Tarımsal Alanda Kadına Yönelik Geliştirilen Projeler ve

advertisement
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
Tarımsal Alanda Kadına Yönelik Geliştirilen Projeler ve Değerlendirme
G. Özdemir1 , E. Yılmaz, F. Er Ülker, G. Keskin
*
Doç Dr., Namık Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü
E-posta: gozdemir@nku.edu.tr
ÖZET
Ülkemiz nüfusunun yaklaşık yarısını oluşturan kadınlar, özellikle de kırsal alanda yaşayan kadınlar ekonomik anlamda birçok
sorunla karşı karşıyadır. Ülkemiz kadınlar açısından birçok uluslararası sözleşmeye imza atmış ve taahhütler vermiştir.
Sorunlar sadece uluslararası yaptırımlarla çözülmeye çalışılmamalı, kadınların refahını arttırmaya dönük çözümler de
üretilmelidir. Bu nedenlerle kadınların ekonomik fırsatlara erişimi, örgütlenme eğilimleri ve istihdamdaki rolü açılarından s on
yıllarda yapılmış ve yapılmakta olan çalışmalar, projeler, kamu ve özel sektör teşvik ve destekleri ele alınarak kadınlar
açısından değerlendirilecektir. Bu alanda yapılması gerekenler ortaya konacaktır.
Anahtar kelimeler: Kadın, Proje, Ekonomi, Örgütlenme, İstihdam
The Projects Developed For Women In Rural Areas And Evaluation
Abstract
Women who make up nearly half of the country's population, especially women living in rural areas face many problems in
the economic sense. In our country, a number of international agreements and commitments have been made in terms of women.
Solution of the problems are important, not only because of the international sanctions but also because of the welfare of
women. For these reasons, recent projects and ongoing studies about women’s access to economic opportunities, their tendency
to be organized and their role in employment, will be evaluated considering support and encouragement of p ublic and private
sectors. Necessities in this area will be evaluated.
Keywords: Woman, Project, Economy, Organization, Employment
1. GİRİŞ
Üretimin her aşamasına aktif bir biçimde katılan kadınlar, kalkınmanın olanaklarından yeterli pay alamadıkları
gibi, yoksulluktan da dünyada en fazla etkilenenler arasında yer almaktadır. İşsizliğin yaygın, eğitim ve sağlık
hizmetlerinin sınırlı ve dengesiz dağıldığı az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde kırsal alanlardaki kadının
durumu, konumu ve sorunları daha dikkat çekicidir. Kırsal alandaki kadın için, üretim ve ev işlerinin birlikt e
yapılması, eğitim düzeyinin ve toplumsal statünün düşüklüğü, örgütlenmenin sağlanamaması, kısmi çalışma
olanaklarının bulunmaması ve başta sosyal güvenlik olmak üzere çalışma yaşamı ile ilgili yasal mevzuattaki
eksiklikler, önemli sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır (Yıldırak ve ark., 2003). Diğer taraftan gelişmekte olan
ülkelerde tarım faaliyetleri, genellikle küçük aile işletmeleri tarafından yürütülmektedir. Bu işletmelerde, geçimlik
üretime yönelik faaliyetler istihdama katılan işgücü, eğitim düzeyinin düşüklüğü nedeniyle tarım dışına çıktığında
işsizlik problemi ile karşı karşıya kalmaktadır. Toplumsal cinsiyete dayalı önyargılar ve işbölümü nedeniyle
kadınlar, bu problemi daha yoğun bir biçimde yaşamaktadır (Kulak, 2011).
Türkiye’de 2000 yılı sonrası; ekonomik, sosyal ve siyasal alanda köklü değişim ve dönüşümle rin yaşandığı bir
dönemdir. Bu değişim süreci, kamunun iktisadi sistemdeki etkinliğinin azalmasına, tarımın göreceli olarak
önemini kaybetmesine neden olmuştur. Ekonomide ki yapısal dönüşüm ve yaşanan krizler nedeniyle, işsizlik
olgusu hızla artmış ve toplumsal refah düzeyi bundan olumsuz yönde etkilenmiştir. Bu durum toplumu kronik bir
yoksulluğun kucağına iterken sosyal sorunları derinleştirme yönünde etki yapmıştır. Ekonomideki yapısal sorunlar
ve izlenen politikalar, işsizliği azaltmada yetersiz kalmıştır. Türkiye emek piyasasında kadın işgücü, genişleyen
istihdam ve işsizlik sorunundan daha fazla etkilenen kesimde yer almıştır. Ağırlaşan sosyal sorunlarla birlikt e
bireyin istihdam imkânlarının daralması, bireysel yeteneklerin zayıflamasına neden olurken aynı zamanda büyük
ve önemli bir milli servetin de kaybını beraberinde getirmektedir. Bu süreç, artan işsizliğin ve yoksulluğun
önlenmesinde tüm sosyo–ekonomik unsurların seferber edilmesini zorunlu kılmıştır. Bu husus önemli bir
ekonomik unsur olan kadın işgücünün çalışma hayatına dâhil edilmesi ve kadınların işgücüne katılımlar ın ı
artırmaya yönelik politikaların hayata geçirilmesini gündeme getirmiştir. Zira kadınların işgücüne katılımının ve
istihdamının artırılması, bireysel ve toplumsal açıdan sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilebilmesinde önemli
bir unsurdur (Karabıyık, 2012).
Bu çalışmanın amacı, Türkiye tarım sektöründeki kadın işgücünün yapısını belirleyerek, bu alanda kadınlara
sağlanan olanakları ve onlara yönelik olarak geliştirilen projeleri ortaya koymak ve genel bir değerlendirmesin i
yapmaktır.
2. TÜRKİYE’DE KIRSAL ALANDA KADIN
Kırsal alanda üretim faaliyetlerine yoğun bir biçimde katılan “kadınlar”, gelişmekte olan ülkelerde kırsal
ekonomi için temel güç kaynağıdırlar. Ancak bu güç kaynağı, çoğunlukla karşılığı ödenmeyen “ücretsiz aile işçisi”
emeği olarak görünmekle birlikte, tarımsal üretimin önemli bir bölümü bu emeğe dayanmaktadır. Kırsal alanda
371
Kırsal Kalkınma
kadının emek yoğunluğu sadece tarımsal üretimde değil, aynı zamanda hane içinde de ço k yüksektir. Hane içi
istihdam bağlamında ücretsiz aile isçisi konumunda olan kadın ve genç kızlar ağır bir iş yüküne sahiptirler.
