politikas›’, enflasyonun yükselmesine yol aç›yor. Enflasyonun yükselmesinin toplum aç›s›ndan maliyetleri var. Bu nedenle, ça¤dafl bir merkez bankas›n›n ilk temel amac› fiyat istikrar›n› sa¤lamak oluyor. Küresel kriz, finansal sistemin istikrarl› olmas›n›n ne denli önemli oldu¤unu bir kez daha gösterdi. Finansal sistem tehlike alt›ndaysa finansal sistemi o durumdan çekip ç›karmak as›l temel amaç haline geliyor. Finansal istikrar› sa¤lamak, ça¤dafl bir merkez bankas›n›n ikinci temel amac›n› oluflturuyor. Finansal istikrardan sorunlu baflka kurumlar da olabilir. Sorumluluk ister merkez bankas›nda ister baflka kurumlarda olsun, finansal istikrara iliflkin uygulamalar›n bir k›sm› para politikas› alan›na giriyorlar. Bunlar›n bafl›nda da merkez bankalar›n›n bankalar›n son baflvurma merci olmalar› geliyor. Bu çerçevede, bat›k durumda olmamalar›na karfl›n likidite s›k›fl›kl›¤› çeken bankalara merkez bankalar› likidite sa¤larlar. Para politikas› aç›s›ndan bir baflka önemli sorumluluk -ki küresel krizle birlikte gündeme geldi, risk alma ifltah›n›n giderek yükseldi¤i dönemlerde merkez bankalar›n›n bu ifltah› bir miktar azalt›c› önlemler almalar›n›n gereklili¤i. Risk alma ifltah›n›n keskin biçimde azald›¤› dönemlerde ise tersi bir sorumluluklar› var. Risk alma ifltah›ndaki art›fl› mesela h›zl› kredi genifllemesi olarak düflünebilirsiniz. N A M A Ç 2 Para politikas›n›n araçlar› Merkez bankalar›, amaçlar›na ulaflabilmek için, ekonomik birimlerin yat›r›m ve tüketim kararlar› ile yapt›klar› uzun dönemli sözleflmelerde geçerli olan koflullar› etkilemek istiyorlar. Bunun için ellerinde önemli araçlar var. Bu araçlara politika araçlar› deniliyor. Ça¤dafl merkez bankalar›, uygulad›klar› para politikas› rejimi çerçevesinde, piyasada belirlenen k›sa vadeli faizlerin belli bir düzeyde kalmas›n› istiyorlar. Bu faize politika faizi deniliyor. Politika faizini içine alacak biçimde düzenlenmifl bir faiz koridoru var. Bu koridorun üst s›n›r›n› merkez bankas›n›n bankalara borç verme faizi, alt s›n›r›n› ise merkez bankas›n›n bankalardan borç alma faizi belirliyor. Merkez bankas› likidite yönetimi ile piyasada belirlenen k›sa vadeli faizin bu koridor içinde kalmas›n› sa¤l›yor. Bankac›l›k sisteminin likidite talebini belirleyen üç ana unsur var. Birinci temel unsur, zorunlu karfl›l›k uygulamas›. ‹kinci temel unsur, bankalar›n müflterilerinin nakit taleplerindeki de¤ifliklikler. Üçüncü temel unsur ise hazinelerin borçlanma politikalar›. Merkez bankalar› politika araçlar›n› kullanarak sistemin likiditesini ayarlamaya çal›fl›yorlar. Bu iflleme likidite yönetimi deniliyor. Likidite yönetimi için kullan›lan bafll›ca para politikas› araçlar› flunlar: Aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k sistemi, reeskont kredisi ve faizi. Merkez bankalar›, aç›k piyasa ifllemleri çerçevesinde repo ve ters repo, do¤rudan tahvil al›m› ve do¤rudan tahvil sat›m›, bankalara k›sa vadeli mevduat verme ve onlardan k›sa vadeli mevduat alma gibi ifllemler yap›yorlar. Likidite yönetimi d›fl›nda da merkez bankalar›n›n politika araçlar› var: Bunlar›n bafl›nda döviz al›m ve sat›m müdahaleleri, döviz al›m ve sat›m ihaleleri ile iletiflim politikas› geliyor. Döviz piyasas›na iliflkin ifllemlerin de sistemdeki (yerli para cinsinden) likidite üzerinde etkileri var. Ancak bu ifllemlerin temel amac› sistemin (yerli para cinsinden) likiditesini de¤ifltirmek de¤il; bu etkiler bir ‘yan etki’ olarak ortaya ç›k›yorlar. 