Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

advertisement
Yaşam Dönemleri
ve Uyum Sorunları
Ed�tör: Doç. Dr. F�rdevs SAVİ ÇAKAR
Editör: Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
YAŞAM DÖNEMLERİ VE UYUM SORUNLARI
ISBN 978-605-318-956-5
DOI 10.14527/9786053189565
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2017, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten
uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve
Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere
http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Haziran 2017, Ankara
Yayın-Proje: Özlem Sağlam
Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi
Baskı: Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA
(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 26687
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
ÖNSÖZ
“Yaşam” sürekli uyum sağlamayı gerektiren bir dizi değişimlerin yaşandığı
ve her dönemde önceki uyum becerilerine yenilerinin eklenerek devam ettiği bir
süreçtir. Bu süreç anne karnında başlayıp ölüme kadar geçen zaman aralığında
yaşanan olumlu ya da olumsuz tüm deneyimlerin biyolojik yapı ile bütünleşmesi
ve anlamlı hale getirilmesidir. Uyum gelişim sürecinin önemli bir parçası olarak
kabul edilmekte olup, insan uyumunu etkileyen çok sayıda faktör ile bu faktörlerin
birbiriyle etkileşiminden söz edilmektedir.
“Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları” kavramı her dönemde yaşanan temel değişimlere ve bu dönemlere özgü uyum ve duygusal/davranışsal sorunlara
odaklanırken, her dönemin önceki dönemin kazanımlarını da içeren ve sonraki dönemin kazanımları açısından yeterlilik kazanmanın önemine dayalı yaşam
boyu gelişim ve uyumun önemini vurgulamaktadır. Bu nedenle bu kitapta öncelikle her dönemde yaşanan değişimlerle uyum arasındaki ilişki açıklanırken, bu
çerçevede uyum sürecini etkileyen faktörler, döneme özgü yaşanan sorunlar ve
çözüm önerileri, önleme ve müdahaleye dönük bilgiler yer almaktadır.
Kitabın içeriği her şeyden önce “Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları”
ders kitabının bulunmaması nedeniyle bölüm yazarlarınca bu ders verilirken en
çok ihtiyaç duyulan konulara yönelik paylaşımlardan yola çıkılarak oluşturulmuştur. Ancak yazım sürecinde insan gelişiminin ve uyumunun çok boyutlu yapısı
nedeniyle oldukça kapsamlı bir konu akışı ortaya çıkmış olmasına rağmen burada
tüm konulara yer vermek mümkün olmamıştır. Öncelikle gelişim dönemlerine
özgü temel özellikler ile her dönemin kendine özgü sorunlarına odaklanılmış ve
uyum süreci anlatılmaya çalışılmıştır.
Kitabımız öncelikle Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında öğrenim gören
öğrenciler olmak üzere, alanda çalışan psikolojik danışmanlar ve diğer ruh sağlığı
alanı öğrencileri ve çalışanlarına yönelik olarak hazırlanmıştır. Ayrıca yaşam boyu
gelişim sürecinde yaşanan problemlere odaklanılması nedeniyle diğer alanlarda
çalışan yetişkin bireylerin kendi dönemlerine ilişkin ihtiyaç duydukları bilgi ve
sorunlarını tanımaya dönük olarak yararlanabilecekleri, ebeveynlerin çocuklarının sorunlarına ilişkin farkındalık kazanabilecekleri ve araştırmacılara da kaynak
oluşturacağı düşünülmektedir.
Uyum sürecinin gelişimin erken dönemlerinden itibaren başlayan ve her dönemde ihtiyaç duyulan farklı yeterliklerin kazanılmasını gerektiren yapısı nedeniyle, her dönemin sorunlarının tanımlanması ve uygun şekilde çözümlenmesi
için gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu doğrultuda aileler ve okullar
erken çocukluktan itibaren çok önemli bir rol üstlenmektedir. Okul Psikolojik Danışmanlarının bu konuda oldukça büyük bir rolü bulunmaktadır. Uyum ve davranış sorunlarının tanımlanması, önlenmesi ve müdahale çalışmaları Okul PDR
Hizmetlerinin en temel uygulamaları arasında yer almaktadır. Bu doğrultuda aday
iv
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Psikolojik Danışmanların uyum ve davranış sorunları ile başa çıkma konusunda
yetkinleştirilmesi oldukça önemlidir. Bu kitap en önce bu amaca dönük olup psikolojik danışmaların kendi uyum süreçlerini ve sorunlarını anlamalarına da katkı
sağlayabilecektir.
Bu kitabın ortaya çıkmasında öğrencilerimizin ihtiyaçları ve beklentileri etkili olsa da, tüm bölüm yazarı arkadaşlarım ve benim için asıl motivasyon kaynağımız PDR alanında iyi yetişmemizde, bu alana duyduğumuz sevgi ve bağlılığın
oluşmasında sonsuz katkı ve emekleri bulunan çok değerli hocalarımızdır. Bize
kattıklarınız, yolumuzu açtığınız ve her zaman verdiğiniz desteğiniz için çok teşekkürler.
Ve bir teşekkürde “çocuklara”, tüm çocuklara ve bizim çocuklarımıza, bize
ilham verdikleri ve bizim çabalarımızı değerli kıldıkları için sonsuz teşekkürler.
Sevgilerimle.
