Diinyan!n en biiyiik teleskopu

Diinyan!n en biiyiik teleskopu
Yazan:
A. Sadi Aytan
Ondokuzuncu aSlrda bUWn profesyonel astronomlar dUrblinli teleskoba terdh ediyorlanh. 18 inci aSIrda imale
ba~lamlan teleskoplar, rasad diir'binlerinin zemammlzdakilerden bile yok bUyUk olmalarma ragmen Sirf amatOrler tarafmdan ragbet gorUyordu. Dahl (Vilyam Her~el) in bu vadideki
himmet ve hizmetlerini geyen bir yazIIIllzda izaha yah~ml~dJk.
Bu bUyUk astronomdan sonra tngilterede lord Rosse, fabrikaWr (Lassel) doktol' Common gibi zengin amaWrler muazzam
teleskoplar imal ettinni:~lerdi. DUrbUnUn profesyonel ashonomJarea tercih edilmemesi sebebi f,?udur: Teleskopun yapIlmasl ve
baklml yok pahalldlr.
o devirde bronzdan imal ohman aynalarm cilalanmasl
ic;in daimi suretto faaliyette ohm bir atOlyenin de ihdasma
zaruret vardl. Esasen bu rasad aletlerinin montor kIsrrn heniiz
tek;l'niil etmif;1 bir vf1ziyette degildi. Halbuki ondokuzuncu
aSIl'(Ja (astrofizik) in sahasl ancal< kuyruklu YIldlZ ve sehabiyelerin tetkikioden ibaret olmasma binaen fotograf ve sipektroskopun istimali pek mahdut kahyordu. Buna mukabil astronomi <;ok terekki etmi~di Bu yiizden rasadatm gayet sahih
ve dakik olabilmesi i<;in, ale tin muazzam olacagI yerde, hassas ve rasldm ondan emin olmasl icap ediyordu. Bu baknudan dUrhlin teleskopa galebe c;ahyordu.
Fraunhofer tarafmdan 1824 senesinde imal edilen 24 santimetrelik dUrbin 0 devirde bUWn dUnyada me~hurdu, Muzaaf
DUnyamn en bUyUk teleskopu
21
kevkeplerin tetkiki He §ohret bulan Willem Struve (1793 - 1864)
i~in vueuda getirilen bu aletin gerek optik, gerek mihaniki
klsml ~ok miikemmeldi. Hali hazlrda, Amerikada (Yerkes)
rasadhanesinin (102) santimetre kutrundaki diirbiiniin biiyiigii
yapdamaml§hr. Qiinkii objektiflerin tekniki aneak uzun teeriibe
ve ara§hrmalar netieesinde tekamiil ettirebilnJi§tir. Hmin diger
sahalarmda sanayi ve teknigin terekkisinden istifade olundugu
halde adese imalinde buna imkan yokt!Ir. Her ne kadar btl
gUn; (Crown) ve (Flint) ismi verilen hususi eamlarm dokiilmesinde mii§klilata tesadiif olunmayorsada biiyiik objektiflerin
yapllma~mda bir vok ineelib ler vardlrki bunlar sanatm bir
,.rn olarak muhafaza edilmekde ve pek az kimselerin mahlmu
bulunmaktadIr. [*] En nUfuzlu kimselerin bile bu hususda bir
§ey ogrenmelerine ihtimal verilemez. Bu yuzden biiyiik objektiflerin fiyatJ ~ok yiiksektir.
ArtIk biiyiik diirbiinlerin devl'i nihayet bulmu§tur. Zira
fotograf ile rasadat gozle yapllamn yerine gevmi§tir. Adeselerin kutru muayyen bir haddi teeavUz edince eide edilen
netieelerin matluba muvaflk olmadlgl goriilmii§tiir.Halbuki
teleskoplarda aynalarm istenildigi kadar bUyilk yapllmasmda
hi~ bir mani mevcut olmadJgmdan fHsadhanelere
muazzam
teleskoplar konulmaya ba§lanml§ ve nihayet be§ metre kutrundakinin imaline te§ebbUs oluumu§tur.
Modern teknigin icabatma gore teleskop aynalan ince
madeni bir tabakamn camm Uzerine kaplanmasl He eide edilmektedir. Bu itibarla adeselerde oldugu gibi cama ihtiya«;
val' isede burada !?effafhk mevzuubahs olaunyaeagmdan biiyiik
l*J Kil~Uk bir el diirbiiniiniin adesesi He rasadhauelerdeki rasad
dUrbiiniiniin objektifi arasmdaki fark adirenkli bir resim Be mesela
Rafaelm bir tablOi!lU arasmdaki fark gibidil'.