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› 215 Kendimizi S›nayal›m 1. Bir bankan›n aç›k döviz pozisyonu varsa, döviz kuru artt›¤›nda (bir birim yabanc› paran›n yerli para karfl›l›¤› yükseldi¤inde) o bankan›n riski; a. De¤iflmez. b. Azal›r. c. ile aç›k pozisyonu aras›nda bir iliflki yoktur. d. Artar. e. Artar ama kârl›l›¤› da artar. 2. Bir banka yüksek kald›raç oran› ile çal›fl›yorsa; a. Kredilerinin sermayeye oran› düflük bir düzeydedir. b. Kredilerinin sermayeye oran› yüksek bir düzeydedir. c. Riski azd›r. d. Varl›klar›n›n fiyatlar›ndaki düflüflle birlikte riski azal›r. e. Varl›klar›n›n fiyatlar›ndaki yükseliflle birlikte riski artar. 3. Koridor sisteminde, merkez bankas›n›n politika faizi; a. Merkez bankas›n›n borç verme faizinden daha fazla olmal›d›r. b. Merkez bankas›n›n borç alma faizinden daha düflük olmal›d›r. c. Merkez bankas›n›n borç verme faizinden daha düflük ise yeterlidir. d. Merkez bankas›n›n borç alma faizinden daha yüksek ise yeterlidir. e. Merkez bankas›n›n borç alma faizinden yüksek, borç verme faizinden de düflük olmal›d›r. 4. Bir ülkenin hazinesinin bankalara yerli para cinsinden tahvil sat›p, karfl›l›¤›nda ald›¤› yerli paray› merkez bankas›na yat›rmas› halinde, merkez bankas› d›fl›nda kalan kesimlerin; a. Likiditesi de¤iflmez. b. Likiditesi artar. c. Likiditesi düfler. d. Enflasyon artar. e. Sistemdeki döviz miktar› artar. 5. Merkez bankas›, finansal sistemin geçici olarak likiditesini azaltmak istiyorsa; a. Ters repo ifllemi yapmal›d›r. b. Repo ifllemi yapmal›d›r. c. Reeskont kredisi vermelidir. d. Zorunlu karfl›l›k oran›n› azaltmal›d›r. e. Do¤rudan tahvil sat›n almal›d›r. 6. Merkez bankas›, finansal sistemin kal›c› olarak likiditesini azaltmak istiyorsa; a. Döviz almal›d›r. b. Repo ifllemi yapmal›d›r. c. Ters repo ifllemi yapmal›d›r. d. Do¤rudan tahvil satmal›d›r. e. Do¤rudan tahvil sat›n almal›d›r. 7. Merkez bankas›, finansal sistemin geçici olarak likiditesini art›rmak istiyorsa; a. Ters repo ifllemi yapmal›d›r. b. Repo ifllemi yapmal›d›r. c. Reeskont kredisini azaltmal›d›r. d. Döviz satmal›d›r. e. Do¤rudan tahvil sat›n almal›d›r. 8. Merkez bankas›, finansal sistemin kal›c› olarak likiditesini art›rmak istiyorsa; a. Döviz satmal›d›r. b. Ters repo ifllemi yapmal›d›r. c. Repo ifllemi yapmal›d›r. d. Do¤rudan tahvil sat›n almal›d›r. e. Reeskont kredisini azaltmal›d›r. 9. Zorunlu karfl›l›k oran›n›n artmas›yla; a. Bankalar›n kredi olarak açabilecekleri kaynaklar› azal›r. b. Bankalar›n kredi olarak açabilecekleri kaynaklar› artar. c. Sistemdeki döviz miktar› azal›r. d. Reeskont kredisinin faizi azal›r. e. Reeskont kredisinin faizi artar. 10. Merkez bankas›n›n yüklü miktarda döviz sat›n almas› halinde; a. Döviz kuru afla¤›ya do¤ru gider. b. Bankalar›n yerli para cinsinden likiditeleri azal›r. c. Bankalar›n yerli para cinsinden likiditeleri artar. d. Bankalar›n borçlar› azal›r. e. K›sa vadeli piyasa faizi yükselir. 