Tarımsal Alanda Kadına Yönelik Geliştirilen Projeler ve
advertisement
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Tarımsal Alanda Kadına Yönelik Geliştirilen Projeler ve Değerlendirme G. Özdemir1 , E. Yılmaz, F. Er Ülker, G. Keskin * Doç Dr., Namık Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü E-posta: gozdemir@nku.edu.tr ÖZET Ülkemiz nüfusunun yaklaşık yarısını oluşturan kadınlar, özellikle de kırsal alanda yaşayan kadınlar ekonomik anlamda birçok sorunla karşı karşıyadır. Ülkemiz kadınlar açısından birçok uluslararası sözleşmeye imza atmış ve taahhütler vermiştir. Sorunlar sadece uluslararası yaptırımlarla çözülmeye çalışılmamalı, kadınların refahını arttırmaya dönük çözümler de üretilmelidir. Bu nedenlerle kadınların ekonomik fırsatlara erişimi, örgütlenme eğilimleri ve istihdamdaki rolü açılarından s on yıllarda yapılmış ve yapılmakta olan çalışmalar, projeler, kamu ve özel sektör teşvik ve destekleri ele alınarak kadınlar açısından değerlendirilecektir. Bu alanda yapılması gerekenler ortaya konacaktır. Anahtar kelimeler: Kadın, Proje, Ekonomi, Örgütlenme, İstihdam The Projects Developed For Women In Rural Areas And Evaluation Abstract Women who make up nearly half of the country's population, especially women living in rural areas face many problems in the economic sense. In our country, a number of international agreements and commitments have been made in terms of women. Solution of the problems are important, not only because of the international sanctions but also because of the welfare of women. For these reasons, recent projects and ongoing studies about women’s access to economic opportunities, their tendency to be organized and their role in employment, will be evaluated considering support and encouragement of p ublic and private sectors. Necessities in this area will be evaluated. Keywords: Woman, Project, Economy, Organization, Employment 1. GİRİŞ Üretimin her aşamasına aktif bir biçimde katılan kadınlar, kalkınmanın olanaklarından yeterli pay alamadıkları gibi, yoksulluktan da dünyada en fazla etkilenenler arasında yer almaktadır. İşsizliğin yaygın, eğitim ve sağlık hizmetlerinin sınırlı ve dengesiz dağıldığı az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde kırsal alanlardaki kadının durumu, konumu ve sorunları daha dikkat çekicidir. Kırsal alandaki kadın için, üretim ve ev işlerinin birlikt e yapılması, eğitim düzeyinin ve toplumsal statünün düşüklüğü, örgütlenmenin sağlanamaması, kısmi çalışma olanaklarının bulunmaması ve başta sosyal güvenlik olmak üzere çalışma yaşamı ile ilgili yasal mevzuattaki eksiklikler, önemli sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır (Yıldırak ve ark., 2003). Diğer taraftan gelişmekte olan ülkelerde tarım faaliyetleri, genellikle küçük aile işletmeleri tarafından yürütülmektedir. Bu işletmelerde, geçimlik üretime yönelik faaliyetler istihdama katılan işgücü, eğitim düzeyinin düşüklüğü nedeniyle tarım dışına çıktığında işsizlik problemi ile karşı karşıya kalmaktadır. Toplumsal cinsiyete dayalı önyargılar ve işbölümü nedeniyle kadınlar, bu problemi daha yoğun bir biçimde yaşamaktadır (Kulak, 2011). Türkiye’de 2000 yılı sonrası; ekonomik, sosyal ve siyasal alanda köklü değişim ve dönüşümle rin yaşandığı bir dönemdir. Bu değişim süreci, kamunun iktisadi sistemdeki etkinliğinin azalmasına, tarımın göreceli olarak önemini kaybetmesine neden olmuştur. Ekonomide ki yapısal dönüşüm ve yaşanan krizler nedeniyle, işsizlik olgusu hızla artmış ve toplumsal refah düzeyi bundan olumsuz yönde etkilenmiştir. Bu durum toplumu kronik bir yoksulluğun kucağına iterken sosyal sorunları derinleştirme yönünde etki yapmıştır. Ekonomideki yapısal sorunlar ve izlenen politikalar, işsizliği azaltmada yetersiz kalmıştır. Türkiye emek piyasasında kadın işgücü, genişleyen istihdam ve işsizlik sorunundan daha fazla etkilenen kesimde yer almıştır. Ağırlaşan sosyal sorunlarla birlikt e bireyin istihdam imkânlarının daralması, bireysel yeteneklerin zayıflamasına neden olurken aynı zamanda büyük ve önemli bir milli servetin de kaybını beraberinde getirmektedir. Bu süreç, artan işsizliğin ve yoksulluğun önlenmesinde tüm sosyo–ekonomik unsurların seferber edilmesini zorunlu kılmıştır. Bu husus önemli bir ekonomik unsur olan kadın işgücünün çalışma hayatına dâhil edilmesi ve kadınların işgücüne katılımlar ın ı artırmaya yönelik politikaların hayata geçirilmesini gündeme getirmiştir. Zira kadınların işgücüne katılımının ve istihdamının artırılması, bireysel ve toplumsal açıdan sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilebilmesinde önemli bir unsurdur (Karabıyık, 2012). Bu çalışmanın amacı, Türkiye tarım sektöründeki kadın işgücünün yapısını belirleyerek, bu alanda kadınlara sağlanan olanakları ve onlara yönelik olarak geliştirilen projeleri ortaya koymak ve genel bir değerlendirmesin i yapmaktır. 