III. Selim`in Fikrî Yapısı

advertisement
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ
YAYINLARI: 7
ŞEHİRLERİN SEVDALISI
İBRAHİM HAKKI KONYALI
ARMAĞANI
Konya 2015
SÜ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ, 2015 Konya
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nün 17.09.2015 tarih ve 2015/6-1 sayılı kararı ile bastırılmıştır.
Editör
Prof. Dr. Hasan BAHAR
Editör Yardımcıları
Yrd. Doç. Dr. Hakan KUYUMCU
Yrd. Doç. Dr. Çağatay BENHÜR
Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ
Arş. Gör. Fatih Numan KÜÇÜKBALLI
Arş. Gör. Tuğba AKTAŞ ÖZKAN
Arş. Gör. Murat TURGUT
İnceleyenler
Prof. Dr. Âlim GÜR
Prof. Dr. Yılmaz KOÇ
Prof. Dr. Özdemir KOÇAK
Sekreterya
Mustafa ÜLÜK
ISBN
978-975-448-209-6
Baskı
Selçuk Üniversitesi Matbaası
Tel: 0 332 241 18 47
Ekim 2015
Kitapta yer alan yazıların dil ve bilim sorumluluğu yazara aittir.
ŞEHİRLERİN SEVDALISI
İBRAHİM HAKKI KONYALI
ARMAĞANI
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
SUNUŞ
Üniversitemiz, bünyesinde bulundurduğu akademik birimlerde deneyimli eğitici
kadrosu ile eğitimli, üretken ve gelişimi isteyen bireyler yetiştirmek maksadıyla ülke
kalkınmasında üzerine düşen görevi başarıyla sürdürmektedir. Bu amaca hizmet
etmek üzere Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü de Atatürk’ün hedef
gösterdiği çizgide Türk tarihi, dili, edebiyatı, sanatı ve kültürü üzerine yayınlar
yapmaktadır. Enstitümüzün bu alandaki müstakil kitap yayınları yanında, Güz ve
Bahar sayıları olmak üzere yılda iki defa çıkardığı uluslararası Türkiyat Araştırmaları
Dergisiyle (Journal of Studies in Turkology) ülkemizde sosyal bilimler alanında
Üniversitemizin yüz akları arasına girmesi bizi mutlu etmektedir.
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü ayrıca gelenek hâline getirmeye çalıştığı, “Türk
tarihi, dili, edebiyatı ve kültürüne hizmet etmiş yerli ve yabancı önemli bilim
adamları adına armağan kitaplar” yayınlayarak sosyal bilimler alanındaki geçmiş
birikimleri ve tecrübeleri gençlerin önüne koyup geleceğin ilim adamlarına yol
göstermekle de önemli bir iş yapmaktadır.
Bu vesileyle, “Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı KONYALI Armağanı” kitabına
yazılarıyla katkıda bulunan bilim insanlarımıza ve eserin hazırlanıp basılması
aşamasına kadar olan süreçte emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunuyorum
Prof. Dr. Hakkı GÖKBEL
Selçuk Üniversitesi Rektörü
v
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
vi
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
ÖN SÖZ
Atatürk’ün direktifiyle kurulan Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumuna benzer
olarak; Türkiyat Enstitüleri de Türk tarihi, dili, edebiyatı ve kültürü üzerinde
araştırmalar, yayınlar yapmak üzere üniversiteler bünyesinde kurulmuş kurumlardır.
Selçuk üniversitesi bünyesinde kurulan Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü de
kurulduğu 24 Ocak 1991 tarihinden itibaren bu amaçlar doğrultusunda panel, bilgi
şöleni, seminer, konferans vb. etkinlikler düzenlemiştir. Dergimiz yılda iki defa güz
ve bahar sayıları olmak üzere düzenli olarak bugüne kadar yayınlanmış, 32. sayıdan
itibaren
MLA
(Modern
Language
Association)
International
Bibliography,
Newyork/ABD, Tübitak/Ulakbim SBVT tarafından dizinlenmeye başlanmış ve
uluslararası hale gelmiştir. Dergimiz, gerekli şartları yerine getirdiğinden ISIWos/A&HCI (Arts & Humanities Citation Index)-(Thomson Reuters)’e dizinlenmesi
için müracaat edilmiştir. Yazışmalar sonuçlandığında Tübitak tarafından kabul edilen
sosyal bilgiler alanında B grubu kategorisine dâhil edilebilecektir. Ayrıca dergimiz
ASSOS INDEX, EBSCO tarafından da taranmaktadır.