216 “ Para ve Banka Yaflam›n ‹çinden Enflasyon hedeflemesine geçildikten sonraki ilk Para Politikas› Kurulu karar› PARA POL‹T‹KASI KURULU KARARI Toplant› Tarihi: 23 Ocak 2006 Toplant›ya Kat›lan Kurul Üyeleri Süreyya Serdengeçti (Baflkan), Sedef Ayalp, Erdem Baflç›, fiükrü Binay, Güven Sak, Fatih Özatay (Durmufl Y›lmaz izinli olmas› nedeniyle toplant›ya kat›lamam›flt›r) Para Politikas› Kurulu, son toplant›s›ndan bu yana geçen sürede aç›klanan verilerin enflasyon ve para politikas›n›n görünümünde belirgin bir de¤iflikli¤e yol açmad›¤› de¤erlendirmesini yapm›flt›r. Enflasyondaki düflüfl sürecinin y›l›n ilk çeyre¤inde kesintiye u¤rayaca¤›, ancak, y›l›n ikinci çeyre¤inden itibaren devam edece¤i tahmin edilmektedir. Tahmin edilen bu düflüfl sürecine karfl›n, mevcut bilgiler ›fl›¤›nda, y›l sonunda enflasyonun nokta hedef olan yüzde 5’in üzerinde gerçekleflmesi olas›l›¤›, alt›nda gerçekleflmesi olas›l›¤›na göre daha yüksektir. Bu saptaman›n arkas›nda yatan temel nedenler, hizmet sektöründe fiyat art›fl kat›l›klar›n›n sürmesi, arz-talep geliflmelerinin enflasyona verdi¤i deste¤in azalmas›, petrol fiyatlar› ile uluslararas› likidite koflullar›na dair belirsizliklerin devam etmesi ve enflasyonu etkileyen di¤er unsurlarda bu olumsuz geliflmeleri yeterli düzeyde telafi edecek hareketlerin henüz bafllamam›fl olmas›d›r. Sonuç olarak, Bankam›z bünyesindeki Bankalararas› Para Piyasas› ve ‹stanbul Menkul K›ymetler Borsas› Repo-Ters Repo Pazar›’nda uygulanmakta olan k›sa vadeli faiz oranlar›n›n afla¤›daki gibi sabit tutulmas›na karar verilmifltir: a) Gecelik faiz oranlar›: Merkez Bankas› borçlanma faiz oran› yüzde 13,50, borç verme faiz oran› yüzde 16,50, b) Geç Likidite Penceresi Faiz Oranlar›: Geç Likidite Penceresi uygulamas› çerçevesinde, Bankalararas› Para Piyasas›’nda saat 16.00-16.30 aras› gecelik vadede uygulanan Merkez Bankas› borçlanma faiz oran› yüzde 9,50, borç verme faiz oran› yüzde 19,50, c) Aç›k piyasa ifllemleri çerçevesinde piyasa yap›c›s› bankalara repo ifllemleri yoluyla gecelik ve bir haftal›k vadelerde tan›nan borçlanma imkan› faiz oran› yüzde 15,50. Bugünkü bilgiler ›fl›¤›nda, orta dönemde k›sa vadeli faizlerin yükselme olas›l›¤› afla¤› inme ya da sabit kalma olas›l›¤›na k›yasla daha düflüktür; k›sa dönemde ise sabit kalma olas›l›¤›n›n daha yüksek oldu¤u ifade edilebilir. Bu politika perspektifi, enflasyonun 2007 y›l› ortalar›nda hedef patika ile uyumlu olmas›n› sa¤layacakt›r. Öte yandan, enflasyon görünümüne iliflkin aç›klanacak her türlü yeni veri ve haberin, Para Politikas› Kurulu’nun gelece¤e yönelik duruflunu tekrar gözden geçirmesine neden olaca¤› özenle vurgulanmal›d›r. Yukar›daki karara gerekçe teflkil eden Para Politikas› Kurulu de¤erlendirmeleri 5 ifl günü içinde yay›mlanacakt›r. ” 8. Ünite - Para Politikas›n›n Amaçlar› ve Araçlar› 217 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Bir dolar 2 lira oldu¤unda söz konusu bankan›n dolar cinsinden mevduat› 1600 liraya ç›kacak. Benzer biçimde, dolar cinsinden kredilerinin de¤eri 1000 liraya yükselecek. Buna karfl›l›k, lira cinsinden kredilerinin de¤erinde bir de¤ifliklik olmayacak (500 lira). Bilanço denkli¤i çerçevesinde ‘toplam kredi = toplam mevduat + sermaye’ olmal›. Bu durumda, bankan›n sermayesini, toplam kredileri ile toplam mevduat› aras›ndaki fark olarak yazabiliriz. Böylelikle, döviz kuru s›çray›nca bankan›n sermayesini eksi 100 lira olarak buluruz. 