2. baskı - Pegem.net

advertisement
2. BASKI
Prof. Dr. Ahmet AYPAY
EĞİTİM POLİTİKASI
ISBN 978-605-364-984-7
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.
© 2015, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
I. Baskı: Ocak, 2015 Ankara
2. Baskı: Aralık 2015, Ankara
Yayın-Proje: Neslihan Gürsoy
Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA
(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 26687
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
Prof. Dr. Ahmet AYPAY
1991 yılında Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi
ve Planlaması programından mezun oldu. 1996 yılında The American University’de
Eğitim Yönetimi alanında yüksek lisansını, 2001 yılında ise Vanderbilt University
Peabody College’de Liderlik, Organizasyonlar ve Politika programında doktora eğitimini tamamladı. 1992-1993 yılları arasında Dicle Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak, 1997-2001 yılları arasında Vanderbilt Üniversitesi, Peabody
College’de asistanlık ve Vanderbilt Kamu Politikaları Enstitüsü’nde (Vanderbilt
Institute for Public Policy Studies) araştırma görevlisi olarak çalıştı. Doktora eğitimini tamamladıktan sonra, 2001-2004 yılları arasında Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde yardımcı doçent olarak, 2004-2009 yılları arasında ise aynı üniversite doçent olarak görev yapmıştır. 2009 yılında profesör olan
yazar, halen Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi’nde çalışmalarına
devam etmektedir.
Dr. Aypay’ın, alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası çeşitli dergilerde yayımlanmış makaleleri, kitapları, çeviri kitapları, uluslararası kitap bölümleri, ulusal ve
uluslararası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı, proje ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Eğitim yönetimi, eğitim politikaları, yükseköğretim yönetimi, örgüt teorisi alanlarıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeydeki çeşitli akademik
dergilerde editörlük ve hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler
vermekte, araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir.
Dr. Aypay’ın Eğitim politikası, editörlüğünü yaptığı Türkiye’de yükseköğretim:
Alanı, kapsamı ve politikaları, Öğretmenlik halleri: Türkiye’de öğretmen olmak üzerine nitel bir araştırma (M. Sever ile), Bolman ve Deal’in Organizasyonları yeniden yapılandırmak (A. Tanrıöğen ile birlikte çeviri), çeviri editörlüğünü yaptığı
Mintzberg’in Örgütler ve yapıları, Evertson ve Emmer’in İlkokul öğretmenleri için
sınıf yönetimi, Scott’un Eğitim araştırma ve politikalarının eleştirel değerlendirilmesi, Christensen, Johnson ve Turner’in Araştırma yöntemleri: desen ve analiz eserleri bulunmaktadır.
Enstitü müdürlüğü, enstitü müdür yardımcılığı, dekan yardımcılığı, bölüm başkanlığı gibi idari görevlere ek olarak; üniversitede farklı kurul ve komisyon yapmıştır. European Training Foundation (ETF) editörler kurulu üyeliğinde
(2009-2011) bulunmuştur. Farklı bilimsel kuruluşlara üyelikleri olan Dr. Aypay,
halen Eğitim Yöneticileri ve Deneticileri Derneği (EYEDDER) Yönetim Kurulu
Başkanlığını ve Avrupa Eğitim Araştırmaları Derneği (EERA) Konsey üyeliğini
yürütmektedir.
Bu kitap, her zaman destek olan değerli aileme,
hocalarıma ve kendilerinden çok şey öğrendiğim
öğrencilerime ithaf edilmiştir…
ÖN SÖZ
Eğitim yönetimi lisansüstü programlarının temel derslerinden birisi eğitim politikası dersleridir. Geçmişte eğitim ekonomisi ve planlaması
ana bilim dalı bünyesinde bu dersler okutulmaktaydı. Bu dersler daha
çok ekonomik bir temelde ve makro bir perspektif temel alınarak verilmekteydi. Bu yaklaşıma dayalı program ve dersler hala güncel ve önemlidir. Zaman içinde, bu programlarda ekonomik konuların yanında sosyal, felsefi ve hukuki temeller de önem kazandı. Ancak, eğitim yönetimi
programlarının yaygınlaşmasıyla birlikte, sonradan açılan programlarda
bu konuda uzmanlaşan öğretim elemanlarının sayısında göreli olarak
eğitim yönetimi ve denetimi derslerini veren öğretim elemanları kadar
artış yaşanmadı. Ekonomik ve planlama temelli yaklaşımların yanında,
eğitim politikası dersleri de önem kazanmaya başladı.
Eğitim yöneticileri ve öğretmenler açısından okul düzeyinde mikro
eğitim politikalarının oluşturulması, izlenmesi ve değerlendirilmesine
yönelik bir kaynak eksikliği ortadadır. Bu kitap bu boşluğu doldurmak
amacıyla bir ilk olma özelliği taşımaktadır. Herhangi bir alanda ilk kaynak olması, doğal olarak bazı avantaj ve dezavantajları birlikte getirmektedir. Bir yandan alanın biçimlendirilmesinde önemli bir katkı sağlama
olasılığı bulunurken, diğer yandan önemli eksiklikleri de olabilmektedir.