Enstitümüz, Türkiyat dergisini sosyal bilimler alanında üniversitemizin yüz akı
hâline getirmeye çalışırken, Türk tarihi, dili, edebiyatı ve kültürüne hizmet etmiş yerli
ve yabancı önemli bilim adamları adına armağan kitaplar çıkarmayı geleneksel hâle
getirmiştir. Böylece bu şahsiyetlerin hayatı, eserleri, metodu, Türk tarihine, diline,
edebiyatına, kültürüne sağladığı katkılar ortaya konularak, bundan sonra yapılması
gereken çalışmaların neler olduğu özellikle gençlere daha isabetli bir şekilde
gösterilmiş olacaktır. Bunun için ilk olarak 1999 yılında “Prof. Dr. Erol GÜNGÖR’ün
Anısına Armağan” kitabı çıkarılmış idi. 2003 yılında dergimizin XIII. sayısı Prof. Dr.
Ahmet Bican ERCİLASUN’a armağan sayısı olarak yayınlanmıştır. 2011 yılında ise
“Büyük Selçuklu’dan Türkiye Selçuklu Devletine Prof. Dr. Mehmet Altay KÖYMEN’e
Armağan” kitabı yayınlanmış, bu geleneğin bir devamı olarak da üniversitemiz de
sosyal bilimler alanında birçok bilim adamı yetişmesinde emeği olan Prof. Dr. Nejat
GÖYÜNÇ Hocamız anısına “Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür: Prof. Dr. Nejat
GÖYÜNÇ’e Armağan” adıyla bir kitap yayınlamış bulunuyoruz. Bu geleneğe binaen
Türk tarihi, kültürüne hizmet etmiş, özellikle kentlerimiz üzerine çalışmalarıyla
bilinen tarihçi İ. Hakkı Konyalı adına bir armağan kitabı çıkarmanın mutluluğunu
vii
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
yaşamaktayız.
“Şehirlerin Sevdalısı İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI” kitabının
yayınlanmasında yardımlarını gördüğümüz Enstitümüz Müdür Yardımcıları Yrd.
Doç. Dr. Hakan KUYUMCU, Yrd. Doç. Dr. Çağatay BENHÜR’e; Dergimizin editör
yardımcıları Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ, Arş. Gör. Fatih Numan KÜÇÜKBALLI,
Arş. Gör. Murat TURGUT’a; kitabımızın tashih aşamasında yardımını gördüğümüz,
enstitümüz Arş. Gör. Tuğba AKTAŞ ÖZKAN’a, Enstitü sekreterimiz Cengiz ATEŞ,
Personelimiz Mustafa ÜLÜK ve Özkan YORGANCILAR’a teşekkürlerimi bildiririm.
Prof. Dr. Hasan BAHAR
SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Müdürü
viii
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
İÇİNDEKİLER
Sunuş………………………………………….
Ön Söz…………………………..…………….
Ahmet Ali BAYHAN Eserlere Adanmış Bir Hayat: İbrahim Hakkı
M. Zahir ERTEKİN Konyalı Hayatı ve Eserleri……………………
Erdem YÜCEL İbrahim Hakkı Konyalı (Atis)………………...
v
vii
1
99
Mustafa ÖZDAMAR Şehirlerin Tarihini Yazan Adam……………...
117
Nurullah TABAKÇI İbrahim Hakkı Konyalı İle Bir Röportaj………
125
Yaşar SEMİZ İbrahim Hakkı Konyalı (1896 - 1984)………..