Kadınlar, ev temizliği, yemek yapımı, çamaşır yıkama ve su taşıma gibi rutin işlerin yanı sıra tarla, bağ -bahçe
işleri, odun taşıma, ekmek yapma, hayvan bakımı gibi yüksek beden gücü gerektiren ve bir hayli zaman alan işleri
de yapmak durumundadır. Kentsel alanda maddi durumu ve gelir düzeyi daha iyi olan ve bu nedenle çamaşır
makinesi, elektrik süpürgesi gibi elektrikli ev aletlerini kullanabilen, yüzdesel oranı oldukça düşük olan kadınlar
ile kıyaslandığında kırsal genelindeki kadınlar bir anlamda “ağır işçi” statüsüne girmektedirler (Kızılaslan ve
Yamanoğlu, 2010).
Tarımda iş gücünü nakde çeviren kadın oranı oldukça sınırlıdır. Nakde çevrilebilen iş gücü, ev kadınları
arasında bağ-bahçe ve tarlada çalışılarak elde edilen ürünün pazarlanması şeklindedir. Geleneksel düşünce tarzı
ve bunun sonucunda şiddetle hissedilen erkek ve topluluk baskısı nedeniyle kadın ve genç kızlar aras ında bir
işyerinde emeğini kiralama olgusu neredeyse yok gibidir. Bu kategoriye giren kiralama şekli, hanesi ile mevsimlik
işçiliğe giden kadınlar, dul kalması nedeniyle ev geçimini üstlenen kadınlarda ve göç sebebiyle kente gelmiş
hanelerin genç kızları arasında gözlenmektedir. Ancak, bu da oransal olarak çok yüksek değildir (Kızılaslan ve
Yamanoğlu, 2010). Bu nedenle kadın kesiminin yoksulluk kavramı birden fazla boyutlu olup, bu sorun biçim,
zaman ve mekan olarak farklılık göstermektedir. Kadınlar, kırsal kesimde kaynaklara daha az erişmekte, kamusal
hizmetlerden, sosyal güvenlik ve istihdamdan daha az yararlanabilmekte, kamusal yaşama daha az
katılabilmektedirler (Dilek, 2013).
Türkiye’de istihdamın sektörel dağılımına bakıldığında iş gücüne katılan n üfusun %24,6’sı tarım sektöründe
çalışmaktadır. Bunların %39,3’ünü kadın işgücü oluştururken, % 61,7’si ise erkeklerden oluşmaktadır (Tüik,
2012). Tarım kesimindeki kadınların üretime katılım düzeyleri, ailenin sahip olduğu arazi ve hayvan varlığına,
gelire ve ürün desenine göre değişmektedir. Ancak, tarımda mekanizasyon düzeyi artıkça kadın tarımsal üretimden
kopmakta ve çalışma potansiyeli ev kadınlığına yönelmektedir. Az topraklı ailelerde kadınlar mevsimlik işçilik
başta olmak üzere bitkisel ve hayvansal üretimin her aşamasına katılmaktadır. Üretimin hemen her aşamasında
aktif olarak yer alan kadınlar, aynı zamanda evde gıda üretimi yapmakta ve gıda maddeleri satın alımında da
belirleyici rol oynamaktadır. Ancak tarımsal üretime katkı veren kadınların gerek üretim sürecinde gerekse kırsal
kesimin sosyal ve politik yaşamındaki rol ve katkıları göz ardı edilmekte ve üretimleri resmi kaynaklara
yansımamaktadır. (Dilek, 2013).
Türkiye’de kadınların, özellikle de kırsal kesimde yaşayan kadınların eğitim alma açısından daha dezavantajlı
grup oldukları bilinmektedir. Kadınların eğitimden yararlanma durumlarına bakıldığında ilk göze çarpan düşük
okur-yazarlık oranı ve kadın-erkek okur-yazarlık oranı arasındaki çarpıcı farktır (Dilek, 2013). Türkiye İstatistik
Kurumu 2008 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Nüfus Sayımı sonuçlarına göre, toplam köy nüfusu içinde
okuryazar olmayan kadınların oranı %25,2 iken, kentte bu oran %11,3’e düşmektedir. Aynı oranlar erkekler için,
sırasıyla %7,0 ve %2,6’dır. Ülkemizde ilköğretimin zorunlu olması ve eğitime ilişkin olarak yürütülen
kampanyalar, kadınların ilköğretime katılımının büyük ölçüde artmasına neden olmuştur. Bütün bu çalışmalara
rağmen, kadınlar ve erkekler arasında düşük oranlı da olsa bir fark görülmesi, kırsal alanda yaygın olan geleneksel
bakış açısının bir sonucudur. Kırsal alanda aileler, eğitime ayırabildikleri kısıtlı maddi imkanları, erkek çocukları
için kullanmayı tercih etmektedir. Kız çocukları yoğunlukta olmak üzere, nüfus müdürlüklerine kayıtsız birey
sayısı oldukça fazladır. Bu kişiler, eğitim olanaklarından yararlanamamaktadır. Bununla birlikte, ilköğret im
sürecinde kız çocukları için okula geç kayıt ve erken terkler, önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır (Kulak,
2011).
Kırsal alandaki kadınların çoğu sosyal dayanışmayı en fazla gerektiren doğum, ölüm, düğün gibi özel günlerde
diğer kadınlarla ortak iş yapma eğilimini daha fazla yansıtmaktadır. Buna karşılık kurumsal-formel örgütlenmeyi
gerektiren işlerde kadınlar genelde yoktur. Kırsal alanda kadının toplumsal ilişkiler sistemi içerisindeki yeri ve
erkek egemen bakış açısı kadını formel örgütlenme sistemine almamaktadır. Bu durum genelde yapılmayan bir
durum gibi gösterilmeye çalışılsa da, ortaya çıkan resim bunu doğrulamaktadır. Çünkü kırsal alanda kadın ya
pozitif ayrımcılığın getirdiği bir sonuçla “kadın kooperatifçiliği” biçiminde örgütlendirilmeye alıştırılmakta ya da
üye asgari sayısını tamamlamak için pasif üye olarak örgütlenmeye dahil edilmektedir. Nitekim halen yaklaşık 35
kadın kooperatifi kırsal alanda kurulu iken, binlerce diğer kalkınma kooperatiflerinde kadın üye sayısı %2-3‟ü bile
bulmamaktadır (Asan ve ark., 2012).