Kuşkusuz bu kitap için de bu durum söz konusudur. Eğitim politikaları
alanında da her alanda olduğu gibi, tüm eserlerin bilgi ve deneyim birikimine önemli bir katkı yapacağı açıktır.
Eğitim Politikası toplam on üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm eğitim felsefeleri ve eğitim politikaları arasındaki ilişkiyi ele almaktadır. İkinci bölüm, kamu ve eğitim politikasının kapsamını açıklamaktadır. Üçüncü bölüm, eğitim politikası oluşturma sürecini incelemektedir.
Dördüncü bölüm, eğitim politikası alanındaki teorileri özetlemektedir.
Beşinci bölüm, politika araçlarını tanıtmaktadır. Altıncı bölüm, eğitim
politikası ve uygulamacıların deneyimlerine odaklanmaktadır. Yedinci
bölüm, eğitim politikasındaki temel kavram ve konulara bir giriş niteliğindedir. Sekizinci bölüm, eğitim politikalarının yasal temellerini ortaya
koymaktadır. Dokuzuncu bölüm, Türkiye’de eğitim politikası metin ve
belgelerini özetlemektedir. Onuncu bölüm, eğitim politikalarına eleştirel
bir yaklaşım sunmaktadır. On birinci bölüm, Avrupa Birliği bağlamında
eğitim politikaları incelenmektedir. On ikinci bölüm, eğitim politikalarını OECD, Dünya Bankası ve UNESCO gibi uluslararası kurumların
yönlendirmeleri açısından tartışmaktadır. On üçüncü bölüm, eğitim
politikalarının analizi, izlenmesi ve değerlendirilmesi konularını tanıtmaktadır.
Kitabın hazırlanmasında Yrd. Doç. Dr. Derya Yılmaz, Özge Öztekin, Dr. Mikail Yalçın, Hakkı Kahveci, Emin Türkoğlu, Derya Eker, İrem
Aydın Menderis ve Ayşe Dönmez, her aşamada katkı sundular. Bu meslektaşlarıma teşekkür ediyorum.
Prof. Dr. Ahmet AYPAY
aypaya@yahoo.com
aypaya@gmail.com
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM 1
EĞİTİM FELSEFELERİ VE EĞİTİM POLİTİKALARI
Giriş......................................................................................................................................... 2
Devlet, Aile ve Eğitim........................................................................................................... 2
Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları............................................................................. 7
Eğitim Felsefesi Akımları ve Eğitim Politikaları............................................................. 10
İdealizm........................................................................................................................ 10
Realizm......................................................................................................................... 11
Fenomenoloji ve Varoluşçuluk.................................................................................. 11
Çatışmacı Teori........................................................................................................... 13
Postmodernizm ve Eleştirel Teori............................................................................ 15
Eğitimde Politika Değerleri................................................................................................ 15
Özet....................................................................................................................................... 15
Kaynaklar.............................................................................................................................. 16
Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 17
BÖLÜM 2
POLİTİKA: TANIM, KAPSAM VE KAMU POLİTİKASI UYGULAMALARI
Politika Nedir?..................................................................................................................... 20
Kamu Politikası Nedir?....................................................................................................... 22
Kamu Politikası Belirleyicileri........................................................................................... 23
Resmi Aktörler ve Onların Kamu Politikasındaki Rolleri............................................. 24
TBMM.................................................................................................................................. 25
Yürütme....................................................................................................................... 26
Mahkemeler................................................................................................................. 26
Kamu Politikası Belirlemede İnformal Aktörler ve Rolleri............................................ 26
Eğitim Politikası Alanında Kurumlar............................................................................... 27
Çıkar Grupları............................................................................................................. 27
Düşünce ve Araştırma Kuruluşları.................................................................................. 28
Medya........................................................................................................................... 28
viii
Eğitim Politikası
Kaynaklar.............................................................................................................................. 30
Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 31
Doğru-Yanlış Soruları......................................................................................................... 33
BÖLÜM 3
POLİTİKA SÜRECİNDE GÜNDEM BELİRLEME, GÜÇ ve ÇIKAR GRUPLARI
Gündem Belirleme.............................................................................................................. 36
Politik Gündem................................................................................................................... 38
Politik Gündem Türleri.............................................................................................. 39
Okul Yöneticileri ve Politika Süreçleri.............................................................................. 40
Politika Oluşturma ve Politika Belirleme Sürecini Etkileme......................................... 41
Politik Güç............................................................................................................................ 42
Gruplar ve Politik Güç........................................................................................................ 42
Güç Eksikliğinin Üstesinden Gelmek: Politika Değişikliğini Sağlama Yolları............ 43
Gündem Değiştirme................................................................................................... 43
İttifaklar ve Değişim Stratejileri................................................................................ 43
Sorunların Sosyal Olarak Yapılandırılması...................................................................... 44
Nedensel Teori..................................................................................................................... 45
Sorunların Göstergesi Olarak Sayıların Kullanılması.................................................... 46
Özet....................................................................................................................................... 47
Kaynaklar.............................................................................................................................. 47
Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 48
Doğru-Yanlış Soruları......................................................................................................... 49
BÖLÜM 4