133
Doğan YÖRÜK İbrahim Hakkı Konyalı’nın İzinde……………
161
Zekai ERDAL İbrahim Hakkı Konyalı’nın “Abideleri ve
Kitabeleri ile Aksaray Tarihi” İsimli Eserine
Eleştirel Bir Bakış……………………………..
167
Hüseyin MUŞMAL İbrahim Hakkı Konyalı'nın Beyşehir ile İlgili
Merve SÖNMEZ Çalışmaları……………………………………
201
Mustafa YILMAZ İbrahim Hakkı Konyalı ve Arkeoloji…………..
213
Mustafa ARSLAN İbrahim Hakkı Konyalı’nın Akşehir ve
Beyşehir Çevresinde Tespit Ettiği Eskiçağ
Malzemeleri ve Bunların Günümüzdeki
Durumları…………………………………….. 217
Murat TURGUT İbrahim Hakkı Konyalı’nın Çalışmalarında
Geçen Eskiçağ Tanrıları………………………
255
Hasan BAHAR Eskiçağ’da Konya……………………………...
271
ix
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
Bayram ÜREKLİ Konya Tarihi…………………………………..
299
Koray ÖZCAN Anadolu Selçuklu Kenti
“Mekânsal Bildirge"…………………………..
307
Ayşe ÖZDEMİR Anadolu’da Selçuklu Dönemi Türk Bahçe
Kültürü…..........................................................
319
Ensar KÖSE İçel’de Bir Ulu Çınar:
Şeyh Ali Semerkandî ve Nesli………………… 335
Hava SELÇUK Şer’iyye Sicillerinin Şehir Tarihi Açısından
Önemi (Kayseri Örneği)………………………
361
İbrahim SOLAK 51 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (H. 11401141/ M. 1727-1729)………………………….
381
Metin AKİS İ. Hakkı Konyalı Armağanına Katkı: Kilis
Sancağında Canbolat Oğulları Ailesinin
391
Yönetimi……………………………………….
Alpay BİZBİRLİK H. 1056/57 Tarihli Marmara Kazâsı Avârız
Defteri…………………………………………
405
Çetin AYKURT III. Selim’in Fikrî Yapısı………………………
439
Selim Hilmi ÖZKAN XIX. Yüzyılın Sonlarında Alâiyeli
Memurların Sosyo-Ekonomik Durumları…….
449
Özgür YILMAZ Tanzimat Dönemi Şehir Tarihi Çalışmaları
Üzerine Bir Deneme…………………………..
471
Necat ÇETİN Üsküdar Bulgurlu Mahallesinde 1906 Tarihli
Son Osmanlı Nüfus Tahriri (Sayımı)………...
505
x
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
Ali Rıza GÖNÜLLÜ Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Alanya’nın İdari
Yapısı (1831-2014)……………………………
515
Necmi UYANIK Mehmet Akif’te Çağdaşlaşma Anlayışı ve Bu
Eksende Bazı Meselelere Bakışı……………….. 535
Mithat DİREK Meram Bağlarının Ardındaki Sır: Su Kültürü
D. Ali ARSLAN Halk, İktidar ve İktidar Seçkinleri:
Gülten ARSLAN Mersin Araştırması…………………………
xi
561
573
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
xii
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
III. SELİM’İN FİKRÎ YAPISI
Çetin AYKURT **

