UNITE 1=DIL NEDIR? Dil=İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal

UNITE 1=DIL NEDIR?
Dil=İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal bır araçtır.
Dilin Nitelikleri:Tarıh,coğrafya,kultur,medenıyet,toplumsal etkıler,heyecan ve
zekadan doğmuştur.
Ses Dilinin Anlamları
&-Tarihi ve gecmısı olan ınsan topluluk anlaşma vasıtası (Türk Dili)
&-Belli bır cagın kelıme dağarcığı ve söz dizimi(Divan dılı,Halk dılı)
&-Meslek gruplarıının anlaşma sıstemı(tıp dılı,gemıcı dılı)
&-Bır yazarın soyleyıs tarzı(Nedım’ın dılı,Yahya Kemal’in dılı)
&-Bır sanatın kendıne özgü anlatım bıcımı(Şiir dılı,Nesir dılı)
****Dıl;yapısı,oluşumu,zamana,çağa,kullanıldığı coğrafyaya gore
degısır.Örnegın;Ana dılı,halk dılı,çocuk dılı,duygu dılı,hyvan dılı,yazı dılı,miilli dıl..
****Dille ilgılı ılk sıstematık gorusu Heraklıtos demıstır.
DİLİN TÜREMELERİ
1:İlahıyatcı-Teolojık Görüs:Bu goruse gore dıl,insanlara dogustan
verılmıstır.Savunan ısımler:Grimm,Whıtney,Abelard
2:Doğustancı Görus:Dil bıyolojıktır v dogustan var olmuştur.Taklıt,jest.mimiklerle
ortaya çıkmıştır. Savunan isimler:Müller ve Renan
3:Deneyımcı Gorus:Çevredekı ses ve hareketlerın etkısınde kalarak benzer ses ve
hareket çıkarmayı deneyerek çıkmıştır.Savunan ısımler:Hobbes,Darvin,Candillac
4:Antropojık Gorus:Önce el ve gövde hareketyle başladığı ,sonra jest,mimik
eklendıgı en son da ses oluştuğu ve dogdugu çıkmıştır.Savunan ısımler:Smith,H.Von
Pudor
KONUSMA VE YAZI DİLİ
Karşılıkla görüşmelerde konuşma dili,yazılı olanlar ise yazı dılıdır.
KONUSMA DILI
YAZI DİLİ
*yanlışlıklar duzeltılır.
*duzeltılmez.
1
*özensız ve dıkkatsız
*dıkkatlı ve tıtız
***Turkıye turklerının yazı dılı,Batı Türk Dili Anadolu lahcesıdır.
ÜNİTE 2=DİL VE KÜLTÜR
Bir milletin bütün duygu ve düşünce hazinesi dil kalıbına dökülür; dil aracılığıyla
yerden yere, kuşaktan kuşağa aktarılır. Ziya Gökalp, dili kültürün temel unsuru
sayar.
KÜLTÜR NEDİR?
Türk Dil Kurumuna ait Türkçe Sözlük’te kültür şu şekilde tanımlanmaktadır:
1- Tarihî, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler
ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve
toplumsal çerçevesine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü, hars,
ekin.
2- Bir topluma veya halk topluluğuna özgü düşünce ve sanat eserlerinin bütünü.
3- Muhakeme, zevk ve eleştirme yeteneklerinin öğrenim ve yaşantılar yoluyla
geliştirilmiş olan biçimi.
4- Bireyin kazandığı bilgi (Türk kültürü kuvvetli bir kişi).
5- Biy. Uygun biyolojik şartlarda bir mikrop türünü üretme.
6- Tarım. Bir toplumun bazı ögelerinin başka bir topluma geçişi: “Yeryüzünde
gelişmiş ve az gelişmiş toplumlar bulundukça, ister istemez gelişmişten az gelişmişe
doğru bir mal ve kültür akımı olacaktır.” (O. Rıfat) … bitkileri. İnsanlarca yetiştirilen
bitkilerin bütünü
Kültürü Oluşturan Ögeler ve Özellikleri
1:Din: Bir yaşama biçimi olması bakımından din, kültürü oluşturan ögelerden
biridir. Eliot, “Avrupa kültürünün, Hrıstiyanlık ortadan kalktıktan sonra
yaşayacağına inanmıyorum” der.
2:Dil: Toplumların kendi kültürlerini yaşattıkları ve onu kuşaktan kuşağa
aktardıkları bir dil vardır. Bu bakımdan dil, bireysel iletişimi sağlamanın yanı sıra
kültür taşıyıcısı olması nedeniyle önemli bir kültür ögesidir.
3:Tarihî Miras: Kültürün önemli iki özelliği vardır: Biri onun kadimliği (eskiliği),
diğeri devamlılığıdır. İçinde yaşadığımız kültürün büyük bir bölümü, ataların
mirasıdır ki, bu kültürün kadimliği anlamına gelir. Devamlılığı ise, geçmişten gelen
bazı kültürel değerlerin ihtiyaçlara cevap vermemesi nedeniyle bu değerlerin şekil
değiştirmesi ve onlara yeni anlamlar yüklenmesidir.
4:Savaşlar: Kültürlerin yenilenmesinde, gelişmesinde, zenginleşmesinde ve kimi
zaman da yok olmasında savaşların büyük bir rolü vardır. Batının Rönesans’ı
yaşamasında İslam medeniyetiyle tanışmasının büyük bir katkısı olmuştur.
5:Göçler: Hz. Musa’nın Mısır’dan Filistin’e; Hz. Muhammed’in Mekke’den
2
Medine’ye hicreti, Türklerin Anadolu’ya, İngiltere’de yaşayan kimi İngilizlerin ve
Avrupalı Yahudilerin Amerika’ya göç etmeleri yeni bir kültürün ve medeniyetin
doğmasını sağlamıştır.
6:Ziraat: Kültürün ilk anlamı ekin, hars olduğuna göre, milletlerin ziraatle
uğraşırken kendi birikimlerini kullanmaları, toprağı kendi yaşam tarzlarına ve
ihtiyaçlarına göre işlemeleri farklı bir kültürel unsuru ortaya çıkarmıştır. Her
milletin farklılığı bu kültürel birikimi farklı araçlarla ortaya koymasında gizlidir.
NOT=Bütün sanat dalları ve edebiyat kültüre kaynaklık eden unsurlardır. Resim,
tiyatro, mimari, musiki; hikâye, roman, şiir gibi sanatın görsel, işitsel ve duyuşsal
şubeleri kültürü besleyen ve milletlerin kültürlerini oluşturan önemli kaynaklardır.
Bu ögelerin yanı sıra hukuk, coğrafya, çevre, ahlak, ticaret, ekonomi ve politika da
kültürü oluşturan ögeler arasında sayılırlar.
DİLİN KÜLTÜR VE MİİLLİ VARLIĞI İÇİNDEKİ YERİ
Dil bireysel ve toplumsal hayatımızın her anına hâkimdir. Hayat felsefemiz,
edebiyatımız, musikimiz, mimarimiz, vs. dille ilişki içindedir ve dilden ayrı
düşünülemez. Aynı şekilde gelenek ve göreneklerimiz, dil olmadan kuşaktan
kuşağa aktarılamaz.
ÜNİTE 3=DİL AİLELERİ,GRUPLARI VE TURLERI
DIL AILELERI
Hint-Avrupa Dilleri:Asya Dilleri:Hintçe (Sanskritçe ve bugünkü Hintçenin yaşayan
kolları), Farsça (Eski, Orta, Yeni Farsça ve bugün konuşulmayan bir dil olan Avesta)
Avrupa Dilleri:Germen Dilleri (Almanca, İngilizce, Felemenkçe ve İskandinav dilleri),
Romen Dilleri (Latince, İtalyanca, Fransızca, İspanyolca, Portekiz ve Rumence), Slav
Dilleri (Rusça, Bulgarca, Sırpça, Lehçe ve Boşnakça)
Ayrıca ölü birer dil olan Hititçe ve Toharca da bu gruba girmektedir.
Hami-Sami Dilleri:Sami Dilleri (Akkatça, Aramca, Arapça ve İbranice)
Çin-Tibet Dilleri:Çince, Tibetçe
Ural-Altay Dilleri:Ural Dilleri: Fince, Macarca ; Altay Dilleri: Türkçe, Moğolca,
Mançu-Tunguz dilleri
Bantu Dilleri:Habeşçe, Afrika dilleri
DİL GRUPLARI
Kelimeler yapılarına göre sınıflandırıldığında üç ana grup meydana gelir. Bunlar:
Tek heceli diller:Kelimeler tek heceden meydana gelir. Yapım ve çekim eki
bulunmaz. Kelimeler cümledeki yerlerine göre anlam kazanırlar. Çince ve Japonca
bu gruba girer.
Eklemeli diller:Bu grupta yer alan dillerde kelimelerin köklerine getirilen ekler,
kelimenin anlamını ve görevini belirler. Kelimenin kökünün değişmediği bu dillerde
köklere getirilen eklerle yeni kelimeler yapılır. Kelimelere getirilen ön-ekler ve sonekler bakımından bu grup ikiye ayrılır. Macarca baştan eklemeli bir dil olduğu
hâlde, Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Türkçe, Moğolca, Mançuca, Japonca,
Tunguzca, Fince ve Macarca da bu gruba girer.
Çekimli diller:Kullanımda kelimenin bünyesinde birtakım değişikliklerin görüldüğü
3
dillerdir. Bu dillerde ön-ek, iç-ek ve son-ek söz konusudur. Bu gruba giren bazı
dillerde ünsüzler değişmez, ünlü harfler değiştirilerek yeni kelimeler meydana
getirilir. Hint-Avrupa ve Hami-Sami dilleri bu gruba girer. Ancak Hint-Avrupa
dillerinde kelimenin asıl sesleri değişirken, Hami-Sami dillerinde bu sesler
değişmez.
DİL TÜRLERİ
Lehçe:Bir dilin bilinmeyen bir zamanda kendisinden ayrılan ve yeni bir dil olma yolu
tutan koludur. Çuvaşça ve Yakutça Türkçenin iki farklı lehçesidir.
Şive:Bir dilin tarihi çok eski zamanlara dayanmayan, yeni ayrılan ve birbirleri ile
anlaşabilen kollarıdır. Şivede şekil ve ses bakımından bazı farklılıklar görülebilir.
Şiveden geriye doğru gidildikçe bütün şivelerin aynı dilde ağız durumunda oldukları
görülür. Türkiye Türkçesi ile Azerî Türkçesinin teşkil ettiği Oğuzca, Kırgızca, Kazakça
ve Türkmence Türkçenin şivelerini oluştururlar.
Ağız :Bir dilin şivesi içinde kalan, en yeni zamanda ayrılmış kollarıdır. Ağızlardaki
farklılık yalnızca seste görülür.Koyun-goyun, alıram-alırım, bakıyom-bakıyorumbahiram gibi.
Göktürk (Köktürk) Alfabesi :Türklerin kullandığı ilk alfabedir. Türkler tarafından
tesis edildiği kabul edilmektedir. Türkler arasında VII-IX. Yüzyıllar arasında yaygın
olarak kullanılan bu yazıya Batı'da “Runik” denmesinin sebebi, harflerinin eski
İskandinav yazıtlarında kullanılmış harflere benzemesidir. Bu alfabe, Danimarkalı
William Thomsen tarafından çözülmüştür. Göktürk alfabesiyle 732 yılında yazılan
Köktürk Yazıtları, Türk edebiyatının yazılı ilk eseri olarak bilinir.
Özellikleri: Göktürk alfabesi 4’ü sesli, 26’sı sessiz, 8’i bitişken olmak üzere 38
harften oluşur. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Harfler birbiriyle
bitişmez; çivi yazısına benzerliğinden dolayı taş ve eşya üzerine kazınmaya
elverişlidir.
Uygur Alfabesi:Türklerin Göktürk alfabesinden sonra kullanmış oldukları en önemli
alfabedir. VIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Doğu Türkistan'dan İstanbul'a kadar
geniş bir alanda kullanılmıştır. Bu alfabe Ârâmî kökenli Soğd alfabesinden çıkmıştır.
Uygur alfabesiyle yazılmış eserlerin çoğunu Budizm, Maniheizm ve Hristiyanlık'a ait
metinler oluşturur. Bu alfabe Türklerin İslâmiyet'i kabulünden sonra da
kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’in tespit edilen üç nüshasından biri Uygur harfleriyle
yazılmıştır.
Özellikleri:18 harften oluşan alfabenin 4’ü sesli 14’ü sessiz harftir. Arap alfabesinde
olduğu gibi harfler başta, ortada ve sonda farklı biçimlerde yazılır.
Arap Alfabesi:Türklerin İslam'a girmeye başladıkları IX. yüzyıldan itibaren
kullandıkları alfabedir. Türkçeyi Arap harfleriyle ilk defa yazanlar Karahanlılar
olmuştur. Mevcut bilgilere göre bu alfabeyle yazılan ilk metin Dîvânü Lûgati'tTürk’tür.
Latin Alfabesi:1928'de gerçekleştirilen harf inkılâbından itibaren Türkiye
Türkçesinin yazımında kullanılan en son alfabedir. Bu alfabe bugün Türkiye'den
başka Kıbrıs ve Yugoslavya'daki Türkler tarafından da kullanılmaktadır.Örnegin: 29
harften oluşan Latin alfabesinin 21'i sessiz, 8'i sesli harftir. Soldan sağa doğru
yazılır. Türkçede asıl Latin alfabesinden farklı olarak q/Q, x/X ve w/W harfleri
kullanılmazken, ı, ö, ü, ğ, ç ve ş harfleri Türkçeye özgü harfler olarak alfabede yer
alır.
Kiril (Slav) Alfabesi:Osmanlı Türkçesi ve Türkiye dışındaki Türk dil ve lehçelerinin
4
yazımında Arap alfabesinden sonra yaygın olarak kullanılan alfabedir.
XVIII. yüzyıl başlarından itibaren Çuvaşlar, Ruslar’ın etkisiyle Kiril alfabesini
kullandılar. Eski Sovyetler Birliği idaresindeki Türkler tarafından 1937-1940 yılları
arasında Stalin yönetimi tarafından bu alfabe kabul ettirilmiş ve her Türk boyu için
farklı alfabeler hazırlanmıştır. Bunun sonucunda Türkler arasında 20 ayrı Kiril
alfabesi kullanılmıştır.