Editör
Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR
Mayıs 2017, Burdur
BÖLÜMLER VE YAZARLARI
1. BÖLÜM
Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk
Doç. Dr. Fatma Ebru İKİZ, Dokuz Eylül Üniversitesi
2. BÖLÜM
İnsan Gelişimini Açıklayan Kuramlar
Yrd. Doç. Dr. Zöhre KAYA, Yüzüncü Yıl Üniversitesi
3. BÖLÜM
Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğasını Anlamak
Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
4. BÖLÜM
0-6 Yaş Bebeklik ve Erken Çocukluk Dönemi Uyum ve Davranış Problemleri
Yrd. Doç. Dr. Seda DONAT BACIOĞLU, Trakya Üniversitesi
5. BÖLÜM
İlkokul Döneminde Uyum ve Davranış Problemleri
Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
6. BÖLÜM
Ergenlerde Kendine Zarar Verme Davranışı ve İntihar
Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
vi
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
7. BÖLÜM
Ergenlik Dönemi Riskli Davranışları Önleme ve Müdahale
Öğr. Gör. Dr. Serap ÖZDEMİR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
8. BÖLÜM
Üniversite Dönemi Gençliği ve Uyum Problemleri
Arş. Gör. Esra ASICI, Dokuz Eylül Üniversitesi
9. BÖLÜM
Genç Yetişkinlik Dönemi ve Uyum Problemleri
Psik. Dan. Dr. Öykü ÖZÜ
10. BÖLÜM
Orta Yetişkinlik Döneminde Uyum ve Psikopatoloji
Uzm. Psik. Dan. Hakan ACAR
Yrd. Doç. Dr. Mustafa KILINÇ, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
11. BÖLÜM
Orta Yetişkinlikte Stres, Başa Çıkma ve Psikolojik Sağlamlık
Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Arzu TAŞDELEN KARÇKAY, Akdeniz Üniversitesi
Öğr. Gör. Seval APAYDIN, Akdeniz Üniversitesi
12. BÖLÜM
Yaşlılık Dönemi ve Uyum Problemleri
Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
İÇİNDEKİLER
Ön Söz .................................................................................................................................... iii
Bölüm ve Yazarları .................................................................................................................v
1. BÖLÜM
RUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ, UYUM VE UYUMSUZLUK
Giriş ..........................................................................................................................................1
Akıl ve Ruh Sağlığı ................................................................................................................1
Normallik ve Anormallik Kriterleri ...............................................................................2
Sağlıklı Gelişimi Anlama .................................................................................................6
Uyum .......................................................................................................................................8
Sosyalleşme .......................................................................................................................9
Sosyal Uyum ...................................................................................................................10
Uyumu Etkileyen Faktörler...........................................................................................11
Aile .............................................................................................................................11
Akran Grupları .........................................................................................................12
Toplumsal Çevre ......................................................................................................12
Eğitim ........................................................................................................................12
Kitle İletişim Araçları ..............................................................................................13
Hedonik Adaptasyon ...............................................................................................15
Benlik ile İlişkili Kavramlar ................................................................................................15
Benlik Kavramı ve Benlik Saygısı.................................................................................15
Psikolojik ve Öznel İyi Oluş ..........................................................................................16
Mutluluk ..........................................................................................................................17
Yaşam Doyumu ..............................................................................................................18
Öz-Yeterlik ......................................................................................................................18
Öz-Duyarlık ....................................................................................................................19
Affetme ............................................................................................................................20
Sosyal Destek ..................................................................................................................21
Özet ........................................................................................................................................22
Kaynakça................................................................................................................................23
viii
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
2. BÖLÜM
İNSAN GELİŞİMİNİ AÇIKLAYAN KURAMLAR
Giriş ........................................................................................................................................27
Bilişsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar ................................................................................27
Jean Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ......................................................................28
Bilişsel Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar ............................................................28
Bilişsel Gelişim Dönemleri .....................................................................................31
Vygotsky’nin Sosyo-Kültürel Bilişsel Kuramı .............................................................34
Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...............................................................................36
Kişilik Gelişimini Açıklayan Kuramlar .............................................................................37
Psikodinamik Yaklaşım ve Freud ................................................................................38
Topografik Kişilik Kuramı ......................................................................................38
Yapısal Kişilik Kuramı .............................................................................................39
Psikoseksüel Kişilik Gelişimi ..................................................................................40
Erik Erikson’un Psikosoyal Gelişim Kuramı ..............................................................43
Kişiliğe İlişkin Davranışçı Kuramlar ...........................................................................46
Kişiliğe İlişkin Hümanistik Kuramlar .........................................................................47
Carl Rogers'ın Birey Merkezli Teorisi....................................................................47
Maslow'un Kendini Gerçekleştirme Teorisi .........................................................47
Kişiliğe İlişkin Biyolojik Kuramlar...............................................................................48
Bağlanmayı Açıklayan Kuramları ......................................................................................49
Cinsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar .................................................................................53
Psikanalitik (Psikoseksüel) Kuram...............................................................................54
Sosyal Bilişsel Kuram .....................................................................................................57
Bilişsel Kuram .................................................................................................................57
Ahlak Gelişimini Açıklayan Kuramlar ..............................................................................57
Jean Piaget’nin Ahlaki Gelişim Kuramı.......................................................................58
Lawrence Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramı ...........................................................59
Dil Gelişimini Açıklayan Kuramlar ...................................................................................62
Davranışçı Kuram ..........................................................................................................62
Biyolojik (Psikolinguistik) Kuram ...............................................................................63
Etkileşimci Kuram..........................................................................................................64
Sosyal Zihinsel Kuram ...................................................................................................65
Bilişsel Kuram .................................................................................................................65