2. TÜRKİYE’DE KIRSAL ALANDA KADIN Kırsal alanda üretim faaliyetlerine yoğun bir biçimde katılan “kadınlar”, gelişmekte olan ülkelerde kırsal ekonomi için temel güç kaynağıdırlar. Ancak bu güç kaynağı, çoğunlukla karşılığı ödenmeyen “ücretsiz aile işçisi” emeği olarak görünmekle birlikte, tarımsal üretimin önemli bir bölümü bu emeğe dayanmaktadır. Kırsal alanda 371 Kırsal Kalkınma kadının emek yoğunluğu sadece tarımsal üretimde değil, aynı zamanda hane içinde de ço k yüksektir. Hane içi istihdam bağlamında ücretsiz aile isçisi konumunda olan kadın ve genç kızlar ağır bir iş yüküne sahiptirler. Kadınlar, ev temizliği, yemek yapımı, çamaşır yıkama ve su taşıma gibi rutin işlerin yanı sıra tarla, bağ -bahçe işleri, odun taşıma, ekmek yapma, hayvan bakımı gibi yüksek beden gücü gerektiren ve bir hayli zaman alan işleri de yapmak durumundadır. Kentsel alanda maddi durumu ve gelir düzeyi daha iyi olan ve bu nedenle çamaşır makinesi, elektrik süpürgesi gibi elektrikli ev aletlerini kullanabilen, yüzdesel oranı oldukça düşük olan kadınlar ile kıyaslandığında kırsal genelindeki kadınlar bir anlamda “ağır işçi” statüsüne girmektedirler (Kızılaslan ve Yamanoğlu, 2010). Tarımda iş gücünü nakde çeviren kadın oranı oldukça sınırlıdır. Nakde çevrilebilen iş gücü, ev kadınları arasında bağ-bahçe ve tarlada çalışılarak elde edilen ürünün pazarlanması şeklindedir. Geleneksel düşünce tarzı ve bunun sonucunda şiddetle hissedilen erkek ve topluluk baskısı nedeniyle kadın ve genç kızlar aras ında bir işyerinde emeğini kiralama olgusu neredeyse yok gibidir. Bu kategoriye giren kiralama şekli, hanesi ile mevsimlik işçiliğe giden kadınlar, dul kalması nedeniyle ev geçimini üstlenen kadınlarda ve göç sebebiyle kente gelmiş hanelerin genç kızları arasında gözlenmektedir. Ancak, bu da oransal olarak çok yüksek değildir (Kızılaslan ve Yamanoğlu, 2010). Bu nedenle kadın kesiminin yoksulluk kavramı birden fazla boyutlu olup, bu sorun biçim, zaman ve mekan olarak farklılık göstermektedir. Kadınlar, kırsal kesimde kaynaklara daha az erişmekte, kamusal hizmetlerden, sosyal güvenlik ve istihdamdan daha az yararlanabilmekte, kamusal yaşama daha az katılabilmektedirler (Dilek, 2013). Türkiye’de istihdamın sektörel dağılımına bakıldığında iş gücüne katılan n üfusun %24,6’sı tarım sektöründe çalışmaktadır. Bunların %39,3’ünü kadın işgücü oluştururken, % 61,7’si ise erkeklerden oluşmaktadır (Tüik, 2012). Tarım kesimindeki kadınların üretime katılım düzeyleri, ailenin sahip olduğu arazi ve hayvan varlığına, gelire ve ürün desenine göre değişmektedir. Ancak, tarımda mekanizasyon düzeyi artıkça kadın tarımsal üretimden kopmakta ve çalışma potansiyeli ev kadınlığına yönelmektedir. Az topraklı ailelerde kadınlar mevsimlik işçilik başta olmak üzere bitkisel ve hayvansal üretimin her aşamasına katılmaktadır. Üretimin hemen her aşamasında aktif olarak yer alan kadınlar, aynı zamanda evde gıda üretimi yapmakta ve gıda maddeleri satın alımında da belirleyici rol oynamaktadır. Ancak tarımsal üretime katkı veren kadınların gerek üretim sürecinde gerekse kırsal kesimin sosyal ve politik yaşamındaki rol ve katkıları göz ardı edilmekte ve üretimleri resmi kaynaklara yansımamaktadır. (Dilek, 2013). Türkiye’de kadınların, özellikle de kırsal kesimde yaşayan kadınların eğitim alma açısından daha dezavantajlı grup oldukları bilinmektedir. Kadınların eğitimden yararlanma durumlarına bakıldığında ilk göze çarpan düşük okur-yazarlık oranı ve kadın-erkek okur-yazarlık oranı arasındaki çarpıcı farktır (Dilek, 2013). Türkiye İstatistik Kurumu 2008 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Nüfus Sayımı sonuçlarına göre, toplam köy nüfusu içinde okuryazar olmayan kadınların oranı %25,2 iken, kentte bu oran %11,3’e düşmektedir. Aynı oranlar erkekler için, sırasıyla %7,0 ve %2,6’dır. Ülkemizde ilköğretimin zorunlu olması ve eğitime ilişkin olarak yürütülen kampanyalar, kadınların ilköğretime katılımının büyük ölçüde artmasına neden olmuştur. Bütün bu çalışmalara rağmen, kadınlar ve erkekler arasında düşük oranlı da olsa bir fark görülmesi, kırsal alanda yaygın olan geleneksel bakış açısının bir sonucudur. Kırsal alanda aileler, eğitime ayırabildikleri kısıtlı maddi imkanları, erkek çocukları için kullanmayı tercih etmektedir. Kız çocukları yoğunlukta olmak üzere, nüfus müdürlüklerine kayıtsız birey sayısı oldukça fazladır. Bu kişiler, eğitim olanaklarından yararlanamamaktadır. Bununla birlikte, ilköğret im sürecinde kız çocukları için okula geç kayıt ve erken terkler, önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır (Kulak, 2011). Kırsal alandaki kadınların çoğu sosyal dayanışmayı en fazla gerektiren doğum, ölüm, düğün gibi özel günlerde diğer kadınlarla ortak iş yapma eğilimini daha fazla yansıtmaktadır. Buna karşılık kurumsal-formel örgütlenmeyi gerektiren işlerde kadınlar genelde yoktur. Kırsal alanda kadının toplumsal ilişkiler sistemi içerisindeki yeri ve erkek egemen bakış açısı kadını formel örgütlenme sistemine almamaktadır. Bu durum genelde yapılmayan bir durum gibi gösterilmeye çalışılsa da, ortaya çıkan resim bunu doğrulamaktadır. Çünkü kırsal alanda kadın ya pozitif ayrımcılığın getirdiği bir sonuçla “kadın kooperatifçiliği” biçiminde örgütlendirilmeye alıştırılmakta ya da üye asgari sayısını tamamlamak için pasif üye olarak örgütlenmeye dahil edilmektedir. Nitekim halen yaklaşık 35 kadın kooperatifi kırsal alanda kurulu iken, binlerce diğer kalkınma kooperatiflerinde kadın üye sayısı %2-3‟ü bile bulmamaktadır (Asan ve ark., 2012). Yukarıda belirtilenler ışığında görülmektedir ki; Türkiye’de kırsal alandaki kadınların güçlendirilmesi ve sahip oldukları potansiyellerinin ortaya çıkarılması eğitim, istihdam, girişimcilik, pazarlama, örgütlenme ve sosyal güvenlik konularındaki sorunlarının çözümlenmesine bağlıdır. Bu bağlamda tarımsal alanda kadınlara yönelik olarak sağlanan destekler ve geliştirilen projeler önem arz etmektedir. 