NOT=Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kril alfabelerini
kullanmışlardır.
ÜNITE 4=TURKCENIN KIMLIK BILGILERI
Türk Dilinin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri
1- Türkçe Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensuptur.
2- Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Kökler değişmez, yapım ve çekim ekleri vardır.
Öncelik yapım eklerinindir. Yapım ekleri anlam; çekim ekleri de görev belirler.
3- Türkçede ünlüler arasında kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık; ünsüzler
arasında ise sertlik-yumuşaklık uyumu vardır.
4- Söz diziminde kelimeler yardımcı ögelerden ana ögeye doğru sıralanır.
Türk Dilinin Gelişmesi Ve Tarihi Devreler
Ön Türkçe (Pre-Turkish):Tarih öncesi konuşulan Ön Türkçe, Ön Altayca’ya kadar
uzanır.
Burada Ön Moğolca, Ön Mançu Tunguzca ve Ön Korece (belki de Japonca) ile
akrabalığı vardır.
Çuvaşça ve Yakutça adlı iki Türk lehçesi, bilinmeyen bir devirde Ana Türkçeden
ayrılarak birer lehçe özelliği kazanmışlardır.
Eski Türkçe:Türkçeyi ele geçen metinlerle ve “Türk” adı ile takip edebildiğimiz
devredir. Tarih olarak M.S. VI-XI. yüzyıllar arasını kapsar. Orhun yazıtlarıyla Uygur
metinlerini içine alan bu dönem Köktürkçe ve Uygur Türkçesi dönemleri olmak
üzere ikiye ayrılır.
Köktürkçe:Çoyren ya da Çoyron yazıtı, Türk dilinin tarihi bilinen en eski belgesidir.
M.S. 687-692 tarihlerini taşır. Köktürk işaretli 6 satırdan ibarettir.
Eski Türkçe ile ilgili en geniş bilgiyi Orhun/Köktürk Yazıtları’ndan öğreniyoruz.
Köktürk Yazıtları, Bilge Tonyukuk (M.S. 716, iki taş hâlinde), Kül Tigin (M.S. 732) ve
Bilge Kağan (M.S.735) adına dikilmiş mezar kitabelerinden oluşur. Yazıtlar, İlteriş
Kağan’ın oğulları Bilge Kağan ve Kül Tigin ile bilge vezir Tonyuyuk adına dikilmiş
“bengü taşlar”dır.
Bunlardan Bilge Kağan ve Kül Tigin kitabelerini Yollug Tigin isimli Türk prens;
Tonyukuk anıtını da Bilge Tonyukuk yazmıştır.Orhun Kitabeleri’ni, ilk defa
Danimarkalı Wilhelm Thomson (Vilhelm Tamsın) okumuştur.
Uygurca: Uygurlar çağdaşlarına göre medeniyet alanında öncü olmuş, güzel
sanatlar ve baskı sanatı yönünden ileri bir seviyeye ulaşmışlardır.Uygurların oyma
basma tekniği yanında “kep” denilen hareketli harflerle matbaa kurup kitap
bastıkları bilinmektedir. Torbalar içinde korunan bu harfler ve bu harflerle basılmış
kitaplar bugüne ulaşmıştır.Uygurlar, hâkim oldukları dönemde yüksek kültür ve
medeniyetlerine paralel olarak zengin bir edebiyat da kurmuşlar, yazdıkları
kitaplarla kütüphaneler oluşturmuşlardır.
5
Orta Türkçe:XIII. yüzyıl başlarından itibaren gelişen Türkçeye Orta Türkçe denir.
Doğuda eski Türk yazı diline bağlı olarak gelişen Çağatayca vardır. Batıda ise Arapça
ve Farsçadan etkilenen Osmanlı Türkçesi ortaya çıkar.Çağatayca Orta Asya’da,
Osmanlı Türkçesi Anadolu’da zengin kütüphaneler oluşturur. Ancak Osmanlı
Türkçesi Arapça ve Farsçanın etkisi altında kalmıştır. “küneş/güneş” kelimesinin
yanına Arapçadan “şems”, Farsçadan “mihr” ve “hurşit” gelip oturur.
Böylece örneğin 50 bin kelimelik sözlük 150 bin kelimeye çıkar. Osmanlı Türkçesinin
zenginliği buradan gelir.
Yeni Türk Dili:XX. yüzyılın başlarından itibaren gelişen Türkçeye Yeni Türk Dili
denilebilir. Bu dönemde bütün Türk dünyasında Batılılaşma ile birlikte dilde ve
özellikle yazı dilinde büyük değişiklikler meydana gelmiştir.Tanzimat döneminden
itibaren (özellikle 1876’dan sonra) Türkçenin imla ve sözlük sorunlarına çözümler
aranmaya başladı. Aruzdan heceye dönüldü.
İkinci Meşrutiyet’ten (1908) sonra, Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve Ali Canip
Yöntem “Yeni Lisan” adlı makaleyle halkın anlayacağı yeni bir Türkçenin kapılarını
araladı. Dil sadeleştirildi.
****Ömer Seyfettin’in hikayeleri bu dilin kullanıldığı ilk metinlerdi.
****Millî edebiyat döneminde aynı anlayış sürdürüldü.
****1928’de gerçekleştirilen Harf İnkılâbının ardından Mustafa Kemal’in emriyle
“Türk Dili Tetkik Cemiyeti” (Türk Dil Kurumu) kuruldu.
****Türk dilinin gelişimi ve dünya dilleri arasındaki yeri araştırıldı.
****Kelime ve gramer çalışmaları yapıldı.
****Yabancı kelimelerin halk dilindeki karşılıkları derlendi.
****1930’lu yıllardan 70’li yıllara kadar dilde sadeleşme çalışmaları yoğun bir
biçimde devam etti.
****Bugün kullandığımız Türkçe, konuşma ve yazı dili arasında farkın kalmadığı
yalın, anlaşılır ve zengin bir bilim ve sanat dilidir.
UNITE 5=TURKCENN KIMLIK BILGILERI 2
Turkcenın Söz Varlıgı
Söz varlığı, sadece bir dilde birtakım seslerin bir araya gelmesiyle kurulmuş
simgeler, kodlar ya da göstergeler değil, aynı zamanda o dili konuşan insanların
kavramlar dünyası maddi ve manevi kültürünün yansıtıcısı, dünya görüşünün bir
kesiti olarak düşünülmelidir. Aksan’a göre bir dilin söz varlığı şunlardan oluşur:
Temel Söz Varlığı:En temel ihtiyaçları karşılayan kelimeler, başta organları olmak
üzere yemek, içmek, uyumak, gitmek, gelmek, almak, vermek gibi kavramlar;
akrabalık adları, sayılar ve maddi ve manevi kültür içine giren çeşitli kavramlar bu
başlık altında incelenir.
Örnegın; Dili mi paslı, boğazı mı kuru ne, sesi çıkmıyor bir türlü. Yaşadığımız
toprakların bu kanımızı uyuşturan büyüsünü tanımak için geçmişe gitmek gerekir.
Dayandığı kapı büyük bir takırtıyla açılırken, bir kâbustan uyanıyormuş gibi silkindi.
Yabancı Kelimeler:Her millet, ilişkide bulunduğu bir başka milletin dilinden
etkilenir. Ticaret, siyaset, kültür ve sanat ilişkileri hemen dile yansır. Bu bakımdan
dünyadaki her dil başka bir dilden kelimeler ihtiva eder.Bir yabancı dilden alınan
ögeleri iki başlıkta inceleyebiliriz:
a)Türkçenin ses kurallarına göre şekillenmiş olan yabancı kelimeler: Suat Yakup
Baydur’un “Dil ve Kültür” adlı eserinde şu cümleden hareketle Türkçeye giren kimi
kelimelerin nasıl Türkçeleştiği konusunu vurgular:
6
Örnegın; Anadolu’nun limanları, körfezleri, sınırları, iklimi, ayazmaları, kiliseleri,
panayırları, mandıraları, fındıkları, fesleğenleri, lahanaları ünlüdür.
**Baydur, kendi kurduğu bu on üç kelimeden oluşan cümlede “ünlüdür” dışındaki
bütün kelimelerin Yunanca olduğunu söyler.
NOT=•Anatoli Anadolu olmuş; limen, liman hâlini almış, korphos körfeze
dönüşmüş, sünoros yerini sınıra bırakmıştır.
•Klima, iklimle yer değiştirmiş,agiazma ayazmayı ve ek-klesia kiliseyi oluşmuştur.
***Bu gruba giren kelimeler ise Türkçenin ses kurallarına göre şekillenmeyen,
yabancılığı hemen belli olanlardır. Oksijen, lokomotif, kondüktör, enflasyon
kelimeleri bunlardandır.
***Türkçe akraba adları bakımından son derece zengin bir dildir. Örnegın; Amca,
dayı, Baldız, elti görümce, yenge, hala kızı, hala oğlu, teyze kızı, teyze oğlu, amca
kızı, amca oğlu vs.
DEYİMLER:Deyim, Türkçe Sözlük’te: “Genellikle gerçek anlamından az çok ayrı,
kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeği” olarak tarif edilir. Az sözle
çok şey ifade etmek maksadıyla kullanılan deyimler, Türkçenin ilk yazılı
metinlerinden beri sıklıkla kullanılagelmiş ve Türkçenin söz varlığı içinde önemli bir
yere sahip olmuştur. Genellikle atasözleriyle karıştırılan deyimler, oluşturulan
kelime grupları içindeki en az bir kelimenin gerçek anlamı dışında kullanılmasıyla
yeni bir anlamı karşılar. Anlatımı canlı ve etkili kılan, dildeki anlam inceliklerini
ifade etmek amacıyla kullanılan deyimler, yapı olarak, tek tek anlamları olan
sözlerden oluşmalarına rağmen, anlamlı parçalara ayrılamazlar. Deyimler, bir
milletin gelenek ve göreneklerini, inançlarını ve hayat felsefesini yansıtır. Örneğin
“ortadan kaybolmak” anlamında kullanılan “kırklara karışmak” deyiminde
inançlarımızın, tuz ekmek hakkı, sofrası açık, yüz görümlülüğü deyimlerinde ise
gelenek ve göreneklerimizin, hayat felsefemizin izleri vardır. “kazan kaldırmak”
deyimi, Yeniçeri isyanını, “ye kürküm ye” deyimi Nasrettin Hoca’yı hatırlatır.
ATASÖZLERİ:Bir toplumun bilgeliğini, tecrübelerini, dünya görüşünü ve anlatım
gücünü yansıtan atasözleri, yüzyıllar boyunca yaşayan sözlerdir. Deyimler kelime
ve kelime gruplarıyla ifade edilirken, atasözleri tam bir yargı bildirmek
durumundadır. Bu sebeple atasözlerinin deyimlerden farklı olarak bir hüküm
bildirmesi zorunluluğu vardır.”Kır atın yanında duran ya huyundan, ya suyundan”
atasözü eksiltili bir cümle olmasına rağmen, bir yargı bildirmektedir.
KALIPLAŞMIŞ SÖZLER: Türkçede kullanılan kalıplaşmış sözleri çeviri yoluyla
aktarılmıştır. Kanuni’ye ait olan “Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi”
mısraı, “Atı alan Üsküdarı geçti” ve “Vermeyince mabud, neylesin sultan Mahmud”
gibi sözler Türkçedeki kalıplaşmış sözlere örnek gösterilebilir.
TERİMLER:Bilim, sanat, meslek ve bir spor dalıyla ilgili kesin anlamı olan özel bir
kavramı gösteren gerçek anlamlı sözcüklere terim denir. Bilim dallarından sahne
sanatlarına, mimariden kuyumculuğa kadar uzanan bir terim söz varlığından söz
etmek mümkündür. Bir dilin terim dağarcığının gelişmesi, o ülkenin bilim, teknik,
sanat ve zanaat dallarının gelişmesine ve genişlemesine bağlıdır.
ÇEVİRİ KELİMELER: Farklı dillerin kelime ve kavram alışverişiyle ortaya çıkan bir söz
varlığıdır.
Tam çeviri (yüz suyu dökmek deyimi Farsça: âb-ı rûy-ı rihten ve âb-ı rûy’dan
çeviridir.)
Yarı çeviri (gam yemek deyimi yine Farsçadaki gam horden’den çeviridir.)
7
Bağımsız çeviri (Başyapıt kelimesi Fransızca chef d’oeuvre’den gelir.)
Anlamı etkilenenler olmak üzere dörde ayrılır. (Banka kelimesinin para dışında bir
anlamda kullanıldığı, göz bankası, organ bankası gibi kullanımlar bu gruba girer.)
DOLDURMA SÖZLER: Genellikle konuşma dilinde bir şeyi hatırlamak üzere zaman
kazanma, söyleneni pekiştirip kesinleştirme gibi amaçlarla, konuşan kimsenin
kullandığı, çoğu kez gereksiz olan kelimelere ve anlatım kalıplarına doldurma sözler
denir. Şey, tamam mı, sonracığıma, anladın mı, efendime söyleyeyim, var ya gibi
sözler bu başlık için örneklerden sadece bazılarıdır.
UNITE 6=TURKCENIN SES ÖZELLIKLERI
Ses nedır?=Dil bilgisine göre ses, ciğerlerden gelen havanın etkisiyle ses
organlarında oluşan ve yayılarak kulakla duyulabilen titreşimdir.
Ağız ve burun yoluyla çıkan ses ham sestir. Buna “seda” denir. “Seda” dil bilgisine
göre hiçbir şey ifade etmez. Yeni doğan çocuğun sesi böyledir.
Özellikleri: Seslerin tek başına anlamları yoktur, Sesler sadece kelime kurmada
görev alırlar.
Sesler kaynaşma ve birleşme yoluyla “ev” şeklinde örülürse, zihinler arasındaki gizli
antlaşmalar gereği bir anlam ifade ederler.
***Öyleyse ses, tek başına anlamı olmayan, ancak anlamlı ve görevli dil birlikleri
yapmaya yarayan dil malzemesidir.
Harf=Harfler, yazıda her ses için kabul edilen sembollerdir.Harf, sesin resmidir.
Bir dildeki seslerden söz ederken ” a, b, c, ç, d” harfleri demek yanlıştır.
TURKCENIN GENEL ÖZELLIKLERI
SOZCUKLERDE
1- Ünlü uyumu vardır.