Yukarıda belirtilenler ışığında görülmektedir ki; Türkiye’de kırsal alandaki kadınların güçlendirilmesi ve
sahip oldukları potansiyellerinin ortaya çıkarılması eğitim, istihdam, girişimcilik, pazarlama, örgütlenme ve sosyal
güvenlik konularındaki sorunlarının çözümlenmesine bağlıdır. Bu bağlamda tarımsal alanda kadınlara yönelik
olarak sağlanan destekler ve geliştirilen projeler önem arz etmektedir.
3. TARIMSAL ALANDA KADINA YÖNELİK GELİŞTİRİLEN PROJELER VE FAALİYETLER
Kadın girişimciliğin i destekleme ve geliştirme kapsamında Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda bazı tedbirler
alınmıştır. (Tamer, 2013). Kırsal Kalkınma Planı (2010-2013) ise Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-20 1 3)
dönemindeki ekonomik ve sosyal yapının tutarlı bir şekilde gelişmesini yönlendirmek için hazırlanan sektörel
372
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
planlardan birisidir. Kırsal Kalkınma Planı’nda (KKP) kadınlarla ilgili strateji ana başlıkları “Ekonomin in
Geliştirilmesi ve İş İmkânlarının Artırılması“ ve “İnsan Kaynaklarının, Örgütlenme Düzeyinin ve Yerel Kalkın ma
Kapasitesinin Geliştirilmesi“ olarak belirlenmiştir. Bu stratejiler içinde yer alan hedef kitlelerden biri de
kadınlardır (Anonim, 2011).
Bu çalışmada kırsal alanda kadınlara yönelik olarak gerçekleştirilen çalışmalar; İstihdam ve Girişimcilik ile
Eğitim ve Örgütlenme alt başlıkları altında incelenmiştir.
3.1. İstihdamın Ve Girişimciliğin Geliştirilmesine Yönelik Olanlar
Günümüze kadar gerçekleştirilen projeler incelendiğinde, Türkiye’de kırsal kesim kadınının kalkınma sürecine
katılımının sağlanması konusundaki çaba ve girişimlerin oldukça yetersiz olduğu görülmektedir. Projelerin hemen
hepsinde kadının kırsal yapıdaki önemine değinilmiş, ancak kadın büyük ölçüde kapsam dışı bırakılmıştır. Genel
amaç kırsal alt yapıyı geliştirmek, teknoloji transferleri yolu ile tarımı modernleştirmek ve böylece kırsal kesimde
yaşayan ailelerin gelir düzeylerini yükseltmek olmuştur. Türkiye’de kadın boyutu açısından yaygın olan projeler
genellikle cinsiyeti göz önüne almayan ya da kadın bileşeni olan projelerdir (Özgen ve Ufuk,
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/ 6121d1f782d29b6_ek.pdf?tipi) Ancak son yıllarda kırsal alandaki kadın
emeğinin ekonomik anlamda kazanca dönüştürülmesine yönelik projelerde uygulanmaya başlanmıştır.
Kırsal alandaki kadınların ekonomik durumlarında, girişimciliklerinde, eğitim ve kültür d üzeylerinde artış
sağlanarak gelir düzeylerinin yükseltilmesi ile sürdürülebilir kırsal kalkınmanın sağlanması amacıyla “Kırsal
Alanda Yaşayan Kadınların Sosyo-Ekonomik Yönden Eğitiminin Desteklenmesi Yoluyla Sürdürülebilir Kırsal
Kalkınmanın Sağlanması Projesi”, kırsal alanda yaşayan genç kız ve kadınların yaşam becerilerinin; sağlıklı
yaşam, sağlıklı gebelik, çocuğun bakımı sağlığı ve beslenmesi, çocuğun büyüme ve gelişimi, çocukla iletişim ve
olumlu davranış geliştirme, çocukta olumsuz davranışları azaltma, kadın sağlığı, çevre ve haklarımız konuların ı
kapsayan eğitimler yoluyla güçlendirilmesi amacıyla “Dere Tepe Eğitim Kadın Destek Programı” vb. örnek
projeler yürütülmektedir (Asan ve ark., 2012).
T.C. Kalkınma Bakanlığı Sosyal Destek Programı (SODES) 2008 yılında uygulamaya konulmuştur. SODES
projeleri ile istihdam edilebilirliğin artırılması, toplumun dezavantajlı kesimlerinin ekonomik ve sosyal hayata
daha fazla katılmalarının sağlanması, kültürel, sanatsal ve sportif faaliyetler yoluyla bölgedeki çocuk, genç ve
kadınların kendilerini daha iyi ifade etmelerine katkı verilmesi hedeflenmektedir. SODES’in öncelikli hedef kitles i
yoksulluk ve sosyal imkânlara erişimde sıkıntı yaşayan; çocuklar, gençler, kadınlar, işsizler, yoksullar, göç
etmişler ve kentlerin gecekondu bölgelerinde yaşayan bireyler ve gruplardır (Anonim, 2014). Kadın istihdamının
artırılması ve girişimciliğin in desteklenmesine yönelik olarak genellikle meslek edindirme eğitimleri ve mikro
kredi uygulamaları desteklenmektedir (Kulak, 2011).