3. TARIMSAL ALANDA KADINA YÖNELİK GELİŞTİRİLEN PROJELER VE FAALİYETLER Kadın girişimciliğin i destekleme ve geliştirme kapsamında Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda bazı tedbirler alınmıştır. (Tamer, 2013). Kırsal Kalkınma Planı (2010-2013) ise Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-20 1 3) dönemindeki ekonomik ve sosyal yapının tutarlı bir şekilde gelişmesini yönlendirmek için hazırlanan sektörel 372 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun planlardan birisidir. Kırsal Kalkınma Planı’nda (KKP) kadınlarla ilgili strateji ana başlıkları “Ekonomin in Geliştirilmesi ve İş İmkânlarının Artırılması“ ve “İnsan Kaynaklarının, Örgütlenme Düzeyinin ve Yerel Kalkın ma Kapasitesinin Geliştirilmesi“ olarak belirlenmiştir. Bu stratejiler içinde yer alan hedef kitlelerden biri de kadınlardır (Anonim, 2011). Bu çalışmada kırsal alanda kadınlara yönelik olarak gerçekleştirilen çalışmalar; İstihdam ve Girişimcilik ile Eğitim ve Örgütlenme alt başlıkları altında incelenmiştir. 3.1. İstihdamın Ve Girişimciliğin Geliştirilmesine Yönelik Olanlar Günümüze kadar gerçekleştirilen projeler incelendiğinde, Türkiye’de kırsal kesim kadınının kalkınma sürecine katılımının sağlanması konusundaki çaba ve girişimlerin oldukça yetersiz olduğu görülmektedir. Projelerin hemen hepsinde kadının kırsal yapıdaki önemine değinilmiş, ancak kadın büyük ölçüde kapsam dışı bırakılmıştır. Genel amaç kırsal alt yapıyı geliştirmek, teknoloji transferleri yolu ile tarımı modernleştirmek ve böylece kırsal kesimde yaşayan ailelerin gelir düzeylerini yükseltmek olmuştur. Türkiye’de kadın boyutu açısından yaygın olan projeler genellikle cinsiyeti göz önüne almayan ya da kadın bileşeni olan projelerdir (Özgen ve Ufuk, http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/ 6121d1f782d29b6_ek.pdf?tipi) Ancak son yıllarda kırsal alandaki kadın emeğinin ekonomik anlamda kazanca dönüştürülmesine yönelik projelerde uygulanmaya başlanmıştır. Kırsal alandaki kadınların ekonomik durumlarında, girişimciliklerinde, eğitim ve kültür d üzeylerinde artış sağlanarak gelir düzeylerinin yükseltilmesi ile sürdürülebilir kırsal kalkınmanın sağlanması amacıyla “Kırsal Alanda Yaşayan Kadınların Sosyo-Ekonomik Yönden Eğitiminin Desteklenmesi Yoluyla Sürdürülebilir Kırsal Kalkınmanın Sağlanması Projesi”, kırsal alanda yaşayan genç kız ve kadınların yaşam becerilerinin; sağlıklı yaşam, sağlıklı gebelik, çocuğun bakımı sağlığı ve beslenmesi, çocuğun büyüme ve gelişimi, çocukla iletişim ve olumlu davranış geliştirme, çocukta olumsuz davranışları azaltma, kadın sağlığı, çevre ve haklarımız konuların ı kapsayan eğitimler yoluyla güçlendirilmesi amacıyla “Dere Tepe Eğitim Kadın Destek Programı” vb. örnek projeler yürütülmektedir (Asan ve ark., 2012). T.C. Kalkınma Bakanlığı Sosyal Destek Programı (SODES) 2008 yılında uygulamaya konulmuştur. SODES projeleri ile istihdam edilebilirliğin artırılması, toplumun dezavantajlı kesimlerinin ekonomik ve sosyal hayata daha fazla katılmalarının sağlanması, kültürel, sanatsal ve sportif faaliyetler yoluyla bölgedeki çocuk, genç ve kadınların kendilerini daha iyi ifade etmelerine katkı verilmesi hedeflenmektedir. SODES’in öncelikli hedef kitles i yoksulluk ve sosyal imkânlara erişimde sıkıntı yaşayan; çocuklar, gençler, kadınlar, işsizler, yoksullar, göç etmişler ve kentlerin gecekondu bölgelerinde yaşayan bireyler ve gruplardır (Anonim, 2014). Kadın istihdamının artırılması ve girişimciliğin in desteklenmesine yönelik olarak genellikle meslek edindirme eğitimleri ve mikro kredi uygulamaları desteklenmektedir (Kulak, 2011). 