2. b 3. e 4. c 5. a 6. d 7. b 8. d 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal ‹stikrar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal ‹stikrar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Koridor Sistemi ve Politika Faizi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bankac›l›k Kesiminin Likidite Talebi ve Likidite Arz›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aç›k Piyasa ‹fllemleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aç›k Piyasa ‹fllemleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aç›k Piyasa ‹fllemleri” konusunu gözden geçiriniz.. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aç›k Piyasa ‹fllemleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zorunlu Karfl›l›k Oran›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Kuru Politikas› Araçlar›” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Hay›r, gelmez. Fiyat istikrar› ve finansal istikrar amaçlar›na ulaflmaya çal›flan bir merkez bankas› üretim düzeyinin potansiyel (do¤al) düzeyinden sapmamas›na, iflsizlik oran›n›n da do¤al düzeyi civar›nda kalmas›na çal›fl›r. Bir önceki ünitede enflasyon hedeflemesi rejimini incelerken bunu aç›k biçimde gördük. S›ra Sizde 3 Önce k›sa vadeli fon fazlas› olan B bankas›n› düflünün: Merkez bankas›n›n ilan etti¤i borç alma faiz oran›ndan daha düflük bir oranda, neden paras›n› fon ihtiyac› olan A bankas›na borç versin? Bunun yerine merkez bankas›na paras›n› k›sa vadeli mevduat olarak yat›r›r ve karfl›l›¤›nda daha yüksek (merkez bankas›n›n borç alma faizi kadar) faiz getirisi olur. fiimdi, k›sa vadeli fon a盤› olan A bankas›n› düflünün: Merkez bankas›n›n ilan etti¤i borç verme faiz oran›ndan daha yüksek bir oranda neden fon fazlas› olan B bankas›ndan borç als›n? Bunun yerine merkez bankas›na baflvurur ve ondan daha düflük bir faiz oran›ndan (merkez bankas›n›n borç verme faiz oran›ndan) borç al›r. Dolay›s›yla, A ile B bankalar› aras›ndaki ifllemin gerçekleflece¤i k›sa vadeli faiz oran› koridorun içinde kal›r. 218 Para ve Banka Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 4 Repo iflleminin ilk aya¤›nda merkez bankas› ticari bankadan, hazine tahvili (ya da uygun gördü¤ü baflka bir mali varl›¤›) sat›n al›yor. Banka, bu sat›fl› ‘geri almak’ vaadiyle yap›yor. Baflka bir ifadeyle, bu tahvil bir süreli¤ine merkez bankas›nda kal›yor. ‹fllemin ikinci aya¤›nda ilk ifllem tersine dönüyor. ‹lk ayakta merkez bankas› geçici olarak sat›n ald›¤› tahvil karfl›l›¤›nda o bankaya bir fon aktarm›fl oluyor; bankac›l›k sisteminin likiditesi art›yor. ‹fllemin ikinci aya¤›nda ise ‘geri sat›n alma vaadi’ devreye giriyor: Banka, satt›¤› tahvili merkez bankas›ndan sat›n al›yor, dolay›s›yla sisteme ç›kan likidite tekrar merkez bankas›na dönüyor. Sistemdeki likidite s›k›fl›kl›¤› kal›c› ise merkez bankas›, etkileri geçici olan repo ifllemi yerine, bankalardan do¤rudan tahvil alabilir. Özatay, F. (2011). Finansal Krizler ve Türkiye, ‹stanbul üçüncü bask›, Do¤an Kitap. Özatay, F. (2011). Parasal ‹ktisat: Kuram ve Politika, Ankara ikinci bask›, Efil Yay›nevi. Sözlük 219 Sözlük A Birincil Piyasa: Bir flirket ya da devlet taraf›ndan ç›kar›lm›fl Aç›k Analizi: Banka kâr›n›n bir faiz de¤iflikli¤i sonucunda ne kadar de¤iflece¤ini