(Örtüaltı Hıyar Yetiştiriciliği).

ÖRTÜALTI HIYAR YET
1.
Dicotyledoneae
n Cucurbitales tak
n Cucurbitaceae familyas na ait Cucumis
cinsinin bir türüdür. Kabakgiller familyas 90 tür ve 750 cinsi içeren geni bir familyad r.
yar n da içinde bulundu u kabakgiller familyas birçok ülkede, ekonomik önemi olan pek
çok sebze türünü içerir. Bunlar aras nda karpuz, kavun ve kabak yeral r. H yar bu familyan n
en popüler üyelerinden birisidir.
S cak ülke kaynakl (Akdeniz veya tropik bölgeler aras ) olan bu familyan n üyeleri,
oldukça yüksek s cakl k ihtiyac içindedir bu nedenle yazl k sebzeler grubunda yeral r. En
eski kültüre al nan sebze türlerinden birisidir. Tarihte 5000 y ld r varoldu u ve orijininin
Hindistan oldu u bilinmektedir. Hindistan’dan Çin’in do usuna, Asya’n n bat na, Kuzey
Afrika ve güney Avrupa’ya yay lm
r. 1494 y nda ilk kez Haiti’de Colombus adl birisi
taraf ndan yeti tirilerek dünyaya tan lm
Besin de erine bak ld
r.
nda; 100 g h yar meyvesi 12 kalori içerir bunun yan nda yine
100 g meyvede 96 g su, 0.6 g protein, 0.1 g ya , 2.2 g karbonhidrat, 45 IU Vitamin A, 0.03
mg vitamin B1, 0.02 mg. Vitamin B2, 0.3 mg Niacin, 12 mg. Vitamin C, 12 mg. Kalsiyum,
0.3 mg. Demir, 15 mg. Magnezyum ve 24 mg. Fosfor bulunmaktad r.
Tüketici istekleri ülkelere göre de
iklik gösterir. nce kabuklu uzun ve dikenli tipler
Asya marketlerinde popülerken Avrupa’da koyu ye il meyve kabu una sahip tipler tercih
edilir. Amerika’da 15-25 cm. uzunlu unda slicing tipler Türkiye’de ise beith-alpha tip denilen
daha aç k kabuk rengine sahip orta boyda meyve tipleri tercih edilir.
2. F
KSEL-MORFOLOJ K ÖZELL KLER
A. KÖK
Ana kök kaz k, yan kökler saçak köklere sahiptir. Toprak rutubetini çok sevdi inden
kökleri oldukça yüzeysel büyür ve uygun artlarda 20-25 cm. derinlikte geli ir. Köklerin
%60-70’i topra n 10-20 cm. derinli inde bulunur. A r toprakl seralarda baz köklerin
toprak üzerine ç kt
görülebilir.
B. GÖVDE
Gövde otsu, kö eli, kuvvetli, tüylü, yay
ayn zamanda sülükleri sayesinde tutunucu
özelli e sahiptir. Yan kollar n, yapraklar n ve meyvelerin a rl
güçte olmad
ta yacak ve dik duracak
ndan serada ipe alarak yeti tirilir. Gövde bo um ve bo um aralar ndan olu ur.
Bo umlarda yapraklar ve sülükler bulunur. Yaprak koltuklar ndan yan dallar ç kar. Çiçekler
ise yaprak koltuklar ndan ç kar. Gövde rengi taze iken koyu ye il, daha sonra sar ye il, aç k
sar ve sar renge dönü ür.
C. YAPRAK
Yapraklar gövde üzerindeki bo umlardan ç kar. Uzun bir sapla gövdeye ba lan r.
Çe it ve yeti tirme ortam na ba
olarak büyüklü ü de
ir. Nemli ve
k bir ortamda
yapraklar 25-30 cm. geni li inde olur. Yapraklar 3-5 loplu yada kö elidir. Yaprak kenarlar
düz veya di lidir.Yapraklar gövde üzerinde spiral eklinde s ralan r. Yapraklar kalp, kö eli
vb. ekilli olabilir. Yapra n üst yüzeyi düz ve parlak, alt yüzeyi ise dalgal , mat ve tüylüdür.