1992-1994 yılları arasında Adıyaman, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep ve Şanlıurfa illerinde, 13 kentsel ve 81 kırsal yerleşim yerinde yapılan “GAP Bölgesi’nde Kadının Statüsü ve Kalkınma Sürecine Entegre Edilmes i Araştırması” kadının gelişmesini engelleyen s üreçleri ve kadınların beklenti ve ihtiyaçlarını saptayarak, kadının statüsünün yükseltilmesi, kalkınma sürecine katılımı ve nimetlerinden daha fazla yararlanmasını sağlayıcı metod ve araçları tanımlamayı amaçlamıştır. Araştırmanın sonuçları rapor haline g etirilerek, bu rapor doğrultusunda bir eylem planı geliştirilmiştir. (Anonim, 2014). Bu eylem planından hareketle Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM) projesi ortaya çıkmıştır. ÇATOM’lar kentlerin daha çok kırdan göç etmiş yoksul hanelerin yaşadığı mahallelerde, ilçe merkezlerinde ve merkezi köy yerleşimlerinde kurulan, topluma dayalı ve katılımcılığı esas alan merkezlerdir. ÇATOM'larda amaç; kadınların sorunlarının farkına varmalarına, tanımlamalarına ve çözümü için inisiyatif kullanabilmelerine fırsat yaratmak; kadınların kamusal alana daha fazla katılımlarını ve kamusal hizmetlerden daha fazla yararlanmalarını sağlamak; kadın istihdamını ve kadın girişimciliğini artırmak; kadını güçlendirerek fırsat eşitliğinin sağlanmasına katkıda bulunmak/cinsiyet dengeli kalkınma sürecini başlatmak ve bu yolla yerel koşullara uygun, katılımcı toplum kalkınması temelli tekrarlanabilir model/modeller geliştirmekt ir. Bu bağlamda okuma yazma, gelir getirici alanlarda bilgi ve beceri geliştirmeye yönelik eğitim programları, girişimcilik eğitimi ile mikro finansman destekleri programları uygulanmaktadır (Anonim, 2014). T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve 2008-2013 yıllarını kapsayan “Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı” da kırs al kesimdeki kadınların ekonomik konumların ı iyileştirmeyi amaçlarının arasında saymıştır. Bu doğrultuda, tarıma dayalı iş kollarında kadın girişimciliğ in in özendirilmesi ve gelir getirici, faaliyet çeşitliliğini arttırıcı projelerin yürütülmesi hedeflenmiştir (Anonim, 2014). Çalışma hayatını düzenlemek ve toplumun tüm kesimlerine sosyal güvenlik sağlamak görevlerini üstlenen Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca istihdam, eğitim, sosyal dışlamayla mücadele alanlarında, Avrupa Birliği Katılım Öncesi Mali Yardımları’nın nasıl kullanılacağına ilişkin, temel referans belge niteliği taşıyan “İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı” hazırlanmıştır. Belgede yer alan istihdama ilişkin önemli tedbirlerden biri, daha önce tarımda çalışmakta olanlar dahil olmak üzere, kadınların işgücüne katılımların ı teşvik etmek ve kadın istihdamını artırmaktır (Kulak, 2011). Kadın İstihdamının Desteklenmesi Hibe Programı çerçevesinde; Türkiye ortalamasının %75’inden daha az gelire sahip olan NUTS II bölgelerindeki büyüme merkezleri ve artalanlarında kadınların istihdam edilebilirliklerini artırmak için, etkili aktif işgücü piyasası tedbirleri geliştirmek ve tedbirlerin uygulanma 373 Kırsal Kalkınma kapasitesini artırmak amacıyla, Kadın İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu Hibe Prog ramı, Avrupa Birliğ i Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA)’nın 4. bileşeni olan İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı kapsamında, Türkiye İş Kurumu, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Merkezi Finans ve İhale Birimince uygulanan projelerin kırsal alana yönelik olarak tarımsal üretim konusunda 19 adet, hayvansal üretim konusunda 10 adet eğitim verilmiştir. Uygulanan projelerin sonucunda eğitim verilen konularda sürdürülebilirliği sağlayacak, kooperatif, dernek, üretim merkezi ya da atölye gibi kurumsal yapılar oluşturulmuştur. Bu projelerin 52’sinde eğitim sonrasında istihdam sağlanmış, 27’sinde de kadınlar girişimci olarak kendi işlerini kurmuşlardır. Bu kapsamda toplam 131 projede 23.888.026,94(€) hibe verilmiştir. Aile ve Sosyal Politikalar bakanlığına bağlı, Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü de, küçük işletmeler kuran yoksul insanlara yönelik krediler vermektedir. Bu krediler (T.C. SYDGM, 2011a), içerisinde tarımsal üretim konusunda çalışan küçük işletmelere de yer verilmektedir. Ayrıca bu kurum (T.C. SYDGM, 2011b), yoksul kadınlara, bu kadınların istihdam edilme olanaklarını arttırmak için, profesyonel, teknik ve sosyal beceriler kazandırmaya yönelik kurslar açmaktadır. Ayrıca Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV) ve Sürdürülebilir Kentsel ve Kırsal Kalkınma Derneği (SÜRKAL)’d e kadınlara yönelik olarak, temelde kadınların, hane gelirini arttırıcı girişimci faaliyetler konusunda eğitilmesi ve ilgili gelir arttırıcı faaliyetlerin yürütülmesine, danışmanlık ve destek verilmesini kapsayan, küçü k ölçekli projeler ve insan odaklı bir yaklaşımla, tekrarlanabilir modeller üretmek üzerine çalışmalar yürütmüştür. Çizelge 3.1. Kurum ve Kuruluşlarca Kadınlara Yönelik Yürütülen Projeler Projenin Adı Destekleyen Kuruluşlar Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge GAP Bölgesi’nde Kadının Güçlendirilmesin d e Kalkınma İdaresi Başkanlığı UNDP işbirliği ve İsveç Yenilikler Projesi Uluslar arası Kalkınma İşbirliği Ajansı’nın (SIDA ) finansal desteği Türkiye’nin Az Gelişmiş Bölgelerinde Kadınların ve Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kadın Sivil Toplum Kuruluşlarının Güçlendirilmesi Kalkınma İdaresi Başkanlığı Projesi Kadın Çiftçiler Tarımsal Yayım Projesi Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı - 2010-2011 Kalkınma Bakanlığı Kırsal Alanda Kadın Eğitimi ile Sağlıklı Süt Üretim Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, İngiltere Projesi Uluslararası