hesaplama yöntemi. Aç›k piyasa ifllemleri: Merkez bankas›n›n tahvil ve bono piyasas›ndan kamu kesimi menkul k›ymetlerini al›p olan menkul k›ymetlerin ilk al›c›lar›na sat›ld›¤› piyasa. Bono: Devletin ya da özel flirketlerin k›sa vadeli borçlanarak fon kullanmalar›n› sa¤layan borç senetleri. Borsa Arac› Kurumlar›: SPK’dan yetki belgesi alarak finansal varl›klar›n al›m sat›m› yan› s›ra yat›r›m dan›flmanl›¤› satmas›. Aç›k Pozisyon: Döviz, alt›n cinsinden sahip olunan varl›klar›n ayn› cinsten borçlar› karfl›layamamas›. ve portföy yöneticili¤i hizmetleri de sunan flirketler. Bulaflma Etkisi: Bir ülkede bafllayan finansal krizin etkilerinin baflka ülkelere h›zl› ve fliddetli biçimde yay›lmas›na Ahlaki Tehlike: Finansal bir sözleflmede sözleflmenin tarafla- bulaflma etkisi. r›ndan birinin di¤er taraf aç›s›ndan hofla gitmeyen ya da sak›ncal› bulunan faaliyetlerde bulunmas›. Ahlaki tehlike sözleflme imzaland›ktan sonra ortaya ç›kar. Aktif: Bankalar›n fon kullan›m yap›s›. Arac›l›k Yüklenimi/Underwriting: Bir flirket taraf›ndan ç›kar›lan menkul k›ymetlerin birincil piyasada sat›lmak D Deflasyon: Bir ekonomide fiyatlar genel düzeyinin belirli bir zaman aral›¤›nda sürekli düflüfl göstermesi durumu. D›fl Gecikme: Bir para politikas› uygulamaya soktuktan sonra, bu politika kapsam›nda de¤iflmesi beklenen hedef üzere bir arac› kurulufla devredilmesi ifllemi. Araç Ba¤›ms›zl›¤›: Merkez bankalar›n›n amaçlar›n› kendilerinin belirlemesi. Amaç hükümet taraf›ndan belirleniyor- de¤iflkenin etkilendi¤i zamana kadar geçen süre. De¤er Muhafaza Arac›: Gelirin elde edilmesi ile harcanmas› aras›nda geçen süre içerisinde sat›n alma gücünü koru- sa, o merkez bankas›n›n amaç ba¤›ms›zl›¤› olmaz. Araç Ba¤›ms›zl›¤›: Merkez bankalar›n›n amaçlar›na ulaflmak için ne tür para ve döviz kuru politikas› arac› kullana- yan nesne. De¤iflim Arac› Olma Fonksiyonu: Ödemeler sistemi içerisinde tüm ifllemlerde kullan›labilir olma özelli¤i. caklar›n› kendilerinin belirlemesidir. Asil-Vekil Problemi: ‹fl bafl›ndaki yöneticilerin (vekillerin) Döviz Tevdiat Hesaplar›: Bankalarda yabanc› para cinsinden tutulan vadeli veya vadesiz mevduatlar. sahiplerin (asillerin) ç›kar› yerine kendi ç›karlar› do¤rultusunda hareket etmesi sonucunda ortaya ç›kan ahlaki tehlike problemi. E Eksik Bilgi: Finansal piyasalarda sözleflmenin iki taraf›n›n ay- B n› miktarda bilgiye sahip olmamas›, borç alan›n borç ve- Bedavac›l›k: Baflkalar›n›n para vererek sat›n ald›klar› bir hizmet ya da bilgiden para vermeden yararlanma. rene göre daha çok bilgi sahibi olmas› durumu. Emisyon: Merkez bankas›n›n dolafl›ma ç›kartt›¤› (bast›¤›) k⤛t paralar. Beklenen Reel Faiz Haddi: Beklenen reel faiz haddini, nominal faiz haddi ile vade boyunca gerçekleflmesi beklenen enflasyon oran› aras›ndaki fark. Bekleyifller Kuram›: Bekleyifller kuram›na göre, uzun vadeli bir tahvilin y›ll›k verimi, yaklafl›k olarak mevcut dönemdeki k›sa vadeli (mesela y›ll›k) faiz haddi ile o tahvilin vadesi boyunca gerçekleflmesi beklenen k›sa vadeli (y›ll›k) faizlerin aritmetik ortalamas›na eflit olmal›. Bilanço: fiirketlerin veya kurufllar›n mali durumlar›n›n özetlendi¤i tablolar. Bilanço Kanal›: Merkez bankas›n›n potansiyel kredi kullan›c›lar›n›n bilançolar›n›n net de¤eri üzerinde sahip oldu¤u