2- Sözcük başında birden çok ünlü
bulunmaz.
3- Sözcüklerde birden çok ünlü yan yana gelmez.
4- Sözcük başında c, ğ, l, m, n, r, z ünsüzleri bulunmaz.
5- Çekim,
eklerle yapılır.
6- Ön ek değil, son ek kullanılır.
7- Soru ekle yapılır.
8- Bitişkendir.
ADLARDA
1- Belirlilik takısı yoktur. (Arapçadaki “el”, İngilizcedeki “the”, Almancadaki
“der/die/das”, Fransızcadaki “le/la” takıları gibi)
2- Cinslik (erillik/dişilik) yoktur. (Arapçadaki “Latif/Latife” gibi)
3- Çekim, iyelik ekleriyle yapılır.
4- Sıfatlar adlardan önce gelir.
5- Sıfatlardan sonra çokluk eki gelmez.
EYLEMLER
1- Çeşitleri boldur.
2- Ekleri boldur.
3- Yardımcı eylemler “i-”, “tur”, “ol-” biçimindedir.
4- “Malik olmak/sahip olmak” anlamında bir eylem yoktur.
5- Olumsuz hareket için “değil, yok” gibi özel eylemler vardır.
SES DİZİMİNDE
Belirtenler belirtilenlerden, nesneler eylemlerden, tamlayanlar tamlananlardan
önce gelir.
8
ÜNLÜLER: Ses yolundan serbest olarak çıkan seslerdir. Türkçede 8 ünlü vardır: a, e,
ı, i, o, ö, u, ü
Bu 8 ünlünün dördü kalın, dördü incedir. Ünlüyü çıkarırken ağzın aldığı biçime göre
adlandırma yapılır.
•Kalın ünlüler: a, ı, o, u
İnce ünlüler: e, i, ö, ü
•Düz ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
•Geniş ünlüler: a, e, o, ö
Dar ünlüler: ı, i, u, ü
Bu ünlülerden hiçbiri uzun değildir. Türkçede uzun ünlü yoktur. Örnegın; •“Kara”,
“okumak”, “sevgi”, “gönül”, “yazıt” kelimelerinde uzun ünlü yoktur.
Uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı kökenlidir.Örnegın; •“Adâlet, câhil, tarihî,
îmâ, minâre, umûmi, şâir, kâtip, hikâye, şehrâyîn, asûman, dilârâ, pâdişâh, mâ, âb,
âbırevân...” gibi.
Türkçede ünlüler belli kurallar içinde birbirlerine uyum gösterirler. Buna ünlü
uyumu denir.
SES UYUMLARI:Türkçe kelimeleri yabancı kelimelerden ayıran başlıca özelliklerden
birisi Ses Uyumlarıdır.
Ünlü Uyumları:Türkçede ünlüler:
Kal1nl1k-incelik
Düzlük-yuvarlakl1k bak1m1ndan uyum gösterirler.
Türkçe kelimelerde iki türlü ünlü uyumu görülür.
Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık incelik uyumu):Türkçe bir kelimenin ilk ünlüsü kalın ise
öteki ünlüler de kalındır. İlk ünlü ince ise diğer ünlüler de ince olur. Ancak “yor”,
“ken”, “leyin”, “ki”, “(m)trak”, “daş”, “taş” ekleri bu uyumun dışında kalır.
•Kalın: “altı-ncı, sıra-sı-n-dan, yaşa-ma-dığ-ı-nız
•İnce: “yedi-nci, bir-i-si-n-den, emek-li-lik
•Uyum dışı ekler: -yor (gel-i-yor), -ken (al-ır-ken), +leyin (sabah+leyin), +ki
(onun+ki), +(i)mtrak (yeşil+(i)mtrak, +daş (gönül+daş), +taş (meslek+taş)
Küçük Ünlü Uyumu:Türkçe bir kelimede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler
(a, e, ı, i) gelir. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelmez.
•A’dan sonra a, ı gelir: arsa-ya, arsa-yı..
•E’den sonra e, i gelir: ece-ye, ece-yi...
•I’dan sonra ı, a gelir: yazı-yı, yazı-ya...
•İ’den sonra i, e gelir: iş-i, iş-e...
Türkçe bir kelimede yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya dar yuvarlak ünlüler (u,
ü), ya da düz geniş ünlüler (a, e) gelir.
•O’dan sonra u, a gelir: Omuz, orta...
•Ö’den sonra ü, e gelir: Örtü, öte...
•U’dan sonra u, a gelir: uzun, uzak...
•Ü’den sonra ü, e gelir: üstün, ürkek...
***Türkçe birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.
ÜNSÜZLER:Ses yolunun daralması, kapanıp açılması ve ses organlarının birbirine
yaklaşıp uzaklaşması durumlarında çıkan seslerdir.
Türkçede 21 ünsüz vardır:
b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Bu ünsüzler dışında Anadolu ağızlarında harfle temsil edilmeyen bazı ünsüzler de
vardır:
9
ġ (gaye), ḥ ḫ (hırlama), ḳ (katil), ñ (deniz/beniz) gibi
Ünsüzler çıkış noktaları bakımından gruplara ayrılırlar.
Ünsüzlerin oluşum yerleri dudaktan gırtlağa, ağız ve boğaz yolunun çeşitli
noktalarında bulunur. Başta dil olmak üzere hareket edebilen organlar, birbirlerine
yaklaşır ya da temas ederler.
Ünsüzler önden arkaya doğru oluşum noktalarına göre şöyle sıralanır:
Dudak ünsüzleri: b, p, m
Diş-dudak ünsüzleri: f, v
Diş ünsüzleri: d, t, n, s, z
Damak-diş ünsüzleri: c, ç, j, ş
Ön damak ünsüzleri: g, k, l, r, y
Arka damak ünsüzleri: ğ
Gırtlak
ünsüzü: h
Oluşumlarında hava için geniş bir yol bulunan ünsüzler: l, m, n, r, y
Ünsüzler genizden çıkan (nazal) ünsüzler olarak da bir grup oluştururlar: m ve n
gibi.
Bu ünsüzlerin oluşumunda hava, geniz yolundan çıkar.
Diğer bütün ünsüzler, ağız ünsüzleridir.
ÜNSÜZ UYUMLARI
Ünlü-ünsüz uyumu:Türkçe sözcüklerde ince ve kalın şekilleri bulunan k, g, l
ünsüzleri ince ünlülerin yanında ince, kalın ünlülerin yanında kalın okunur.
ke, ki, kö, kü ka, kı, ko, ku
ge, gi, gö, gü ga, gı, go, gu
le, li, lö, lü la, lı, lo, lu
Ses olayları/Türkçenin Ses özellikleri:Türkçe sözcüklerin sonunda b, c, d ve g
ünsüzleri bulunmaz.Örnegın; •ab, ilac, bad...
Türkçe sözcükler bu ünsüzlerin patlamalı biçimleri olan p, ç, t, k ünsüzleriyle
biter.Örnegın; •dip, ağaç, yurt, çok... gibi
Arapça ve Farsçadan Türkçeye girmiş son sesi “b” olan sözcükler Türkçede “p” ile
yazılır.Örnegın; •kitab>kitap, harab>harap, sevab>sevap gibi.
Ünsüz değişmesi:Türkçede p, ç, t, k ünsüzleri, iki ünlü arasında b, c, d, ğ ünsüzlerine
dönüşür.Örnegın;dip>dibe,ağaç>ağacı, yurt>yurdumuz, sokak>sokağa...
Bazı tek heceli sözcükler bu kuralın istisnası durumundadır.Örnegın; •sap>sapı,
saç>saça, at>atı, ak>akı...
Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren bazı sözcüklerde de bu kuraldışılık
vardır:Örnegın;millet>milleti, hukuk>hukuka, inşaat>inşaatı..
Türkçede patlamalı ünsüzle biten sözcüğe getirilen eklerin ilk sesi de patlamalı
ünsüz olur:Örnegın;•ağaç+tan, kabak+çı, çalış+kan, sanat+tan...
Ek-kök uyumu:Türkçede ekler, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ünsüzlerin
uyumu bakımından köklere uyar:Örnegın; •çocuk>çocuğa, çocuğu, çocukluk •göz>
gözlük, gözlükçü, gözlükçülük •süt>sütçü, sütçülük, sütçülüğe •dur->durum,
durgun, durgunluk •sor->soru, sorun...
Ünlü farklılaşması: Fiil kök ve gövdeleri ünsüzle bitiyorsa, -(i)yor ekindeki “i” ünlüsü
ünlü uyumuna uyar.Örnegın; •gel-i-yor, al-ı-yor, sor-u-yor, gül-ü-yor... gibi.
*Türkçede c, ğ, l, m, n, r, z ünsüzleriyle sözcük başlamaz.Örnegın; •cesaret, lamba,
mektup, nefret, rakip, zafer...
*Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiş bazı sözcüklerin sonundaki d ünsüzü,
Türkiye Türkçesinde t’ye dönüşür.Örnegın; •derd>dert, merd>mert, ferd>fert...
gibi.
*Ağız ve şivelerde pek çok sözcük kısaltılarak, hece sayısı azaltılarak veya genişlikler
10
daraltılarak söylenir.Örnegın; •ufacık> ufak+cık’tan (k düşmüş) •küçücük>
küçük+cük (k düşmüş) •sütlaç>süt+lü aş’tan (ü düşmüş; ç, ş olmuş.)
*Türkçede konuşma sırasında vurgu nedeniyle ünlü düşmesi görülür.
*Türkçede orta hece vurgusuzdur.
*Vurgusuz orta hecenin ünlüsü düşer.Örnegın; •orada>orda, burada>burda,
şurada>şurda, nerede>nerde...
Ünlü Türemesi:Türkçeye Arapçadan ya da Batı dillerinden girmiş bazı sözcüklerin
ön ve iç seslerinde ses türemeleri görülür.
a) Ön seste ünlü türemesi: limon>ilimon, stop>istop, stepne>istepne...
b) İç seste ünlü türemesi: akl>akıl, asl>asıl, asr>asır, devr>devir...
c) İç seste ünsüz türemesi: fiat>fiyat, zaif>zayıf...
Türkçede sözcük başında iki ünsüz yan yana gelmez.
Batı dillerinden Türkçeye girmiş bu tür bazı sözcüklerin başında “i” ünlüsü türer:
*Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.Örnegın; •slav>İslav, skele>iskele...
*Yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı sözcüklerde iki ünlü arasına bir yardımcı
ünsüz girer. (saat, caiz, nail, fail istisna)Örnegın; •mai> mavi (v ünsüzü türemiş)
•faide> fayda (y ünsüzü türemiş) •gaib> kayıp (y ünsüzü türemiş) •fiat> fiyat (y
ünsüzü türemiş)....
Ses düşmesi:Türkçede iç seste bulunan bir ya da birkaç sesin düşmesine denir.
Ünlü düşmesi:Türkçe ya da Türkçeye ödünç girmiş sözcüklerin vurgusuz orta
hecelerindeki dar ünlülerin (ı, i, u, ü) düştüğü görülür:Örnegın; •gönül+ü> gönlü,
oğul+u> oğlu, beniz+i benzi, göğüs+ü>göğsü, kavuş-ak> kavşak, çevir-il-mek>
çevrilmek...
*Biri ünlü ile biten, diğeri ünlü ile başlayan iki sözcük birleşik sözcük oluştururken
ilk sözcüğün sonundaki ünlü ile ikinci sözcüğün başındaki ünlü birleşerek tek ünlü
hâline gelir. Bu fonetik olay, ünlü düşmesi olduğu gibi ünlü birleşmesi olarak da
adlandırılır.Örnegın; •ne+için> niçin, kahve+altı> kahvaltı, pazar+ertesi>pazartesi,
cuma+ertesi> cumartesi, sütlü+aş> sütlaç, bulama+aş> bulamaç
*Türkiye Türkçesine Arapçadan girmiş bazı ödünç sözcükler, ünlü ile başlayan ek
fiille birleştiklerinde, ikinci hecedeki ünlüleri düşer ve Arapçadaki asıl şekillerine
dönerler.Örnegın; •bahs > bahis > bahsetmek, keşf > keşif > keşfetmek, devr >
devir > devretmek, neşr > neşir > neşretmek, sabr > sabır > sabretmek, küfr > küfür
> küfretmek...
Ses Benzeşmesi:Türkçeye ödünç olarak girmiş sözcüklerdeki seslerin birbirine
benzetilmesi olayıdır.
Ünlü benzeşmesi:Türkçe ya da Türkçeye girmiş bazı sözcüklerdeki birinci ünlü, daha
sonra gelen ikinci ve üçüncü ünlüyü kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık, darlıkgenişlik bakımından kendine benzetir.Örnegın; •A-E’nin A-A olması: haste > hasta
•İ-Ü’nün Ü-Ü olması: içün > için •Ü-İ’nin Ü-Ü olması: müdir > müdür •A-A-İ’nin A-AI olması: kadaif > kadayıf •E-U’nun E-İ olması: zeytun > zeytin
Ünsüz benzeşmesi:Bir sözcük içinde bulunan ünsüzlerden birinin komşu ya da uzak
öteki ünsüze ton ve boğumlanma bakımından benzemesi olayıdır.
Ton bakımından benzeşme: •sabah+dan > sabah+tan, saat+cı > saat+çi, beş+de >
beş+te, yüzgeç + den > yüzgeç+ten
Boğumlanma bakımından benzeşme: •anbar > ambar , sünbül > sümbül, çenber >
çember, saklanbaç > saklambaç, pençşenbe > perşenbe > Perşembe
11
*Türkçede ünlü ile biten fiil kök ve gövdelerine şimdiki zaman eki getirildiğinde fiil
kök ve gövdesindeki “a” ve “e” ünlüleri “yor” ekinden sonra darlaşır ve ünlü
uyumlarına göre ı, i, u, ü’ye dönüşür.Örnegın; •yaşa- > yaşıyor (yaşa-yor değil) •ye> yi-yor (ye-yor değil) •bekle- > bekliyor (bekle-yor değil) •oyna- > oynuyor (oynayor değil) •öde- > ödüyor (öde-yor değil)
UNITE 7=HECE BILGISI,TURKCENIN YAPIM VE CEKIM EKLERI
Yapı Bilgisi: Kelimelerin yapısını, türeme yollarını ve çekim biçimlerini içeren bilgi.