POLİTİKA ve POLİTİK TEORİ YAKLAŞIMLARI
Giriş....................................................................................................................................... 52
Politika Türleri..................................................................................................................... 52
Dağıtımcı, Yeniden Dağıtımcı ve Düzenleyici Politikalar..................................... 53
Politik Teori Yaklaşımları................................................................................................... 55
Rasyonel Seçim Kuramı............................................................................................. 55
İçindekiler
ix
Politika Süreci Yaklaşımı............................................................................................ 55
Grup Teorisi................................................................................................................. 57
Elit Teorisi.................................................................................................................... 58
Kurumsalcılık.............................................................................................................. 59
Politik Sistemler Teorisi............................................................................................. 60
Politik Ağlar................................................................................................................. 60
Özet....................................................................................................................................... 61
Kaynaklar.............................................................................................................................. 62
Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 64
BÖLÜM 5
EĞİTİMDE POLİTİKA ARAÇLARI
Giriş....................................................................................................................................... 68
Politika Oluşturma ve Politika Araçları............................................................................ 68
Temel Kavramlar......................................................................................................... 68
Belirsizlik ve Amaç Çatışması................................................................................... 70
Politika Araçları................................................................................................................... 70
Politika Araçlarının Türleri....................................................................................... 71
Diğer Politika Araçları Kategorileri......................................................................... 72
Politika Tasarlamada Araçlar ve Seçenekler............................................................ 72
Mcdonnel ve Elmore’un Politika Araçları............................................................... 76
Emirler......................................................................................................................... 76
Teşvikler....................................................................................................................... 76
Kapasite Oluşturma.................................................................................................... 77
Sistem Değişimi.......................................................................................................... 78
İkna Politikası.............................................................................................................. 78
Özet....................................................................................................................................... 81
Kaynaklar.............................................................................................................................. 81
Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 82
x
Eğitim Politikası
BÖLÜM 6
EĞİTİM POLİTİKASI VE UYGULAMACI DENEYİMLERİ
Giriş....................................................................................................................................... 84
Eğitim Politikaları Uygulayan Öğretmen Deneyimleri.................................................. 86
Öğretmen Abdullah Bey............................................................................................ 86
Öğretmen Emel Hanım ............................................................................................ 88
Özel Okul Öğretmeni Emin Bey............................................................................... 92
Eğitim Politikalarını Uygulayan Okul Müdürlerinin Deneyimleri.............................. 93
Okul Müdürü Kemal Bey.......................................................................................... 93
Okul Müdürü Abdullah Bey..................................................................................... 95
Okul Müdürü Hakkı Bey .......................................................................................... 97
Eğitim Politikası Uygulayan Eğitim Müfettişi Deneyimleri.......................................... 99
Maarif Müfettişi Murat Bey....................................................................................... 99
Öğretmen, Müdür ve Müfettişlerin Eğitim Politikaları Konusundaki
Ortak Özellikler................................................................................................................. 100
Özet..................................................................................................................................... 105
Kaynaklar............................................................................................................................ 106
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 107
BÖLÜM 7
EĞİTİMDE POLİTİKA BELİRLEMEDE GÖZETİLECEK
TEMEL KAVRAMLAR ve KONULAR
Bir İnsan Hakkı Olarak Eğitim........................................................................................ 110
Demokrasi ve Eğitim........................................................................................................ 112
Eğitimde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği.............................................................................. 114
Toplumsal Adalet ve Eğitim............................................................................................. 116
Çokdilli Eğitim.................................................................................................................. 116
Engellilerin Eğitime Katılımı........................................................................................... 118
Okul Tercihi....................................................................................................................... 119
Özet..................................................................................................................................... 120
Kaynaklar............................................................................................................................ 121
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 124
İçindekiler
xi
BÖLÜM 8
EĞİTİM POLİTİKALARI VE YASAL TEMELLER
Türk Eğitim Sistemi Oluşturulmasında Yasal Belirleyiciler......................................... 128
Geçmişten Günümüze Türkiye’de Eğitim Kanunları.................................................... 130