1992-1994 yılları arasında Adıyaman, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep ve Şanlıurfa illerinde, 13 kentsel ve 81
kırsal yerleşim yerinde yapılan “GAP Bölgesi’nde Kadının Statüsü ve Kalkınma Sürecine Entegre Edilmes i
Araştırması” kadının gelişmesini engelleyen s üreçleri ve kadınların beklenti ve ihtiyaçlarını saptayarak, kadının
statüsünün yükseltilmesi, kalkınma sürecine katılımı ve nimetlerinden daha fazla yararlanmasını sağlayıcı metod
ve araçları tanımlamayı amaçlamıştır. Araştırmanın sonuçları rapor haline g etirilerek, bu rapor doğrultusunda bir
eylem planı geliştirilmiştir. (Anonim, 2014). Bu eylem planından hareketle Çok Amaçlı Toplum Merkezleri
(ÇATOM) projesi ortaya çıkmıştır. ÇATOM’lar kentlerin daha çok kırdan göç etmiş yoksul hanelerin yaşadığı
mahallelerde, ilçe merkezlerinde ve merkezi köy yerleşimlerinde kurulan, topluma dayalı ve katılımcılığı esas alan
merkezlerdir. ÇATOM'larda amaç; kadınların sorunlarının farkına varmalarına, tanımlamalarına ve çözümü için
inisiyatif kullanabilmelerine fırsat yaratmak; kadınların kamusal alana daha fazla katılımlarını ve kamusal
hizmetlerden daha fazla yararlanmalarını sağlamak; kadın istihdamını ve kadın girişimciliğini artırmak; kadını
güçlendirerek fırsat eşitliğinin sağlanmasına katkıda bulunmak/cinsiyet dengeli kalkınma sürecini başlatmak ve
bu yolla yerel koşullara uygun, katılımcı toplum kalkınması temelli tekrarlanabilir model/modeller geliştirmekt ir.
Bu bağlamda okuma yazma, gelir getirici alanlarda bilgi ve beceri geliştirmeye yönelik eğitim programları,
girişimcilik eğitimi ile mikro finansman destekleri programları uygulanmaktadır (Anonim, 2014).
T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve 2008-2013 yıllarını kapsayan
“Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı” da kırs al kesimdeki kadınların ekonomik konumların ı
iyileştirmeyi amaçlarının arasında saymıştır. Bu doğrultuda, tarıma dayalı iş kollarında kadın girişimciliğ in in
özendirilmesi ve gelir getirici, faaliyet çeşitliliğini arttırıcı projelerin yürütülmesi hedeflenmiştir (Anonim, 2014).
Çalışma hayatını düzenlemek ve toplumun tüm kesimlerine sosyal güvenlik sağlamak görevlerini üstlenen
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca istihdam, eğitim, sosyal dışlamayla mücadele alanlarında, Avrupa
Birliği Katılım Öncesi Mali Yardımları’nın nasıl kullanılacağına ilişkin, temel referans belge niteliği taşıyan
“İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı” hazırlanmıştır. Belgede yer alan istihdama ilişkin
önemli tedbirlerden biri, daha önce tarımda çalışmakta olanlar dahil olmak üzere, kadınların işgücüne katılımların ı
teşvik etmek ve kadın istihdamını artırmaktır (Kulak, 2011).
Kadın İstihdamının Desteklenmesi Hibe Programı çerçevesinde; Türkiye ortalamasının %75’inden daha az
gelire sahip olan NUTS II bölgelerindeki büyüme merkezleri ve artalanlarında kadınların istihdam
edilebilirliklerini artırmak için, etkili aktif işgücü piyasası tedbirleri geliştirmek ve tedbirlerin uygulanma
373
Kırsal Kalkınma
kapasitesini artırmak amacıyla, Kadın İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu Hibe Prog ramı, Avrupa Birliğ i
Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA)’nın 4. bileşeni olan İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel
Programı kapsamında, Türkiye İş Kurumu, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Merkezi Finans ve İhale
Birimince uygulanan projelerin kırsal alana yönelik olarak tarımsal üretim konusunda 19 adet, hayvansal üretim
konusunda 10 adet eğitim verilmiştir.
Uygulanan projelerin sonucunda eğitim verilen konularda sürdürülebilirliği sağlayacak, kooperatif, dernek,
üretim merkezi ya da atölye gibi kurumsal yapılar oluşturulmuştur. Bu projelerin 52’sinde eğitim sonrasında
istihdam sağlanmış, 27’sinde de kadınlar girişimci olarak kendi işlerini kurmuşlardır. Bu kapsamda toplam 131
projede 23.888.026,94(€) hibe verilmiştir.
Aile ve Sosyal Politikalar bakanlığına bağlı, Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü de, küçük işletmeler kuran
yoksul insanlara yönelik krediler vermektedir. Bu krediler (T.C. SYDGM, 2011a), içerisinde tarımsal üretim
konusunda çalışan küçük işletmelere de yer verilmektedir. Ayrıca bu kurum (T.C. SYDGM, 2011b), yoksul
kadınlara, bu kadınların istihdam edilme olanaklarını arttırmak için, profesyonel, teknik ve sosyal beceriler
kazandırmaya yönelik kurslar açmaktadır.
Ayrıca Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV) ve Sürdürülebilir Kentsel ve Kırsal Kalkınma Derneği (SÜRKAL)’d e
kadınlara yönelik olarak, temelde kadınların, hane gelirini arttırıcı girişimci faaliyetler konusunda eğitilmesi ve
ilgili gelir arttırıcı faaliyetlerin yürütülmesine, danışmanlık ve destek verilmesini kapsayan, küçü k ölçekli projeler
ve insan odaklı bir yaklaşımla, tekrarlanabilir modeller üretmek üzerine çalışmalar yürütmüştür.