III. Selim, Osmanlı Devleti’nin 28. hükümdarı olup, III. Mustafa’nın oğludur.
III. Selim 1789 yılından 1807 yılına kadar 18 yıl iktidar gücünü elinde tuttu.
III. Selim tahta çıktığı zaman devlette bir bozulmanın işaretleri ortaya çıkmaya başlamasına rağmen toprak itibarıyla dünyanın en büyük devleti vasfına sahipti.1
III. Mustafa devletin içine düştüğü buhranın farkındaydı. Bu hususta yapılması gerekenleri düşünmekte ve bunu oğlu ile paylaşmakta idi. Bu durum Selim’
in fikrî yapısının oluşmasına büyük katkı sağladığı bir gerçektir. Devletin gidişatındaki bozukluğun düzeltilmesinin ilk önce ordudan başlanması düşüncesi baba
ve oğlunun mutabakata vardığı ortak bir noktaydı.2
III. Selim daha veliaht iken hükümdarlık ile ilgili fikrini şu beyt ile ifade etmiştir:
Lâyık olursa cihanda bana taht-ı şevket
Eylemek mahz-ı safadır bana nâsa hizmet
Ayrıca birçok hatlarının sonunda “bu işlere halk da ne der?” cümlesi vardır.3
III. Selim iktidara gelmeden önce yapması gerekenleri düşünmüş ve günü
gününe ülkedeki hadiseleri takip etmiştir. Devleti yönetmeye başlayacağı zamana
kadar yapacağı işleri tasarlamış ve bunun alt yapısını oluşturmak amacıyla Fran
Bu yazı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi ev sahipliğinde, İstanbul’da 21-22 Mayıs 2012 tarihinde gerçekleştirilen Nizâm- ı Cedid Başlangıcının 220. Yılı Münasebetiyle Yenileşme Hareketleri Sempozyumu’nda sunulan bildirinin makale haline getirilmiş şeklidir.
**Yrd.
Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü,
dr.cetinaykurt@gmail.com
1 Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit- Ankara, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, 1988. s.1.
2 Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s.7.
3 Karal, 1988, a.g.e., s.147
439
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
sa Kralı XVI. Louis ile mektuplaşmaya başlamıştır. Bundaki bir hedefi de devlete
vermeyi tasarladığı siyasi pozisyonu belirlemekti.
Bu mektuplaşmaları I. Abdülhamid biliyordu ve hoşgörüyle karşılamıştı. 4 Bir
görüşte hükümdarın Selim’in mektuplarından haberdar olmadığı şeklindedir.5
Her ne olursa olsun bu teşebbüs büyük bir ehemmiyet arz etmektedir.
III. Selim devletin bozulan mekanizmasının onarılması hususunda Fransa ile
iyi münasebetlerin kurulması gerektiğine inanmaktaydı. Fransa Sefarethanesi ile
III. Selim arasındaki muharebeyi İshak Bey Avrupa’ya gidinceye kadar sağladı. 6
III. Selim’in Fransa Kralına ve Fransa Hariciye Nazırına gönderdiği mektupları
kendisi kaleme almıyordu; bunları yazan o dönemde amedcilik görevinde bulunan Ebubekir Ratip Efendi idi.7 Veliaht bu mektuplarının birinde Fransız dostluğuna olan güvenini belirttikten sonra, Rusya’yı düşman bildiğini ifade etmektedir.8 XVI. Louis, Selim’e verdiği cevapta, Fransız-Türk dostluğuna temas ettikten
sonra askerî başarılar için sağlam bir ordunun teşekkül etmesi gerektiğini belirtmekte idi. Yeniliklerde ilerleme yapmak için çalışmanın gerekliliğini ifade ediyordu.9 Bu yapılan uyarılara III. Selim sinirlense de, tahta çıktığında reformların
fikrî yapısının oluşumuna büyük katkı sağlamıştı.
Selim veliahtlık döneminde “topçuluk tekniğine dair” bir risale kaleme almıştır. Bu durum bile veliahttın çok yönlü bir insan olduğunu göstermektedir.
10
III. Selim, 7 Nisan 1789’da Osmanlı tahtına çıktığı vakit önceden planladığı
bir yeniliği gerçekleştirmiştir. Saray geleneklerine göre, Osmanlı padişahları kılınç kuşanmadan önce Cuma selamlığına çıkmazlarken, III. Selim farklı bir davranış ile ilk Cuma namazını kılmak üzere, Ayasofya camiine gelmiştir. 11
III. Selim devlet mekanizmasının iyi çalışması için, veliahtlık döneminden beri kendisine bağlılığını bildiği kişilere yeni görevler verdiği gibi, ulemâyı ve asİlber Ortaylı, Osmanlı Düşence Dünyası ve Tarih Yazımı, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları,
2010. s.98.