Özet .......................................................................................................................................65
Kaynakça................................................................................................................................68
İçindekiler
ix
3. BÖLÜM
UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİNİN DOĞASINI ANLAMAK
Giriş ........................................................................................................................................73
Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ..............................................................................74
Çocuklarda Kişilik ve Benlik Gelişimi ........................................................................74
7-12 Yaş Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim Özellikleri ................................78
Çocuklarda Uyum Süreci ve Okulun Etkisi ................................................................78
Çocuklarda Normal Gelişim ve Psikopatoloji İşaretleri ...........................................79
Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğası .......................................................................81
Uyum ve Davranış Problemlerinin Nedenleri ...........................................................81
Genetik İncinebilirlik Kavramı ....................................................................................82
Mizaç Faktörü .................................................................................................................83
Koruyucu ve Risk Faktörleri .........................................................................................84
Koruyucu Faktörler..................................................................................................84
Risk Faktörleri ..........................................................................................................86
Risk Faktörü Olarak "Erken Dönemde Yoksunluk" Kavramı...................................86
İstismar ve İhmalin Uyum ve Davranış Sorunlarındaki Rolü..................................88
Çocuklarda Kayıp, Ölüm ve Yas Süreci .......................................................................93
Çocuklarda Yasla Başa Çıkmaya Yönelik Öneriler ..............................................96
Okul Çağındaki Çocuklarda Akademik Başarısızlık.................................................97
Akademik Başarısızlığı Önleme ve Müdahale Stratejileri ..................................99
Çocuklarda Özgüven Sorunu .......................................................................................99
Çocuklarda Uyum Sorunlarının Değerlendirilmesi ..................................................... 104
Çocukluk Çağı Uyum ve Davranış Sorunlarının Sıklığı ........................................ 104
Uyum ve Davranış Sorunlarında Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma........... 109
Uyum ve Davranış Problemlerinin Önlenmesinde Okulların Rolü..................... 110
Okul Temelli Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma Çalışmaları
Kapsamında Yapılması Önerilen Bazı Önleyici Çalışmalar ................................. 110
Öğrencilere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar................................................... 110
Öğretmenlere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar ............................................... 111
Ailelere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar.......................................................... 112
Özet ..................................................................................................................................... 113
Kaynakça............................................................................................................................. 114
x
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
4. BÖLÜM
0-6 YAŞ BEBEKLİK VE ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ UYUM VE
DAVRANIŞ PROBLEMLERİ
Giriş ..................................................................................................................................... 119
Bebeklik Dönemi Gelişim Özellikleri ............................................................................. 119
Bebeklik Döneminde Sık Yaşanan Uyum ve Davranış
Problemlerinin Nedenleri ................................................................................................ 122
Genetik Faktörler ........................................................................................................ 122
Çevresel/Psikososyal Faktörler .................................................................................. 123
Bebeklik Döneminde Görülen Uyum ve Davranış Sorunları ..................................... 124
İnfantil Kolik ................................................................................................................ 124
Bebeklik Depresyonu .................................................................................................. 125
Ayrılma Anksiyetesi Bozukluğu ................................................................................ 125
Tepkisel Bağlanma Bozukluğu .................................................................................. 126
Uyku Sorunları ............................................................................................................ 127
Beslenme Bozuklukları............................................................................................... 128
Erken Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ............................................................... 130
Erken Çocuklukta Sık Yaşanan Uyum ve Davranış Problemleri ............................... 132
Davranış Bozuklukları ............................................................................................... 133
Öfke Nöbetleri ....................................................................................................... 134
Saldırganlık ............................................................................................................ 135
Utangaçlık-Çekingenlik ....................................................................................... 136
Duygusal Bozukluklar ................................................................................................ 138
Korkular ................................................................................................................. 138
Kardeş Kıskançlığı................................................................................................. 141
Alışkanlık Bozuklukları .............................................................................................. 144
Parmak Emme ....................................................................................................... 144
Tırnak Yeme ........................................................................................................... 145
Pika Sendromu (Yabancı Madde Yeme Alışkanlığı)......................................... 147
Saç Koparma (Trikotillomani) ............................................................................ 147
Çocukluk Çağı Mastürbasyonu........................................................................... 148
Beslenme ve Yeme Sorunları ..................................................................................... 151
Gelişimsel Bozukluklar............................................................................................... 154
Uyku Bozuklukları ...................................................................................................... 156
Özet ..................................................................................................................................... 159
Kaynakça............................................................................................................................. 161
İçindekiler
xi
5. BÖLÜM
İLKOKUL DÖNEMİNDE UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİ
Giriş ..................................................................................................................................... 169
Uyum ve Davranış Problemlerinin Sınıflandırılması ................................................... 169
Ayrılık Kaygısı / Ayrılık Anksiyetesi ......................................................................... 170
Nedenleri................................................................................................................ 171
Tedavisi ................................................................................................................... 173
Konuşma Bozuklukları .............................................................................................. 175
Kekemelik ..................................................................................................................... 176
Nedenleri................................................................................................................ 179
Tedavisi ................................................................................................................... 180
Kekemeliğin Tedavi Stratejileri ........................................................................... 181