Çizelge 3.1. Kurum ve Kuruluşlarca Kadınlara Yönelik Yürütülen Projeler
Projenin Adı
Destekleyen Kuruluşlar
Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge
GAP Bölgesi’nde Kadının Güçlendirilmesin d e Kalkınma İdaresi Başkanlığı UNDP işbirliği ve İsveç
Yenilikler Projesi
Uluslar arası Kalkınma İşbirliği Ajansı’nın (SIDA )
finansal desteği
Türkiye’nin Az Gelişmiş Bölgelerinde Kadınların ve Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge
Kadın Sivil Toplum Kuruluşlarının Güçlendirilmesi
Kalkınma İdaresi Başkanlığı
Projesi
Kadın Çiftçiler Tarımsal Yayım Projesi
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
- 2010-2011 Kalkınma Bakanlığı
Kırsal Alanda Kadın Eğitimi ile Sağlıklı Süt Üretim
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, İngiltere
Projesi
Uluslararası Tarım ve Teknoloji
Merkezi (IATC) Johnson Diversey
Kaz Yetiştiriciliği Yoluyla Kadınların Sosyal ve
Sürdürebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma
Ekonomik Gelişmelerin in Sağlanması Projesi
Derneği ve 01.12.2007- 31.11.2008Avrupa
Birliği
Fide Yetiştiriciliği Yoluyla Kadınların İstihdamı
Sürdürülebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma
Derneği
Kadınlara Yönelik Ev Ekonomisi ve Koruyucu
Sürdürülebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma
Sağlık Eğitimleri
Derneği
AB Fonlarınca Desteklenen
Projenin Adı
İşbirliği Yapılan Kuruluşlar
Emek, Toprak, Gümüş, Tohum
S.S. Ankara Zeytindalı Kadın Çevre, Kültür ve
Projesi
İşletme Kooperatifi
Sinoplu Köylü Kadınları ve Genç Kızları Aydınlatma S.S. Sinop Bölgesi Ormancılık Kooperatifleri
Projesi
Kaz Yetiştiriciliği Yoluyla Kadınların Ekonomik ve
Sürdürülebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma
Sosyal
Derneği
Gelişmelerin in Sağlanması
Kırsal Alanlarda Arıcılık ve Organik Bal Üretimi ile
Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Araştırmalar
Genç Kadınların Sosyal - Ekonomik Statüsünü
Vakfı
Geliştirme Projesi
Kadın Kooperatifleri İletişim Ağı Projesi
Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı
Çok Amaçlı Kadın Merkezi Projesi
Aşağıçerçi Köyü Güzelleştirme Derneği
* Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
2013 Toplumsal Gelişme Hibe Programı kapsamında Sabancı Vakfı tarafından desteklenen ve yürütücüsü
Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı olan “Kırsal Alandaki Kadınların Güçlendirilmesi” adlı projenin amacı;
Hatay ve Adıyaman illerinde tarım sektöründeki kadın girişimciliğin in desteklenmesidir. Proje kapsamında üretim
374
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
atölyeleri kurulmuş ya da atölyelerin kapasiteleri artırılmak suretiyle kadınların gelir elde etmeleri sağlanmıştır.
Ayrıca pazarlama ve tanıtım faaliyetlerine ağırlık verilerek, üretilen ürünler internet siteleri aracılığıy la
satılmaktadır. Diğer taraftan yeni ürün geliştirme toplantıları yapılarak, seçilen bu yeni ürünler pazara
sunulmaktadır. Yine aynı hibe programı kapsamında Sabancı Vakfı tarafından desteklenen bir diğer projede
“İpekle Geleceğini Doku” projesidir. Projenin yürütücüsü Ödemiş Yöresi Kadın Çevre Kültür ve İşletme
Kooperatifidir (Anonim, 2014). Projenin amacı, ekonomik faaliyet olarak tarımın ön plana çıktığı bölgede, yok
olma noktasına gelen geleneksel ipekböcekçiliği faaliyetlerinin desteklenerek, işgücüne katılımı sınırlı kalan
kadınların istihdamlarının teşvik edilmesidir.
Kalkınma merkezi tarafından Şubat 2007 yılında başlatılan “Kırsal Alanda Kapasite Geliştirme Projesi” 3 yıllık
bir süreyi kapsamıştır. Projenin uygulama alanı Diyarbakır ili, Eğil ilçesi Yatır, Ordular, Baysu ve Polatlı
yerleşimleridir ve projeden yararlanacak öncelikli gruplar içerisinde kadınlar da yer almaktadır. Projenin
gerçekleştirildiği süre zarfında bu dört yerleşim bölgesinde gelir getirici faaliyet lerin gerçekleştirilmesi sonucunda
insan kaynağının geliştirilmesine katkıda bulunulması, üretici gelirlerinde artış sağlanması ve buna paralel olarak
yaşam kalitesinin iyileştirilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca proje kapsamında sağlık, hijyen, beslenme, aile planlamas ı
ve üretimle ilgili uygulamalı eğitimlere de yer verilmiştir (Anonim, 2014).
Çizelge 3.1’de çeşitli kurum ve kuruluşlarca 2008-2009 yıllarında bir kısmı AB fonlarınca desteklenen kırsal
kesime yönelik projelerin listesi verilmiştir.
Kadınlarımızın iş gücüne katılımına yönelik olarak ülkemizde birçok kamu kurum ve kuruluşu tarafından
yürütülen çalışmalar bulunmaktadır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığ ı
arasında “Kadınlar, engelliler, gazi ve şehit yakınlarına yönelik girişimcilik faaliyetlerinin geliştirilmesi ve kadın
istihdamının arttırılmasını öngören iş birliği protokolü” 10 Şubat 2012 tarihinde imzalanmıştır.
3.2. Eğitim Ve Örgütlenmeye Yönelik Olanlar
Kırsal alanda yaşayan kadınlar birçok temel s orunun yanı sıra örgün ve yaygın eğitim olanaklarına daha az
ulaşabilmekte ve mesleki eğitimden de yoksun kalmakta veya çok az yararlanabilmektedir. Bunun sonucu olarak
yoksulluktan en fazla etkilenen kesim kırsalda yaşayan kadınlar ve çocuklar olmaktadır (Asan ve ark.,2012) Bu
nedenle kırsal kadına yönelik olarak yapılacak her türlü eğitim faaliyeti ve projeler yoksulluğu azaltıcı ve gelecek
nesillerin daha sağlıklı yetişebilmesi için toplumsal öneme sahip güncel konulardır. Günümüzde devlet ve kamu
kurumlarının yanı sıra sosyal sorumluluk bilincinin artmasıyla sivil toplum kuruluşlarının bu konudaki önemi ve
ağırlığı giderek artmaktadır.
Türkiye’de kırsal kesimde yaşayan kadınlara götürülecek eğitim hizmetleri öncelikle ele alınmak
durumundadır. Kadınların verimliliklerinin artırılması, sosyo-ekonomik konumlarının iyileştirilmesi ve kararlara
daha üst düzeyde katılmalarını öngören eğitim politikalarının etkinleştirilmesi ile değişime uyum sağlanması
mümkün olabilir. Eğitim yalnızca örgün eğitimi akla getirmemelidir. Ülkemizde yaygın eğitim faaliyetleri daha
çok Milli Eğitim Bakanlığı, Tarım Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülme ktedir. Yetişkin eğitimi
programları ile birçok toplumda büyük değişiklikler yaratılmıştır. Bu tip faaliyetlere kadınların katılımı hem
kendileri hem aileleri hem de toplum açısından son derece yararlı olmaktadır (Özgen ve Ufuk,
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/ 6121d1f782d29b6_ek.pdf?tipi).