Şekil Bilgisi (morfoloji): Kelime ve kelime çeşitlerinin köklerini, eklerini, bunların
yapısını ve görevini inceler.
Biçim Birimi (morfem): Kelimelere dil bilgisi bakımından biçim veren çoğu ek
hâlinde olan kelime parçalarını inceler.
Ek: Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve
kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek
denir.
Kök:Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına
kök denir.
Kelime kökü, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır.
“Okul” kelimesinin kökü, “oku-” fiilidir. Bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır.
Ancak “okul” ile “ok” arasında bir ilgi yoktur.
Kökler dilin ana malzemesi olup bilemediğimiz zamanlardan beri vardır. Sonradan
yapılmazlar. İhtiyaç duyduğumuz kelimeler bu köklerden faydalanılarak yapılır.
ıldaİsim Kökleri:Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere
denir. Dört çeşittir:
a) Varlık kökleri: Çöl, yol, sıra, ev...
b) Nitelik kökleri: İyi, güzel, kötü...
c) Duygu kökleri: Ah, vah, tüh, ey...
d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için...
İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle
kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur. Karınca, kelebek,
araba... gibi
İsim kökü içine “yansıma kök” dediğimiz doğa ses ve görüntülerinden esinlenerek
yapılmış kökler de girer.Örnegın; •fış – kır- •miyav-la- •çıt-ırtı •fıs- ıldaFiil Kökleri:İş, oluş, hareket ve durum bildiren köklere fiil kökleri denir.
gel-, otur-, ver-... gibi.
Dilimizde hem fiil hem isim kökü olarak kullandığımız kelimeler de vardır. Bunlara
“ortak kök” denir.
Bu kelimeler tek anlam taşımalarına rağmen diğer köklerin tersine hem isim hem
fiil eklerini alabilirler.
Bu kökleri sesteş (eş sesli) kelimelerle karıştırmamak gerekir. Sesteş kelimeler, iki
ayrı kelimedir, ortak kök ise tek bir anlamı olan, kullanıldığı yere göre fiil ya da isim
olan kelimedir.
Gövde:Bir dilde bulunan isim ve fiil kökleri varlıkların, kavramların, hareketlerin
teker teker karşılığını verecek kadar çok değildir. Gerekli olan kelimeler bu köklere
yapım ekleri getirilerek sağlanır. Bu yolla yapılmış kelimelere gövde denir.
NOT=Bir kelimenin gövde olabilmesi için en az bir yapım eki alması gerekir.
12
Gövde:Bir dilde bulunan isim ve fiil kökleri varlıkların, kavramların, hareketlerin
teker teker karşılığını verecek kadar çok değildir. Gerekli olan kelimeler bu köklere
yapım ekleri getirilerek sağlanır. Bu yolla yapılmış kelimelere gövde denir.
Bir kelimenin gövde olabilmesi için en az bir yapım eki alması gerekir.
Kelime Çeşitleri:Kelimelerin anlam ilgilerine, aldıkları çekim eklerine ve cümledeki
görevlerine göre ayrıldıkları sınıflara kelime türleri (çeşitleri) denir.
Kök bakımından Türkçede iki çeşit kelime vardır: İsim ve fiil.
İsimler, cümlede üstlendikleri göreve göre alt başlıklara (türlere) ayrılırlar: "isim,
sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem" gibi.
**İsim kökleri, varlık ve kavramları karşılarken, fiil kökleri, kılışları, durumları ve
oluşları karşılar.
Tür ve Görev Bakımından Kelimeler
İsim Soylu Kelimeler:Tam anlamı olanlar ve tam anlamı olmayanlar dıye 2ye ayrılır.
Tam anlamı olanlar:tek basına görev üstlenenler ve başka kelımelerle bırlıkte görev
üstlenenler dıye 2ye ayrılır.
Tam anlamı olmayanlar:Edat,Bağlaç,Ünlem
Tek basına görev üstlenenler:İsim,Zamir
Başka kelımelerle bırlıkte görev üstlenenler:Sıfat,Zarf
Fiil Soylu Kelimeler:Fiil ve Fiilimsiler dıye 2ye ayrılır.
Fiilimsiler:İsim-fiil,Sıfat-fiil,Zarf-fiil
*** Türkçe de dokuz çeşit kelime vardır. Bunlardan yedisi isim soylu, ikisi fiil
soyludur.
İsimler (Adlar):Canlı cansız bütün varlıkları, kavramları, hatta fiilleri de karşılayan,
onları anmaya, tanımaya, birbirinden ayırmaya yarayan kelimelere isim (ad)
denir:Örnegın; •ağaç, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidiş, dönüş vb. İsimler çeşitli
yönlerden sınıflara ayrılır:
Varlıklara Verilişlerine Göre:İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri
olup olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram eşsiz ve benzersizse özel
isim; aynısından birden fazla bulunuyorsa cins isim denir. O hâlde:
 Özel İsim: Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları
karşılayan kelimelere denir. Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her
kelime ve onları niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük
harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler.Örnegın; •Yavuz, Kayseri, Ulu
Cami, Hatice, Türkçe, Türk Dil Kurumu, İslamiyet, Türkiye, Asya, Uludağ,
Venüs, Yaprak Dökümü, Karabaş...
 Cins İsmi: Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir.Dilin temel
kavramları cins (tür) isimleridir.Örnegın; •taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi,
yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza... •el,
anne, kaşık, kedi, fındık, öğretmenlik, ceket, ekmek, su, beş yüz, kırmızı,
13
büyük, saat, kim...
** Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:Örnegın; •tırmık: Bir ziraat
aleti. •Tırmık: Bir kedinin özel adı •ozan: Şair •Ozan: Erkek ismi
Maddelerine Göre İsimler:İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından
herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.
 Somut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz,
kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Somut varlıkları
karşılayan isimlerdir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen,
hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları
karşılarlar.Örnegın; •su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi,
duman, koku
 Soyut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde
bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha,
sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.Örnegın;
•sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan...
Varlıkların Sayılarına Göre İsimler:a) Tekil isim: Tek varlığı belirten ve karşılayan,
yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. Kendi, ben, çocuk, kalem,
defter...
 Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi, biçimce
çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de
anlatabilir.Örnegın; İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar)
•Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek)
** Bu durumda da tekil sayılır.
 Çoğul isim: Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki
almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır.Şekil yönüyle çoğul olmadığı,
çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır.Örnegın;
•onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler,
arılar...
** Aşağıdaki cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde
anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir.
•Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak. •Asker, sınırları bekliyor. •Genç yaşta
saçı dökülmüş.
Yapılarına Göre İsimler:İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp
almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
a)Basit İsim: Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim
eki almış hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara
yapım ekleri getirilir.Örnegın; •İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u),
çiçek(ler), dağ(dan)...
b) Türemiş isim: İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım
ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.
0simden türeyenler: Kitapçı, tuzluk, insanlık, Türklük, çocukluk, Müslümanlık,
14
kulluk, bilgelik, bayramlık, kışlık, iyilik, öğretmenlik, demircilik, rehberlik...
Yans1malardan türeyenler: Çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı,
patır-tı
Fiilden türeyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...
başlama, okuma, nakletme, danışma, sevme, inanma...
c)Birleşik İsim: Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı
veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil
bakımından yeni isimlerdir.
Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır:
1- Anlam kayması yoluyla
2- Ses kaynaşması yoluyla
kayması yoluyla
3- Kelime sınıfı
1:Anlam kayması yoluyla:Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı
(genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar: Hanımeli, aslanağzı,
suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı...
0kincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar: Adamotu, yayın
balığı, ince hastalık...
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder: Karatavuk, yer elması, karafatma...
2:Ses kaynaşması yoluyla: Cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörotu, peki...
3:Kelime sınıfı kayması yoluyla: Kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu,
hünkârbeğendi, albastı, gecekondu... örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı...
Ekler:Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Türkçede değişmez kökler, onlardan
türetilen gövdeler ile kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır.
Dilimizi kullanışlı hâle getiren; aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade edilmesini,
kelime hazinesinin genişlemesini sağlayan eklerdir.
Kelimelere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni kelimeler türetilirken
öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir.
Ekler kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılır. Yalnız, “mi” soru eki her zaman
ayrı yazılır; “ek-fiil”in kendisi, yani “i-(mek)” de ayrı ya da bitişik yazılabilir. Zaten
ek-fiil bitişik yazıldığında düşer, sadece zaman eki kalır: mi: Gelmedi mi? ,i-(mek):
Gelecek idi, gelecekti
EKLER
ÇEKİM EKLERİ
YAPIM EKLERİ
İSİM ÇEKİM EKLERİ
1. ÇOĞUL EKLERİ
1.İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
2. HÂL EKLERİ
2.İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
3. İYELİK EKLERİ
3.FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
4. İLGİ EKLERİ
4.FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
5. EK EYLEM EKLERİ
FİİL ÇEKİM EKLERİ
15
1. ZAMAN EKLERİ
2. DİLEK EKLERİ
3. ŞAHIS
İsim Çekim Ekleri
 Çokluk Ekleri: İsmin teklik şekline çokluk eki (-lar/-ler) getirilmek suretiyle
bir şeyin birden fazla olduğunu gösteren eklerdir. Ağaçlar, kitaplar, bulutlar
gibi.
 2- İyelik Ekleri: Aitlik bildiren eklerdir. Türkçedeki iyelik ekleri şunlardır:
Teklik
1. şahıs ekleri: m (evim,
arabam, arkadaşım)
2. şahıs ekleri: n (evin, araban, arkadaşın)
3. şahıs ekleri: -ı, -i, -u, -ü (evi, arabası, arkadaşı, topu)
Çokluk
1. şahıs : +mız, +miz, +muz,
+müz (evimiz, arabamız,
arkadaşımız)
2. şahıs: +nız, + niz, +nuz, +nüz (eviniz, arabanız, arkadaşınız)
3. şahıs: +ları, +leri (evleri, arabaları, arkadaşları)
Hâl Ekleri: Sözcüğün görevini belirleyen eklerdir. Özellikle “cümlenin
ögelerini” belirlemede etkili olmaktadırlar.
İsim beş hâlde bulunabilir. Bu hâllerden “yalın hâl”in eki yoktur. Sözcük hâl eki
almamışsa yalın hâlde bulunur. İyelik veya çoğul eki alması yalınlığı etkilemez.İsmin
hâlleri şunlardır:
a) Yalın hâl: İsimlerin teklik, çokluk ve iyelik şekillerine denir: kitap, kalem, defter
(teklik yalın hâl); kitaplar, kalemler, defterler (çokluk yalın hâl); kitaplarım,
kalemlerim, defterlerim (iyelik yalın hâldir
b) Yönelme hâli (-e/-a): ev-e, ayağ-ı, el-i
c) Bulunma hâli (-de/-da): ev-de, ayak-ta, el-de
d) Ayrılma hâli (-den/-dan): ev-den, ayak-tan, el-den
e) Vasıta hâli (-ın/-in): yazın, kışın, güzün
f) Eşitlik hâli (-ce/-ca, çe/-ça); bence, insanca, kadınca.
g) Yön gösterme hâli (-r, ra/-re, -arı/-eri): taşra, üzre, il-eri, dış-arı.
4- Soru Eki (mı/mi; -mu/-mü): İsimlere getirilen bir çekim ekidir. İyi mi, hoş mu, dolu
mu, boş mu, küçük mü, büyük mü gibi.
Yapım Ekleri
İsimden İsim Yapan Ekler
İsim köklerine getirilen eklerle yeni isimler yaparlar.
1- –ca/-ce, -ça/-çe :
Gibilik, kadarlık, görelik bildiren bir ektir. (bence, insanca, onca, yiğitçe, irice,
16
hunharca, bunca, doğruca)
Bu ekin sonuna ne eki ge rildi inde kuvvetlendirme bildirir. (iyicene, bolcana,
usulcana, güzelcene)
Yer adlar1 yapar. (Yenice, Kal1nca, Çaml1ca, Derince, Kumluca)
Birle_ik isimlerden s1fat yapar. Bunlar genellikle yer ve _ah1s adlar1d1r. (Akça
a aç, k1z1lca böcek, alacahöyük, Akçakoca, Akçadağ, Sarıca Halil, Karaca su, Karaca
hisar, Kızılca hamam)
0sim yapar. (akça, alaca, karaca, delice, 1l1ca, kapl1ca, kokarca)
Dil isimleri yapar. (Türkçe, 0ngilizce, 0spanyolca&)
2- –cak/-cek, -çak/-çek: Küçültme, sevgi ve acıma bildiren bir ektir. Yavrucak,
büyücek, çabucak, evcek, yumurcak (yumru+cak)
3- –cı/-ci, -cu/-cü: Türkçede çok kullanılan eklerden biridir.
Meslek isimleri yapar. (sütçü, do ramac1, denizci, ik satç1&) 0lgi isimleri
yapar. (yolcu, birac1, davac1, yaylac1)
Al1_kanl1k ve davran1_ ile taraftar bildiren isimler yapar. (Yalanc1, _akac1,
ni_anc1, tatl1c1, hürriyetçi, milliyetçi, ayr1l1kç1, kaderci&)
Yer
isimleri yapar. (Cebeci, Ayranc1, Bostanc1&)
4- –cık/-cik, -cuk/-cük: Küçültme, sevgi ve acıma bildirir: yer, şahıs ve hastalık
isimleri yapar. (Evcik, kısacık, zavallıcık, kuzucuk, küçücük)
Çe_itli bitki, hayvan, organ, alet isimleri yapar. (Gelincik, tomurcuk, elmac1k,
bademcik, kulakç1k, maymuncuk, da arc1k, dipçik)
Hastal1k isimleri yapar. (Y1lanc1k, k1zam1kç1k, arpac1k)
^ah1s ve lakap isimleri yapar. (Ay_ecik, Osmanc1k, Kuzguncuk, Ovac1k)
Yer isimleri yapar. (Ç1narc1k, Kuzguncuk, Ovac1k)
5- –cıl/-cil, -cul/-cül: Sonuna geldiği ismin ifade ettiği şeyi seven anlamını veren bir
ektir.
Bencil, evcil, insancıl
6- –daş/-taş: Beraberlik ve ortaklık bildiren bir ektir.