5 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lüi XVI İle Muharebeleri” Belleten,
c.II., 1938, s.202
6 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev.Metin Kıratlı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.39.
7 Uzunçarşılı, a.g.m., s.197.
8 Uzunçarşılı, a.g.m., s.211.
9 Uzunçarşılı, a.g.m., s.213-214.
10 Mehmed Esad, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn, İstanbul, 1312, s.30.
11 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.200.
4
440
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
kerleri taltif etti.12 Bu şekilde tasarladığı reformların uygulamasının daha şevkle
olacağı fikrindeydi. Ancak bu fikri uygulamada arzulanan neticeyi vermemiştir.
Devletin bünyesini tekrar sağlam yapıya kavuşturmak amacıyla, III. Selim
devlet ileri gelenlerini millete hizmet için teşvik etmekteydi. Bu düşünceden hareket ile devletin içinde bulunduğu durumu müzakere etmek ve neticesinde bir
nizam vermek için bizzat kendisinin başkanlık ettiği Meclis-i Meşveret’i toplantıya çağırdı. 13 Toplantıya yönetici sınıfa mensup iki yüzden fazla kişi katıldı. Bunlar arasında; kadılar, valiler, kâtipler ve müderrisler, askerî sınıf ve memurlar bulunmakta idi. İki gün boyunca katılımcılar fikirlerini beyan ettiler. Toplantıya katılanlardan problemlere ilişkin reform önerilerini rapor hâline getirmelerini istedi.
III. Selim, sunulacak önerileri dikkate alacağını ifade etti.14III. Selim’in, Osmanlı
Devleti’nin yönetiminde gelenek olan meşveret yöntemine ehemmiyet vermesi ve
bu yöntemi değerlendirmek istemesi bir ıslahat hareketidir.
III. Selim, Osmanlı Devleti’nin Avusturya ve Rusya ile harp yaptığı sıralar
ordunun hiçbir neticeye ulaşmadığını görmüştü. III. Selim Osmanlı Devleti’nin
idaresini eline geçirdiğinde, ıslahatı yalnız bir askerî ıslahat olarak hedeflememişti. Ancak ıslahata ordudan başlanması gerektiğinin farkındaydı. Devrinin “Nizam-ı Cedid” adını taşıyacak olan ıslahat hareketinin, sadece askerî ıslahata isim
olarak verilmiş olmasının nedeni askerî ıslahattan başlanması olabilir. Esasen
“Nizam-ı Cedid”, III. Selim’in cemiyet sahasında da yapmak istediği ıslahatın
tamamını ifade eder.15 Bunun içinde Avrupa’nın ilim, teknik ve tecrübelerinden
istifade yoluyla idarî, mülkî, askerî, ticarî, siyasî gibi geniş bir alan mevcuttu.
III. Selim, ıslahat hareketinin uygulamasına başlamadan önce de, tecrübe,
ilim ve tekniğinden faydalanmak istediği Avrupa’yı tahlil etmek ihtiyacı duymuş
idi. Bu amaçla, devrin ilim adamı Ebubekir Râtip Efendi’yi elçi olarak, Viyana’ya
gönderdi. Ratip Efendi yazdığı Sefaretnâme’sinde Avrupa devletlerinin müesseseleri hakkında açıklamada bulunduktan sonra, Avrupa devletlerinin ilerlemesini
değerlendirmiş ve Osmanlı Devleti’nin de ilerlemesi için gerekli şartları ortaya
koymuştu.16 Bundan başka III. Selim, ıslahatlara başlamadan evvel dönemin devlet adamlarının da fikirlerini öğrenmek istedi. Bundan gayesi sağlam bir düşünce
yapısı ile hareket etmek ve geniş bir katılımla ıslahat hareketini devlet politikası
A. Cevat Eren, “Selim III “ İslam Ansiklopedisi, c.X, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1977, s.442.
Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yayınları, 1985, s.169.
14 Stanford J.Shaw, Eski ve Yeni Ararsında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu,
İstanbul, Kapı Yayınları, 2008, s.98-100.