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB), Eğitim Yayım ve Yayınlar Dairesi tarafından desteklenen
“Kırsalda Kadın Girişimciliğ inin Desteklenmesi Projesi” ile kırsal alanda yaşayan, girişimci özelliği taşıyan
kadınlara girişimcilik eğitimleri verilerek bilgi ve beceri geliştirme yoluyla istihdamlarına yönelik katkı
sağlanmıştır. Üretilen tarımsal ürünlerin değerlendirilmesi, ambalajlanması, markalaşması ve satışa sunulması,
yerel ürünlerin oluşturulması, korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması, el sanatları, eko turizm gibi
konularda iş kurmalarına imkân vermek ve hibe programlarından faydalanmalarını öğretmek amaçlanmıştır. Proje
kapsamında 50 İzmirli kadın çiftçi, 8-17 Nisan 2014 tarihleri arasında KOSGEB tarafından verilen 70 saat 10 gün
süreli “Uygulamalı Girişimcilik Eğitimi”ni almıştır (Anonim, 2014). Yine aynı daire başkanlığı tarafından
yürütülen "Kadın Çiftçiler Tarımsal Yayım Projesi” gerçekleştirilmiştir. Bu proje ile işletme ve tarım
faaliyetlerinde bulunan kadınları tarımsal konularda, tarımsal üretimin geliştirilmiş yayım yöntemleri ile eğitmek,
tarımsal üretimin arttırılmasını sağlamak, sürdürülebilir tarım faaliyetleri ile kırsal kalkınmada kadınların daha
aktif rol almalarını sağlamak amaçlanmıştır ve 19 ilde yürütülmektedir (Sağlık, 2009).
GTHB ve Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ortaklığı ile yürütülen cinsiyete duyarlı tarımsal
yayım hizmetleri konusunda, ulusal kapasiteyi geliştirmek amaçlanmıştır. "Güçlü Kadın, Güvenilir Gıda ve
Sürdürülebilir Kalkınma" teması kapsamında, “Sürdürülebilir Kırsal Kalkınma İçin Toplumsal Cinsiyet Bakış
Açısı ile Kırsaldaki Kadınların Sosyo-ekonomik Yönden Kapasitelerinin Geliştirilmesi Projesi” 2015 yılında
başlamıştır (Anonim, 2014a).
Yüksek Planlama Kurulu’nca 31.07.2012 tarih ve 2012/14 sayılı Kararı ile kabul edilen, 17.10.2012 tarihli ve
28444 Sayılı Resmi Gazete’de Türk Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı (2012-2016) yayımlanmıştır. Bu
plan çerçevesinde Kadın Kooperatifleri ile ilgili olarak, “Kadınlarımızın girişimcilik kabiliyetlerinin artırılması ve
ekonomide bir aktör olarak yer almalarının sağlanması için kooperatifler çatısı altında örgütlenmeleri yö nünde
çalışmalarda bulunulması” tedbirine yer verilmiştir. Bu tedbirle ilgili olarak Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Gıda,
375
Kırsal Kalkınma
Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na sorumlu kuruluş olarak yer verilmişt ir.
Milli Eğitim Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, AB Bakanlığı, KOSGEB, İŞKUR ve Kadın Emeğini Değerlendirme
Vakfı (KEDV) ise işbirliği yapılacak kurum ve kuruluşlar arasında sayılmıştır. Tedbirle; başka bir işte çalışma
olanağı olmayan kadınlarımızın kooperatifler çatısı altında örgütlenmeleri teşvik edilerek, çalışma, üretme ve
pazarlama imkânlarının artırılması, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarının giderilmesi konusunda çalışmalar yapılmas ı
öngörülmektedir.
Ayrıca yine Strateji Belgesinde «üretimi artırmak amacıyla verilen kamusal desteklerin kooperatifçiliğ i
özendirmeye yönelik uygulanması» tedbirine yer verilmiştir. Bu kapsamda kooperatiflerin üretim ve istihdamı
artırıcı projelerine kamusal desteklerin verilmesi planlanmaktadır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın Kuruluş ve
Görevleri Hakkındaki 640 sayılı KHK’ye kooperatiflerin desteklenmesine ilişkin hüküm çerçevesinde ilk önce
kadın kooperatiflerinin ihtiyaçlarına ilişkin; çalışmak için atölye inşaası, bu atölyelere dikiş makineleri, nakış
makineleri, dokuma tezgahları, boya baskı makineleri, yöresel yemek ve gıda üretimi için gerekli olan soğutucu,
fırın, mikser vb. teçhizat alımı, dış mekan ve süs bitkileri üretmek için sera yapımı, kadınlara eğitim vermek
amacıyla çeşitli iş makinelerinin alımı konularındaki yatırım projelerine destek bekledikleri belirlenmiştir. Ayrıca,
kooperatiflerin kadınların el becerilerini geliştirmek amacıyla; kültür mantarı yetiştiriciliği, kapari fidesi
yetiştiriciliği, peynir yapımı, geleneksel keçe yapımı gibi konularda düzenleyecekleri eğitim projelerine destek
bekledikleri görülmüştür.
Yine pazarlama alt yapılarının iyileştirilmesi amacıyla da destek ihtiyaçları olduğu belirlenmiştir. Gümrük ve
Ticaret Bakanlığı faaliyet alanındaki kooperatiflerle 2012’de “KOOP-DES Sektör Çalıştay”ı düzenlenmiş ve
görev alanındaki tüm kooperatifleri değerlendirerek KOOP-DES Programını uygulamaya koymuştur. Gümrük ve
Ticaret Bakanlığı’nca “Kadın Kooperatiflerinin Kamusal Kaynaklardan Destekleme İmkanları” başlıklı bir rapor
hazırlanmıştır. Diğer taraftan, kooperatiflerin kamusal desteklerden daha fazla yararlandırılabilmesi amacıyla bu
desteklerin kooperatiflere duyurulmas ı ve kamuoyunun bilgilendirilmesi için bu rapor valiliklere (Bilim Sanayi ve
Teknoloji İl Müdürlüğü) gönderilmiştir.