22
23 lineD Hartaellar
meClTlUaSI
aynalann viicude getirllmcsinde mii~kulat bir dereceye kadar
:ll.almaktadll·. Diirblin objektiflerinde son den ce ehemmiyeli
haiz olan miiteeanislik aynalarda nisbeten dereet:i taliyede
},alaeaktlr.
Demekki adeselerden daha c;ok bliylik f'badda ayna dokiilrnesi miimkiindiir.
Yukanda soyledigimiz gibi bu htU dlirbiinlerin yerine teo
Jeskoplarm k~im olmasma ba~hea sebeptir.
Bugiin diinyada meveud on bir muazzam teleskopun hepsi
Amerikadadlrki bunlarm klsml aznml, astronominin hamisi
zenginlerin himmetile meydana gelmi~tir. 1917 senesinden
itibaren kullamlmaya ba~]anan yliz pus (2,50 metro) aC;lkhgmdaki (HookeI') telesk(lpundan daha bliyugli simdiye kadar
yapliamanll~lI.
Nihayet lRoefeller) vakfwm mall yardulll ve
LVhJunt Wils n R(lsadhanesinin bagh bulundugu Karneei enstitlisiiniin mesaisi ile kaliforIllya telmoloji enstitlisli ic;in,
bahsf'deet'gimiz teleskop imaJedllmi~tir.
Bu aletin aynasl ne kuturda olmah idi? Evvf'la (200) pus = 5
metre veya 300 pus = 7,62 metro oimusl dli~liniildli Fakat
yiiz pusdan iiy) liz pus, birden C;lkllmasl muvaflk olaml aeagl
saHihiyeUar mlihendis ve astronomlar tarafmdal1 bildirilmesi
lizerine 200 pus = be~ metre kabul olundu. Yeni teleskopun
nereye vaz'edile('egini de tesbit dmek yok t:hemmiyeti haizdi.
Zira rasathanenin mevkiindeki semanm gayet berrak ve civar
~~hirlerjn
tenviratmdan mliteessir olmamasl ieap ediyordu.
Uzun tetkiklerden soma Kaliforniyamn cenubunda Palomar
dHgI: (Arz: 33°" 21., 20, rakm11 1700 metre) intihap edildi.
Buradaki serna Mount Wil.;:on'dan daha temiz oldugundan
rasadat daha eyi netiee· verecektir.
Diinyanm en biiyiik teleskopu
23
Re~
metre kutrundaki bir ayna i<;in adi camm kullaOllmasma imkan gorUlemediginden silisden beraYI tecrUbe kurslar dokUlmege (~ah§l]dl. Rundan be~ metreliginin yapIlmasl
gayrikabil oldugu anla§Iimca pireks (boro - silicote) karar
verildi. Muteaddit tecrUbelerden sonra nihayaet 2 kanunuevvel
1934 de be§ metrelik. bir kursun dokUlmesine muvaffak oIunduo Muazzam aynanm hey'eti meCmUaSlnI birden d6kmek ve
d6kUm ocagmdan kahbwa kadar, beheri (350) kilo istiab
eden d6kmeci kep<,;eleri ile mayi halinde olan bUWn kitleyi
sevketmek mecburiyeti g6z 6nUnde bululldurulacak olursa
ameliyenin ne kadar mU~kil oldugu anla§lhr. Hava kabarclklanmn huslllUne ve soguk neticesinde vukua gelecek anzalara
mani olmak Uzere d5kUlen kursun sogumasl bir seneden
fazla devam ettirilmi~ ve hararet derecesi her gUn muayyen
bir nh.bette (elektrik ile i§leyen kontrolaletleri vasltasile
tayin olunmak suretUe) azaltJlml~tlr.
Alelumum teleskop aynalarmm kalmhgl kutrunun albda
biridir. Fakat be§ metroluk aynada b ll nisbetin tatbiki sikleti
(40) tona <;lkaracagmdan kitleyi hafifletmek ve hararetin tevziini tanzim eylemek maksadile kursun arka cephesi merkezden muhite dog-ru oluklu yapllml§tJr ki kalmhg"l (85) santimetre yerine (61) santimetreye ve aglriIgI (16) tona tenzil
eylemi~tir.
BUWn bu i~ler muvaffakiyetle ikmal edildiktensonra ayna
kahbmdan ylkarIlup muayene olunmu§ ve maUuba uygun
oldugu anla~llmca yelikten bir sandlga (ki yalmz bunun aglrhgl on tondu) konularak tirenle Pasedana §ehrine seyrihafif
ile (katarm azami sUrati 40 kilometre) sevkedilmi§tir. [Nisan
1936].