Narindir kolayca parçalan r. Ya lan nca bitkinin besin maddelerine ortak olup sömürücü bir
organ haline gelirler. Yaprak sap uzun ve ortas olukludur. Baz çe itlerde belirgin ve
derindir. Sap üzerinde tüyler ve dikenler bulunur. Gövde üzerinde bulunan sülükler ise
botanik bak mdan dumura u ram
tutunmas
D.
yapraklard r. Sülükler bitkinin ayakta durabilmesi için
sa lar.
ÇEK
Örtüalt nda yeti tirilen çe itlerin tamam di i çiçeklidir çiçek sap
tasla
n ucunda meyve
bulunur erkek çiçekler ise çiçek sap ile sonlan r. Di i çiçekte 5 adet taç yaprak 5 adet
çanak yaprak, 5 adet dumura u ram
erkek organ kal nt
ve üç karpelli di icik tepesi
bulunur. Örtüalt nda yeti tirilen %100 di i çiçekli çe itler çevre artlar nedeniyle strese
girecek olursa erkek çiçek verebilir. Bu durumda erkek çiçekler bitki üzerinden
uzakla
lmal
r. E er uzakla
lmazsa döllenme sonucu olu an meyvelerin ekilleri bozuk
olur.
E. MEYVE
Örtüalt nda
yeti tirilen
çe itlerin
meyveleri
genellikle
yap ndad r. Meyveler koyu ye il, ye il, aç k ye il ve sar
n de
Beith-Alpha
meyve
ik tonlar nda olabilir.
Meyve kabu u düz veya olukludur.
F. TOHUM
Tohumlar elips eklinde olup ucu sivridir. Bir gramda 30-60 adet tohum bulunur.
Tohumlar çimlenme kabiliyetini 8 y la kadar muhafaza eder. Tohumlar n optimum çimlenme
cakl
25-30 °C’dir. 10-12 °C’den dü ük ve 40 °C’den yüksek s cakl klarda çimlenme
yetene i azal r.
3. EKOLOJ K STEKLER
A. klim ste i:
Il man iklim sebzesidir. Gündüz 20-24 °C, gece 18-20 °C optimal s cakl k iste i
vard r. Bitkinin normal geli ebilmesi için s cakl
n 12-15°C aras nda olmas idealdir.
cakl k 30 °C’nin üzerine ç karsa solgunluk meydana gelir. Güne
iste i azd r.
B. Toprak ste i:
Topra
ençok seçen bitkiler aras ndad r. Su tutma kapasitesi yüksek, besin
maddelerince zengin, tuz konsantrasyonu fazla olmayan, fazla kireç ihtiva etmeyen, organik
maddece zengin topraklardan ho lan r. Toprak pH’s
n 5.5-5.8 aras nda olmas bitki geli imi
için uygundur.
4. YET
RME TEKN
Son y llarda örtüalt yeti tiricili i için haz r sebze fideleri kullan lmaktad r. Bu amaçla
kurulmu fidelikler hastal k ve zararl lardan ari, güçlü kök yap na sahip, pi ginle mi
fideleri sipari usulüyle yeti tirerek üreticilerin hizmetine sunmaktad r. Böylece hem sa
kl
hem de bir örnek olan fideleri kullanarak yeti tiricilik yapan üretici kendi ko ullar nda fide
yeti tirmedi i için hem zamandan kazanmakta hem de üretime sa
kl
materyalle
ba lamaktad r.
yar fidelerini dikmeden önce sera topra
n dikime haz r hale getirilmesi gerekir.
Bu amaçla bir önceki yeti tirme döneminden kalan bitkiler seradan uzakla
ld ktan sonra
sera topra
effaf plastik
sürülür, hastal k, zararl ve yabanc otlar öldürmek amac yla
malçla kaplanarak solarizasyon i lemi gerçekle tirilir. Bu ekilde yakla k 2 ay kadar toprak
örtülü kal r. Daha sonra solarizasyon plasti i kald
borular dö enir. Art k sera topra
r ve sera topra
sürülür, damlama
dikime haz rd r.
a.Çe it Seçimi ve Yeti tirme Dönemleri:
Kaliteli ve verimli ürün elde edebilmenin ilk art
uygun çe it seçimidir. Çe it
seçiminde öncelikli olarak ürünün yeti tirilece i dönem dikkate al nmal
r. A
daki
tabloda örtüalt h yar yeti tiricili i için temel yeti tirme dönemleri verilmi tir. Günümüzde
birer haftal k aral klarla bile fide dikimleri yap labilmektedir. Bu sebeple yeti tirme
dönemlerinde geç güz, erken ilkbahar gibi terimler de yayg n olarak kullan lmaya ba lam
r.