Yandaş, yoldaş, arkadaş, dindaş, vatandaş, sırdaş, yurttaş
7- –de: Bulunma hâlinin kalıplaşmasıyla meydana gelen bir ektir. Gözde, gün-de-lik
8- –lak/-lek: Yer isimleri ve aşağılayıcı manada insan tiplerini belirten isimler yapar.
Kışlak, otlak, yaylak, ötlek, dişlek, dazlak, hortlak
9- –lı/-li, -lu/-lü :İsimlere ve sıfatlara gelerek “sahip olma” manasını veren sıfatlar
yapar. Güçlü, tatlı, yaşlı, kıllı, bilgili,
Yer ve _ah1s bildiren isimlere gelerek mensubiyet bildirir. Erzurumlu, Ispartal1,
Karsl1
Mensubiyet bildiren yer isimleri yapar. Dudullu, Salihli, Erdemli
17
Ve, birlikte
manasına gelen ikilemeler yapar. İrili ufaklı, geceli gündüzlü, oğullu kızlı, analı
babalı
10- –lık/-lik, -luk/-lük: Türkçede en yaygın kullanılan eklerden biridir.
İsimlere gelerek, içinlik ve aitlik bildiren sıfatlar yapar: Bulgurluk buğday, çiğ
köftelik et, yazlık ev, kışlık çorap
çin manasına gelen alet isimleri yapar. Ağızlık, başlık, gecelik, gözlük vs.
0çin anlam1na gelen tekil isimler yapar: Hediyelik, arpal1k, harçl1k, y1ll1k.
0çin anlam1na gelen mekân isimleri yapar: Odunluk, kömürlük, yemlik, samanl1k
Önüne geldi i isme, çokluk manas1 veren bir ek r: A açl1k, kavakl1k, çaml1k,
ormanl1k
S1fatlara gelerek, soyut isimler yapar: Güzellik, çirkinlik, ya_l1l1k, cimrilik
Hâl isimleri yapar: Arkada_l1k, yi itlik, gençlik
Meslek isimleri yapar: Ö retmenlik, hem_irelik, i_çilik, halkç1l1k
Rütbe ve makam isimleri yapar: Kaymakaml1k, valilik, pa_al1k
11- –msar/-mser: Türkçede sıfat yapan bir ektir: İyimser, kötümser, karamsar
12- –msı/-msi: Sıfatlara gelir ve benzerlik bildirir. Acımsı, delimsi, kırmızımsı,
kubbemsi
13- –sız/-siz, -suz/-süz: -lı/-li ekinin zıddı anlam veren, zarf, sıfat, isim yapan bir
ektir. Ölçüsüz, çocuksuz, cansız, soysuz, dinsiz
İsimden Fiil Yapan Ekler:İsimlerin üzerine gelerek fiil görevinde kullanılmalarını
sağlayan eklerdir. Bu eklerden bazıları:
1- –kır-/-kir-: Tabiat taklidi (yansıma) seslerden fiil yapan bir ektir. Haykır-, fışkır-,
püskür, hıçkır2- –l-: Sıfatlara gelen bir ektir. –al/-el ekiyle aynı fonksiyona sahiptir. Eğril-, -doğrul,
sivril-, kısal-, küçül-, alçal-, ufal- vb.
3- –la-/-le-: İsimlerin sonuna gelerek geçişli ve geçişsiz fiiller yapan bir ektir: başla-,
taşla, kışla-, fırınla-, horla-, gözle-, avla-, serinle-, gizle4- –msa-/-mse-: Öyle kabul etmek anlamına gelen fiiller üreten bir ektir: azımsa-,
küçümse-,gülümse- vb.
5- –sa-/-se-: Türkçede isteme, arzulama, kabul etme anlamlarına gelen fiiller yapar:
kutsa-, susa-, mühimse-, garipse-, umursa- vb.
Fiilden İsim Yapan Ekler:
1- –a/-e: Türkçede kimi kelimelere gelerek yapım eki olan bu ek, zarf fiiller yapar.
Yara, öte, erte, sapa vb.
2- –acak/-ecek:Türkçede zarf fiiller yapan bu ek isimler yapar. Yiyecek, içecek,
alacak,verecek vb.
18
3- –ağan/-eğen: Bir işi çok yapma ve bunu alışkanlık hâline getirmeyi bildiren bir
ektir:yatağan, keseğen, küseğen vb.
4- –ak/-ek:Karakter, yer, alet ve organ isimleri yapan oldukça işlek bir ektir:
atak,barınak, kesek, ürkek, kavşak
5- –alak/-elek: asalak, çökelek, yatalak
6- –anak/-enek:gelenek, görenek, sağanak, yığınak vb.
7- –arı/-eri: uçarı, göçeri
8- –ası/-esi: geberesi, giyesi, kör olası. Göresi(m geldi)
9- –baç/-beç: saklambaç, dolambaç
10- –ce: dinlence, eğlence, düşünce
11- –dık/-dik, -duk/-dük, -tık/-tik, -tuk/-tük: bildik, tanıdık
12- –ga/-ge: bilge, dalga, kavurga, süpürge
13- –gaç/-geç: süzgeç, yüzgeç, kıskaç
14- –gan/-gen, -kan/-ken: çalışkan, alıngan, ısırgan, çekingen, kaygan
15- –gı/-gi, -gu/-gü, -kı/-ki, -ku/-kü: burgu, baskı, sargı, vergi, sevgi, bilgi, görgü,
kaygı
16- –gıç/-giç, -guç/-güç: başlangıç, bilgiç, örgüç, sorguç
17- –gın/-gin, -gun/-gün, -kın/-kin, -kun/-kün: gergin, yetişkin, kırgın, coşkun, üzgün
18- –ıcı/-ici: dilenci, dikici, okuyucu, aldatıcı, bölücü
19- –k: açık, alık, delik, kapak, ıslak, tarak, karışık
20- –m: doğum, ölüm, yudum, kurum, dönüm, yapım, salkım, sunum, giyim (bir
kerelik, bir ölçülük anlamları verir.)
21- –ma/-me: basma, çelme, dolma, sürme, inme, okuma, kavurma
22- –maca/-mece: bilmece, bulmaca, aldatmaca, atmaca
23- –maç/-meç:yırtmaç, bulamaç
24- –mak/-mek: çakmak, ekmek, tokmak, yemek
25- –maz/-mez: görünmez, düşmez, kalkmaz, tükenmez
Fiilden Fiil Yapan Ekler:
1- –der/-dar-, -ter/-tar-: aktar-, gönder-, kaytar2- –dır-/-dir-, -tır/-tir-, -dur/-dür-, -tur-/-tür-: aldır-, ezdir-, söndür-, uydur-, yüzdür-,
bastır19
3- –ele-/-ala: eşele, silkele
4- –k-: kanık-, burk-, kalk-, silk5- –l-: kırıl-, çakıl-, örül-, vurul-, çakıl-, deşil6- –n-: bakın-, boşan-, bulun-, övün-, paslan-, savur7- –r-, -er-/-ar-: aşır-, gider-, kaçır-, savur8- –ş-: bakış-, çalış-, öpüş-, sürtüş-, tartış9- –t-: parlat-, ürküt-, inlet-, fırlat-, başlatUNITE 8=KELIMEDE ANLAM
Gerçek Anlam (Temel Anlam):Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek
anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı,
herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna "temel anlam" da denir.
Örnegın; •Sıcak hava bütün çamaşırları kurutmuştu. •Sırtında eski bir ceket
vardı.
Yan Anlam:Kelimenin temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan
değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak
gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı
oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik
ilgisi etkili olmaktadır.Örnegın; •Masanın gözündeki kağıtları alıp bana getirdi.
Basıt ornekler:sehpanın bacağı,uçağın kanadı,kapının kolu,masanın gozu,arabanın
burnu…
**Bir sözcüğün birden fazla yan anlamı olabilir. Temel anlamla ilişkili olduğundan
bazı kavramların "kalıcı adı" da olabilir.Ornegın; •Ceketin kolu çok uzun olmuş.
•Yol dağın ardında iki kola ayrılıyordu. •Sarmaşığın kalınca bir kolu pencereye
doğru uzanmıştı. •Sağdaki kolu çekersen asansör çalışır.
"Kol" sözcüğü, bu cümlelerde ilk anlamı ile ilişkilendirilerek kullanılmıştır. Böylece
farklı anlamlar kazanmıştır.
Eline biraz para sıkıştırıp dediklerini yapmasını istedi. (Yan anlamdır. Gerçek
"sıkıştırma" durumuyla ilgi devam ediyor.)
Mecaz Anlam:Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı
yeni anlama mecaz anlam denir.Örnegın; •Artık senin için yanmayacağım. •Bana
soğuk davranmasına bir anlam veremedim.
ORNEKLER
Temel Anlam: •Kuru bir bez alıp camları sildi. •Gördüler ki evin içi boş. Hemen
dışarı çıktılar. •Beraber gittikleri yer arkadaydı.
Yan Anlam: •Karşımızda kuru tepeler vardı. •İş yerinde boş kadro yokmuş.
•Masalın arkası yarın, deyip odadan çıktı.
Mecaz Anlam: •Kuru, zevksiz bir hayatı vardı. •Böyle boş insanlarla muhatap
olunmaz. •Buradan çıkman için arkan kuvvetli olmalı.
Deyimler: en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan
mecazlı sözlerdir. Deyimler kurulurken kelimelerden biri veya her ikisi anlam
kaybına uğrar.Örnegın; •Güzel sözler söyleyerek babasının gönlünü aldı.
20
•Toplumdaki bazı insanlar yeniliklere karşı ayak diriyordu. •Senin yaptığın pire için
yorgan yakmak.
Deyimlerin Özellikleri
1:Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez,herhangi biri
atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz. Mesela;Ocağına incir ağacı dikmek"
yerine "Ocağına çam ağacı dikmek" denilemez…
2:Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar.Örngın; “Çam
sakızı çoban armağanı”, “dili çözül-”, “dilinde tüy bit-”, “dilini yut-”,”ecel beşiği”
(tehlikeli yer, araba vs )
3:Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.
• Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar: •ağzı açık, kulağı delik, ağzı sıkı, eli
maşalı, yerden göğe kadar, ele güne karşı, eli uzun, kaşla göz arasında..
Ya da cümle _eklinde olurlar ki bunlar1n bir k1sm1 gerçek olaylara ya da
öykücüklere dayan1r. •Ağzından yel alsın. •Yaya kaldın tatar ağası. •Çuhasını
giymedikse kenarını kuşandık. •Yorgan gitti, kavga bitti.
4:Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam
kazanmışlardır. Örnegın;Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak,
devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, ne şiş yansın ne kebap…
**Bazı deyimler de isekelimeler gerçek anlamlarından uzaklaşmamışlardır: Çoğu
gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana..
Terim Anlam:Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan
kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır.
“Yüklem, özne, kök, zarf”, dil bilgisi terimleri; “üçgen, daire, çap”, kelimeleri de
geometri terimleridir.
Örnegın; •Ölçü, uyak, yarım uyak, seci, aliterasyon... (Edebiyat terimleri) •Üçgen,
açı, yükseklik, açıortay, kenarortay...(Geometri terimleri) •Tuş, boyunduruk,
kurtkapanı... (Güreş terimleri)
**Günlük kullandığımız kelimelere yeni anlamlar yükleyerek terimler
oluşturulabilir.Örnegın; •Kızılırmak üzerindeki eski köprü yıkıldı. (gerçek anlam)
•Gelişen teknoloji ile dişçilikte köprü yöntemleri geliştirildi. (terim)
Soyut Anlam:Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan,
varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut
kelimeler denir. Örnegın; •Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik,
bilgi, tasa, özgürlük, aşk, sevinç, mutluluk, üzüntü…
Somut Anlam:Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve
varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir.Örnegın; •Kitap, taş, masa,
yeşil, soğuk, yol, öksürmek...
**Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir. Örnegın;
•Hikâyelerinde kuru bir anlatım göze çarpıyor.
Somutlaştırma : Soyut kavramları anlaşılır duruma getirmek için somut anlamlı
sözcüklerden yararlanılır. Buna somutlaştırma denir. Yani soyut bir kavramın
somut bir sözcükle anlatılmasıdır. Benzetmeler ve aktarmalar somutlaştırmanın
önemli bir aracıdır.Örnegın; •Bütün işlerde onun parmağı vardı. ("Bir işe karışmak"
soyuttur, yerine somut sözcükle (parmak) anlatılmıştır.)
•Toplantıda kafası kazan olmuş. ("Rahatsızlık duyma" soyut durumu
somutlaştırılmıştır.)
21
KELIMELER ARASINDA ANLAM İLİŞKİLERİ
Eş Anlamlı Kelimeler:Yazılış ve okunuş bakımından farklı, anlamca aynı olan
kelimelerdir. Bu tür kelimeler, deyimler gibi kalıplaşmış sözler dışında, birbirlerinin
yerini tutabilir.Örnegın; •kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyetuygarlık,imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem..
***Sözcüklerin eş anlamlı sayılabilmesi için birbirlerinin yerlerinde kullanılabilmesi
gerekir. Cümledeki kullanıma, sözcüğün kazandığı anlama göre karar verilir. Yani eş
anlamlı bilinen iki sözcük, kullanıma göre, her yerde birbirinin yerini
tutmaz.Örnegın; •Yamaçta ak badanalı evler ışıldıyordu. •Alnımız ak, başımız diktir.
•Yumurta akı, protein yönünden zengindir.
“Ak” kelimesi birinci cümlede temel anlamdadır, yerine "beyaz" kelimesi
kullanılabilir. Ancak ikinci cümledeki mecaz, üçüncü cümlede kalıplaşmış bir kelime
olarak kullanılmıştır.
Sesteş Kelimeler :Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan
kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler. Şiirde
cinas olarak kullanılabilir ve cinaslı kafiye yapabilirler.Örnegın; •Hafta sonu kır
partisi yapalım. •Bahçedeki bütün odunları kır. •Adamın kır saçları oldukça
düzgündü.
Zıt Anlamlı Kelimeler:Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.Örnegın; •Siyahbeyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek.
***Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin
olumsuzu o eylemin karşıtı sayılmaz. •“Sevinmek” karşıtı sevinmemek değil,
“üzülmek”tir.Örnegın; •“Doğru” kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede “eğri”
olurken, diğerinde “yanlış” olabilir. Buraya çakacağımız çıtanın cetvel gibi doğru
olması gerekir. Doğru düşünce, eninde sonunda değerini bulur. Doğru söyle,
koyunlara ne oldu? •"Doğru" sözcüğünün zıt anlamı, birinci cümlede "eğri", ikinci
cümlede "yanlış", üçüncü cümlede ise "yalan"dır.
***Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir.
UNITE 9=KALIPLASMIS IFADELER
Her dilde anlatımı zenginleştirmek, kolaylaştırmak ve akıcı hâle getirmek için
kullanılan birtakım kalıplaşmış yapılar bulunmaktadır. Dildeki kalıplaşmış bu
yapılardan özellikle anlatımın daha kolay yapılması hususunda faydalanılmaktadır.
Atasözleri, deyimler ve ikilemeler bu bağlamda değerlendirilebilecek kalıplaşmış
ifadelerdir.
Atasözleri:Atasözü, anonim karakter taşıyan, atalardan kaldığı kabul edilen ve
toplumun yüz yıllar boyunca geçirdiği denemelerden, ortak düşünce, tutum ve
davranışlarıyla dünya görüşünden oluşan, genel kural niteliğindeki kısa, özlü,
kalıplaşmış söz olarak tanımlanmaktadır. Atasözlerinin özelliklerini sıralayacak
olursak:
1:Atasözlerinin ilk söyleyeni bilinmemektedir ve onu oluşturan topluma aittir.
Atasözleri nesilden nesile aktarılan dil varlıklarıdır.Ör: •Keskin sirke küpüne zarar.
•Borç yiğidin kamçısıdır.
2: Atasözleri toplumun ortak düşünce, tutum ve davranışlarından
kaynaklanmaktadır. Bir kelime grubunun atasözü olabilmesi için ona kaynaklık
eden dili konuşan ulusun ortak değer yargılarını taşıması gerekir. Ör: •Dost ile ye,
iç; alışveriş etme. •Emanete hıyanet olmaz.
3: Atasözleri genel kural niteliğinde olup kalıplaşmış, kısa ve özlü
22
olmalıdır.Atasözlerinde bir kelimenin yer değiştirmesi veya herhangi bir kelimenin
eş anlamlısının kullanılması mümkün değildir.Ör: •Bağa bak üzüm olsun, yemeye
yüzün olsun. ("Bağa bakmazsan, üzüm yemeye yüzün olmaz." ( Şeklinde söylersek
atasözü özelliği kaybolur, sıradan bir cümle olarak kalır.)
4:Ayrıca atasözleri bir hayat tecrübesinin sonucunda oluşmalıdır. Atasözlerinde
genel bir deneyim anlatıldığı ya da bir öğüt verildiği için, yüklemler genellikle geniş
zamanın ya da emir kipinin olumlu-olumsuz biçimlerindedir.Ör: •Ağaç yaşken eğilir.
• Düşenin dostu olmaz.
5: Atasözlerinde sözcükler genellikle mecaz anlamlar yüklenerek
kullanılır.Atasözünü anlamak ve açıklamak bu mecazların doğru yorumlanmasına
bağlıdır.
Ancak, mecaza da yanmayan atasözlerimiz de çoktur.
Mecazlı atasözleri: •Bir elin nesi var iki elin sesi var. •Can boğazdan gelir. •Balık
baştan kokar. •Kaynayan kazan kapak tutmaz. •Bir çiçekle yaz olmaz.
Mecazsız atasözleri: •Dost ile ye iç alışveriş etme” •Bugünkü işini yarına bırakma.”
•Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır.” •Emanete hıyanet olmaz.
6:Atasözlerinin çoğu bir ya da iki tümceyle kurulmuştur. Daha uzun olanları
azdır.Atasözlerinin biçim özellikleri ise şu şekilde gruplandırılabilir:
a)Ses yinelemelerine yer verenler: Bazı atasözlerinde ses tekrarları yapılarak ahenk
sağlanır.Ör: •“Bol bol yiyen, bel bel bakar.” Burada özellikle “b” ve “l” sesleri tekrar
edilerek anlatıma ahenk katılmıştır.
b) Ölçülü-kafiyeli (uyaklı) söylenenler: Atasözleri özellikle kalıcılığı artırmak ve
söyleyişi kolaylaştırmak maksadı ile şiire benzer bir biçimde söylenmiştir.Ör: •“At
ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır” atasözünde her bir ifade grubu alt alta
yazıldığında 7’li hece ölçüsünün kullanıldığı görülecektir. Ayrıca “–an” sesleri tam
kafiye “kalır” kelimesi ise redif olarak kullanılmıştır.
c)Karşılıklı konuşma biçimindekiler: Bazı atasözlerinde karşılıklı konuşma yöntemi
kullanılarak anlatım etkili hâle getirilmiştir. Ör: •“- Saçım ak mı kara mı? – Önüne
düşünce görürsün.”
d)Öykülemeye başvuranlar: Atasözlerinde bir olay anlatır tarzda öykülemeye
başvuranlar da bulunmaktadır.Ör: •“Deveye boynun eğri demişler; nerem doğru ki
demiş.” •“Arsızın yüzüne tükürmüşler; yağmur yağıyor demiş.”
e) Eksiltili cümle biçimindekiler: Anlatımın bir eylemle tamamlanmadığı atasözleri
bu gruba girmektedir.Ör: •Harman yel ile, düğün el ile.
DİPNOT=ARKADASLAR SIRADAKI KONU DEYIMLER AMA BEN GECEN UNITEDE
DEYIMLERI OZETLEDIM SIMDI TEKRAR OZETLEMIYIM AYNI SEYLER NASILSA BUNU
DA BELIRTIYIM
İkilemeler:İkileme aynı, yakın ya da zıt anlamlı iki veya daha çok kelimenin bir tek
kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi ve birlikte kullanılmasıdır:
“teker teker”, “düşe kalka”, “düğün dernek” vb. İkilemelerin en önemli özelliği
anlatımı kuvvetlendirmesi ve etkili hâle getirmesidir.Ör: •“Ağır ağır çıkacaksın bu
merdivenlerden”(Ahmet Haşim-Merdiven) •“Türkülerde tüter dağ dağ, yayla yayla
.
Cümleye Kattığı Anlamlara Göre İkilemeler: •Şu yalan dünyaya geldim geleli Tas tas
içtim ağuları sağ iken. (Abartma) •Her yer vıcık vıcık çamurdu. (Pekiştirme) •Serin
serin Kapalıçarşı Cıvıl cıvıl Mahmutpaşa (Pekiştirme) •İşi hemen hemen yarıladılar.
(Yaklaşık) •Eninde sonunda benim elime düşeceksin. (Kesinlik) •Dereden tepeden
23
konuştular. (Belirsizlik)
Yapılışlarına Göre İkilemeler
1:Aynı sözcüğün tekrarı ile oluşanlar: Uçurtmalar döne döne yükseldi.
2:Eş ya da yakın anlamlı sözcüklerden oluşanlar: Fabrikada işler ağır aksak yürüyor.
3:Karşıt anlamlı sözcüklerden oluşanlar: Olanlardan az çok haberim var.
4:Biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerden oluşanlar: Yamru yumru bir anteni
televizyona bağladık.
5:Her ikisi de anlamsız sözcüklerden oluşanlar: Abur cubur yiyerek sonunda mideyi
bozdu. Bu tür ikilemeleri oluşturan sözcüklerin tek başlarına anlamı yoktur.
6:Bir sözcüğün, başına "m" sesi yakıştırılarak tekrarlanmasıyla oluşanlar: •Para
mara yok sana.
7:Olumlu-olumsuz sözcüklerden oluşanlar: •Ben işten gelir gelmez dışarı çıktılar.
Biçimsel Oluşum Yönünden İkilemeler
1- Eksiz ikileme: Ses seda, estek köstek, gele gide, fıldır fıldır, kapış kapış…
2- Durum ekleriyle oluşturulan İkilemeler: İkide bir, kıyıda köşede, inceden inceye,
surda burda, iğneden ipliğe...
3- "mi" edatıyla ikileme: Yaramaz mı yaramaz bir kızdı. Güzel mi güzel bir ev aldık.
Zor mu zor bir işe başladık.
4- Ad tamlaması biçimli ikileme: Beterin beteri bir köye gittik. Yıllar yılı seni
bekledim, belki dönersin diye. Neyin nesi, anlayamadım.
5- Bağlaçlı ikileme: Herkes bu yarışta koştu da koştu. Bu işin üstesinden ancak ve
ancak sen gelebilirsin.
NOT=İkilemelerde geçen kelimelerin arasına herhangi bir noktalama işareti
konulmaz ve araya başka bir kelime giremez.
Görevlerine Göre İkilemeler
•Pazara araba araba sebze getirdiler. (sıfat) •Gide gele bizimle arkadaş oldu. (Zarf)
•Gel zaman git zaman, herkes yaşananları öğrendi. (Zarf) •Şimdi tasını tarağını
topla. (Nesne) •Bu haldeyken şuradan şuraya gidemem. (Dolaylı tümleç) •Genç
kızın gözleri ışıl ısıldı. (Yüklem)
UNITE 10=TURKCEDE VURGU VE TONLAMA
Vurgu=Vurgu, konuşmayı tekdüzelikten kurtarmak için söze duygu ve ahenk
katar.Vurgu bilerek ve yerinde yapılmadığı zaman konuşma doğallığını kaybeder ve
konuşmacı bu durumdan dolayı gülünç duruma düşebilir. Türkçemizde dört tür
vurgudan bahsedilebilir:
1- Kelime Vurgusu
2- Cümle Vurgusu
3- Mısra Vurgusu (Ahenk Vurgusu)
4- Şiddet Vurgusu
Kelime Vurgusu: Her kelimenin bir hecesi üzerinde mutlaka ses baskısı (vurgu)
vardır. Ör: •“Heyecan” kelimesinde vurgu son hecededir.
2:Türkçede kural olarak vurgular son hece üzerindedir.İstisnalar hariç kelimeye
ekleme yapıldıkça vurgu son heceye doğru kayar.Ör: •hece-- heceler-- hecelerde –
hecelerdeki
3:Bazen vurgu sondan önceki hecelerden birine yapılır. Bu tür istisnaları aşağıda
gösterelim:
*İlk heceye : İl, bölge, semt adları
24
İl : Ankara, Samsun, Erzurum, İzmir, Konya, Rize, Urfa,
Bölge : Akdeniz, Marmara, Ege, Karadeniz
Semt : Dikmen, Çankaya, Etlik, Bahçecik, Topkapı
*Ortadaki hecelerden birine: İl, bölge, semt adları.Ör: Erzincan, Edirne, Sakarya,
Denizli
*Zarf ve bağlaçlarda ilk heceye.Ör: •Niçin, ancak, önce, sonra, ayrıca, yalnız, belki,
henüz, ansızın, nasıl, hangi
*Türkçe kelimelerin aldığı bazı ekler vurguyu bir önceki heceye kaydırır. Bu ekler: “
ce, le, me/ma, se/sa, im/sin”.Ör: •“Sence, benimle, okuma, yazdırma, giderse,
bilirsin”
4:Uzun seslerde istisna bir durum olarak vurgu uzatılan hece üzerinde görünür. Bu
kelimeleri öğrenmek gerekir. Zira bu uzatmalar kelimelerin başında, ortasında veya
sonunda olabilir. Bu kelimeler için genel bir kural yoktur.Ör: •Vurgu başta : kâtil,
câhil, sâmi Vurgu ortada : teâmül, mukâbil, hazîne, mücâdele Vurgu sonda : ziyâ,
katî, denî, zekî, hafî
5:“Ğ” ünsüzü bulunduğu hecede kendinden önce gelen ünlünün uzatılmasına yol
açar. Aynı uzatma durumu “y” için de geçerlidir. Söz konusu uzatma,
seslendirmede vurgu gibi yansımaktadır. (Yan yana iki ünlü uzatmayı belirtmek için
kullanılmıştır.)Ör: •“Ğ” ünsüzü ile: yağmur= yaamur, öğretmen=ööretmen,
öğle=ööle, ağabey=aabey, koğmak=koomak “Y” ünsüzü ile: böyle=bööle,
söylemek=söölemek, öyle=ööle
6:Sert ve gürültülü çıkan bazı ünsüzler vurguyu bulundukları heceye taşırlar. Bunun
için söz konusu ünsüzün hecenin son harfi olması gerekir.Bu ünsüzler “ç, k, p, r, ş,
z”.Ör: •kaçtım, yokmuş, saptı, ordu, şaştı, ezdi
7:Abartı amacıyla kullanılan bazı heceler vurguyu kendi üzerlerine alırlar.Ör:
•sımsıkı, koskoca, büsbüyük, büsbütün, bambaşka, binbir •Sımsıcak bir yuva,
yemyeşil bir vadi, masmavi bir gök.
8:Birleşik kelimelerde vurgu ilk kelime üzerindedir.Ör: •Anadili, açıköğretim,
gözyaşı, başıboş, kurusoğan vs.
9:Akrabalık isimlerinde vurgu genellikle ilk hece üzerindedir.Ör: Anne, baba, dayı,
hala, teyze, abla vs.
10:Dil isimlerinde vurgu genellikle -ca, -ça, -ce, ça yapım ekinden önceki hecede
bulunur. Ör: •Türkçe, Arapça, Farsça, Almanca, İngilizce vs.
DİPNOT=ARKADASLAR VURGU MADDELERI COK UZUN BU KADARINI YAZDIM
YETER BENCE.:)
Cümle Vurgusu: Söz içinde, kelime ve kelime gruplarından daha büyük birlik
cümledir. Cümlenin de kendisine bütünlük kazandıran bir vurgusu vardır. Buna
“cümle vurgusu” denir. Özel bir amaçla vurgu yapılmıyorsa Türkçede cümle
vurgusu yüklem üzerindedir.Ör: •Kar erkenden yağdı. •Bu hafta tiyatrolar
perdelerini açıyor. •Kitap güzeldi.
***Kimi zaman vurgu, cümle içinde öne çıkarılarak özellikle belirtilmek istenen bir
anlamı taşıyan kelime üzerine kaydırılır. Böyle olduğu zaman o kelime yükleme
yaklaştırılır.Ör: •Ahmet çalışmaya yarın gelecek. (Başka zaman değil) •Yarın
çalışmaya Ahmet gelecek. (Başkası değil) •Ahmet yarın çalışmaya gelecek. (Başka
bir şey için değil)
***Cümle başında virgülle ayrılan özneler de kimi zaman vurguyu kendi üzerlerine
çekerler.Ör: •Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken Sana uğurlar olsun
25
ayrılıyor yolumuz. (F.N.Çamlıbel) •Başlamak, bir işi yarı yarıya başarmak demektir.