do¤rudan etkiye ba¤l› olarak üretim ve fiyatlar genel düzeyi üzerinde etkili olmas›. Bireysel Emeklilik Fonlar›: Bu sistemler kat›l›m› zorunlu olmayan özel emeklilik planlar› sunar. F Faiz Oran› Geçiflkenli¤i: Piyasa ve banka faiz oranlar›n›n (kredi ve mevduat) para politikas› faiz oranlar›ndaki de¤iflime tepki verme h›z› ve derecesi. Faiz Riski: Faiz dalgalanmalar› sonucunda bankan›n kar›n›n düflme riski. Faktöring: Faktöring sözleflmeleri flirketlerin vadeli alacaklar›n›n faktöring flirketine devredilmesi sayesinde alacakl› flirketlerin alacaklar›n›n vadesi gelmeden bir k›sm›n›n ödenmesini sa¤lar. Finansal Kiralama: Bu sözleflmeler bir yat›r›mc›n›n sat›n almak istedi¤i bir yat›r›m mal›n›n mülkiyetinin sözleflme süresince finansal kiralama flirketinde kald›¤› ve sözleflme süresince yat›r›mc›n›n kira ödeyerek bu mal›n kullan›m hakk›na sahip olmas›na olanak sa¤layan sözleflmeler. Sözleflme sonunda mülkiyet kirac›ya geçer. 220 Para ve Banka G L Gresham Yasas›: Kötü paran›n iyi paray› piyasadan kovmas›. Likidite: Herhangi bir finansal de¤erin paraya dönüfltürülme H Likidite Riski: Banka’n›n likit fonlar›na olan talebin h›zla h›z›. Hesap Birimi Olma Fonksiyonu: Bir ekonomide yer alan yükselme olas›l›¤›. tüm mal ve hizmetlerin kullan›lan para birimi cinsinden ifade edilmesi. Hisse senedi: Anonim ortakl›k flirketlerinin ç›kartt›klar› flirket M Mal Para Sistemi: Para olarak kullan›lan nesne söz konusu sermayesine kat›l›m› temsil eden k›ymetli evraklar. ekonomide paran›n temel özelliklerini ve fonksiyonlar›n› yerine getiren bir nesnenin (metan›n) para olarak kul- ‹ ‹ç Gecikme: Takip edilmekte olan para politikas›nda bir de¤iflikli¤e ihtiyaç duyuldu¤u an ile merkez bankas›n›n pa- lan›ld›¤› para sistemi. Mevduat: Mevduat tasarruf sahipleri taraf›ndan bankaya yat›r›lan paralar. ra politikas›ndaki de¤iflikli¤i uygulamaya bafllad›¤› an aras›nda geçen zaman. ‹kincil Piyasa: Birincil piyasadan sat›n al›nan menkul k›ymetlerin yeniden sat›lmas› ile oluflan ikinci el piyasa. ‹ndirme Faktörü: Faiz haddi s›f›ra eflit olmad›¤› sürece, bir mali varl›ktan bugün elde edilecek yüz lira ile bir y›l N Nominal Döviz Kuru: Nominal döviz kuru (E), bir birim yabanc› paran›n yerli para cinsinden de¤eri (fiyat›). Nominal Para Talebi: Ekonomik birimlerin farkl› amaçlarla ellerinde bulundurmak istedikleri nakit para veya öde- sonra elde edilecek yüz lira ayn› de¤il. Keza bir y›l son- me arac› olarak kullanabilece¤imiz para benzeri di¤er raki yüz lira ile iki y›l sonraki yüz lira da birbirlerine eflit varl›klar›n toplam›. de¤iller. Farkl› zamanlarda yap›lan ödemelerin bugünkü de¤erlerini bulmak ve dolay›s›yla onlar› karfl›laflt›rabilmek için bir indirme ifllemi yap›yoruz. Bu ifllemde kullan›lan faiz haddine indirme faktörü denir. ‹tibari Para: Devlet taraf›ndan yasal ödeme arac› olarak bas›lan ve üzerinde nominal olarak ifade etti¤i sat›n alma O-Ö Organize Piyasa: Menkul k›ymet al›m sat›m› için düzenlemifl fiziksel mekân› olan piyasa türü. Özkaynak Getiri Oran›: Banka sermayedarlar›n›n bankaya yat›rd›klar› her T1 sermaye karfl›l›¤›nda ne oranda kâr et- gücünün belirtildi¤i ka¤›t banknot. tiklerinin göstergesi. Özkaynak Çarpan›: Toplam varl›klar›n özkaynaklara oran›. K Kamu Emeklilik Fonu: Türkiye’de tüm