Türk Eğitim Sisteminde Temel Konular ve Yasal Dayanakları.................................... 134
Eğitim Hak ve Hürriyeti.......................................................................................... 134
Eğitimde Fırsat Eşitliği ............................................................................................ 134
Öğrenci Disiplini ..................................................................................................... 134
Özel Eğitim................................................................................................................ 135
Eğitim Politikalarında Yasa ve Mevzuatlar
Doğrultusunda Neler Yapılmakta?.................................................................................. 136
Özet..................................................................................................................................... 137
Kaynaklar............................................................................................................................ 138
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 139
BÖLÜM 9
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE EĞİTİM POLİTİKALARI
Giriş..................................................................................................................................... 142
Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı..................................................................................... 142
Milli Eğitim Şuraları......................................................................................................... 143
Hükümet Programları...................................................................................................... 146
Devlet Planlama Teşkilatı ve Kalkınma Planları........................................................... 148
Köy Enstitüleri................................................................................................................... 151
Eğitime İlişkin Yabancı Uzman Raporları...................................................................... 153
John Dewey: Türkiye Maarifi Hakkında Rapor.................................................... 153
Alfred Kühne: Mesleki Terbiyenin İnkişafına
(Mesleki Eğitimin Gelişimine) Dair Rapor........................................................... 155
Berly Parker: Türkiye’de İlk Tahsil Hakkında Rapor............................................ 155
John J. Rufi: Türkiye’de Ortaöğretim, Müşahedeler,
Problemler ve Tavsiyeler.......................................................................................... 156
Zorunlu Eğitimin 12 Yıla Çıkarılması............................................................................ 157
Özet..................................................................................................................................... 159
Kaynaklar............................................................................................................................ 161
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 162
xii
Eğitim Politikası
BÖLÜM 10
EĞİTİM POLİTİKALARININ ELEŞTİREL DEĞERLENDİRİLMESİ
Giriş..................................................................................................................................... 166
Politika Oluşturma Süreci ve Eğitim Politikaları.......................................................... 166
Politika Metni Nedir?........................................................................................................ 170
Politika Metinlerini Okumak........................................................................................... 174
Örnek.................................................................................................................................. 177
Kaynaklar............................................................................................................................ 178
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 179
Tartışma Soruları............................................................................................................... 181
Ek-1..................................................................................................................................... 182
Ek-2..................................................................................................................................... 183
BÖLÜM 11
ULUSLARARASI KURUMLAR VE EĞİTİM POLİTİKALARI:
AVRUPA BİRLİĞİ
Giriş..................................................................................................................................... 186
Avrupa Birliği Eğitim Politikaları.................................................................................... 187
AB Temel Politika Belgelerinde Eğitim.......................................................................... 190
Maastricht Antlaşması (1992)................................................................................. 190
Lizbon Antlaşması (2000)....................................................................................... 191
2010 Programı........................................................................................................... 192
Bologna Bildirgesi..................................................................................................... 192
Avrupa 2020 Stratejisi.............................................................................................. 193
Türkiye’nin AB Politikalarına Uyum Süreci................................................................... 195
Avrupa Birliği Eğitim Politikaları.................................................................................... 195
Avrupa Birliği Politikalarında Bilgi Toplumu ve Hayat Boyu Öğrenme.................... 197
Avrupa Birliği Eğitim Programları.................................................................................. 198
AB Eğitim Politikalarının Türk Eğitim Sistemine Yansımaları................................... 200
AB Eğitim Politikalarına Eleştiriler................................................................................ 203
Özet..................................................................................................................................... 203
Kaynaklar............................................................................................................................ 204
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 206
Avrupa Birliği Eğitim ve Öğretim Politikaları Kronolojisi.......................................... 208
Ek 11.1. AB Eğitim Politikalarını Belirleyen ve
Yöneten Kurumlar............................................................................................................. 218
İçindekiler
xiii
BÖLÜM 12
ULUSLARARASI KURUMLAR: UNESCO, OECD ve DÜNYA BANKASI
Giriş..................................................................................................................................... 222
Küreselleşme ve Eğitim..................................................................................................... 223
OECD ve Eğitim Politikaları............................................................................................ 223
OECD Ülkelerinde Bir Bakışta Eğitim........................................................................... 225