Tarım ve Teknoloji Merkezi (IATC) Johnson Diversey Kaz Yetiştiriciliği Yoluyla Kadınların Sosyal ve Sürdürebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma Ekonomik Gelişmelerin in Sağlanması Projesi Derneği ve 01.12.2007- 31.11.2008Avrupa Birliği Fide Yetiştiriciliği Yoluyla Kadınların İstihdamı Sürdürülebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma Derneği Kadınlara Yönelik Ev Ekonomisi ve Koruyucu Sürdürülebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma Sağlık Eğitimleri Derneği AB Fonlarınca Desteklenen Projenin Adı İşbirliği Yapılan Kuruluşlar Emek, Toprak, Gümüş, Tohum S.S. Ankara Zeytindalı Kadın Çevre, Kültür ve Projesi İşletme Kooperatifi Sinoplu Köylü Kadınları ve Genç Kızları Aydınlatma S.S. Sinop Bölgesi Ormancılık Kooperatifleri Projesi Kaz Yetiştiriciliği Yoluyla Kadınların Ekonomik ve Sürdürülebilir Kırsal ve Kentsel Kalkınma Sosyal Derneği Gelişmelerin in Sağlanması Kırsal Alanlarda Arıcılık ve Organik Bal Üretimi ile Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Genç Kadınların Sosyal - Ekonomik Statüsünü Vakfı Geliştirme Projesi Kadın Kooperatifleri İletişim Ağı Projesi Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı Çok Amaçlı Kadın Merkezi Projesi Aşağıçerçi Köyü Güzelleştirme Derneği * Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı 2013 Toplumsal Gelişme Hibe Programı kapsamında Sabancı Vakfı tarafından desteklenen ve yürütücüsü Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı olan “Kırsal Alandaki Kadınların Güçlendirilmesi” adlı projenin amacı; Hatay ve Adıyaman illerinde tarım sektöründeki kadın girişimciliğin in desteklenmesidir. Proje kapsamında üretim 374 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun atölyeleri kurulmuş ya da atölyelerin kapasiteleri artırılmak suretiyle kadınların gelir elde etmeleri sağlanmıştır. Ayrıca pazarlama ve tanıtım faaliyetlerine ağırlık verilerek, üretilen ürünler internet siteleri aracılığıy la satılmaktadır. Diğer taraftan yeni ürün geliştirme toplantıları yapılarak, seçilen bu yeni ürünler pazara sunulmaktadır. Yine aynı hibe programı kapsamında Sabancı Vakfı tarafından desteklenen bir diğer projede “İpekle Geleceğini Doku” projesidir. Projenin yürütücüsü Ödemiş Yöresi Kadın Çevre Kültür ve İşletme Kooperatifidir (Anonim, 2014). Projenin amacı, ekonomik faaliyet olarak tarımın ön plana çıktığı bölgede, yok olma noktasına gelen geleneksel ipekböcekçiliği faaliyetlerinin desteklenerek, işgücüne katılımı sınırlı kalan kadınların istihdamlarının teşvik edilmesidir. Kalkınma merkezi tarafından Şubat 2007 yılında başlatılan “Kırsal Alanda Kapasite Geliştirme Projesi” 3 yıllık bir süreyi kapsamıştır. Projenin uygulama alanı Diyarbakır ili, Eğil ilçesi Yatır, Ordular, Baysu ve Polatlı yerleşimleridir ve projeden yararlanacak öncelikli gruplar içerisinde kadınlar da yer almaktadır. Projenin gerçekleştirildiği süre zarfında bu dört yerleşim bölgesinde gelir getirici faaliyet lerin gerçekleştirilmesi sonucunda insan kaynağının geliştirilmesine katkıda bulunulması, üretici gelirlerinde artış sağlanması ve buna paralel olarak yaşam kalitesinin iyileştirilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca proje kapsamında sağlık, hijyen, beslenme, aile planlamas ı ve üretimle ilgili uygulamalı eğitimlere de yer verilmiştir (Anonim, 2014). Çizelge 3.1’de çeşitli kurum ve kuruluşlarca 2008-2009 yıllarında bir kısmı AB fonlarınca desteklenen kırsal kesime yönelik projelerin listesi verilmiştir. Kadınlarımızın iş gücüne katılımına yönelik olarak ülkemizde birçok kamu kurum ve kuruluşu tarafından yürütülen çalışmalar bulunmaktadır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığ ı arasında “Kadınlar, engelliler, gazi ve şehit yakınlarına yönelik girişimcilik faaliyetlerinin geliştirilmesi ve kadın istihdamının arttırılmasını öngören iş birliği protokolü” 10 Şubat 2012 tarihinde imzalanmıştır. 3.2. Eğitim Ve Örgütlenmeye Yönelik Olanlar Kırsal alanda yaşayan kadınlar birçok temel s orunun yanı sıra örgün ve yaygın eğitim olanaklarına daha az ulaşabilmekte ve mesleki eğitimden de yoksun kalmakta veya çok az yararlanabilmektedir. Bunun sonucu olarak yoksulluktan en fazla etkilenen kesim kırsalda yaşayan kadınlar ve çocuklar olmaktadır (Asan ve ark.,2012) Bu nedenle kırsal kadına yönelik olarak yapılacak her türlü eğitim faaliyeti ve projeler yoksulluğu azaltıcı ve gelecek nesillerin daha sağlıklı yetişebilmesi için toplumsal öneme sahip güncel konulardır. Günümüzde devlet ve kamu kurumlarının yanı sıra sosyal sorumluluk bilincinin artmasıyla sivil toplum kuruluşlarının bu konudaki önemi ve ağırlığı giderek artmaktadır. Türkiye’de kırsal kesimde yaşayan kadınlara götürülecek eğitim hizmetleri öncelikle ele alınmak durumundadır. Kadınların verimliliklerinin artırılması, sosyo-ekonomik konumlarının iyileştirilmesi ve kararlara daha üst düzeyde katılmalarını öngören eğitim politikalarının etkinleştirilmesi ile değişime uyum sağlanması mümkün olabilir. Eğitim yalnızca örgün eğitimi akla getirmemelidir. Ülkemizde yaygın eğitim faaliyetleri daha çok Milli Eğitim Bakanlığı, Tarım Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülme ktedir. Yetişkin eğitimi programları ile birçok toplumda büyük değişiklikler yaratılmıştır. Bu tip faaliyetlere kadınların katılımı hem kendileri hem aileleri hem de toplum açısından son derece yararlı olmaktadır (Özgen ve Ufuk, http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/ 6121d1f782d29b6_ek.pdf?tipi). Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB), Eğitim Yayım ve Yayınlar Dairesi tarafından desteklenen “Kırsalda Kadın Girişimciliğ inin Desteklenmesi Projesi” ile kırsal alanda yaşayan, girişimci özelliği taşıyan kadınlara girişimcilik eğitimleri verilerek bilgi ve beceri geliştirme yoluyla istihdamlarına yönelik katkı sağlanmıştır. Üretilen tarımsal ürünlerin değerlendirilmesi, ambalajlanması, markalaşması ve satışa sunulması, yerel ürünlerin oluşturulması, korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması, el sanatları, eko turizm gibi konularda iş kurmalarına imkân vermek ve hibe programlarından faydalanmalarını öğretmek amaçlanmıştır. Proje kapsamında 50 İzmirli kadın çiftçi, 8-17 Nisan 2014 tarihleri arasında KOSGEB tarafından verilen 70 saat 10 gün süreli “Uygulamalı Girişimcilik Eğitimi”ni almıştır (Anonim, 2014). Yine aynı daire başkanlığı tarafından yürütülen "Kadın Çiftçiler Tarımsal Yayım Projesi” gerçekleştirilmiştir. Bu proje ile işletme ve tarım faaliyetlerinde bulunan kadınları tarımsal konularda, tarımsal üretimin geliştirilmiş yayım yöntemleri ile eğitmek, tarımsal üretimin arttırılmasını sağlamak, sürdürülebilir tarım faaliyetleri ile kırsal kalkınmada kadınların daha aktif rol almalarını sağlamak amaçlanmıştır ve 19 ilde yürütülmektedir (Sağlık, 2009). GTHB ve Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ortaklığı ile yürütülen cinsiyete duyarlı tarımsal yayım hizmetleri konusunda, ulusal kapasiteyi geliştirmek amaçlanmıştır. "Güçlü Kadın, Güvenilir Gıda ve Sürdürülebilir Kalkınma" teması kapsamında, “Sürdürülebilir Kırsal Kalkınma İçin Toplumsal Cinsiyet Bakış Açısı ile Kırsaldaki Kadınların Sosyo-ekonomik Yönden Kapasitelerinin Geliştirilmesi Projesi” 2015 yılında başlamıştır (Anonim, 2014a). Yüksek Planlama Kurulu’nca 31.07.2012 tarih ve 2012/14 sayılı Kararı ile kabul edilen, 17.10.2012 tarihli ve 28444 Sayılı Resmi Gazete’de Türk Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı (2012-2016) yayımlanmıştır. Bu plan çerçevesinde Kadın Kooperatifleri ile ilgili olarak, “Kadınlarımızın girişimcilik kabiliyetlerinin artırılması ve ekonomide bir aktör olarak yer almalarının sağlanması için kooperatifler çatısı altında örgütlenmeleri yö nünde çalışmalarda bulunulması” tedbirine yer verilmiştir. Bu tedbirle ilgili olarak Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Gıda, 375 Kırsal Kalkınma Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na sorumlu kuruluş olarak yer verilmişt ir. Milli Eğitim Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, AB Bakanlığı, KOSGEB, İŞKUR ve Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı (KEDV) ise işbirliği yapılacak kurum ve kuruluşlar arasında sayılmıştır. Tedbirle; başka bir işte çalışma olanağı olmayan kadınlarımızın kooperatifler çatısı altında örgütlenmeleri teşvik edilerek, çalışma, üretme ve pazarlama imkânlarının artırılması, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarının giderilmesi konusunda çalışmalar yapılmas ı öngörülmektedir. Ayrıca yine Strateji Belgesinde «üretimi artırmak amacıyla verilen kamusal desteklerin kooperatifçiliğ i özendirmeye yönelik uygulanması» tedbirine yer verilmiştir. Bu kapsamda kooperatiflerin üretim ve istihdamı artırıcı projelerine kamusal desteklerin verilmesi planlanmaktadır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki 640 sayılı KHK’ye kooperatiflerin desteklenmesine ilişkin hüküm çerçevesinde ilk önce kadın kooperatiflerinin ihtiyaçlarına ilişkin; çalışmak için atölye inşaası, bu atölyelere dikiş makineleri, nakış makineleri, dokuma tezgahları, boya baskı makineleri, yöresel yemek ve gıda üretimi için gerekli olan soğutucu, fırın, mikser vb. teçhizat alımı, dış mekan ve süs bitkileri üretmek için sera yapımı, kadınlara eğitim vermek amacıyla çeşitli iş makinelerinin alımı konularındaki yatırım projelerine destek bekledikleri belirlenmiştir. Ayrıca, kooperatiflerin kadınların el becerilerini geliştirmek amacıyla; kültür mantarı yetiştiriciliği, kapari fidesi yetiştiriciliği, peynir yapımı, geleneksel keçe yapımı gibi konularda düzenleyecekleri eğitim projelerine destek bekledikleri görülmüştür. Yine pazarlama alt yapılarının iyileştirilmesi amacıyla da destek ihtiyaçları olduğu belirlenmiştir. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı faaliyet alanındaki kooperatiflerle 2012’de “KOOP-DES Sektör Çalıştay”ı düzenlenmiş ve görev alanındaki tüm kooperatifleri değerlendirerek KOOP-DES Programını uygulamaya koymuştur. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nca “Kadın Kooperatiflerinin Kamusal Kaynaklardan Destekleme İmkanları” başlıklı bir rapor hazırlanmıştır. Diğer taraftan, kooperatiflerin kamusal desteklerden daha fazla yararlandırılabilmesi amacıyla bu desteklerin kooperatiflere duyurulmas ı ve kamuoyunun bilgilendirilmesi için bu rapor valiliklere (Bilim Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü) gönderilmiştir. Tarım Bakanlığının Kadınlara yönelik olarak, Kalkınma Kooperatifleri içerisinde, damızlık sığır yetiştiriciliğ i, koyunculuk, süt sığırcılığı, el sanatları, arıcılık, seracılık, sebzecilik konularında, 2003 yılından itibaren (Adıyaman, Aksaray, Ankara, Balıkesir, Bingöl, Bitlis, Bolu, Bursa, Çankırı, Çorum, Denizli, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, Giresun, Hakkâri, İstanbul, İzmir, Karaman, Kırşehir, Kilis, Konya, Kütahya, Manisa, Mardin, Mersin, Muş, Nevşehir, Urfa, Yozgat, Zonguldak) illerini kapsayan destekleri olmuştur. 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Genel anlamda ve kırsalda Türkiye’de kadınlara yönelik yapılan çalışmalar ve yürütülen projelerin uluslararası yaklaşımla, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği ile yaptığı anlaşmalar çerçevesinde şekillendiği görülmektedir. Türkiye, BM Kalkınma Programına göre Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği açısından, 2011 yılında 0,443 endeks değeri ile 146 ülke arasında 77. sırada yer almaktadır (BM Kalkınma Programı) (Gökulu ve Fırat, 2013). Bu durumun ülkemiz açısından düzeltilmesi gerekmektedir. Türkiye’de kadınlara yönelik çalışmaların oldukça çeşitli olduğu söylenebilir. Bu çalışmalar kadın girişimciliği, istihdam, eğitim ve örgütlenmenin desteklenmesi ve geliştirilmesi kapsamındadır. Burada Başbakanlık, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü (KSGM), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Bankalar (Vakıfban k, Ziraat Bankası, Halk Bankası), Türkiye İş Kurumu (İŞKUR), KOSGEB İş Geliştirme Merkezleri, Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP), Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM), Çeşitli Kadın Örgütleri (Kooperatifler, Dernekler ve Vakıflar), Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV), Türk Grameen Mikro Kredi Projesi gibi oluşum ve projelerden bahsedilebilir. Bu alanlarda çalışmada ele aldığımız üzere kamu kuruluşları, meslek örgütleri ve sivil toplum kuruluşlarının çeşitli faaliyetleri bulunmaktadır. Burada T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, genel amaçları çerçevesinde AB ve BM gibi uluslararası kurumlarla, Türkiye’deki projelere katılan kadın sivil toplum kuruluşları ve diğer proje yürütücüsü, İŞKUR, KOSGEP, Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı gibi kurumlar arasında aracı rol oynamaktadır. Ülkemizde kırsal alanda kadınlara yönelik geliştirilen proje ve çalışmaları Şekil 1’de öz olarak değerlendirdiğimizde; Tespitlerimizin; Kadınların gelirlerinin düşük, girişimcilik ve istihdamda temsili yetersiz ve ekonomiye katkılarının düşük olduğunu, Uygulamada kullanılan araçların; Mikro kredi, ortak üretim ve satış imkanları geliştirme, girişimcilik eğitimleri, ortaklık kurma, kolektif atölyeler geliştirilmesi ve kooperatifleşme olduğu, Bu projelerden elde edilen sonuçların; Gelir artışı ile ekonomik alanla sınırlı kalmayan, genişleyen bir sosyal alanda kadının güçlenmesi, kolektif bir deneyim olarak iş kurma ve geliştirme ve bu arada örgütlenme kadınları sadece ekonomik değil politik olarak da güçlendireceği, 376 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Güçlü ve zayıf yönlerinin; Bu tür çalışmalarda kadının güçlenmesi zayıf kalmakta, ancak kısmi çözümler sunmakta ve belirsiz, plansız ve sürekliliği olmayan iş fikirlerinin ortaya çıkması, kadının teknik donanımı ve iş planlaması zayıf ancak motivasyonunun kuvvetli olmasıdır. ÖNERİLEN STRATEJİLER Kadınlar projelerin hazırlanma sürecine karar verici olarak katılmalı, bu kapsamda çok boyutlu politikalar belirlenerek bütüncül bir yaklaşım sergilenmelidir. UYGULAYICI KURULUŞLAR KSGM, SHÇEK, GAP-ÇATOM, Grameen Bank, TKV, TOBB, TESK, İŞKUR, DPT, KOSGEB, Kadın Örgütleri (Dernekler, Vakıflar, Kooperatifler) TESPİTLER Kadınların gelirleri düşük, girişimcilik alanında ve istihdamda temsili yetersiz ve kadınlar yoksulun yoksulu durumundadırlaAyrıca kadınların ekonomiye katkıları düşük ve daha çok yoksul ya da orta düzeyde ekonomik güce sahip kadınlar, kadın örgütleri ile ilişki kurmaktadırlar. GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLER Bu tür çalışmalarda kadının güçlenmesi zayıf kalmakta, ancak kısmi çözümler sunmakta ve belirsiz, plansız ve sürekliliği olmayan iş fikirleri ortaya çıkmaktadır. Kadının teknik donanımı ve iş planlaması zayıf ancak motivasyonu kuvvetli olmaktadır. KADINA YÖNELİK PROJELER ARAÇLAR Mikrokredi, ortak üretim ve satış imkanları geliştirme, girşimcilik eğitimleri, danışmanlık hizmetlerinin örgütlenmesi . Ortaklık kurma, kolektif atölyeler geliştirilmesi ve kooperatifleşme SONUÇLAR Gelir artışı ile ekonomik alanla sınırlı kalmayan, genişleyen bir sosyal alanda kadının