çal›flanlar için zorun- Özsermaye: Bir flirketin bilançosunda varl›klar›n›n toplam› ile borçlar›n›n toplam›n›n fark›. lu olan sosyal güvenlik sistemi arac›l›¤›yla emeklilik fonlar›n› bir kamu kuruluflu olan Sosyal Güvenlik Kurumu’nda (SGK) toplan›r. Bu fonlar arac›l›¤›yla SGK çal›flanlara sa¤l›k sigortas› ve emeklilik plan› sunar. Kâr pay› (Temettü): fiirketlerin y›lsonu karlar›n›n ortaklar›na (hisse sahiplerine) da¤›tt›klar› k›sm›. Kat›l›m Bankalar›: Kâr ortakl›¤› ile mevduat toplayan arac› kurumlar. Kaydi Para: Bankalar›n yaratt›¤› ve mevduatlardan ve muhasebe kay›tlar›ndan oluflan para. Kredi ‹tibar›: Kredi kullanacak birey veya firma hakk›nda yap›lan araflt›rma ve de¤erlendirme sonucunda, borç ödeme gücünü belirleyen ölçüt. Kredi Riski: Bankan›n verdi¤i kredilerin geri ödenmeme riski. Kronik Enflasyon: Y›ll›k fiyat art›fllar›n›n y›llar, hatta on y›l- P Paran›n Fonksiyonlar›: Tarihsel süreçte para olarak kabul edilen nesnelerin neler oldu¤una bakt›¤›m›zda bunlar›n üç temel özelli¤i oldu¤unu görmekteyiz: Birincisi, de¤iflim arac› olarak kullan›lmaktad›rlar. ‹kincisi, hesap birimidirler ve üçüncüsü, de¤er saklama arac› olma fonksiyonunu sa¤lamaktad›rlar. Para Piyasalar›: K›sa vadeli menkul k›ymetlerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalar. Para Yan›lg›s›: Fiyatlar genel düzeyindeki art›fla ba¤l› olarak paran›n sat›n alma gücünde ortaya ç›kan düflüflün ekonomik birimler taraf›ndan anlafl›lamamas›. Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Para politikas› uygulamala- larla ölçülen uzun dönemler boyunca yüksek rakamlar- r›n›n üretim ve fiyatlar genel düzeyi de¤iflenlerini hangi da kalmas›. kanallar arac›l›¤›yla, ne kadar bir gecikmeyle, ne ölçüde Kur Riski: Bankalar›n tafl›d›klar› döviz pozisyonu nedeniyle döviz kurundaki de¤iflikliklerin sonucunda karlar›n›n düflme riski. etkiledi¤ini incelemektedir. Parasal Taban: Dolafl›mdaki para miktar› ile bankalar›n rezervlerinin toplam›. Sözlük Piyasa Riski: Bankalar›n finansal piyasalarda yapt›klar› men- Tezgâh Üstü Piyasa: Al›c› ve sat›c›lar›n belirli bir mekânda kul de¤erler ifllemleri sonucunda zarar etme riski. toplanmadan, uzaktan elektronik olarak al›m sat›m ifl- Portföy: Bir iktisadi aktörün (yat›r›mc›n›n) sahip oldu¤u finansal varl›klar›n tümü. 221 lemlerinin gerçeklefltirildi¤i piyasa. Toplam Rezervler: Bankac›l›k siteminin sahip oldu¤u serbest ve zorunlu rezervlerin toplam›. R Tüketici Finansman›: Tüketim harcamalar›n›n özkaynaklar Reel Döviz Kuru: Reel döviz kuru ise ayn› para birimi cinsin- d›fl›nda sa¤lanabilmesini sa¤layan bir tür tüketici kredisi den ifade edildi¤inde iki ülkedeki mallar›n göreli fiyatlar›n› verir. Nominal döviz kurunu yurtd›fl› fiyatlar genel anlaflmas›. Ticari Bankalar: Mevduat arac›¤› ile toplad›klar› fonlarla kre- düzeyi ile çarp›p yurtiçi fiyatlar genel düzeyine bölersek, di veren finansal arac› kurumlar. reel döviz kurunu elde edilir. Reeskont Kredisi: Merkez bankas›n›n bankac›l›k sitemine açt›¤› krediler. V Vadeli Mevduat: Vadeli mevduatlar karfl›l›¤›nda faiz al›nan Reeskont Oran›: Reeskont kredilerine uygulanan faiz oran›. ve vadesi boyunca bankadan çekilemeyen banka hesap- Repo: Bir bankan›n karfl› tarafa satt›¤› sabit getirili bir menkul k›ymeti önceden belirlenen