Seçici Konuşma Bozukluğu (Mutizm) ..................................................................... 182
Nedenleri................................................................................................................ 182
Tedavisi ................................................................................................................... 183
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) .......................................... 183
DEHB'nin Alt Boyutları ....................................................................................... 186
Nedenleri................................................................................................................ 187
DEHB Tedavisi ...................................................................................................... 188
DEHB Tedavi Süreci ............................................................................................. 189
Çalma ............................................................................................................................ 193
Nedenleri................................................................................................................ 194
Kuramsal Bakış Açılarına Göre Çalma .............................................................. 195
Tedavi Stratejileri .................................................................................................. 196
Yalan Söyleme .............................................................................................................. 199
Çocuklarda Yalan Söylemeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ..................... 200
Enürezis-İdrar Kaçırma .............................................................................................. 202
Nedenleri................................................................................................................ 204
Tedavisi ................................................................................................................... 205
Enkoprezis-Kaka Kaçırma ......................................................................................... 206
Yaygınlığı ................................................................................................................ 207
Nedenleri................................................................................................................ 207
Tedavi Stratejileri .................................................................................................. 208
Tik Bozuklukları.......................................................................................................... 209
Tik Bozukluğunun Sınıflandırılması .................................................................. 209
xii
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Tourette Sendromu (TS) ............................................................................................ 210
Yaygınlığı ................................................................................................................ 210
Nedenleri................................................................................................................ 211
Tedavi Stratejileri .................................................................................................. 211
Tırnak Yeme ................................................................................................................. 212
Nedenleri................................................................................................................ 212
Önleme ve Müdahale Stratejileri ........................................................................ 213
Saldırganlık .................................................................................................................. 214
Nedenleri................................................................................................................ 217
Saldırganlıkta Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................................... 221
Özet ..................................................................................................................................... 224
Kaynakça............................................................................................................................. 225
6. BÖLÜM
ERGENLERDE KENDİNE ZARAR VERME DAVRANIŞI VE İNTİHAR
Giriş ..................................................................................................................................... 234
Kendine Zarar Verme Davranışı ..................................................................................... 234
Kendine Zarar Verme Davranışının Belirlenmesi .................................................. 234
Kendine Zarar Verme Davranışının Ölçütleri ........................................................ 235
Kendine Zarar Verme Davranışının Türleri ............................................................ 235
Kendine Zarar Verme Davranışının Nedenleri ....................................................... 236
Kendine Zarar Vermeyi Önleme Ve Müdahale Stratejileri .......................................... 241
Okullarda Kendine Zarar Vermeyi Önleme Ve Müdahale Stratejileri ................. 242
İntihar, Önleme ve Müdahale Stratejileri ...................................................................... 246
Yaygınlığı ...................................................................................................................... 247
İntihar ile İlgili Yaygın Mitler-Yanlışlar.................................................................... 248
İntiharı Açıklayan Modeller ............................................................................................. 250
İntiharın Nedenleri ........................................................................................................... 252
Ergenlerde İntihar Riskinin Değerlendirilmesi ............................................................. 255
İntiharda Erken Uyarı İşaretleri Olarak Kabul Edilebilecek Belirtiler ................. 256
İntiharı Önleme ve Müdahale Stratejileri ...................................................................... 257
İntiharı Önleme İlkeleri ............................................................................................ 257
İntiharı Önleme Düzeyleri ......................................................................................... 258
İntiharda Temel-Birincil Önleme ....................................................................... 258
İçindekiler
xiii
İntiharda İkincil Önleme ..................................................................................... 259
İntiharda Üçüncül Önleme.................................................................................. 260
İntihar Davranışında Krize Müdahale Süreci.......................................................... 261
İntiharın Tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapiler (BDT) .......................................... 263
Özet ..................................................................................................................................... 265
Kaynakça ............................................................................................................................ 266
7. BÖLÜM
ERGENLİK DÖNEMİ RİSKLİ DAVRANIŞLARI ÖNLEME
VE MÜDAHALE
Giriş ..................................................................................................................................... 274
Ergenlerde Riskli Davranışlar .......................................................................................... 274
Ergenlerde Riskli Davranışları Açıklayan Kuramlar .............................................. 274
Ergenlerde Sık Yaşanan Riskli Davranışlar .................................................................... 277
Riskli Cinsel Davranışlar ........................................................................................... 277
Riskli Cinsel Davranışlara Yol Açan Risk Faktörleri ........................................ 278
Ergen Riskli Cinsel Davranışlarına Karşı Koruyucu Faktörler ....................... 281
Riskli Cinsel Davranışları Önleme ve Müdahale Stratejileri ........................... 281
Okullarda Zorbalık ve Çeteleşme ............................................................................. 282
Zorbalık ve Çeteleşmeye Yol Açan Risk Faktörleri ........................................... 284
Okullarda Zorbalık ve Çeteleşmenin Doğurabileceği
Olumsuz Sonuçlar ................................................................................................. 284
Zorbalık ve Çeteleşmeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................. 285
Okul Terki ................................................................................................................... 286
Okul Terkine İlişkin Risk Faktörleri ................................................................... 287
Okul Terkinin Doğurabileceği Olumsuz Sonuçlar ........................................... 288
Okul Terkini Önleme ve Müdahale Stratejileri ................................................. 288
Evden Kaçma ............................................................................................................... 290