Çe it seçiminde dikkat edilmesi gereken bir di er nokta da çe idin yeti tiricili i
yap lacak bölgede yayg n olan hastal k ve zararl lara dayan kl , pazar isteklerine uygun bunun
yan ra erkenci ve verimli olmas
r.
Tablo 1. Örtüalt h yar yeti tiricili inde temel yeti tirme dönemleri
Yeti tirme
Tohum Ekimi
Fide Dikimi
Hasat
Dönemi
lkbahar
Aral k
Sonbahar
ubat
ustos-Eylül
Tek Ürün
Ekim
Mart-Temmuz
Ekim
Ocak
Kas m
Ocak-Temmuz
b. Dikim:
Dikim tek ve çift s ral olacak
ekilde iki ekilde yap labilir. Tek s ral dikim
yap lacaksa s ra üzeri 40cm. s ra aras 100 cm.; çift s ral dikim yap lacaksa s ra üzeri 40-60
cm. s ra aras 120 cm. olacak ekilde dikilmesi uygundur. Dikim s ras nda dikkat edilecek en
önemli nokta kök bo az
n toprak yüzeyinde kalmas
r. Dikimden sonra kök bo az
slanacak ekilde bir sulama önerilir. lk sulamadan sonra ise bitkide solgunluk gözlenene
kadar sulama yap lmamal
r. Aksi takdirde suyu haz r halde bulan bitkiler topra n
derinliklerinden su bulmak için kök atmaz ve kök sistemini geli tiremez.
Dikimden bir hafta sonra toprak yüzeyinde olu an kaymak tabakas
havalanmas
sa lamak amac
k rmak ve topra n
ile bitkilerin kök bo az çevresinde çok fazla derin
olmayacak, köklere zarar vermeyecek ekilde çapalama yap r.
c. Ask ya Alma:
yar otsu yap da gövdeye sahip oldu undan çapalama i leminden sonra bitkilerin
ayakta durmas , birim alanda say ca fazla bitki yeti tirmeye imkan sa lamas ve sera içinde
hava sirkülasyonunun sa lanmas için bitkiler ipe al
r. H zl büyüme özelli ine sahip olan
yar bitkileri boyland kça iplere saat yönünün tersine sard larak bitkinin ayakta durmas
sa lan r.
d. Sulama:
yar çok su isteyen bir sebzedir. Bitki bir vegetasyon döneminde 1 m2 alandan 300425 litre su kullan r. H yar yeti tiricili inde önemli olan suyun az ve s k s k verilmesidir.
Sulama zaman
da çok önemlidir. Sulamalar sabah ve ak amüzeri olacak
düzenlenmelidir. Örtüalt yeti tiricili i için en sa
kl sulama ekli damlama sulamad r.
ekilde
e. Budama:
Örtüalt nda yeti tirilecek çe idin özelli ine ba
Yeti tirme dönemlerine ba
olarak budama
ekli farkl
r.
olarak seçilmesi gereken çe itler hiç sürgün olu turmayan
(koltuksuz) çe itler olabilece i gibi k sa veya küt koltuk da olu turabilir. Sürgün
olu turmayan çe itlerde ilk 50 cm.’ye kadar olan tüm sürgünler ve meyveler al
r. Böylece
üst döllerde olu acak meyvelerin düzgün olmas sa lan r. Daha sonra olu an sürgünlerde iki
meyveden sonra uç alma i lemi yap larak kollar n uzamas engellenir.
Ayr ca yeti tirme sezonu boyunca bitki üzerinde ya lanan yapraklar bitki bünyesinden
besin maddelerini sömürece i için al nmal
klanmas
r. Ya
yapraklar n al nmas genç yapraklar n
artt rarak bitkinin havalanmas na yard mc olur.
f. Hasat:
yarda en uygun hasat zaman kullan lan çe ide göre de
normal irili inin ½’sini ald
kaybolmam
mekle beraber, çe idin
zamand r. Bu dönemde hasat edilen meyvelerde gevreklik
r. Hasat sabah erken saatlerde bir makas yard
ile bitki gövdesine zarar
vermeden ve meyveler sap ile bitkiden ayr lacak ekilde yap lmal
r.
yar meyvesinin yüksek oranda su içermesi nedeniyle uzun süreli muhafazaya uygun
de ildir. Yeti tirme dönemine uygun olarak gün a
veya üç günde bir meyveler
ginle ip
pazar de erini kaybetmeden hasat yap lmas tavsiye edilir. Örtüalt yeti tiricili inde çe ide
ba
olarak de
mekle beraber dekara verim 8-10 ton/da’d r.