Tarım Bakanlığının Kadınlara yönelik olarak, Kalkınma Kooperatifleri içerisinde, damızlık sığır yetiştiriciliğ i,
koyunculuk, süt sığırcılığı, el sanatları, arıcılık, seracılık, sebzecilik konularında, 2003 yılından itibaren
(Adıyaman, Aksaray, Ankara, Balıkesir, Bingöl, Bitlis, Bolu, Bursa, Çankırı, Çorum, Denizli, Diyarbakır,
Erzurum, Eskişehir, Giresun, Hakkâri, İstanbul, İzmir, Karaman, Kırşehir, Kilis, Konya, Kütahya, Manisa, Mardin,
Mersin, Muş, Nevşehir, Urfa, Yozgat, Zonguldak) illerini kapsayan destekleri olmuştur.
4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Genel anlamda ve kırsalda Türkiye’de kadınlara yönelik yapılan çalışmalar ve yürütülen projelerin uluslararası
yaklaşımla, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği ile yaptığı anlaşmalar çerçevesinde şekillendiği görülmektedir.
Türkiye, BM Kalkınma Programına göre Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği açısından, 2011 yılında 0,443 endeks
değeri ile 146 ülke arasında 77. sırada yer almaktadır (BM Kalkınma Programı) (Gökulu ve Fırat, 2013). Bu
durumun ülkemiz açısından düzeltilmesi gerekmektedir.
Türkiye’de kadınlara yönelik çalışmaların oldukça çeşitli olduğu söylenebilir. Bu çalışmalar kadın
girişimciliği, istihdam, eğitim ve örgütlenmenin desteklenmesi ve geliştirilmesi kapsamındadır. Burada
Başbakanlık, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü (KSGM), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Bankalar (Vakıfban k,
Ziraat Bankası, Halk Bankası), Türkiye İş Kurumu (İŞKUR), KOSGEB İş Geliştirme Merkezleri, Sosyal Riski
Azaltma Projesi (SRAP), Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM), Çeşitli Kadın Örgütleri (Kooperatifler,
Dernekler ve Vakıflar), Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV), Türk Grameen Mikro Kredi Projesi gibi oluşum ve
projelerden bahsedilebilir. Bu alanlarda çalışmada ele aldığımız üzere kamu kuruluşları, meslek örgütleri ve sivil
toplum kuruluşlarının çeşitli faaliyetleri bulunmaktadır. Burada T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel
Müdürlüğü, genel amaçları çerçevesinde AB ve BM gibi uluslararası kurumlarla, Türkiye’deki projelere katılan
kadın sivil toplum kuruluşları ve diğer proje yürütücüsü, İŞKUR, KOSGEP, Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü,
T.C. Milli Eğitim Bakanlığı gibi kurumlar arasında aracı rol oynamaktadır.
Ülkemizde kırsal alanda kadınlara yönelik geliştirilen proje ve çalışmaları Şekil 1’de öz olarak
değerlendirdiğimizde;
Tespitlerimizin;
Kadınların gelirlerinin düşük, girişimcilik ve istihdamda temsili yetersiz ve ekonomiye katkılarının düşük
olduğunu,
Uygulamada kullanılan araçların;
Mikro kredi, ortak üretim ve satış imkanları geliştirme, girişimcilik eğitimleri, ortaklık kurma, kolektif
atölyeler geliştirilmesi ve kooperatifleşme olduğu,
Bu projelerden elde edilen sonuçların;
Gelir artışı ile ekonomik alanla sınırlı kalmayan, genişleyen bir sosyal alanda kadının güçlenmesi, kolektif bir
deneyim olarak iş kurma ve geliştirme ve bu arada örgütlenme kadınları sadece ekonomik değil politik olarak da
güçlendireceği,
376
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun
Güçlü ve zayıf yönlerinin;
Bu tür çalışmalarda kadının güçlenmesi zayıf kalmakta, ancak kısmi çözümler sunmakta ve belirsiz, plansız ve
sürekliliği olmayan iş fikirlerinin ortaya çıkması, kadının teknik donanımı ve iş planlaması zayıf ancak
motivasyonunun kuvvetli olmasıdır.
ÖNERİLEN STRATEJİLER
Kadınlar projelerin
hazırlanma sürecine
karar verici olarak
katılmalı, bu kapsamda
çok boyutlu politikalar
belirlenerek bütüncül bir
yaklaşım sergilenmelidir.
UYGULAYICI KURULUŞLAR
KSGM, SHÇEK, GAP-ÇATOM,
Grameen Bank, TKV, TOBB,
TESK, İŞKUR, DPT, KOSGEB,
Kadın Örgütleri (Dernekler,
Vakıflar, Kooperatifler)
TESPİTLER
Kadınların gelirleri düşük,
girişimcilik alanında ve
istihdamda temsili yetersiz
ve kadınlar yoksulun yoksulu
durumundadırlaAyrıca
kadınların ekonomiye
katkıları düşük ve daha çok
yoksul ya da orta düzeyde
ekonomik güce sahip
kadınlar, kadın örgütleri ile
ilişki kurmaktadırlar.
GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLER
Bu tür çalışmalarda kadının
güçlenmesi zayıf kalmakta,
ancak kısmi çözümler
sunmakta ve belirsiz, plansız
ve sürekliliği olmayan iş
fikirleri ortaya çıkmaktadır.
Kadının teknik donanımı ve
iş planlaması zayıf ancak
motivasyonu kuvvetli
olmaktadır.
KADINA
YÖNELİK
PROJELER
ARAÇLAR
Mikrokredi, ortak üretim
ve satış imkanları
geliştirme, girşimcilik
eğitimleri, danışmanlık
hizmetlerinin
örgütlenmesi . Ortaklık
kurma, kolektif atölyeler
geliştirilmesi ve
kooperatifleşme
SONUÇLAR
Gelir artışı ile ekonomik
alanla sınırlı kalmayan,
genişleyen bir sosyal alanda
kadının güçlenmesini
sağlayacaktır. Kolektif bir
deneyim olarak iş kurma ve
geliştirme, ve bu arada
örgütlenme kadınları sadece
ekonomik değil politik olarak
da güçlendirecektir.