Evden Kaçmayı Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................................ 292
Özet ..................................................................................................................................... 293
Kaynakça ............................................................................................................................ 294
xiv
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
8. BÖLÜM
ÜNİVERSİTE DÖNEMİ GENÇLİĞİ VE UYUM PROBLEMLERİ
Giriş ..................................................................................................................................... 301
Üniversite Dönemi Gelişim Özellikleri .......................................................................... 301
Ebeveynlerden Özerkleşme ....................................................................................... 301
Cinsiyet-Rol Kimliği ................................................................................................... 303
İçselleştirilmiş Ahlak .................................................................................................. 305
Meslek Seçimi .............................................................................................................. 305
Üniversite Öğrencilerinin Problem Alanları ................................................................. 307
Üniversite Döneminde Sık Yaşanan Psikolojik Belirtiler....................................... 308
Kaygı Bozuklukları ............................................................................................... 309
Depresyon .............................................................................................................. 312
Madde Kullanımı .................................................................................................. 312
İnternet Bağımlılığı ............................................................................................... 314
Yeme ve Beden Algısı Bozuklukları.................................................................... 315
Romantik İlişkiler........................................................................................................ 316
Cinsel Yaşam Ve Cinsel Bilgi Düzeyi ........................................................................ 318
Akademik Başarı/Başarısızlık .................................................................................... 319
Özet .................................................................................................................................... 322
Kaynakça ............................................................................................................................ 323
9. BÖLÜM
GENÇ YETİŞKİNLİK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ
Giriş ..................................................................................................................................... 335
Genç Yetişkinlik Dönemi Özelliklerine Genel Bir Bakış ............................................. 335
Bu Dönem Bir Kimlik Arayışı Dönemidir............................................................... 336
Bu Dönem Bir Değişkenlik Dönemidir ................................................................... 337
Bu Dönem Ergenlik ile Yetişkinlik Arasında Bir Geçiş Dönemidir ..................... 337
Bu Dönem Bir Kendine Odaklanma Dönemidir .................................................... 337
Bu Dönem Bir Olanaklar Dönemidir ....................................................................... 338
Genç Yetişkinlik Dönemi Uyum Problemlerini Etkileyen Faktörler.......................... 338
Biyolojik Süreçler ........................................................................................................ 338
Mizaç............................................................................................................................. 339
İçindekiler
xv
Psiko-Sosyal Gelişim Krizleri ile İlgili Faktörler ..................................................... 339
Genç Yetişkinlikte Temel Gelişimsel Görevler ile İlgili Faktörler ......................... 340
Özsaygı ve Öz-Yeterlik ile İlgili Faktörler ................................................................ 341
Sosyal Destek ile İlgili Faktörler ................................................................................ 342
Toplumsal Etkilerle İlgili Faktörler ........................................................................... 343
Genç Yetişkinlik Döneminde Yaşanan Problem Alanları ve
Müdahale Yaklaşımları ..................................................................................................... 343
Üniversite Yaşamındaki Genç Yetişkinler ................................................................ 343
Evlenme ........................................................................................................................ 346
Boşanma ....................................................................................................................... 347
Yakın İlişkiler ............................................................................................................... 350
Kariyer ve İş ................................................................................................................. 351
Stres Yaşantıları ve Post Travmatik Stres Bozukluğu .............................................. 353
Nikotin ve Alkol Tüketimi ......................................................................................... 356
Genç Yetişkinlerde Ruh Sağlığı ................................................................................. 357
Genç Yetişkinlerde Yalnızlık ...................................................................................... 358
Genç Yetişkinlerde Özyeterlik ve Yaşam Doyumu ................................................. 360
Bölümün Girişinde Yer Alan Vakanın Psikolojik Danışma Süreci ............................ 361
Özet ..................................................................................................................................... 363
Kaynakça............................................................................................................................. 364
10. BÖLÜM
ORTA YETİŞKİNLİK DÖNEMİNDE UYUM VE PSİKOPATOLOJİ
Giriş ..................................................................................................................................... 368
Orta Yetişkinlik Dönemindeki Değişimler ve Uyum Süreci ...................................... 368
Fiziksel Değişimler ...................................................................................................... 369
Zihinsel Değişimler..................................................................................................... 371
Psikososyal Değişimler ............................................................................................... 374
Psikolojik Değişimler ........................................................................................... 374
Sosyal Değişimler .................................................................................................. 374
Kişilik Gelişimi ...................................................................................................... 376
Orta Yetişkinlik Dönemini Ele Alan Kuramlar ............................................................. 378
Bühler’in İnsan Yaşamının Akışı Kuramı ............................................................... 378
Erikson’un Psikososyal Değişim Kuramı ................................................................. 378
xvi
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Levinsons’un Bireysel Yaşam Yapısı Kuramı............................................................ 379
Yaşam Akışı............................................................................................................ 380
Yaşam Döngüsü ..................................................................................................... 380
Yaşam Yapısı........................................................................................................... 381
Yetişkin Gelişimi ................................................................................................... 382
Orta Yaş Krizi............................................................................................................... 382
Orta Yetişkinlikte Ruh Sağlığı ve Bazı Psikopatolojik Sorunlar .................................. 383
Yetişkinlerde Madde Kullanımı ................................................................................. 384
Depresyon ................................................................................................................... 385
Tedavisi ................................................................................................................... 387
Kaygı Bozuklukları ..................................................................................................... 388
Yaygın Anksiyete Bozukluğu ............................................................................... 388
Yaygın Anksiyete Bozukluğu Tanı Ölçütleri (DSM 5) ............................... 389
Nedenleri................................................................................................................ 390