5. Hastal k ve Zararl lar
Örtüalt nda h yar yeti tiricili inde seralar
zda yayg n olarak görülen hastal klar
öyle s ralayabiliriz;
a. Yalanc Mildiyö
Kabakgiller familyas içinde bu hastal a en hassas olan tür h yard r. Hastal
n kendini
gösterebilmesi için sera içi neminin %95’in üzerine ç kmas gerekir. Hastal k üreticiler
taraf ndan “Sar Leke” olarak adland
r. Hastal k yapra n alt yüzeyinde ya
görünümünde yapra n üst k sm nda ise ya
eklinde kendini gösterir. Hastal
n yay lmas
uçuk sar damarlarla s
rlanm
lekeler
lekeler
sa layan sporlar yapraklar n alt yüzeyinde
geli ti i için yap lacak ilaçl mücadelede özellikle yaprak altlar
n y kanmas önem arzeder.
b. Külleme
Enfeksiyon yapraklar n üst yüzeyinde ba lar. Hastal k etmeni dü ük nem ko ullar nda ortaya
kar. Yaprak üzerinde beyaz toz benzeri yap
yapra
ile dikkati çeker ve ilerleyen a amalarda tüm
kaplar.
c. Kur uni Küf (Botrytis cinerea)
Bu hastal k bitkinin hemen hemen her organ nda görülebilmekte ise de en büyük tahribat
çiçek ve meyvelerde sebep oldu u mahsül kayb olu turmaktad r. Hastal
hastalanm
n kontrolü için
organlar n sera d nda yak lmas veya topra a gömülmesi en önemli kültürel
tedbir olarak tavsiye edilir.
d. Beyaz Küf
Hastal a yakalanan dokularda s ra ile yumu ama, çökme, üzerinin pamukumsu bir örtü ile
kaplanmas , zamanla kal nla an bu örtü alt nda tohumlar n olu mas gözlenir.
e. Kö eli Leke Hastal
Ortam n yüksek nem ko ullar ile 24°C üzerinde seyreden s cakl k derecelerinin bir araya
gelmesi ile ortaya ç kan bir hastal kt r. Genellikle orta ya
yapraklarda mozaik görünümlü ve
nemli adac klar eklinde ba lar ve bu adac klar n yaprakalt k mlar nda özellikle sabah n
erken saatlerinde beyaz ms s
damlac klar gözlenir.
Zararl lar:
Örtüalt nda h yar yeti tiricili inde yayg n olarak görülen zararl lar
a
daki gibi
özetleyebiliriz;
a. Yaprak Bitleri: Özellikle havalar n kapal ve ya
oldu u dönemlerde
man
ortamlarda enfeksiyon yaparlar. Bitki özsuyunu emerek beslenirler. Ayr ca
salg lad klar tatl maddelerden olu an tabakalar üzerine yerle en saprofit mantarlar
nedeni ile baz virüs etmenlerinin ta
b. Beyaz Sinek: Zararl
rlar.
n sokucu-emici özelli i nedeniyle bitki özsuyu ile direkt
beslenmesi yan nda özellikle larvalar taraf ndan daha çok salg lanan tatl maddelerin
sebep oldu u fumajin endirekt zarara sebep olur.
c. Yaprak Galeri Sinekleri: Zararl
n hayat döneminde sabah saatleri çok önemlidir.
Çiftle me ve yumurta koyma günün erken saatlerinde olur. Y lda pek çok say da döl
verirler.
d.
rm
Örümcekler: Bitkide beslenme ve yumurta koyma alan yapraklar n alt
Uygun artlarda k sa zamanda ço al rlar. Üreticiler bu zararl
r.
n de il zarar n fark na
varabilirler. Bu durum mücadelede geç kalmaya neden olur. K rm
zarar nda yaprak büyümesi durur yaprak üzerinde sar noktalar olu ur.
örümcek