OECD Eğitim Politikaları ve Türkiye............................................................................. 231
Uluslararası Öğrenci Başarısını Ölçüm Programı (PISA)........................................... 232
Pısa Eğitim Araştırmaları ve Türkiye.............................................................................. 233
Dünya Bankası ve Eğitim Politikaları............................................................................. 235
Dünya Bankası Eğitim Politikaları ve Türkiye............................................................... 238
Unesco/Unicef ve Eğitim Politikaları............................................................................. 241
Unesco/Unicef, Oecd ve Dünya Bankası Politikalarına Eleştiriler............................. 244
Unesco Eğitim Politikalarına Eleştiriler................................................................ 244
OECD Eğitim Politikalarına Eleştiriler.................................................................. 245
Dünya Bankası Eğitim Politikalarına Eleştiriler................................................... 248
Özet..................................................................................................................................... 249
Kaynaklar............................................................................................................................ 251
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 253
Tartışma Soruları............................................................................................................... 255
BÖLÜM 13
EĞİTİM POLİTİKALARI ANALİZİ UYGULANMASI
VE DEĞERLENDİRİLMESİ
Giriş..................................................................................................................................... 258
Politika Analizi Kavramı.................................................................................................. 258
Politika Analizinin Kapsamı ve Yöntemleri................................................................... 262
Politika Analizi Yaklaşımları............................................................................................ 263
Sistem Analizi............................................................................................................ 263
Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Analiz................................................... 265
Kültürel Çevreler, İnsan Kaynakları, Politik ve Yapısal Kaynaklar.................... 265
Unesco Eğitim Politikası Analizi Çerçevesi.......................................................... 266
xiv
Eğitim Politikası
Lowi’nin Kontrol Teknikleri............................................................................................. 266
Dağıtımcı Politikalar................................................................................................ 266
Düzenleyici Politikalar............................................................................................. 267
Yeniden Dağıtımcı Politikalar................................................................................. 267
Lowi’nin Kategorilerinin Eğitim Yönetiminde Kullanılması.............................. 267
Maliyet ve Maliyet Etkililik Analizi................................................................................. 268
Maliyet Analizi................................................................................................................... 269
Levin ve Mcewan’ın Bileşenler Yöntemi................................................................ 269
Politika Uygulaması.......................................................................................................... 270
Yeni Politikaların Uygulanması.............................................................................. 270
Politikaların Değerlendirilmesi....................................................................................... 273
Özet..................................................................................................................................... 274
Kaynaklar............................................................................................................................ 274
Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 275
1. BÖLÜM
EĞİTİM FELSEFELERİ ve
EĞİTİM POLİTİKALARI
İçindekiler
•
Giriş
•
Devlet, Aile ve Eğitim
•
Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları
Amaçlarımız
•
Temel felsefi akımları kavrayabilmek
•
Felsefe ve eğitim politikaları kavramlarını açıklayabilmek
•
Kendi eğitim felsefenizi belirleyebilmek
•
Okul müdürü/öğretmen olarak felsefe-eğitim politikası ilişkisini kurabilmek
•
Okuldaki eğitim felsefesini belirleyebilmek
Anahtar Kelimeler
•
Eğitim felsefeleri
•
Eğitim politikaları
•
Devlet
•
Aile
•
Birey
2
Eğitim Politikası
GİRİŞ
Siyaset ve politika günlük hayatta insanların kendilerini ya da çevrelerini etkileyen tüm olay ve olguları değerlendirmeleri için kullanılmaktadır. Siyaset kavramı daha çok örgüt konuları ele alırken kullanılmaktadır. Politika kavramı ise
daha çok birey veya hükümetlerin yapmak istediklerini gerçekleştirme yöntemi
olarak kullanılmaktadır. Politika kavramı siyasetin dışında siyasa olarak da ifade
edilmektedir.
Bireylerin hayata bakışları ve gelişmekte olan olaylar karşısında belirli tutumları, ilkeleri, beklentileri, umutları ve hayalleri bulunmaktadır. Bunlar bireyler için
önem taşımaktadır. Kısaca hayata bakış olarak ifade edebileceğimiz bu kavramın,
felsefe yada paradigma ve uygulamadaki bireysel teoriler olarak kullanıldığı görülmektedir. Her bireyin bir hayata bakışı vardır ve hayatında karşılaştığı olayları
belirli kriterler açısından değerlendirmektedir (Şirin, 2010).
Bu durumda insanın politik bir varlık olduğu söylenebilir çünkü insan yaşamında şu ya da bu şekilde politik davranır. Tüm dünyada politika siyasetçilerle
ilişkilendirildiğinden, politika konusunda genellikle olumsuz bir imaj oluşmuştur.
Politik yaklaşımlara göre bu kötü bir durum değildir, tam tersine olumlu bir durum olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle siyasi olarak, STK’ların, derneklerin
veya daha farklı biçimlerde katılım demokrasilerde teşvik edilmektedir.
DEVLET, AİLE ve EĞİTİM
Devletin eğitime müdahale etme, eğitimi yönlendirme ve eğitimle ilgili her
türlü mekanizmanın kontrolünü sağlamasıyla ilgili tartışmalar, siyaset felsefesinin
gündemini oluşturmakla birlikte, etik yönden de tartışmalar odağında olmuştur.
Eğitimin amaçları hakkındaki görüşler, bireye ve topluma bakış farklılıkları devletin ya da kamunun eğitimle ilişkisinin belirleyicisidir. Eğitimin bireyin özerkliğini sağlaması ve kendi mutluluğunu arama yollarını seçme hakkı bağlamında
ele alındığında, daha çok liberal ve özgürlükçü düşünürler devletin ve toplumun
müdahalesine mesafeli bir duruş sergilerler. Liberal düşünür ve teorisyenlerin
neredeyse birçoğu mülkiyet bağlamında devletin az ya da çok sınırlandırılması
ile ilgili görüşler sunarken, bu sınırlandırmaya devletin eğitime dönük işlevini de
dahil ederler. Liberal düşünürlere karşıt olarak kollektivist düşünürler ise; eğitim
alanında devlete hem kontrol hem de sorumluluk yükleme noktasında daha istekli
olurlar. Devletin eğitimle ilgili nerde durması ya da ne kadar rol alması gerektiği
ile ilgili tartışmalar, kimi zaman karşılıklı geçişkenlik görülse de liberal/bireyci ve
komüniteryen/toplumcu taraflar arasında sürmektedir.
Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları
3
Devletin eğitim yoluyla vatandaşların tam ve kesin olarak kontrolünü sağlamasıyla ilgili olarak Platon’un Devlet adlı eseri, siyaset ve eğitim felsefesi alanında bilinen çok önemli bir eserdir. Her ne kadar daha çok bir siyaset felsefesi
kitabı olarak ele alınsa da; Platon bu eserinde kendi ideal devletini kurgularken,
devlette rol alacak bireylerin seçilmesi ve yetiştirilmesiyle ilgili ayrıntılı eğitimsel
bilgiler verir. Bu bağlamda, eser aynı zamanda bir eğitim kitabı olarak kabul edilebilir. Öyle ki kitap, eğitimden ne anlaşılması gerektiğine dönük genel bir düşünce
sunmanın da ötesinde vatandaşlara ne öğretilip ne öğretilemeyeceğini, öğretim
yöntemlerinin seçimi ve uygulanması ile ilgili bilgiler içermektedir. Devlet’te ebeveynlerin kendi çocuklarının eğitimi ya da seçeceği meslek ile ilgili herhangi bir
söz hakkı olmadığı gibi, bireylerin kendileri ile ilgili özgür seçim hakkı da bulunmamaktadır. Devlet öncelikle çocukların potansiyellerini ortaya çıkaran bir seçme
yapar. Sonrasında bu potansiyellerine göre onları sınıflandırarak çeşitli eğitim süreçlerinden geçirir ve böylece hiyerarşik bir yapı içinde; devlete hizmetkâr bireyler
haline getirir. Devlet, toplumun genel iyiliği için var olduğundan devletin politikaları bütün bireyleri genel iyilik bağlamında mutluluğa ulaştırır (Platon, 2013).
Platon’un bireylerin eğitimiyle ilgili bu görüşüyle, daha çok bireysel özerklik odağında gelişen liberal-özgürlükçü düşünürlerin eğitimle ilgili düşünceleri
birbiriyle çelişir. Bireyin eğitimiyle ilgili nihai otorite olarak ebeveynleri gören ve
“Aileler Devleti” argümanıyla fikirlerini öne süren düşünürlere göre; çocuklar ebeveynlerin bir uzantısı olduğu için eğitimde de ebeveynler otoritedir. Ancak bu düşünceye karşı daha toplumcu ve Platon’un izini takip eden düşünürler, sadece aile
eğitimiyle özerkliğin kazanılamayacağını ifade ederler. Onlar için devlet büyük
bir ailedir. “Aile Devleti” olarak ifade edilebilecek bu modelde devlet otoritenin
kaynağı ve eğitim hakkının tek sahibidir. Böylece devlet hem söz hakkını alırken
hem de ekonomik sorumluluğu da üstlenmektedir (Gutmann, 2005).
Platon (2013) devleti doğrudan bir aile olarak tasvir etmez. Ancak onun devlete ve vatandaşlarına yüklemiş olduğu anlam, devleti büyük bir aile olarak gören
düşüncenin esin kaynağıdır. Platon kaynaklı bu düşüncede, toplum içinde yaşayan
ve yaşadığı topluma karşı sorumlulukları olan bireyin çıkarı ve iyiliği toplumun
çıkarı ve iyiliği ile çakışması gerekir. Toplumun ve devletin iyiliği aynı zamanda
bireyin de iyiliğine olduğu için, burada bireyi yok saymak gibi bir durum söz konusu değildir. Devlet toplum ve bireyin çıkarını ve iyiliğini en iyi şekilde düzenleyebilecek yetkinlikte olduğundan, bireylerin devletin eğitim programına boyun
eğmesi kaçınılmaz olacaktır. Gutmann (2003), Platon’un bireyin iyiliğinin ancak
toplumsal iyiliğe katkı yapma yoluyla gerçekleşebileceği iddiasında olduğunu ifade ederek, bunun bazı sakıncaları olduğunu iddia eder. Toplumsal erdem ve “en iyi
yaşam” iddiasıyla, gelecek kuşaklara kendi “ideal iyi”sini aşılayan devletin paterna-
4
Eğitim Politikası
list yaklaşımı, erdemin ne olduğunu bilmeyen sofistlerin eğitiminden daha iyi değildir. “Aile devleti”nin eğitimle ilgili belirgin çıkmazları bulunmaktadır. Devletin
“ideal iyi”yi hangi ölçüde ne kadar bilebileceği, bu “ideal iyi”nin her bir vatandaşın
iyilik anlayışı ve yaşamını tam anlamıyla kapsayıp kapsayamayacağı önemli bir
sorun olarak tartışılmaktadır.
“Aile devlet” modelinin karşısında John Locke’un esin kaynağı olduğu, “Aileler Devleti” modeli bulunmaktadır. Locke (2003) iyi ahlaklı bireyler yetiştirme ve
ebeveynlerin kendi becerilerini aktarma süreci olarak gördüğü eğitimde, bireyin
eğitiminde bütün sorumluluğu ailelere vermektedir. Mülkiyet üzerine devletin ya
da herhangi bir gücün müdahalesine şiddetle karşı çıkan Locke için, çocuk eğitiminde de otorite kaynağı sorumluluk sahibi ailedir. Locke, eğitim konusunda
devlete veya dini kurumlara herhangi bir rol vermez.