Tedavisi ................................................................................................................... 391
Obsesif Kompulsif Bozukluklar ................................................................................ 392
Nedenleri................................................................................................................ 394
Tedavisi ................................................................................................................... 395
Özet ..................................................................................................................................... 396
Kaynakça ............................................................................................................................ 398
11. BÖLÜM
ORTA YETİŞKİNLİKTE STRES, BAŞA ÇIKMA
VE PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK
Giriş .................................................................................................................................... 404
Orta Yetişkinlik Döneminde Stres ve Başa Çıkma........................................................ 404
Stres Kavramı .............................................................................................................. 404
Strese Karşı Verilen Tepkiler ...................................................................................... 406
Stresle Başa Çıkma ...................................................................................................... 407
Başa Çıkma Stratejileri ......................................................................................... 407
Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıksız Stratejiler ...................................... 408
Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıklı Stratejiler......................................... 409
Orta Yetişkinlik Dönemi Stres Kaynakları ve Başa Çıkma .................................... 411
Yaşlı Ebeveynler ve Bakımı .................................................................................. 412
İçindekiler xvii
Orta Yetişkinlikte Boşanma ve Yalnız Yetişkinler ............................................. 414
Orta Yetişkinlikte Yas ve Baş Etme ..................................................................... 416
Ebeveyn Kaybı ile Baş Etme................................................................................. 417
Eş Kaybı ile Baş Etme ........................................................................................... 420
Yetişkinlikte Psikolojik Travmalar ve Psikolojik Sağlamlık ......................................... 421
Psikolojik Sağlamlığı Etkileyen Faktörler ................................................................ 423
Psikolojik Sağlamlığa Giden Yolda Önemli Alt Bileşenler .............................. 425
Yetişkinlerin Psikolojik Sağlamlığını Artırmak ...................................................... 425
Yetişkinlerle Yas Danışmanlığı .................................................................................. 427
Psikolojik Yardım Verenlerin İyilik Halini Artıran ve Olumsuz
Tepkilerle Başa Çıkmasına Yardımcı Faktörler ...................................................... 429
Özet ..................................................................................................................................... 430
Kaynakça............................................................................................................................. 431
12. BÖLÜM
YAŞLILIK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ
Giriş ..................................................................................................................................... 438
Yaşlanma ve Yaşlılığın Boyutları...................................................................................... 438
Yaşlanmayı Açıklayan Kuramlar ............................................................................... 440
Yaşlılık Dönemi Psikososyal Değişimleri ve Sorunları ................................................ 443
Yaş Ayrımcılığı ............................................................................................................. 444
Benlik Saygısında Azalma .......................................................................................... 444
Yaşlılıkta Değişen Rollere Uyum Sorunu ................................................................. 445
Yaşlılıkta Sosyal Destek .............................................................................................. 447
Yaşlılarda Sık Görülen Sağlık Sorunları ................................................................... 448
Yaşlılarda Ruhsal ve Duygusal Durum ..................................................................... 449
Yaşlılıkta Sık Yaşanan Ruhsal Bozukluklar .............................................................. 450
Depresyon .............................................................................................................. 450
Yaygın Kaygı Bozukluğu ...................................................................................... 451
Deliryum ................................................................................................................ 452
Demans................................................................................................................... 453
Alzheimer ............................................................................................................... 453
Alzheimer Hastalığının Klinik Evreleri ....................................................... 454
Demansın Tedavisinde Davranış Terapisi ......................................................... 455
Demansın Tedavi Prensipleri .............................................................................. 455
xviii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
Yaşlılara Yönelik Kötü Muamele, Suç ve Kurban Olma Korkusu ......................... 456
Yaşlıların Artan Sağlık Hizmetleri İhtiyaçları ......................................................... 457
Yaşlılık, Ölüm ve Yas Süreci ....................................................................................... 458
Normal Kabul Edilen Yas Tepkileri .................................................................... 459
Yas Danışmanlığı ......................................................................................................... 460
Eşini Kaybeden Yaşlılar .............................................................................................. 461
Yaşlılık ve İntihar ......................................................................................................... 462
Yaşlılara Yönelik Ruh Sağlığı Hizmetleri ........................................................................ 462
Yaşlılarla Psikolojik Danışma .......................................................................................... 464
Özet ..................................................................................................................................... 468
Kaynakça............................................................................................................................. 470
Yazarlar Hakkında ............................................................................................................. 475
1. BÖLÜM
RUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ,
UYUM VE UYUMSUZLUK
GİRİŞ
Gelişim ve uyum yaşam boyu birbirini karşılıklı etkileyen iki temel süreçtir.
Yaşam tüm alanlarda tam fonksiyonda olma, ruhsal ihtiyaçlarını yeterince karşılama, ruh sağlığını koruma ve geliştirme, uyumu artırma ve genel sağlığını korumaya dönük sürekli değişen dinamik bir süreçtir.
AKIL VE RUH SAĞLIĞI
İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır. İnsanın normal ve anormal davranışlarıyla sağlıklı ve sağlıksız olmasının açıklanabilmesinde kullanılan “ruhsal” kavramının; insanın biliş, duygulanım ve eylem yetilerinin tümünü içerdiği ileri
sürülmektedir.1 Ruh ve zihin kavramlarının bedenin işlevleriyle bütün olduğu,
dolayısıyla “ruh” kavramı ile beynin duygu, düşünce, davranışlarla ilgili işlevlerinin tanımlandığı kabul görmektedir. Bu nedenle “akıl ve ruh sağlığı” terimi, hem
düşünme hem hissetme hem de davranma açısından insanın sağlıklılık durumunu daha iyi kapsamaktadır. Zihinsel işlevlerin başarılı işlev görmesi sonucunda
oluşan akıl ve ruh sağlığı hali, bireyin üretken aktiviteler içinde yer alması, diğer
insanlarla ve kendisiyle ödüllendirici ilişkiler kurması, beklenmedik, ters veya süregiden olumsuz durumlar karşısında başa çıkabilme, uyum sağlayabilme, değişme yeteneği ile ilişkili görülmektedir. Bizim kendimize, yaşamımıza, yaşamımızda
var olan insanlara nasıl baktığımız, tercihlerimiz, tercihlerimizi nasıl değerlendirdiğimiz, seçimlerimizi nasıl yaptığımız, stresi nasıl ele aldığımız, başkalarıyla nasıl
ilişki kurduğumuz, verdiğimiz kararlar akıl ve ruh sağlığımız belirtileridir.2
Herkes kendisi için en iyi, en uygun denge içinde kalma eğilimi gösterir1, bu
dengeyi sağlamak ve sürdürebilmek için hem doğuştan gelen (genetik-biyolojik)
2
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
hem de sonradan kazanılan (psikolojik ve sosyal) uyum düzenekleri bulunmalıdır.