15 Karal, a.g.e.,1988,s.27.
16 Eren, a.g.m., s.448.
12
13
441
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
olarak uygulamak istemesidir. III. Selim, bu amaçla 1792 yılında dönemin devlet
adamlarından ülkenin askerî, iktisadî, siyasî, malî, dinî ve ilmî vaziyetiyle ilgili
yapılması gerekli hususlarda fikirlerini lâyihalarla belirtmelerini ferman buyurdu. Padişahın bu fermanı üzerine, başta sadrazam Koca Yusuf Paşa olmak üzere
yirmi iki devlet adamı lâyiha sundular. Bunlardan yirmisi Osmanlı, ikisi de Osmanlı Devleti’nin hizmetinde bulunan Avrupalı Hristiyan idi. 17
Lâyihaların sunulduğu sırada, Avusturya ile harp henüz sona ermişti. Rusya
ile de mütareke görüşmeleri devam etmekteydi. Bu bakımdan devlet adamları
harbin kuvvetli etkisi altında lâyihalarını hazırladılar. Bundan dolayı lâyihaların
ana temasını askerî alandaki ıslahat teşkil ediyordu. Bunları da üç grupta özetlemek mümkündür. Birinci grup, Yeniçeri Ocağı ve diğer ocakların, Kanunî Sultan
Süleyman dönemindeki kanunnâmelere göre düzenlenmesini istiyordu. İkinci
grup, Kanuni Sultan Süleyman kanunnâmeleri icabından diyerek Frenk talim ve
terbiye usulleri ve silahlarının kabul ettirilmesini teklif ediyorlardı. Üçüncü grup
ise, Yeniçeri Ocağının kaldırılması veya ıslah edilmesinin mümkün olmadığı fikriyle bu ocağın bir kenara bırakılarak Avrupa esaslarına göre yeni bir ordunun
teşkilini arzulamaktaydı.18
III. Selim bu görüşleri aldıktan sonra on kişiden oluşan bir heyet kurdu, başkanlığına devrin ilim adamlarından İsmet Bey’i getirdi. Bunlara ıslahat programı
hazırlamasını emretti. Heyetin hazırladığı program 72 madde idi. Program geniş
bir alanda ıslahat programını kapsıyordu. Neticede askerî alandaki ıslahat ile başladı.19
Devlet adamları, Yeniçeri Ocağı’nın dışında bağımsız bir asker ocağının
meydana getirilmesinin tehlike arz edeceği düşüncesiyle kabul etmediler. Bu düşünce “Nizam-ı Cedid” Bostancı Ocağına bağlı, bostancı tüfenkçisi ocağı şeklinde
tesis edildi.20 III. Selim’in işi çok zordu. Çünkü ıslahat teklifleri şiddetli bir muhalefet uyandırdı.21 III. Selim gerçekleştireceği askerî ve diğer reformlar için ekonomi alanında alınması gereken tedbirleri uygulamaya soktu. Malî kaynak yaratmanın bilincinde olarak “İrad-ı Cedid” adı altında yeni bir hazine kurdu. 22 Devlet
Engin Çağman, III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, İstanbul, Kitabevi, 2010, s.XI. Ayrıca bkz.
Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 1996, s.164.
18 M.Tayyib Gökbilgin, “Nizam-ı Cedid”, İslam Ansiklopedisi, c.IX, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi,
1964, s.311.
19 Eren, a.g.m,s.447. Ayrıca bkz.Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, 1988, s.157.
20 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c.V. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.65.
21 Lewis, a.g.e.,s.59.
22 Carter V. Findley, Modern Türkiye Tarihi, Çev. Güneş Ayaş, İstanbul, Timaş Yayınları, 2011, s.33.
17
442
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
parasının korunması ile ilgili tedbirler aldı. Zahire Nazırlığı ihdas edilerek, zahire
toplama ve dağıtma işi vurguncu tüccarların elinden alındı.23 III.Selim tarafından
alınan bu ekonomik tedbirler hep devletin refahını artırma fikrinden kaynaklanmaktaydı.