Çocuğun eğitimiyle ilgili olarak, toplumsal istek ve geleneklere göre bir eğitim verilmesine, Rousseau da karşı çıkar. Nitekim Rousseau burada Locke ile birlikte, sorumluluk ve otorite kaynağı olarak aileyi görse de, ailenin de kendi isteklerini çocuğa dikte ettirmesine karşı çıkarak çocuğun doğa ile uyumlu eğitilmesini
ister. Rousseau için toplum yozlaşmış ve kötü ahlaklıdır. Toplum içinde yetişen
çocuk da bu yozlaşmadan nasibini alacağı için, toplumdan uzak bir yetiştirme
modelini benimser. Çocuk kendi özerkliğini kazanıncaya kadar toplumsal olan
her şeyden uzak kalmalıdır. Sonra toplumun içine karışabilir. Toplum içinde ortak/genel iradenin bir parçası olur. Bencillikten uzaklaşır ve toplumsal çıkarları
kendi çıkarlarının üzerinde görür (Rousseau, 2009). Önce toplumdan soyutlanarak eğitilen bireyin, daha sonra genel iradenin bir parçası olarak toplumun içine
karışması gerektiği düşüncesi, Rousseau’yu klasik liberallerden ayrı bir noktada
konumlandırır. F. V. Hayek gibi liberal düşünürler, Rousseau’yu gerçek bir liberal
olarak değerlendirmez (Yayla, 2002).
Eğitim konusunda devlet yerine aileyi meşru otorite kabul eden düşünürler,
çocuğun iyiliğinin en doğru olarak ebeveynlerin bilebileceğini ve kendi üremelerinin bir sonucu olan çocuklarının eğitiminde söz sahibi olmalarının onların
doğal bir hakkı olduğu argümanını öne sürerler. Bir çocuğun çıkarlarını yine en
iyi ailesi bilebilir. Ancak “Aileler Devleti” modeline karşı çıkanlar ise, ailelerin
çocuklarına hoşgörüsüzlüğü ve bencilliği öğretme tehlikesinin bulunması dolayısıyla itiraz ederler. Çocuğun özgürlüğü söz konusu olduğunda ailelerin otorite
kaynağı olması devlete göre daha az tehdit kaynağı olarak görülebilir (Gutmann,
2003). Bununla birlikte Gutmann’a (2003) göre, her iki model de kendi içinde zayıf
ve çelişkili düşüncelere sahiptir. Ne biri ne de diğeri, tek başına alternatif ve mükemmel bir yol olamaz.
Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları
5
Eğitimin nihai amacının bireyin “iyi bir hayat” açısından kendi özgür iradesiyle seçim yapabilmesi ve kendi özgürlüğünü yaşayabilmesi olarak ifade eden,
J. Stuart Mill’in öncülük ettiği “Bireyler Devleti”, liberal düşüncenin devletin
egemenliğine karşı çıkışının bir başka modelidir. Ne devlet ne de aile bireye “iyi
yaşam” ve kültür hakkında dayatma yapmamalıdır. Kültürel ve diğer alanlarda
tarafsız bir tutum sergilenmelidir. Başkasının özgürlüğünü de tanıyarak kendi özgürlüğünü kurabilecek bir eğitim ortamı ve eğitici/öğretmen ile bireylerin eğitilmesi sağlanmalıdır (Gutmann, 2003).
Devletin eğitimi kendi asli görevleri arasında görerek tekeline almasının geçmişi çok uzun değildir. Devletin dolaylı veya doğrudan kontrolü ile kitlesel eğitim
Sanayi Devrimi sonrasında ortaya çıkmış ve 20. yy. içinde hızla gelişme göstermiştir. Köyden kente göç, üretim araçlarının ve biçimlerinin değişimi, devletin
bu sürece devamlılık ve gelişim sağlama amacı kitlesel eğitimin yaygınlaşmasının
temelinde yatan sebeplerdendir (Günlü, 2002). Sanayi Devrimi sonrasında üst
ekonomik sınıfın çocukları daha nitelikli ve özgür bir eğitim almaya başlamıştır.
Alt ekonomik sınıfların çocukları ise, devletin kitlesel eğitimine tabi tutularak, gerekli işgücünü sağlamak maksadıyla yetiştirilmiştir (Uygun, 2003). Kapitalizmin
gelişmesiyle beraber, toplum ve devlet yapısında da köklü değişimler meydana
gelmiştir. Devletler ulus-devlet modeline dönüşürken, vatandaşlık da bu devletin
önemli bir kavramı olmuştur (Sağ ve Aslan, 2001). Bu dönüşümler, devletin eğitim
sorumluluğunu yüklenmesini beraberinde getirmiştir. Çünkü yeni devlet biçimini
sağlamlaştıracak ideolojik bütünlüğü sağlamak ve devlete bağlı vatandaşlık bilincini oluşturmanın en sistematik yolu eğitimdir. Böylece hem ekonomik yönden
hem de ulusal birliğin sağlanması yönünden devletler eğitim işini üstlenmişlerdir.