Organizmanın dengesini bozan herhangi bir etmen zorlanma yaratır, strese sebep
olur. Zorlanma (stres), organizmanın zihinsel işlevlerine ve kişinin bütünlüğüne
olumsuz etki yaratan bir durumdur. Ancak bu etmenin kişi için anlamı, şiddeti
ve süresine bağlı olarak kişi bundan etkilenir. Stresin niceliği ve niteliği karşısında organizmanın dengesini koruyabilmesi, dayanabilme yetilerinin tümü de stres
tolansı1 olup bireyin zorlanmaya dayanma gücünü yansıtır. Stresin etkenleri kişinin dayanıklılığını zayıflattığında, kişinin bunlara karşı savunmaları ve baş etme
yetileri yetersiz kalır. Diğer bir deyişle kişi, uyum dengesini yitirmiştir. Bütünlük
sarsıldığında yetersiz, yersiz, aşırı veya uygunsuz savunmalar ortaya çıkar. Uyum
ve denge sağlanabilmesi için bu aşırı savunmalara başvurulması durumu, akıl ve
ruh sağlığı bozukluğu belirtisi olarak tanımlanmaktadır.1
Akıl ve ruh sağlığı farklı kültürlerde farklı değer yargılarının etkisiyle geniş
bir değerlendirme ve yorumlama yelpazesinde yer alırken, akıl ve ruh sağlığını
şekillendiren güçlerin biyolojik, toplumsal ve kültürel, bireysel özellikler ile bu
özelliklerin birbiriyle etkileşimi birlikte değerlendirilmektedir.2 Bu güçler içerisinde insanın denge durumunun (homeostasis) oluşması ve korunması ruh sağlığı
açısından önemlidir.
Normallik ve Anormallik Kriterleri
Sağlık; bedensel, ruhsal, sosyal olarak iyilik ve denge durumudur. Epidemiyoloji, sağlık ve hastalığı, yaşam boyu, hastalık belirtileri, ek tanılar, klinik bakımın
yararı ve sonlanışını içeren, ruh sağlığı ve hastalıkları ile ilgili etkenlerin farklı
insan topluluklarındaki dağılımını ve risk etmenlerini inceleyen bir bilim dalıdır1.
Ruhsal bozuklukların yaygınlığı, sıklığı, demografik özellikleri, oluş nedenleri
ve kaynakları epidemiyolojik araştırmalar ile edinilmektedir. Çağdaş psikiyatrik
epidemiyolojik araştırmalarda geçerliği ve güvenilirliği denenmiş değerlendirme
araçları kullanılmaktadır.
Normaldışı davranışlar, tarihte ve edebiyatta çoğunlukla dayak, saldırganlık,
cinayet, intihar, cinsel saldırı gibi toplumlarda aşırı sapma gösteren örneklerle ve
tehlikeli davranışlarla özdeşleştirilmiş olmasına rağmen, sadece, bireyin yaşamını etkin ve mutlu sürdürmesini sabote eden güçlüklerle baş edebilmesini engelleyici de olabilmektedir3. Çağımızda ruh hastalarının tehlikeli, korkunç, zararlı
oldukları ya da davranışlarının anlamsız ve saçma olduğu kanılarının yanlış olduğu artık bilinmektedir. Ruh sağlığı uzmanlarının toplumsal önyargılardan, değerlerden arınmış olarak objektif ve bilimsel yaklaşmaları gerekmektedir.1,3
Ruhsal bozuklukların sınıflandırılmasında “fonksiyonel” bozukluklar genel-
Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk
3
likle psikososyal faktörlere bağlı bilinirken, “organik” bozukluklar, genetik-biyolojik faktörlere bağlı bilinir.1 Diğer bir deyişle, akıl ve ruh sağlığı ile bozuklukların
üzerinde psikolojik, sosyokültürel ve biyolojik olayların etkisi olmaktadır. Akıl ve
ruh sağlığı hastalıkları denince, tanısı koyulabilen, düşünme, mizaç, duygu, stresle
bağlantılı davranışta görülen işlev bozuklukları, farklılaşma kabul edilmektedir.
Durumla ve gerçekle bağlantılı olmayan ve uygunsuz anksiyete, düşünce, algı, mizaç ve bilişsel işlevlerin bozulması nedeniyle farklı semptomlar görülmektedir.2
Yatkınlık etmenleri, insanın doğuştan gelen kalıtımsal özelliklerinde var olan,
bireyin kişiliğinde doğuştan olan ya da çocukluk çağlarında yerleşen, bozulmaya yatkınlık sağlayan özellikler ve yaşam deneyimleridir. İnsanın kendi kendine
yaşamını sürdürebilme yetilerinin uzun yıllarda geliştiği göz önüne alındığında,
toplumsal bir varlık olarak uzun süre bağımlılık dönemi içinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle küçük yaşlarda ve bebeklikteki yaşantılar, sonrası için yatkınlık etmeni olabilmektedir.