III. Selim eğitim faaliyetlerine de önem vermekteydi. Kara ve deniz kuvvetleri için yetiştirilecek zabitlerin Avrupa’nın teknik ilminden yararlanmaları için
1794 tarihinde ilk Türk teknik okulu Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyunu açtı.24 Bu
durum III. Selim’in fikir olarak Batı teknolojisini bir an önce devlete kazandırmanın eğitimden geçtiğine inandığının kanıtı olarak ifade etmek mümkündür. Ayrıca III. Selim yeni bir tıp okulunun açılması arzusundaydı. Ülkesinin hekim ihtiyacını bir ölçüde de olsa karşılayabilmesi için bir Rum okulunda bir tıp şubesi açtırdı.25 III. Selim müderrislerin ehliyetli olmalarına ve imtihansız rüûs verilmemesi
hususunda hassasiyet göstermiştir.26 Ancak ıslahat teşebbüsleri ilmiye alanında
arzulanan neticeyi verememişti. Çünkü ulema, bozguncu ve yıkıcı kuvvetlerle
işbirliği yapmaktan çekinmemişti.27
Osmanlı Devleti’nin dış gelişmeler üzerine Prusya ile yaptığı ittifak çok
önemlidir.28 Çünkü Osmanlı Devleti yaptığı bu ittifak ile Avrupa devletlerinin
uygulamaları ile birbirleriyle olan ilişkilerini daha iyi yorumlamaya başlamıştır.
III. Selim bu şekilde devlete yeni bir siyasî anlayış getirmiştir.
III. Selim devrine kadar Osmanlı elçileri daimi ikamet elçisi değillerdi.29 Osmanlı Devleti, III. Selim ile birlikte yerleşik diplomatik temsilcilerden oluşan Avrupa diplomatik sistemini benimsemiştir. Bu şekilde Osmanlı diplomasisini Avrupa devletleri seviyesine taşımıştır. Osmanlı Devleti atadığı, elçileri “itibarlı”
kişilerden seçmiştir.30 Diplomasinin teşekkülü, III. Selim devrinde Osmanlı Devleti siyasal organizasyonundaki en önemli değişikliktir.31III. Selim ilk kez Londra
Eren, a.g.m.,s.448. Ayrıca bkz. Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi,
İstanbul, Alan Yayıncılık, 1986, s.156.
24 Eren, a.g.m.,s.447.
25 Esin Kâhya, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve Türk Hekimleri,
Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997, s.4
26 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.255.
27 Karal, a.g.e., s.131.
28 Shaw, a.g.e., s.60.
29 İlber Ortaylı, Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010
, s.238.
30 Maria Pia Pedani, ‘Osmanlı Padişahının Adına’ İstanbul’un Fethinden Girit Savaşı’na Venedik’
Gönderilen Osmanlılar, Çev. Elis Yıldırım, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011, s.167.
31 Gülnihal Bozkurt, Batı Hukuku’nun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010, s.43.
23
443
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
(1793), Viyana (1794), Berlin (1795) ve Paris’te daimî Osmanlı elçiliklerini kurmuştu.32 Ayrıca III. Selim önemli Akdeniz ticaret merkezlerinde konsolosluklar kurmak suretiyle, Osmanlı tüccarlarının Avrupalılarla olan rekabet ortamını geliştirmeye önem verdi.33 III. Selim özellikle elçiler vasıtasıyla Avrupa devletlerinin
siyasî yapılanmasını saptadığı gibi buna göre dış politikayı belirlediğini söylemek
mümkündür.
III. Selim memleketin imar edilmesi fikrindeydi. Bu bakımdan birçok yeni binalar yaptırdığı gibi, eski eserlerin onarılmasına büyük önem vermişti. 34
III. Selim tahta çıktığı zaman içinde bulunduğu şartlar XVIII. asırdaki padişahların hepsinden farklı idi. III. Selim’in dönemine göre gayet cesur hedefleri
vardı. Bu hedefler, özellikle yeniçerilerin kaldırılmasını ve Avrupa medeniyetine
dâhil olmak üzere tesis edilmişti.