güçlenmesini sağlayacaktır. Kolektif bir deneyim olarak iş kurma ve geliştirme, ve bu arada örgütlenme kadınları sadece ekonomik değil politik olarak da güçlendirecektir. Şekil 4.1. Kırsal Alanda Uygulanan Projelerin Genel Değerlendirilmesi Ulusal ve uluslar arası projeler, kırsal kalkınmanın artan önemi, üniversitelerin ve kamunun yanı sıra sivil toplum kuruluşlarının sosyal sorumluluk projelerine ağırlık vermesi olumlu gelişmelerdir. Ancak, özellikle son yıllarda kadınlara yönelik oluşan bu kapsamdaki pozitif ayrımcılık ve toplumsal farkındalığın artmasına karşın yapılan çalışmaların henüz yeterli düzeylere gelmediği söylenebilir. Ülkemizde genel anlamda ve çalışmamız sonucunda da kırsal alanda kadınlarla ilgili projeler daha çok mikro düzeyde ve kadınların gelir elde etmesi çabasıyla yapılan çalışmalardır. Ülkemizdeki kadın örgütleri (kooperatif, vakıf, dernek) tabandan bir süreç içerisinde sadece belli konularda projeler üreten, ancak kamusal kurumlara ve örgütlere finansal açıdan bağımlı çalışmak zorunda kalan ve etkili bir güç oluşturamayan konumdadır. Kadınların kalkınması, sosyo-ekonomik ve politik konumunun güçlendirilmesi için, kendi değerlerinin ve becerilerinin farkına varmalarını ve dolayısıyla kendilerini yeniden tanımlamalarını sağlayacak ortam sağlanması gerekmektedir. Bu ortamın sağlanması için, kadınların genel eğitim seviyelerini ve mesleki becerilerini arttıracak politikalara ek olarak, projelerin hazırlanma sürecine karar verici olarak katılımı ile çok boyutlu politikalar belirlenmeli ve bütüncül yaklaşım esas olmalıdır. 5. KAYNAKLAR Anonim 2011. Kırsal Kalkınma Planı (2010-2013). http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/KutuMenu/Kirsal KalkinmaPlani.pdf [Ulaşım: 05 Mayıs 2014] Anonim 2011a. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı/ UNDP. Gender Ineaquality Index and related. http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table4.pdf [Ulaşım: 19 Mayıs 2014] Anonim 2011 b. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı / UNDP. Human Development Index and its components. http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf [Ulaşım: 19 Mayıs 2013] Anonim 2014. http://www.sodes.gov.tr/SODES.portal [Ulaşım: 12 Nisan 2014] Anonim 2014. http://www.gap.gov.tr/proje-ve-faaliyetler [Ulaşım: 12 Nisan 2014] Anonim 2014. http://www.beytussebap.gov.tr [Ulaşım: 13 Nisan 2014] Anonim 2014. http://www.kadininstatusu.gov.tr/tr/19090/Toplumsal-Cinsiyet-Esitligi-Ulusal-Eylem-Plani [Ulaşım: 13 Nisan 2014] Anonim 2014. http://www.sabancivakfi.org [Ulaşım: 21 Nisan 2014] Anonim 2014. http://www.kalkinmamerkezi.o rg/faaliyetler_toplantilar_goster.aspx?tg=2 [Ulaşım: 21 Nisan 2014] 377 Kırsal Kalkınma Anonim 2014. http://www.tarim.gov.tr/EYYDB/Sayfalar/ Detay.aspx?OgeId=39&Liste=Haber [Ulaşım: 05 Mayıs 2014] Anonim 2014a. http://www.tarim.gov.tr/EYYDB/Sayfalar/ Detay.aspx?OgeId=38&Liste=Haber [Ulaşım: 12 Mayıs 2014] Asan, A., Can, M., Fazlıoğlu, A., 2012. Kırsal alanda yoksulluğun Gerçek Yüzü: Kadınlar T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı http://sgb.aile.gov.tr/upload/sgb.aile.gov.tr/mce/2012/ arastirma projeleri/kirsal alan kadinlari1.pdf [Ulaşım:16 Mayıs 2014] Dilek, D. 2013. Türkiye’de tarım sektöründe kadın is tihdamı (bölgesel temelde bir inceleme). Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Uluslar arası İktisat Bilim Dalı, İstanbul. Gökulu, G.,Furat, M., 2013. Türkiye'de Kadınla İlgili Kalkınma Politikalarının Ve Projelerinin Eleştirel Bir Değerlendirmesi, Turkish Studies International Periodical Forth Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 8/8 Summer 2013, p. 1895-1913, Ankara-Turkey. Karabıyık, İ. 2012. Türkiye’de çalışma hayatında kadın istihdamı. Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, XXXII (I): 231-260. Kızılaslan, N., Yamanoğlu, A. 2010. Kırsal alanda kadınların tarımsal üretime ve aile içi kararlara katılımı: Tokat ili örneği. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(13): 154-166. Kulak, E. 2011. Tarımsal üretim süreçlerindeki değişimin kırsal alanda kadın istihdamına etkileri: 1980 sonrası gelişmeler. Uzmanlık Tezi. T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Ankara. Özgen, Ö. ve Ufuk, H. Kırsal kesimde kadın eğitimi. http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/ 6121d1f782d29b6_ek.pdf?tipi [Ulaşım: 09 Nisan 2014] Sağlık, F.C. 2009. Kullanılabilir fon ve destekler. http://www.afyonborsa.org.tr/file.php?lFileID=363 [Ulaşım: 16 Mayıs 2014] Tamer, G. 2013. Dünya'ya kıyasla Türkiye'de kadın girişimciliği, International Conference on Eurasian Economies ,Sessıon 3c: Girişimcilik, s. 649-656, http://www.eecon.info/papers/648.pdf [Ulaşım: 17 Mayıs 2014] Tüik, 2012. http://www.tuik.gov.tr/ [Ulaşım: 07 Mayıs 2014] Yıldırak, N., Gülçubuk, B., Gün, S., Olhan, E., Kılıç, M., 2003. Türkiye’de gezici ve geçici kadın tarım işçilerinin çalışma ve yaşam koşulları ve sorunları. http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/1189_1205793629.pdf [Ulaşım: 17 Nisan 2014] 378