Althusser (1994) de devletin varlığını sürdürmek ve varlığına olası tehlikeleri bertaraf etmek için çeşitli araçlardan faydalandığını söyler. Eğitim bu noktada devletin kendi ideolojisini bütün vatandaşlara aktarabilmesi için önemli bir
ideolojik aygıt olarak kullanılır. Devlet, eğitim yoluyla kendi perspektifine uygun,
birbirine benzer vatandaşlar yetiştirir. Eğitim aygıtından çıkan kişiler hem devletin itaatkar vatandaşı, hem de devletin benimsediği ekonomik üretim şeklinin
işgücünü oluşturur.
Modern Ulus-Devlet açısından ideolojisinin bütün vatandaşlara yaygınlaştırılması hayati bir öneme sahiptir. Modern devletlerin doğmasında toplumsal
birliğin ve devlete itaatin meşru dayanağı olarak din geri plana atılmış, yerine ideolojiler geçmiştir. Bunun yanında bilgi de, iktidar olmanın bir şartı olarak önemini
artıran bir değer olmuştur. Devletin eğitimi tekeline alarak bilgiyi şekillendirme
ve sunma görevini üstüne alması, meşruiyetini sağlaması için gerekli görülmüştür (Çetin, 2001). Modern devletin ideoloji ve kültür aktarımı ile ekonomik ge-
6
Eğitim Politikası
lişmede önemli bir faktör olarak gördüğü eğitimde bütün ipleri eline almasıyla
devlet, Platoncu biçimde daha paternalist bir görünüm kazanmıştır. Aileler ancak
evde informal düzeyde çocuklarının eğitimini etkileyebilmektedir. Ancak eğitimin özellikle ekonomik yönü ve diplomanın istihdamın en etkili ve çoğu alanda
zorunlu aracı olması, ailelerin çocuklarını devlet eğitimine kolaylıkla bırakmasını
da sağlamaktadır.
Toplumsallaşma ve vatandaşlık bilincinin geliştirilmesi bağlamında liberal
geleneğin, özellikle sosyal-liberal temsilcilerinin klasik öncüllerine karşıt olarak,
kamusal/kitlesel eğitimi destekledikleri görülmektedir. Kymlicka’ya (2001) göre,
toplumsal sorumluluk ve vatandaşlık bilincinin geliştirilmesi tek başına kamusal ve
zorunlu eğitimin nedeni olabilir. Kişinin sosyal ve bireysel yönden hak ve sorumluluklarını bilmesi ve etkin biçimde kullanabilmesi, liberal demokratik bir toplumun
gereği olarak görülmektedir (akt. Tok, 2005). Liberal gelenekte daha sosyal yönleri
vurgulayarak toplumcu düşünceler üreten ve ultra liberallerden bir çok konuda ayrılan (Yayla, 2002), liberal düşünürler de bulunmaktadır. Rousseau çizgisini takip
eden bu düşünürler, bireysel anlamda geniş özgürlükleri savunmak yerine öncelikle
bu özgürlükleri tam anlamıyla yaşabilecek seviyeye gelmek gerektiğini savunurlar.
Bu özgürlük bilincine ulaşabilmenin yolu da, kitlesel eğitimlerdir.
Devletin kontrolündeki “kamusal eğitim” ile toplumsal farklılıkların bir ürünü olan “okul seçimi” hakkı da tartışmalıdır . Kamusal eğitimde devlet her bireye
farklılık gözetmeksizin aynı tipte eğitim verirken; “okul seçimi” modeli etnik, kültürel, dini açıdan farklı olan toplulukların ortak eğitim yerine kendi “iyi yaşam”ları
çerçevesinde eğitim verilmesini savunur. Dolayısıyla bu ikisi arasındaki gerilimin
altında, felsefi bir ayrım bulunmaktadır. Okul seçimi çoğulculuk ve görecelilik temelinde şekillenirken, kamusal eğitimi destekleyenler tek bir “ iyi yaşam” anlayışını benimserler (Reich, 2003). Bütün toplumcu düşünceler için toplum ve “genel
iyi,” bireysel olandan önce gelir. Farklılıklar değil benzerlikler önemlidir. Devletin
ya da ailenin otoritesinin savunulmasıya ortaya çıkan gerilimlere karşı Gutmann
(2005), demokratik eğitim modelini önerir. Bu modelde kamusal eğitim içinde,
bireyler farklı kültür ve inançlara karşı eşit mesafede yetiştirilmelidir. Bireylere
hiçbir şekilde ideolojik, dini, kültürel vb. aşılama yapmadan, hoşgörü temelinde
müzakereci bir tutum sergilemeleri için eğitim verilmesi gerekir. Her birey bir başkasının özgürlüğüne saygıyı, dürüstlüğü ve diğer erdemleri vatandaşlık çerçevesinde benimsemelidir. Demokratik eğitimin kilit noktaları özgürlük ve müzakere
olarak kendini gösterir. Devletin görevi her yönden tüm vatandaşlara eşit yaklaşmalı ve özgürlüklerin önünü açmalıdır.
Modern kapitalist devletin eğitime müdahalesi ve kontrolüne eleştirel pedagoji alanında karşı çıkışlar görülmekte, ideoloji ve kültür aktarımı noktasında da
bazı liberal düşünürler de eleştirel pedagoglarla birlikte itiraz etmektedir. Ancak
Download