Selim veliaht iken devlet için yapılması gereken her alandaki reformların fikrî
alt yapısının temellerini oluşturmuştu. Buna karşılık iktidara geldiğinde yine de
toplum önderlerinin fikirlerini değerlendirdi. Bundan amaç ıslahatları geniş bir
katılımcı kadro ile gerçekleştirmek istediği kesindir. III. Selim yapmayı düşündüğü ıslahatları gerçekleştirmek için iyi niyetli olduğu şüphesizdir.
III. Selim, döneminde, yeni kurumların, uygulamaların ve fikirlerin oluşmasına büyük bir katkı sağladı. Osmanlı Devleti’nin geleneksel kurumlardaki bozulmanın devletin geri kalma sebebi olduğunun bilinci içindeydi. Bunun için Avrupa’da teşekkül eden, siyasî, ekonomik ve sosyal yapılanmanın farkında olarak
devlet mekanizmasına yön vermeye çalıştığını söylemek mümkündür. Askerî
amaçlarla yabancı dil ve tekniklerle eğitim alan Osmanlılar, Avrupa fikriyatını
anlama ve değerlendirme yoluna gittiler. Bu durum daha sonraki dönemde yöneticilerin ıslahatları için büyük bir kazanç teşkil etti.
III. Selim iktidar olduğunda askerî teşkilatın içinde bulunduğu düzensizliği
önlemek ve bir şekilde de darbeleri bertaraf etmek gayesiyle ıslahata askerî yapılanmadan başlamıştı. Ancak 1808’de çıkar gruplarının çıkardığı karışıklık sonucu
bir darbe ile katledilmiştir.
Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.Yasemin Saner, İstanbul, İletişim Yayınları,
2011, s.46.
33 Zürcher, a.g.e., s.52
34 Eren, a.g.m., s.437.
32
444
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
III. Selim reformlarını geniş halk kitlelerine tam anlamıyla anlatamaması sonucu, hareketinin tabansız kaldığını ifade etmek gerekir. III. Selim Osmanlı reform asrını başlatan bir kişi olarak kendisinden sonra gelen padişahlara da her
konuda yeni fikirler kazandırdığını ifade edebiliriz.
445
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
KAYNAKLAR
AKÇURA Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
BOZKURT Gülnihal, Batı Hukuku’nun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, 2010.
CEZAR Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul, Alan Yayıncılık, 1986.
ÇAĞMAN Engin, III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, İstanbul, Kitabevi, 2010.
EREN A. Cevat, “Selim III “ İslam Ansiklopedisi, C.X, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi,
1977, s.441-457.
ESAD Mehmed, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn, İstanbul, 1312.
FİNDLEY Carter V., Modern Türkiye Tarihi, Çev. Güneş Ayaş, İstanbul, Timaş Yayınları, 2011.
GÖKBİLGİN M.Tayyib, “Nizam-ı Cedid”, İslam Ansiklopedisi, c.IX, İstanbul, Millî
Eğitim Basımevi, 1964, s.309-318.
KÂHYA Esin, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve
Türk Hekimleri, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997.
KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.V. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
1988.
KARAL Enver Ziya, Selim III.’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, 1999.
KARAL Enver Ziya, Selim III.’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit- Ankara, Türk
Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
LEWİS Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev.Metin Kıratlı, Ankara, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, 1988.
MARDİN Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, İletişim Yayıncılık,
1996.
MUMCU Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yayınları, 1985.
ORTAYLI İlber, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarih Yazımı, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2010.
ORTAYLI İlber, Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
PEDANİ Maria Pia, ‘Osmanlı Padişahının Adına’ İstanbul’un Fethinden Girit Savaşı’na Venedik’e Gönderilen Osmanlılar, Çev. Elis Yıldırım, Ankara, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, 2011.
SHAW Stanford J., Eski ve Yeni Ararsında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul, Kapı Yayınları, 2008.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, “Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lüi XVI İle Muharebeleri” Belleten, C.II., 1938, s.191-246.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
446
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
ZÜRCHER Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.Yasemin Saner, İstanbul,
İletişim Yayınları, 2011.
447
ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI
448
Download