depremle birlikte.fh11

BD ARALIK 2011
Prof. Dr. Tu¤rul Tankut, Bütün Dünya için özel olarak
kaleme ald›¤› ayd›nlat›c› yaz›s›nda, deprem konusundaki
bilgisizli¤imizi bir bilim adam› sorumlulu¤uyla aç›klamakta ve
tümümüzü, ay›rd›nda bile olmad›¤›m›z bir ac› gerçe¤imizle yüz
yüze getirerek flöyle demektedir:
"Depremler kaderimiz de¤ildir..."
Yazan: Prof. Dr. TU⁄RUL TANKUT
armara Bölgesi'nde yafla-
M
d›¤›m›z büyük deprem felaketinden sonra herkes taraf›ndan pek s›k kullan›lan bu bafll›k,
flimdi de yeniden, Van’da yaflad›¤›m›z
felaketten sonra pek s›k kullan›l›r oldu.
Çok büyük bir bedel ödeyerek de olsa,
“Depremle birlikte yaflamak” gerçe¤ini galiba art›k ö¤reniyoruz. Ancak bu
yeterli de¤il; yeni felaketler yaflamak
istemiyorsak, bu gerçe¤in gereklerini
yerine getirme bilincine de ulaflmak
zorunday›z. Bu yaz›da, hepimizin akl›nda çeflitli sorular yaratan ve son
69
BD ARALIK 2011
haftalarda (medyan›n, uzman görüfllerine de¤er vermeye bafllamas› sonucunda) yavafl yavafl belirsizlikten kurtulmaya bafllayan baz› önemli konular›n k›saca ve basit bir dille aç›klanmas›na u¤rafl›lmaktad›r.
"Depremle birlikte yaflamak" demek, herfleyden önce depremle kumar
oynamamak, onu bir do¤a gerçe¤i
olarak alg›lamak demektir. Depremi,
boyun bükülerek karfl›lanmas› gereken
bir kader olarak alg›layan e¤itimsiz
yurttafl›m yan›s›ra, her yerde her zaman bulundu¤unu bildi¤i yerçekimi
mizde uygulanmas› yasal bir zorunluluk olan yasal belgede yaz›l›d›r. 1975
y›l›ndan buyana yürürlükte olan ve
en geliflmifl bilgi birikimi düzeyini
yans›tan deprem yönetmeliklerimiz,
bugüne dek gerekti¤i gibi uygulanamam›flt›r. Bu durumun nedenleri aras›nda, (1) yeterli yasal zorlama bulunmad›¤›, (2) mühendislerin bu konuda
iyi e¤itilmifl olmad›klar›, (3) say›ca ve
nitelik bak›m›ndan yeterli teknik eleman bulunmad›¤›, (4) yetkili kiflilerin
sorumluluk anlay›fl› tafl›mad›klar›, (5)
düzeni çarp›t›c› yöntemlerin (rant ç›-
BU DURUM, AYNEN TRAF‹K SORUNUNDA
OLDU⁄U G‹B‹, HENÜZ YETER‹NCE RASYONEL
DÜfiÜNEMEYEN, DOLAYISI iLE HENÜZ YETER‹NCE GEL‹fiM‹fi OLMAYAN B‹R TOPLUMUN ÇOCUKLARI OLMAMIZDAN KAYNAKLANMAKTADIR.
yüklerini özenle hesaba katarken, ne
zaman gelece¤i kolayca kestirilemeyen deprem yüklerini gözard› edebilen
mühendis meslektafl›m ayn› kumar›
oynamaktad›rlar. Bu durum, aynen
trafik sorununda oldu¤u gibi, henüz
yeterince rasyonel düflünemeyen,
dolay›s›yla henüz yeterince geliflmifl
olmayan bir toplumun çocuklar› olmam›zdan kaynaklanmaktad›r.
DEPREME DAYANIKLI YAPI
Depremle birlikte yaflaman›n en temel
koflulu, yap›lar›n depreme dayan›kl›
olmas›d›r. Depreme dayan›kl› yap›lar›n nas›l yap›laca¤› bilinir; bunun
kurallar› ve yöntemleri, kitaplarda,
daha da önemlisi, ad›na k›saca "Deprem Yönetmeli¤i" denilen ve ülke70
karlar›, rüflvet vb.) etkin oluflu gibi
birçok neden s›ralanabilirse de, hepsinden önemlisi, hepsinin ard›ndaki
temel neden, yukar›da de¤inilen rasyonel düflünceden uzak dünya görüflüdür.
DEPREM DAYANIMININ BEDEL‹
Her iyi fley gibi, yap›lar›n depreme
dayan›kl› olmas›n› sa¤lamak için de
bir bedel ödenmesi gerekir. Ancak,
bu bedel san›ld›¤› gibi yüksek de¤ildir.