23 iincii Hartacllar meemuaSI
Ayna tesviye edlliip Uzerine
Illinyom tabakma kaplanarak
olunaeakhr.
Son
z~mHlHl;
gUrnU~
tabakasl verine alii-
eilalandlktan soma verine vaz
rda yapdan teleskop aynalur mda gOmii!;' yeri-
ne aluminyorn istimal edilmektedir. Bunun ba~hca faydalarl
~unlardlT' :
1 - Aluminyom tabaka!'l eamm iizerine kuvvetle yapl~­
dlgmdan ayna sabunlu su ile temizlel1dildt-n soma kurulandig} takdirde cilasl bozulmamakdadlr.
2 - Ayn'l rutubeUen muhafaza edilirse zamanla bowlmayup aym in'ikas kudretini muhafl.lza eylemektedir.
Aluminyom tabakasl, giimli~ tabakaJarl gibi zlyal1l11
dagllmasma meydan vermemektedir.
3 4 -
Alumnyomun in'ikag kudreti muhtelif ziyalar i</n
(Oltraviyole de dahil) aymdlr ki bu hal giimli~de vaki degildir. l~te Momt Palomar Rasatbanesi iyin de nluminyoll1un
s(-;yledigimiz has.;alarp dan istifade olunarak pil'el{sin ·lizeri
bu madenden inee bit· tc baka kaplanacakttr. Bu ameliyenin
icrasl c;ok malJar·et ve dikkate baglJdlr. Zira Aynalarm sathl
tam
manasile
miieel1a
olmah
yani zlyanm tul mevcinden
kOyUk purlizler arz'tmelidir Diger taraftan ~eklinin de hesap
edilen ~ekle tamamile rnutablk olma~n icap eder. Aradal{i
fark mikronun (bir mikron milimetrenin binde biridir) yirmide
birini
u~mamah(lJr.
Satilllldaki piiriizlel'in 0,4 mikrondan
kii<;iik olmaslllda zanll'ct vardn'. A neak bu ~el'ait d.tiresillde
rasat aleti matluba muvaflk neticeler verebilir.
Be~ metl'Oluk aynamn ciHHanmaSl ikmal edildikten som a
montajt yapllacakttr. Mihrak mesafesi 16,77 metro olacaktlr.
Mihrak noktmmlll1 yaldllire siaYI biiytihnck ic;lin bir RO~i
adesesi 1{(:uulacHgl gibi aynea spektl'ograflar, lermokopillcr,
8mplifikatorlar vazedileeektir.
Di1nyamn en bttytlk teleskopu
25
Sir teleskopull aynasmdun fotografide azami istifade edebilnlf~k ic;in Illihrak mesafesinin, kull'l1ndan en a~agl altnll~
defa hilyiik olmma Hlzlrndlr. Bu hal rasat alpt\Pl'inin \~ok
hiiyUk ve fazla yer i~gal etmesini llIueip olaeagllldun Cassegrain ismindeki bi,' Franslzm 1672 senf'sin<in buldugu hir
lIsul elyevrn teleskoplarda tatbik edilrnpktedir. 0 cia, Idi~Uk
muhaddep bir ayna vl:lsilasiJe bayali hiiyiillmektir. HUyUk
ayuamn Illerkezinden ac;tlun ufak bir deliktek geride tt'~ek­
kUI eden ildllci hayali lririnciden daha bUyUk olaruk gi)rmek
mtimktindtir. He~ metroluk teleskopda Cassegrain tertibah
oldllgundall bi!' elektrik mot6rti vasltasile muhaddep ayna
aletin mihrak nokta::;a yakinine derhal getirilebileeektir. Bu
tertibattan ba~ka yardimcI mtiteaddit alet ilave edilecektir.
t~te azam namtitenahi hakkll1daki bilgimizin terakkisi ivin
yapllmHsma vah~'lan bu muazzam ra~at frleti tamamlandlktau
sonra takriben on kath bir bina yiiksekliginde olan bir kubbenin aUma yerle~tirilecektir, 453 ton agu'lIgmdaki bu lUetin
hareketi elektrikle temin olunacaktJr ve bunun i~in ancak
1/4 bargir ku vetinde bi .. motorUn kan gelt:cegini konstroktor
bildirmi~tir. Zim hareket mekanizmusl 0 k£ldilr hassas ve
muntazarndl!'
Yeni teleskobun aslronomiye ne gibi hizl1letleri olacaktJr'?