Şekil 4.1. Kırsal Alanda Uygulanan Projelerin Genel Değerlendirilmesi
Ulusal ve uluslar arası projeler, kırsal kalkınmanın artan önemi, üniversitelerin ve kamunun yanı sıra sivil
toplum kuruluşlarının sosyal sorumluluk projelerine ağırlık vermesi olumlu gelişmelerdir. Ancak, özellikle son
yıllarda kadınlara yönelik oluşan bu kapsamdaki pozitif ayrımcılık ve toplumsal farkındalığın artmasına karşın
yapılan çalışmaların henüz yeterli düzeylere gelmediği söylenebilir.
Ülkemizde genel anlamda ve çalışmamız sonucunda da kırsal alanda kadınlarla ilgili projeler daha çok mikro
düzeyde ve kadınların gelir elde etmesi çabasıyla yapılan çalışmalardır. Ülkemizdeki kadın örgütleri (kooperatif,
vakıf, dernek) tabandan bir süreç içerisinde sadece belli konularda projeler üreten, ancak kamusal kurumlara ve
örgütlere finansal açıdan bağımlı çalışmak zorunda kalan ve etkili bir güç oluşturamayan konumdadır. Kadınların
kalkınması, sosyo-ekonomik ve politik konumunun güçlendirilmesi için, kendi değerlerinin ve becerilerinin
farkına varmalarını ve dolayısıyla kendilerini yeniden tanımlamalarını sağlayacak ortam sağlanması
gerekmektedir. Bu ortamın sağlanması için, kadınların genel eğitim seviyelerini ve mesleki becerilerini arttıracak
politikalara ek olarak, projelerin hazırlanma sürecine karar verici olarak katılımı ile çok boyutlu politikalar
belirlenmeli ve bütüncül yaklaşım esas olmalıdır.
5. KAYNAKLAR
Anonim 2011. Kırsal Kalkınma Planı (2010-2013). http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/KutuMenu/Kirsal
KalkinmaPlani.pdf [Ulaşım: 05 Mayıs 2014]
Anonim 2011a. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı/ UNDP. Gender Ineaquality Index and related.
http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table4.pdf [Ulaşım: 19 Mayıs 2014]
Anonim 2011 b. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı / UNDP. Human Development Index and its
components. http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf [Ulaşım: 19 Mayıs 2013]
Anonim 2014. http://www.sodes.gov.tr/SODES.portal [Ulaşım: 12 Nisan 2014]
Anonim 2014. http://www.gap.gov.tr/proje-ve-faaliyetler [Ulaşım: 12 Nisan 2014]
Anonim 2014. http://www.beytussebap.gov.tr [Ulaşım: 13 Nisan 2014]
Anonim 2014. http://www.kadininstatusu.gov.tr/tr/19090/Toplumsal-Cinsiyet-Esitligi-Ulusal-Eylem-Plani
[Ulaşım: 13 Nisan 2014]
Anonim 2014. http://www.sabancivakfi.org [Ulaşım: 21 Nisan 2014]
Anonim 2014. http://www.kalkinmamerkezi.o rg/faaliyetler_toplantilar_goster.aspx?tg=2 [Ulaşım: 21 Nisan
2014]
377
Kırsal Kalkınma
Anonim 2014. http://www.tarim.gov.tr/EYYDB/Sayfalar/ Detay.aspx?OgeId=39&Liste=Haber [Ulaşım: 05
Mayıs 2014]
Anonim 2014a. http://www.tarim.gov.tr/EYYDB/Sayfalar/ Detay.aspx?OgeId=38&Liste=Haber [Ulaşım: 12
Mayıs 2014]
Asan, A., Can, M., Fazlıoğlu, A., 2012. Kırsal alanda yoksulluğun Gerçek Yüzü: Kadınlar T.C. Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı http://sgb.aile.gov.tr/upload/sgb.aile.gov.tr/mce/2012/
arastirma projeleri/kirsal alan kadinlari1.pdf [Ulaşım:16 Mayıs 2014]
Dilek, D. 2013. Türkiye’de tarım sektöründe kadın is tihdamı (bölgesel temelde bir inceleme). Yüksek Lisans
Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Uluslar arası İktisat Bilim Dalı,
İstanbul.
Gökulu, G.,Furat, M., 2013. Türkiye'de Kadınla İlgili Kalkınma Politikalarının Ve Projelerinin Eleştirel Bir
Değerlendirmesi, Turkish Studies International Periodical Forth Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic. Volume 8/8 Summer 2013, p. 1895-1913, Ankara-Turkey.
Karabıyık, İ. 2012. Türkiye’de çalışma hayatında kadın istihdamı. Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, XXXII
(I): 231-260.
Kızılaslan, N., Yamanoğlu, A. 2010. Kırsal alanda kadınların tarımsal üretime ve aile içi kararlara katılımı:
Tokat ili örneği. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(13): 154-166.
Kulak, E. 2011. Tarımsal üretim süreçlerindeki değişimin kırsal alanda kadın istihdamına etkileri: 1980 sonrası
gelişmeler. Uzmanlık Tezi. T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Ankara.
Özgen, Ö. ve Ufuk, H. Kırsal kesimde kadın eğitimi.
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/ 6121d1f782d29b6_ek.pdf?tipi [Ulaşım: 09 Nisan 2014]
Sağlık, F.C. 2009. Kullanılabilir fon ve destekler. http://www.afyonborsa.org.tr/file.php?lFileID=363 [Ulaşım:
16 Mayıs 2014]
Tamer, G. 2013. Dünya'ya kıyasla Türkiye'de kadın girişimciliği, International Conference on Eurasian
Economies ,Sessıon 3c: Girişimcilik, s. 649-656, http://www.eecon.info/papers/648.pdf [Ulaşım: 17 Mayıs
2014]
Tüik, 2012. http://www.tuik.gov.tr/ [Ulaşım: 07 Mayıs 2014]
Yıldırak, N., Gülçubuk, B., Gün, S., Olhan, E., Kılıç, M., 2003. Türkiye’de gezici ve geçici kadın tarım
işçilerinin çalışma ve yaşam koşulları ve sorunları.
http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/1189_1205793629.pdf [Ulaşım: 17 Nisan 2014]
378
Download