Zira, deprem dayan›m›, bir maliyet
art›fl› konusu olmaktan ötede, bir teknik bilgi, do¤ru uygulama, sa¤l›kl›
tasar›m ve yap›m, sorunudur. Kesin
bir say›sal de¤erlendirme söz konusu
olmamakla birlikte, s›radan konutlar
için yönetmelik gereklerinin getirece¤i
maliyet art›fl›n›n, yap› toplam maliyetinin yüzde 3-5'i dolaylar›nda olaca¤›
söylenebilir.
YAPI GÖÇMES‹N‹N BEDEL‹
Göçmenin bedeli ise, yukar›daki bedelle karfl›laflt›r›lamayacak kadar a¤›rd›r. Göçme durumunda ödenecek
olan, onar›m, enkaz kald›rma ve yeniden yap›m, eflya zarar›, kurtarma ve
yaral› bak›m bedelleri, özellikle can
kayb› durumunda ödenecek ve para
ile ölçülemeyecek bedeller düflünülürse, yap›m maliyetindeki küçük bir
art›flla elde edilebilecek deprem dayan›m›n›n, gerçek maliyeti önemli ölçüde düflürece¤i aç›kt›r.
YAPILARIN DEPREM
DAYANIMI
Büyük kentlerimizin, endüstri merkezlerimizin bulundu¤u yörelerde fliddetli
depremler (olabilece¤ini de¤il) olaca¤›n› öteden beri biliyoruz; yap›lar›m›z›n büyük ço¤unlu¤unun deprem
güvenli¤i tafl›mad›¤›n›n da öteden beri
fark›nday›z. Dolay›s›yla, varolan yap›
sto¤umuzun deprem dayan›m› aç›s›ndan elden geçirilmesi ve onar›l›p güçlendirilmesi (geliflmifl ülkelerde oldu¤u gibi) gerekti¤inin de öteden beri
bilincindeyiz. Ancak, bu çok büyük
ve güç, ancak kaç›lamaz derecede
önemli ifle bugüne dek öncelik vermedik. Rasyonel düflünceden ve geliflmifllikten ne denli uzak oldu¤umuzun
bundan güzel kan›t› olur mu?
u alanda bireysel giriflimler
öteden beri yap›lmaktad›r.
Baz› üniversitelerimizde (ODTÜ, ‹TÜ, BÜ gibi) bu alanda üst düzeyde bilgi ve genifl deneyim birikimi
vard›r. Bu konuda güvenilir, çok s›n›rl›
say›da deneyimli proje bürolar› da
bulunmaktad›r. Yap›lar›n ve projelerin, bireysel baflvurularla bu kaynaklardaki uzmanlarca de¤erlendirilmesi
olana¤› varsa da, yap› sto¤unun büyüklü¤ü göz önünde bulundurulunca,
B
71
BD ARALIK 2011
bu yaklafl›m›n çözüm olamayaca¤›
aç›kt›r. Sa¤l›kl› bir uygulamaya yönelik "Yap› De¤erlendirme Merkezleri"
oluflturulmas› ve baflvuru konusu yap›lar›n, özel olarak yetifltirilmifl iyi mühendisler taraf›ndan de¤erlendirilmesi
sonucunda, TSE belgesini and›ran ve
yap›n›n deprem yönetmeli¤ine uygunluk derecesini belirten bir sertifika
verilmesi önerilmifl; ancak bugüne
dek bir sonuç al›namam›flt›r. Son ac›
olaydan al›nan dersler üzerine, bu konunun devlet taraf›ndan önemle ele
al›naca¤› ve sistematik bir düzen içinde bu çal›flman›n gerçeklefltirilmesine
bafllanaca¤› umulmaktad›r.
DEPREM S‹GORTASI
Depreme karfl› yap› sigortas›, yap›s›n›
sigortalatan kifliye güven sa¤lamak
yan›s›ra, bir di¤er bak›mdan önem
tafl›maktad›r. Bugün deprem sigortas›
yapan flirketler, bu konuyu pek önemsemeden, yaln›zca bir risk olarak ele
almaktaysalar da, e¤er deprem sigortas› yayg›nlafl›r, bu pazar önem kazan›rsa, bu riskler önemli boyutlara ulafl›r ve rekabet k›z›fl›rsa, sigorta flirketleri konuyu ciddi biçimde ele almak,
sigortalanacak yap›y› uzmanlara inceletmek ve güven vermeyen yap›y›
sigortalamaktan kaç›nmak ya da yüksek prim istemek durumunda kalacaklard›r. Bu tutum da, hiç kuflkusuz,
yeni yap›larda deprem dayan›m›na
önem verilmesinde önemli bir itici
güç olacakt›r.
te yandan, devlet her afet sonras›nda yaralar› sarmak ad›na
benimsedi¤i do¤al sigorta
ifllevini yavafl yavafl b›rakmal›d›r. Afete u¤rayanlara yard›m etmek, kuflkusuz devletin önde gelen görevleri
aras›ndad›r; ama yard›m kavram›n›n,
zarar telafisi kavram›na dönüfltürülmesi de gereksizdir. Bu yükümlülük
devletin karfl›lamakta zorlanaca¤› boyutlara do¤ru geliflme e¤ilimindedir.