Mount WIlson r'asathanesindeki (Hoo\wr) teleskobu ile Arnerikah raslt Hubble'nin aldlgl fotografiler be~ yiiz milyon ziya
benesindeki sehabiyeleri gostermektedlr'. Bunlarll1 adedi ytiz
mHyon h:adar oldugu da heS[1p edilrni~tir Mount Palomardaki
teleskop ile bir milyar zlya senesine kada!' eri~ilecegi tahmin
olumnuktadir. Bu suretle rasat, edilebilen I{ainatm hududu
geni~lemi~ olacaktl!,
Yeni teleskop on bin defa biiyiiltrne
kudreti ile KarTleri (40) kilometreye kadul' y:JUu~tIl'~eaktll'.
26
23 iincii Hariaml1:tr mecmuasl
Peykimiz iizerinde goreeegimiz asgari mesafe dokuz metr()ya
inecektir. Bir dlil'bUn veya teleskobun tefrik kudreti aVlklJgina
bagh oldugu malumdur. 12 santimetre aylkhgmdu hi/' dlir .. Un
ile, birbirinden bit· saniye zaviye mesafesinde olan iki kevkebi tefrik etmek imkam vardir [*]. Hooker teleskobu .He
asgari 0,"05 mesafedeki iki 110ktaYI ayIrmak miimkUn oldugu halde yeni teleskop bunu 0, "02 ye tenzil eyJeyt:'eektir.
Eger Kamerde hayat varsa, onu gorebileeegiz. Lakin bu
hususta hi<; bir iimidimiz oJmamahdlr. Su ve havadan mahrum bir alem oldugundan iizerillde hayattan eser yoktur.
( Kehke~an) ImiZI te~kil eden ytldIzlarm, milyolliarea zlya
senesinde bulunan ve ba§h ba~ma birer (kehke§an) olan
helezoni sehabiyeleri daha eyi tetkik edilmesini miimkiin
kllaeak bu muazzarn rasat aleti, kainatm azamet '-e ihti~a­
mlm bir kere daha gostermi§ olaeakhr. Qlplak gozle 6,5 neu
kadere kadar Ylldlzlar mli§ahed~ olunmaktadIr ki bunlarm
adedi takriben alh bindir. Yiiz posluk Hooker. teleskopunun
19,5 kaderdeki kevkepleri gostermesine mukabil yeni teleskop 20,5 dekileri gostereeektir. Bjrineisinden (560,000) vardll',
.
.
digerinin iki milyar kadar oldugu tahmin edilmektedir. Fakat
fotograf ile yapllan rasadat sayesinde daha yliksekkaderdeki
eeramm tesbitine imkan vardlr. Mesela (Mun Vilson) rasathanesinde 21 nei kaderdeki YIldlzhmll {otogl afisi almahilmi§tir. Yeni teleskopta da fotog-faf kullamlacagmdan fezaya
daha eyi niifuz edebilecegiz.
.
[*] Bu hususdaki umumi kaide
~udur:
(p) iki Ylldlzm zaviye . me-
safesi, (D) objektifin 8antimetr8 olarak a<;lkhgl ise: p ~ ~2 saniye fakat
bu diisturun tatbikl ancak rasat zamanillda havamn gayet sakin ve
Ylldlzlarm aym kaderde (ne ~ok pl'lrlak ne de <;ok soniik) olmasl halinde dogrudur. Tatbikatta (p) i~iin daha biiyiik mikdarlar elde
edilmektedir.
Dlinysmo en bHylik teJeskopu
Bilmiinasebe
~unu
da
s()yl~yelim
27
ki fotograf plaktntn (lstro-
fizik) e c;ok mii him hizmeti olmu~tur ve o\acaktlr. 'vle~hllr
fizik alimi (Ch. Fabry) nin dedigi gibi: "Kfiinatlll rasat ediiebilf'n hududunun geni~lelllesi i<;in pilaklarm bugiinkiinden
on misli fazla hassas oimasl kafidir. ,.
Bel? metroluk teleskopdan dah)i biiyiigti yapllabiJecek midir?
deye bir' sua I . hatlra gelir. Buna mtisbet eevap verecegiz.
Zira teknik sahada gortilcn. terakki bu husu3ta en kuvvetli
delildir. Hooker teleskopunu yapan, astronom Ritchey sekiz
metroluk teleskopun meydana gt'tirilmesinin mtimktin oIdugunu sovlemi~tir. Fotograf plaklannm tekamtilii ic;in son
zamanll1rdaki aral?dlrmll.iann da her halde 90k miihim netice1.· verecegi ~tiphesizdir. Kainatm eb'adl ve te~ekktilatl hakklllda bilgilerimizin inkil?afJl1a intizar etmeliyiz .