bir fiyattan ileri bir tarihte lar›. Vadesiz Mevduat: Vadesiz mevduat ise faiz al›nmayan ancak geri sat›n almak üzere yapt›¤› anlaflma. Ayn› ifllemin tersine ters repo ad› verilir. istenildi¤i zaman nakite çevrilebilen banka hesaplar›. Vade Primi: Vade uzad›kça, beklenmedik olaylarla karfl›lafl- Resmi dolarizasyon: Yerli paradan vazgeçilip baflka bir ül- ma riski de artacakt›r. Bu risk nedeniyle, uzun vadeli kenin paras›n›n kullan›ld›¤› para politikas› rejimi. tahvil sat›n almak için ek bir getiri talep edilir. Bu ek getiriye vade primi denir. S Vadeli Piyasa: Menkul k›ymetlerin gelecekteki al›fl veya sat›fl Sat›nalma Gücü Paritesi: Sat›n alma gücü paritesinin ‘mut- bedelinin bugünden belirlendi¤i ve bugün anlafl›lan fi- lak’ biçimine göre, iki ülkenin para birimi aras›ndaki no- yat üzerinden gelecekte de¤ifliminin gerçekleflti¤i piyasa minal döviz kuru, iki ülkedeki mal sepetlerinin fiyatlar›- türü. n› birbirlerine eflitlemesi esas›na dayanmaktad›r. Varl›k Fiyatlar› Kanal›: Faiz oranlar›ndaki de¤iflmeler hisse Senyoraj: Paran›n üretim maliyetiyle üzerinde yaz›l› de¤er senedi fiyatlar›n› da de¤ifltirecektir. Özellikle, faiz oran- aras›ndaki fark. lar›nda yaflanan afla¤› yönlü bir hareket, hisse senedi fi- Serbest Rezervler: Bankalar›n likidite yönetimi kapsam›nda yatlar›n› yukar› çekecektir. Hisse senedi fiyatlar› ile faiz ellerinde bulundurduklar› rezervler. oranlar› aras›ndaki bu iliflki parasal aktar›m›n varl›k fiyat- Sermaye Piyasalar›: Orta ve uzun vadeli menkul k›ymetlerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalar. lar› kanal› olarak bilinmektedir. Varl›k Getiri Oran›: Varl›k getiri oran› bankan›n faaliyeti so- Sigorta: Poliçe sahibinin belirli bir oranda prim ödeyerek nucunda T1’l›k varl›k bafl›na hangi oranda kâr etti¤inin kendini belirli bir riske karfl› korudu¤u bir anlaflma. Spot Piyasa: Menkul k›ymet sat›fl›nda teslim ve ödemenin he- göstergesi. Verim (Getiri) E¤risi: Verim (getiri) e¤risi ayn› risklilik düze- men veya bir iki gün içinde yap›ld›¤› piyasa. yinde, ayn› ölçüde likit ve ayn› flekilde vergilendirilen, ama farkl› vadelerdeki tahvillerin verimleri aras›nda za- T man›n belli bir noktas›ndaki iliflkiyi gösteren bir e¤ri. Tahvil Talebi ve Fiyat›: Tahvilin talebi ile fiyat› aras›ndaki iliflki ters yönlüdür. Tahvil fiyat› artt›kça (faizi düfltükçe) talebi de düflecektir. Tahvil: Devletin ya da özel flirketlerin orta ve uzun vadeli borçlanarak fon kullanmalar›n› sa¤layan borç senetleri. Tahvil Arz› ve Fiyat›: Tahvilin arz› ile fiyat› aras›ndaki iliflki ayn› yönlüdür. Tahvil fiyat› yükseldikçe (faizi düfltükçe) arz› artacakt›r. Ters Seçim: Finansal piyasalarda sözleflme imzalanmadan önce ortaya ç›kan eksik bilgi durumudur. Potansiyel olarak daha çok risk almaya e¤ilimli olan yat›r›mc›lar›n borç almaya daha hevesli olmas› ters seçime yol açar. Z Zorunlu Karfl›l›klar: Bankalar›n toplad›klar› mevduat›n Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenen bir oran›na karfl›l›k gelen miktar›n› Merkez Bankas›nda tutmakla yükümlüdürler. Rezervlerin bu k›sm›na zorunlu karfl›l›klar ad› verilir. Zorunlu Karfl›l›k Oran›: Merkez Bankas› taraf›ndan belirlenen ve her T1’lik mevduat›n kaç kuruflunun zorunlu karfl›l›k olarak tutulaca¤›n› belirleyen oran.