Bunun yerine, bu yönde harcanan
kaynaklar›n bir bölümünün deprem
öncesinde, depreme haz›rl›kl› olmak
amac›yla harcanmas› çok daha yararl›,
çok daha etkin olacakt›r. Örne¤in,
varolan yap›lar›n deprem için güçlendirilmesine, yap› denetim mekanizmalar›n›n gelifltirilmesine, yurttafllar›n
depreme haz›rl›kl› olmak yönünde
Ö
Yazar›m›z› Tan›yal›m ODTÜ’den Mühendis ve Yüksek Mühendis,
Londra'da Imperial College'dan Doktora dereceleri ile mezun oldu¤undan
buyana (1969) ODTÜ'de ö¤retim üyesidir. Bu dönem içinde, Yeni Zelanda
Auckland Üniversitesi'nde, Kanada Toronto Üniversitesi'nde ve
Gazi Üniversitesi 'nde k›sa sürelerle ö¤retim üyesi olarak görev yapm›flt›r.
Uzunca bir süre ‹nflaat Teknolojileri Araflt›rma Grubu Sekreterli¤ini
yürüttü¤ü TÜB‹TAK'ta Baflkan Yard›mc›l›¤› görevinde de bulunmufltur. Gerçeklefltirdi¤i çok
say›da deneysel araflt›rma ve bunlara dayal› çok say›da uluslararas› ve ulusal yay›n, betonarme
yap›lar›n deprem davran›fl› ile deprem güvenli¤i bak›m›ndan de¤erlendirilmesi ve onar›l›p
güçlendirilmesi alanlar›nda yo¤unlaflmaktad›r. Betonarme Yap›lar Standard›n›n ve Deprem
Yönetmeli¤i'nin düzenlenmesi çal›flmalar›nda da görev yapan Prof. Dr. Tu¤rul Tankut, “hizmetler maratonu”nu ODTÜ’de ö¤retim üyesi olarak sürdürmektedir.•
72
e¤itilmesine harcanmas›, hem
çok daha verimli olacak, hem
de sonraki depremlerde can
kayb›n› büyük ölçüde azaltacakt›r.
HASARLI YA DA KUSURLU YAPILARIN SORUMLULARI
Göçerek can kayb›na yol açan
yap›larda sorumlulu¤u bulunan kifliler hakk›nda, ilk kez
1998 Adana-Ceyhan depremi
sonras›nda davalar aç›lm›flt›r.
Yurttafllar›n deprem sonuçlar›n› kader diye alg›lamaktan
vazgeçmeye bafllad›klar›n›n
bir belirtisi olan bu durum,
çok önemli bir geliflmedir.
Marmara depremi sonras›nda
ise, bu giriflimlerin önemli ölçüde yo¤unlaflaca¤›n›n belirtileri görülmektedir. Bu alanda
yerleflmifl yasal uygulama çok yeterli
olmayabilir; yasa de¤ifliklikleri gerekli olabilir; baz› yanl›fl anlay›fllar›n afl›lmas›nda güçlüklerle karfl›lafl›labilir.
Bütün bunlara karfl›n, bu geliflmenin,
ilgililerin sorumluluklar›n› kavramaya
ve konunun önemini anlamaya bafllamalar›na ve sonuçta, deprem yönetmeli¤inin daha ciddi biçimde uygulanmas›na, dolay›s›yla deprem hasar›n›n
giderek azalmas›na yard›mc› olaca¤›
kuflkusuzdur.
Marmara Bölgesi depremi ile bir
felaket yaflad›k, yafl›yoruz. "Nasihat"
dilinden de¤il, "musibet" dilinden anlayan bir toplum oldu¤umuz an›msanarak, bu felaketten baz› dersler almam›z beklenebilir. Çok büyük bir
bedel, ac› bir fatura ödeme karfl›l›¤›nda, e¤er bu depremin bir felâkete dönüflmesinde önemli kusur ve katk›lar›m›z oldu¤unu anlayabilirsek ve daha
önemlisi, uygar insanlar gibi, sorumluluklar›m›z›n bilincine ulaflabilir de
yapmam›z gerekenleri yapmaya ivedilikle bafllayabilirsek, gerçekleflece¤ini
bildi¤imiz, bundan sonraki depremlerin birer felakete dönüflmesi önlenebilir. Dileriz öyle olur. •
Bütün Dünya’n›n notu: Yazar›n,
1999 Marmara depreminden sonra
Bütün Dünya’da aç›klad›¤› görüfllerinin bir bölümünü, “yine ayn› görüfllere gereksinim duydu¤umuzu
vurgulamak için”, bir kez daha yay›ml›yoruz.
73