Mısra Vurgusu: Şiirlerde görülen kelime vurgusuna “mısra vurgusu” denir. Vurgu,
mısralarda daha kuvvetle hissedilir. Ahengi sezdirmek için mısraların kimi heceleri
üzerine baskı yapılarak okunur.Ör: •Dağda dolaşırken yakma kandili
(Vurgular:Fersiz’ın –siz eki,Yakma kelımesı ve
Fersiz gözlerimi dağlama gurbet
Ne kelımesı)
Ne söylemez akan suların dili
Sessizlik içinde çağlama gurbet
Şiddet Vurgusu:Cümlede kızgınlığı, sevinci, hiddeti, beğenmeyi ve uyarmayı ifade
eden kimi kelimeler üzerine dikkati çekmek için daha baskılı söylenir. Bu tarz
vurgulara “şiddet vurgusu” denir.Ör: •Ey Türk Gençliği! Birinci vazifen Türk
istiklâlini, Türk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. (ATATÜRK)
(Ey Turk Genclıgı vurgu)
•Dönersem kahpeyim millet yolunda bir azîmetten. (N. Kemâl) (Donersem
Kahpeyım vurgu)
•Zafer ırak mı? dedim; Aha diyordu. (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
(Aha vurgu)
UNITE 11=CUMLENIN ÖĞELERI
CUMLE=Bir fikri, bir duyguyu ve düşünceyi, bir oluş ve kılışı tam olarak bir hüküm
hâlinde anlatan kelime veya kelime grubu olarak tanımlanmaktadır. Cümlenin
ögeleri “Temel Ögeler” ve “Yardımcı Ögeler” olarak iki grupta incelenebilir.
Temel Ögeler
Yüklem:Cümledeki hareketi, olayı, işi, yargıyı bildiren, çekimli kelime veya kelime
grubuna yüklem denilmektedir. Türkçede cümlenin en temel ögesi yüklemdir.Ör:
•Seni görmedim. •Bugün hava güzel.
Yüklem eğer fiil soylu bir sözcükse ”fiil cümlesi”; isim soylu bir sözcükse “isim
cümlesi” olarak adlandırılmaktadır.Ör: •Sen de bizimle geleceksin. (Fiil cümlesi)
•Bu bizim arabamızdır. (İsim cümlesi)
Yüklemin sonda olduğu cümlelere “kurallı cümle”; yüklemin sondan başka bir
yerde olduğu cümlelere ise “devrik cümle” denilmektedir.Ör: •Seni bir yerden
tanıyorum. (Kurallı cümle) •Seni sevdim bir gül gibi. (Devrik cümle)
Özne:Yüklemde belirtilen işi yapan varlığa özne denilmektedir. Yükleme sorulacak
“Kim?” ve “Ne?” soruları özneyi bulmamızı sağlamaktadır.Ör: •Ahmet bugün geldi.
(Gelen kim?) •Açılan kapıdan soğuk hava girdi. (Giren ne?)
***Türkçede cümle içerisinde özne şu şekillerde kullanılmaktadır:
a) Gerçek Özne: Yüklemde belirtilen iş veya oluşu yapanın tam olarak
söylenmesidir. Ör:Ahmet camı kırdı.
b) Gizli Özne: Yüklemde bildirilen işi yapanın açık olarak söylenmemesidir.
Ör:Bütün ödevlerimi bitirdim. (Kim bitirdi? sorusunun cevabı cümle içerisinde yok.
Ancak yüklemdeki I. tekil şahıs eki özneyi bildirmektedir.)
c) Sözde Özne: Yüklemde belirtilen işi yapmayan, yapılan işten etkilenen varlığın
özne görevinde kullanılmasıdır. Aslında nesne görevinde olan bu sözcükler edilgen
cümlelerde özne görevini üstlenmektedirler. Ör:Cam kırıldı. (Bu cümlede kırma
eylemini asıl yapan belli değildir. Cam sözde öznedir.)
Yardımcı Ögeler
Nesne:Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir. Nesneyi
bulmak için yükleme “Neyi? Kimi?” soruları veya özneyi bulduktan sonra “Ne?”
sorusu sorulur. “Neyi? ve Kimi?” sorularının cevabı belirtili nesne, “Ne?” sorusunun
26
cevabı ise belirtisiz nesneyi verir. Yani nesne görevinde kullanılan kelimenin nesne
hâli eki olan “-i” ekini alıp almamasına göre nesneler “belirtisiz nesne” ve “belirtili
nesne” olarak adlandırılmaktadır.Ör: •Ayşe ekmek almıştı. (Ayşe ne almıştı?) •Ali
evi çok dağıtmıştı. (Ali neyi dağıtmıştı?) •Ben kitap okudum. (Belirtisiz nesne) •Ben
kitabı okudum. (Belirtili nesne) •Babam eve balık aldı. (Belirtisiz nesne) •Babam
balıkları akvaryumdan çıkardı. (Belirtili nesne)
Dolaylı Tümleç: Cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan ve
kesinleştiren; yönelme (-e,-a), bulunma (-de,-da) ve ayrılma (-den, -dan) eklerinden
biriyle veya bir edatla birlikte bulunan yalın veya grup hâlindeki ismin cümle
bilgisindeki adı “dolaylı tümleç”tir. Yükleme sorulacak “nereye?, nerede? ve
nereden?” sorularıyla cümledeki dolaylı tümleç bulunacaktır.Ör: •Tolga sinemaya
gidiyordu. (Nereye gidiyordu?) •Babamla evde oturduk. (Nerede oturduk?)
•Annem Ankara’dan gelmişti. (Nereden gelmişti?) •Bahçede oturuyorlar. (Nerede
oturuyorlar?) •Çalışmaktan zarar gelmez. (Ne’den zarar gelmez?)
Zarf Tümleci:Cümlede yüklemin anlamını zaman, tarz, ölçü, yer, yön vb.
bakımlardan daha belirgin duruma getiren, sınırlayan kelime veya kelime
gruplarına zarf tümleci denilmektedir. Zarf tümleçleri “durum bildiren zarf
tümleci”, “zaman bildiren zarf tümleci”, “miktar bildiren zarf tümleci”, “yer-yön
bildiren zarf tümleci” olarak sınıflandırılmaktadır. Zarf tümlecini bulmak için
yükleme “nasıl?”, “ne zaman?”, “ne kadar?” ve “nereye?” soruları sorulmalıdır.Ör:
•Kardeşim koşarak geldi. (Nasıl geldi?) •Babam sabah eve varmış olur. (Ne zaman
varmış olur?) •Seni çok seviyorum. (Ne kadar seviyorum?) •Ayla yukarı çıktı.
(Nereye çıktı?) •Hemen şimdi götüreceksin. (Ne zaman?) •Bana dargın gibi bakıyor.
(Nasıl bakıyor?) •Bugün çok mu çok yoruldum. (Ne kadar?)
NOT=Hâl eklerini almamış hâlde bulunan içeri, dışarı, yukarı, aşağı gibi kelimeler
yer-yön bildiren zarf tümleci olurlar. Bu kelimeler hâl eklerinden birini alırsa dolaylı
tümleç olurlar.ÖR: Ali ağaçtan aşağı indi. (Zarf Tümleci) , Ali ağaçtan aşağıya
inmeye çalışıyor. (Dolaylı Tümleç)
Öge
Karşılık Verdiği Sorular
ÖZNE
Kim?, Ne?
NESNE
Neyi?, Kimi?, Ne?, Kim?
DOLAYLI TÜMLEÇ
Kime?, Kimde?, Kimden?,
Neye?, Neyde?, Neyden?,
Nereye?, Nerede?, Nereden?
ZARF TÜMLECİ
Nasıl?, Ne zaman?, Ne kadar?,
Niçin?, Neden?
UNITE 12=CUMLE CESITLERI 1
Yüklemin Türüne Göre Cümleler:Daha önceki ünitelerde öğrendiğimiz gibi Türkçede
kelimeler isimler ve fiiller olarak ikiye ayrılmıştı. Cümlede yüklem görevinde kullanılan
kelimenin türüne göre cümleler de “fiil cümlesi” ve “isim cümlesi” olarak iki gruba
ayrılmaktadır.
Fiil Cümlesi:Yüklemi çekimli bir fiil olan cümleye “fiil cümlesi” denilmektedir. Yüklem
görevinde kullanılan kelime fiil soyludur ve iş, oluş hareket anlamı bildirir. Fiillerin en önemli
özelliği olumlu ve olumsuz şekillere girebilmesidir.
***Bir cümlenin fiil cümlesi olup olmadığını anlamanın en kolay yolu yüklemi olumsuz hâle
getirmektir. Eğer yüklem olumsuzluk eki “-ma, -me” ile olumsuz hâle getirilebiliyorsa cümle
fiil cümlesidir.OrnegıN; •Bütün gece yağmurda dolaştım/dolaşmadım. •Seni sokakta
27
koşarken gördüm/görmedim.
İsim Cümlesi:Yüklemi “imek” ek fiili ile fiilleştirilmiş isim soyundan bir kelime olan
cümlelere “isim cümlesi” denir. İsim cümlelerinin en önemli özelliği olumsuzluk ekleriyle
olumsuz hâle dönüştürülememeleridir.
Ornegın; Nazım Erol, okul müdürümüzdü. (“Okul müdürümüz” ad tamlaması, ek eylem alıp
yüklem olmuştur.)
Tarık Buğra, Cumhuriyet Dönemi Türk romanının doruk isimlerindendir. (“Cumhuriyet
Dönemi Türk romanının doruk isimleri” zincirleme ad tamlaması “-dir” ek eylemini alarak
yüklem olmuştur.)
Yaya kaldırımı tenha idi. (“Tenha” sıfatı ek eylem alarak adlaşmış ve yüklem olmuştur.)
*****İsim cümleleri olumsuzluk eki yerine “değil” sözcüğü ile olumsuz şekle
dönüştürülür.Ornegın;
•Bugün hava güzel. / Bugün hava güzel değil.
•Akdeniz bölgesi sıcaktır. / Akdeniz bölgesi sıcak değildir.
*****Eylemsi (fiilimsi)lerin, ek eylem alarak temel yüklem olduğu cümleler isim
cümlesidir.Ornegın; •Amacımız ödül almaktır. •Şaşkınlığının nedeni burayı ilk kez
görmesiymiş. •İnsanın en aptalı, karşısındakileri aptal sanandır. •Yarım elma, gönül alma
(dır.)
Yüklemin Yerine Göre Cümleler:Türkçenin Grameri isimli eserinde Tahsin
Banguoğlu Türkçede standart söz diziminin, “özne + zarf tümleci + dolaylı tümleç + nesne +
yüklem” şeklinde olması gerektiğini belirtmiştir. Ancak Türkçenin, cümlede vurgulanmak
istenen ögenin yükleme yaklaştırılması veya cümleye farklı bir ahenk ve anlatım özelliği
katabilmek için yüklemin yerinin değiştirilebilmesi gibi bir özelliği bulunmaktadır.Ornegın;
•Anam bir yaz gecesi doğurmuş beni burada,
Bu çamlıkta söylemiş son sözlerini babam;
Şu karşıki bayırda verdim kuzuyu kurda,
Suna'nın başka köye gelin gittiği akşam.
Cümlede ögelerin sıralanışının nasıl bir anlam değişmesine sebep olduğunu şu cümlelerde
açıkça görebiliriz:
Örnegın; •Ben bugün bu işi yapmadım. •Ben bu işi bugün yapmadım. •Bugün bu işi ben
yapmadım.
Ögelerinin dizilişine veya yüklemin yerine göre cümleleri “kurallı”, “devrik” ve “eksiltili”
olmak üzere üç gruba ayırabiliriz.
Kurallı Cümle:Yüklemin sonda yer aldığı cümle çeşidine “kurallı cümle”
denilmektedir.Örnrgın;
•Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı.
Bir dakika araba yerinde durakladı.
Devrik Cümle: Yüklemin cümle içerisinde sondan başka bir yerde kullanıldığı cümleler
devrik cümle olarak adlandırılmaktadır. Yüklemden sonra tek bir sözcük bile olsa cümle
devriktir.Örnegın;
•Bütün gün düşündüm yalnızlığımı ve çaresizliğimi •Karda gezip izini belli etmeyen bir
tilkidir o. •Boş değil ettiğin niyaz.
•Hâlden bilmiyor kimseler.
*** Birleşik fiillerde ad soylu sözcüğün asıl eylemi anlatan “yardımcı eylem”den sonra
kullanılması da devriklik oluşturur.Örnegın; •Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda!
*** Deyimleşmiş birleşik fiillerde sözcük sırasının değiştirilmesi de devriklik
oluşturur.Örnegın;
•İlacını geciktirirsek babaannem keser iflahımızı.
Eksiltili (Kesik) Cümle:Yüklemi kullanılmadığı hâlde yargı bildiren cümlelerdir. Eksiltili
cümleler iyi kurulmak ve yerinde kullanılmak şartıyla anlatıma güç kazandırır, özlülük
sağlar.Örnegın; •Düğün el ile, harman yel ile. (yapılır) •Dar günümde el uzattığınız için
28
teşekkürler. (ederim) •Her yerde yaz ve göz yaşı, her yerde sonbahar. (var) •İbadet de gizli,
kabahat de. (gizli)
*** Karşılıklı konuşmalarda da eksiltili yapılar sıklıkla kullanılır: •Bunun karşılığında ondan ne
aldın? •Hiçbir şey. (almadım)
ÖRNEKLER= •Yıl 1919… Mayıs’ın 19’u… (Yıl 1919’du. Mayıs’ın 19’uydu.)
•Saçları bir demet altın başak… (Saçları bir demet altın başaktı.)
UNITE 13=CUMLE CESITLERI 2
Anlamına Göre Cümleler
Olumlu Cümle:Yargının gerçekleştiğini bildiren cümleler, olumludur. Bu cümlelerin
yüklemi varlık, olma veya bulunma bildirir.Örnk; •Ahmet sınavı kazandı. Gerçek belirince
yalan ortadan kalkar.