Bireyin karşılaştığı zorlanmalar büyüdükçe, daha çok enerji kullanımını gerektiren sağlıksız uyum mekanizmaları geliştirdiği ileri sürülmektedir.3,4 Akıl ve
ruh sağlığı açısından bozulmaya yol açabilen etmenler genel olarak ikiye ayrılabilir:
1.
Biyolojik Etmenler: Yatkınlık etmenleri gibi genetik etmenler olabileceği gibi, yaşantı yoluyla veya ilaç, alkol ve uyuşturucu madde kullanımı
ile oluşan beyindeki kimyasal dengesizlikler, merkezi sinir sisteminde
oluşan hasarlar bozulmaya yol açabilir;
2.
Çevresel Etmenler: Ebeveyn yoksunluğu, şiddete maruz kalma, fakirlik,
zorlanmalar, engellenmeler, ölüm, ayrılık, parçalanmış ilişkiler ve benzeri psikolojik, sosyal ve toplumsal etmenlerdir.2
Alanyazında akıl ve ruh sağlığının tanımı sıklıkla bozukluk tanımlamalarına
dayalı yapılmaktadır ve önemli olan, bir kişinin normal akıl ve ruh sağlığına sahip
olduğunu ve olmadığını neye göre ayırt edeceğimizi bilmektir. Ancak ruh sağlığının bittiği ve hastalığın başladığı sınırlar kesin değildir.1 Normallik ve anormallik
kavramlarında netliğe ulaşmak zor olsa da temel kriterler yer almaktadır:
1.
İstatistiksel tanım ve kriterler: Akıl ve ruh sağlığı tanı kriterleri kitabına göre ifade edilenlere uygunluk var ise; geliştirilen ya da standardize
edilen ölçekler ile ölçülen ve tanımlanabilen ifadelere ve sonuçlara uygunluk var ise, klinik anlamda normallik ya da anormallikten bahsedilebilmektedir.
Hasta ya da danışan ile belirti ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Bir bozukluğun
tanı, ayırıcı tanı ölçütlerine uyan, uymayan belirtileri saptamak ve böylece ke-
4
Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları
sin tanıyı koyabilmek için önceden hazırlanmış sorular ve çizelgeler ile veya
bilgisayar programları ile tanıya götüren belirti profili oluşturulmaktadır.
2.
Klinik tanım ve kriterler: Çevreye uyum yapabilme ile bireyde aşırı bunaltının (kaygının, anksiyetenin) ya da başka psikiyatrik belirtinin olmaması ile normallik ya da anormallikten bahsedilebileceği ileri sürülmektedir.
3.
Bireyin kendini görüşü: Bireyin kendisinden hoşnut, ilişkilerinde rahat
ve mutlu oluşu, bir ihtiyaç ya da sorun dile getirmeyişi normalin ölçütleri olarak ileri sürülmektedir.
Klinik tanım koyabilmek için ve bireyin kendini görüşünü alabilmek için
hasta ya da danışan ile ilişki ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Amaç hem bilgi almak,
hem de bireyle ilişki kurmaktır. Sözel ve sözsüz iletişim becerileri ile psikolojik
danışma ilke ve tekniklerine dayalı olarak önce bireyi dinleyebilmek ve onu anlayabilmek gerekmektedir. Bireyin yargılanmadığını hissettiği ortam yaratılmalı ve
yargısız ve yansız sorular sorulmalıdır.
İstatistiksel ve klinik tanımların yanı sıra kişinin kendisine ilişkin görüşleri ve
çevreye uyum sağlama kriterleri ruh sağlığı uzmanlarını yönlendirse de bunların
çağdan çağa, toplumdan topluma ve bireyden bireye göreceli olabileceği de akılda
tutulmalıdır.1
4.
Belirli bir kuramsal çerçeve açısından bazı ölçütler kullanarak ideal olanı
tanımladıktan sonra bu ölçütlerin tümünün varlığı yada yokluğu arasında orta noktayı ruh sağlığı için yeterli bulmaktır.3
A) Bireyin gelişimsel açıdan yeterliği: Erikson’un Psikososyal Kişilik Gelişimi
Kuramı’nda yer verdiği sağlıklı gelişim aşamaları ve özellikleri çerçevesinde bireyin akıl ve ruh sağlığı açısından aştığı dönemeçler ve bunları
çözerek kazandığı benlik güçleri sağlıklı kişilik gelişimini tanımlayabilecek niteliktedir.
B) Bireyin psikodinamik açıdan yeterliği: Psikodinamik açıdan normalin
ölçütünün id, ego ve süperego arasındaki denge olduğu tanımlayarak
açıklamalar ileri sürülmektedir. Ruh sağlığı, aklın ilkelerini izleyerek
haz ilkesine göre yaşamaktan uzaklaşıp gerçeklik ilkesine göre yaşamayı
seçerek mutlu olmak ve mutlu etmek; gerçekleri, gerçeklik koşullarını
tanımak ve davranışları buna uygun düzenlemek ile gelişebilmektir.6
5.
Ruh sağlığı bozulan kişi genellikle duygu düşünce ve davranışlarında
değişik derecelerde tutarsızlık, aşırılık, uygunsuzluk ve yetersizlik taşır
Download
Study collections