*** Biçimce olumsuz görünen bazı cümleler anlam bakımından olumludur.Örnek; •Nasıl
cevap vereceğini bilmiyor değildi.(=biliyordu)
*** Cümlede iki olumsuz unsurun bulunması cümlenin anlamını olumlu yapar.Örnrk; •Bana
neden böyle davrandığını anlamıyor değilim. (=anlıyorum)
*** Yapı bakımından olumsuz bazı cümleler soru yoluyla olumlu bir anlam kazanabilir.Örnek;
•Seninle gelmez olur muyum? (=gelirim)
•Bana yalvaran sen değil miydin? (=sendin)
Olumsuz Cümle:Yargının gerçekleşmediğini, yapılmadığını bildiren cümleler, anlam
bakımından olumsuzdur. Fiilden fiil yapan –ma-, -me- olumsuzluk eki, “değil” edatı ve “yok”
kelimesi cümleleri olumsuz yapan unsurlardır.Örnek; •Bundan sonra kimseyi kandırmayacak.
•Ben değilim seni bütün gün bekleyen. •Seninle aramda bir mesele yok.
*** Biçimce olumlu olan bazı cümleler soru ekiyle olumsuz bir anlam
kazanabilir.Örnek;•Seni unutmak mümkün mü? (Mümkün değil.)
•Babamın yanında hiç
sigara içebilir miyim? (İçemem.)
*** Ne......ne bağlama edatıyla kurulan cümleler de anlam bakımından olumsuzdur.
Cümlede bu unsur varsa yüklem mutlaka olumlu olmalıdır.Örnek;
•“Ne hasta bekler sabahı
Ne taze ölüyü mezar
Ne de şeytan, bir günahı
Seni beklediğim kadar.”
(EN SEVDIGIM VE EN ANLAMLI SIIR BNM ICIN )
Soru Cümlesi:Herhangi bir şeyi öğrenmek için soru unsurlarıyla kurulan cümleler, soru
cümlesidir. Soru cümleleri genellikle, soru eki mı (mi, mu, mü) ile yapılır. Ayrıca hani, hangi,
kim, kaç, nasıl, ne, neden, niçin gibi soru sıfatı, zarfı ya da zamiri ile de soru cümleleri kurulur.
Soru cümlesi olumlu veya olumsuz olabilir.Örnek; •Doktor içeride mi?
•Hangi konuyu
anlamadınız? •Niçin bu kadar geç kaldınız?
Cümlede soru eki hangi kelimeden sonra gelirse onu sorar.Örnek; •Mehmet dün seni aradı
mı? •Mehmet dün seni mi aradı? •Mehmet mi dün seni aradı?
Soru cümleleri “olumlu soru” ve “olumsuz soru” olmak üzere ikiye ayrılır.Örnek; •Bizimle
gelir misin? (Olumlu soru)
•Ödevlerini yapmadı mı? (Olumsuz soru)
**** Biçim yönünden soru cümlesi gibi görünen; ancak soru sorup yanıt almak amacıyla
kurulmamış cümleler de vardır. Bunlara “sözde soru cümlesi” denir.Örnek; •A çocuk ben
sana demedim mi! •Cenazeye mi düğüne mi gidiyoruz, bu ne böyle!
Yapısına Göre Cümleler:Cümlede yapı; cümlede yer alan yargı sayısı, bu yargıların
bildiriliş biçimi, birbiriyle ilgisi gibi özelliklerle ilgilidir. Türkçede çekimli eylemler, ek eylemle
çekimlenmiş ad soylu sözcükler ve öbekler, eylemsiler “yargı” anlamı taşır. Bir cümlenin
yapısı; bunların cümledeki sayısı, birlikte kullanılışları, birbirlerine göre durumlarına
bakılarak belirlenir.
Basit Cümle:Tek yüklemi bulunan, tek yargı bildiren cümleler yapı bakımından basit
cümledir. Basit cümleyi belirleyen tek yüklemin, tek yargının bulunmasıdır. Basit cümleler
29
hem isim hem de fiil cümlesi olabilir. Türkçede cümleler genellikle basit yapılıdır
Örnegın; •İki yanlış bir doğru etmez.
•Akıllı düşman, akılsız dosttan yeğdir.
•Güneş balçıkla sıvanmaz.
•O gün hava parçalı bulutluydu.
**** Yapısında isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil veya bu tür kelimelerden yapılmış kelime grupları
bulunan cümleler, bu unsurlar bağımsız yargı bildirmedikleri için, yapı bakımından basit
cümle sayılırlar.Örnek; Bu kadar işi tek başına yapmak zor olabilir. (İsim-fiil)
•Erken kalkan yol alır. (Sıfat-fiil) •Evin yanından koşarak geçti. (Zarf-fiil)
Birleşik Cümle:Temel yargıyı taşıyan “temel cümlecik” ile yan yargıları taşıyan “yan
Cümlecik/ler”den oluşan, böylece, birden fazla yargı içeren cümlelere, birleşik cümle denir.
Temel cümle asıl yargıyı bildirir ve genellikle cümlenin sonunda yer alır. “Yan cümlecikler”,
eylemsiler ve onların aldığı ögelerden oluşur. Yan cümlecik, temel cümleciği çeşitli yönlerden
açıklar, tamamlar, temel yükleme göre öge görevi üstlenir. Beş çeşit birleşik cümle vardır:
1. Şartlı Birleşik Cümle= Bu yapıdaki cümlede şart kipini taşıyan yardımcı cümle önce, temel
cümle sonra gelir. Şart cümlesi temel cümleyi genellikle şart, zaman, sebep, benzetme gibi
anlamlarla tamamlar ve temel cümlenin zarfı olur.Örnek; •Görevlerini yerine getirirsen
herhangi bir sorun çıkmaz.
•Beni ne kadar erken ararsan sana o kadar yardımcı
olabilirim.
•“Artık demir almak günü gelmişse zamandan Meçhule giden
bir gemi kalkar bu limandan.”
2. Ki’li Birleşik Cümle= “ki” bağlacıyla yapılan birleşik cümledir. Yani yan cümlenin, temel
cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir. “Ki” bağlacı, çekimli bir fiilden sonra gelince
bağlaç olur. Bu cümlelerde “ki”ye kadar olan kısım asıl unsur; “ki”den sonraki kısım yardımcı
unsurdur. Bu sıralanış Türkçeye aykırıdır. Ki bağlacı çıkarılınca cümle Türkçedeki sıralanışa
uyar.Örnek:
•Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum.)
•Öyle insanlar vardır ki, nasıl yaşadıklarını tahmin bile edemezsin. (Nasıl yaşadıklarını tahmin
bile edemeyeceğin insanlar vardır.)
**** Ki’den önceki unsurun isim olması hâlinde “ki”, yardımcı cümleyi asıl cümleye
bağlamaz, asıl cümlenin yüklemini onun isim unsuruna bağlar. Böyle cümlelerde söylenmese
de anlamda bir değişiklik olmaz.ÖrNEK: •Limon ki, bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir.
(Limon bol vitaminli bir meyvedir, kışın yetişir. / Bol vitaminli bir meyve olan limon kışın
yetişir.)
•Bal ki, en tatlıdır, kaşıkla yersen mide bulandırır. (Bal çok tatlı olmasına rağmen kaşıkla
yendiği takdirde mide bulandırır.)
3. İç içe birleşik cümle= Tam yargı bildiren bir cümlenin, temel cümlenin içine öge olarak
girdiği cümledir. Araya giren cümle, temel cümledeki anlamı tamamlayan yardımcı cümle
olarak nesne veya diğer unsurlardan birinin parçası olur.ÖRENEK: •Edebiyat öğretmeni:
“İçinizde ‘Han Duvarları’nı okuyan var mı?” dedi.
•Hayır, o değil, şu uzun boylu adam, dedi.
•Bu adam zengindir, diyebilmek için bin şahit gerekir.
4. Girişik birleşik cümle=Yan cümlecikleri fiilimsilerle oluşan birleşik cümlelerdir. Yan
cümlecikler temel cümlede öge olarak görev alır.ÖRNEK: •Dostu ağırlamak düşmanı
ağırlamaktan çok zordur. •Balığın ağa girdiğini görünce küreklere asılın. •Koç olacak kuzu
kuyruğundan bellidir.
5. “mi”li birleşik cümle=“mi” (mı, mu, mü) soru edatı, soru anlamını yitirdiğinde ardından
kullanıldığı eylem de tam yargı bildiremez; ulaç (bağ eylem) gibi görev yapar ve yan cümle
oluşturur.ÖRNEK:
•Şu tepeyi de aştınız mı Balcılar’dasınız. (Şu tepeyi aşınca/ aşar aşmaz…)
•O şiiri gördüm mü okumadan geçemiyorum. (O şiiri görünce/ gördüğüm zaman…)
Bağlı Cümle:Birden fazla cümlenin “fakat, ama, ancak, lakin, ve, veya..” gibi edatlarla bir
özneye bağlanarak oluşturduğu cümledir. Her biri bağımsız cümle olan bu cümleler
30
arasındaki ilgi, bağlama edatlarıyla kurulmakta ve pekiştirilmektedir.ÖRNEK: •Konuşmayı
erken öğrendim; ama susmayı öğrenmem için yaşlanmam gerekti.
•Ölmek kaderde var, bize üzüntü vermiyor,
Lakin vatandan ayrılışın ıstırabı zor.
Sıralı Cümle:Tek başına bağımsız yargı bildiren iki veya daha fazla cümlenin bir anlam
bütünlüğü içinde sıralanmasıyla kurulan cümlelerdir. Yüklemleri çekimli fiil olan sıralı
cümleler, birbirinden virgül veya noktalı virgülle ayrılır.ÖRNEK: •Bana ulaşmak için önce
telefon etmiş, sonra biriyle haber yollamış, olmayınca kendisi gelmek zorunda kalmıştı.
****Aradaki ilginin ortak cümle ögeleriyle sağlandığı sıralı cümleler bağımlı sıralı cümle;
ilginin sadece anlam yönüyle kurulduğu cümleler bağımsız sıralı cümledir.ÖRNEK: •Ahmet,
sokağın başında bizi bekliyormuş, hemen yanımıza geldi, kolumuzdan tutup evine götürdü.
(Bağımlı sıralı cümle – özne ortaktır.)
•Tarlada, bağda, harmanda aradı; fakat kayıp çakmağını bulamadı. (Bağımlı sıralı cümle –
özne, nesne ve dolaylı tümleç ortaktır.)
•Babam ona sesleniyor; o hiç umursamıyordu. (Bağımsız sıralı cümle – ortak öge yoktur)
•Sesi boğuklaşıyor, elleri titriyor ve yüzü morarıyordu. (Bağımsız sıralı cümle – ortak öge
yoktur)
UNITE 14=ORNEK SORU COZUMLEMELERI
Cümle tahlilini tam olarak yapabilmek için şu soruları ve cevaplarını bilmek gerekir.
1. Cümlede yüklem görevinde kullanılan kelime hangisidir?
2. Diğer ögeleri bulmak için yükleme hangi sorular sorulmalıdır?
ÖGELER
ANLAM
YÜKLEME YÖNELİK
SORULAR
Özne
Yüklemi yapan yükleme
konu olan
Nesne
Belirtisiz Nesne
Belirtili Nesne
Yüklemin Etkisini Üzerine
Alan
Dolaylı Tümleç
Yönelme
Bulunma
Ayr1lma
Yüklemin Bulunduğu,
Yöneldiği Ayrıldığı
Kavramdır.
Zarf Tümleci
Durum
Zaman
Miktar
Yer-yön
Neden
Soru
Yüklemi Türlü Anlam
Özellikleriyle Tamamlayan
Ögedir.
31
Kim, Kimler, Ne, Neler
Ne
Neyi, Kimi
Neye, Nereye, Kime
Neyde, Neyden,
Nerede, Kimden
Neden, Nereden,
Kimden
Nas1l, Ne durumda, Ne
biçimde
Ne zaman, Ne
zamand1r...
Ne kadar, Nice, Ne
ölçüde
Nereye, Ne yöne...
Ne, Niçin, Ne diye...
Ögeler bulunduktan sonra
3. Yüklemin türüne göre nasıl bir cümledir?
a) İsim cümlesi
b) Fiil Cümlesi
4. Anlamına göre nasıl bir cümledir?
a) Olumlu
b) Olumsuz
c) Soru (olumlu soru-olumsuz soru)
5. Yükleminin yerine göre nasıl bir cümledir?
a) Kurallı
b) Devrik
6. Yapısına göre nasıl bir cümledir?
a) Basit cümle
b) Birleşik cümle (şartlı birleşik, ki’li birleşik, iç içe birleşik)
c) Bağlı cümle
d) Sıralı cümle (bağımlı sıralı cümle, bağımsız sıralı cümle)
Örnek Cümle Çözümlemeleri
***Akıl akıldan üstündür.
Cümlenin ögeleri: Akıl (özne)+akıldan (dolaylı tümleç)+üstündür(yüklem)
Yapısına Göre
Basit cümle
Anlamına Göre
Olumlu cümle
Yükleminin Yerine Göre Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine
İsim cümlesi
Göre
***Hırsızlar kapıyı kırıp içeri girmişler.
Cümlenin ögeleri: Hırsızlar (özne)+ kapıyı kırıp (durum zarfı)+ içeri (yer-yön zarfı)+ girmişler
(yüklem)
Yapısına Göre
Basit cümle
Anlamına Göre
Olumlu cümle
Yükleminin Yerine Göre Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine
Fiil cümlesi
Göre
***Hangi resmime baksam ben değilim.
Cümlenin ögeleri: Ben (gizli özne)+ hangi resmime baksam (zarf tümleci)+ ben değilim
(yüklem)
Yapısına Göre
Şartlı-birleşik cümle
Anlamına Göre
Olumsuz cümle
Yükleminin Yerine Göre
Kurallı cümle
Yükleminin Çeşidine Göre İsim cümlesi
***Neden böyle düşman görünürsünüz yıllar yılı dost bildiğim aynalar.
Cümlenin ögeleri: Neden böyle düşman (zarf tümleci)+ görünürsünüz (yüklem)+ yıllar yılı
32
dost bildiğim aynalar (özne)
Yapısına Göre
Anlamına Göre
Yükleminin Yerine Göre
Yükleminin Çeşidine Göre
Basit cümle
Olumlu soru cümlesi
Devrik cümle
Fiil cümlesi
33