1. HIV Risk Faktörleri A. Riskli cinsel davranış 1

Türkiye’de Yüksek Risk Grubundaki
Gezici Çalışanların
HIV Bilgisi, Tutumu ve Davranışları
Bulgular ve Yorumlar
1. HIV Risk Faktörleri
A. Riskli cinsel davranış
1. Çok sayıda cinsel partner
2. Seks işçileriyle cinsel ilişki
3. Eşzamanlı çokeşlilik
B. Damariçi madde kullanımı
C. Evden uzakta geçirilen zaman
D. Alkol kullanımı
2. HIV Bilgisi ve Farkındalığı
3. Riskli Cinsel İlişkiyle İlgili Faktörler
HIV Risk Faktörleri
HIV Risk Faktörleri
Bu araştırmada gezici çalışanlarda HIV enfeksiyonu bulaşma ve
yayılımını artırması olası görülen dört potansiyel faktöre odaklanılmaktadır.
Bunlar;
 Riskli cinsel davranış
 Damar içi madde kullanımı
 Evden uzakta geçirilen zaman
 Alkol kullanımı
HIV Risk Faktörleri
İlk iki faktör (riskli cinsel davranış ve damariçi madde kullanımı) HIV’in
bulaşmasıyla ve yayılmasıyla doğrudan ilgilidir.
Diğer iki faktör ise (evden uzakta geçirilen zaman ve alkol kullanımı) riskli
cinsel davranışların olasılığını ve elverişliliğini artırması olası görülen
faktörlerdir.
A. Riskli Cinsel Davranış
1. Çok Sayıda Cinsel Partner
 Türkiye’de başlıca HIV yayılım yolunun karşı cinsle korunmasız cinsel
birliktelik olduğu düşünülmektedir.
 Çalışanların yüzde 35’i, son 3 ayda 2 ya da daha fazla cinsel partnerle
ilişkiye girdiklerini belirtmiştir.
Tablo 1. Çalışan Tipine Göre Son 3 Ayda İlişkiye Girilen
Cinsel Partner Sayısı Dağılımı
Partner
Sayısı
Denizciler
Kamyon
Şoförleri
İnşaat
Turizm
Tümü
0
%42,6
%42,8
%53,5
%54,5
%48,2
1
%13,1
%15,2
%23,6
%15,9
%16,9
2
%16,4
%12,5
%12,9
%17,3
%14,7
3
%8,5
%10,4
%4,9
%7,2
%7,8
4
%7,2
%9,4
%3,5
%2,2
%5,7
5
%4,6
%5,1
%1,4
%1,8
%3,3
6+
%7,6
%4,7
%0,4
%1,1
%3,5
Tabloya göre, birden fazla partnerle cinsel ilişkiye giren çalışanların
çoğunluğunun bekar olduğu görülmektedir. Ancak, evli çalışanların da
önemli oranda başka partnerlerle cinsel ilişkiye girdiği görülmektedir.
Şekil 1: Çalışan Türüne ve Medeni Duruma Göre Birden Fazla Eşle
Cinsel İlişkiye Girme Dağılımı
 Şekil 1’de, evli çalışanların yüzde 20’sinin başka partnerlerle de cinsel
ilişkiye girdiğini göstermektedir.
 Özellikle (sırasıyla %38 ve %37 oranlarında başka partnerlerle cinsel
ilişkiye girdiği görülen) denizciler ve kamyon şoförlerinin durumu
özellikle endişe vericidir.
 Evli çalışanlarda başka partnerle cinsel ilişkiye girme oranı daha düşük
olsa bile çalışanın evli olduğu eşinin bu cinsel etkinlikten haberi
olmaması durumunda potansiyel HIV yayılımı riski daha da
artabilmektedir.
Şekil 2: Son 3 Ayda Evli Olunan Eş Dışında Cinsel İlişkiye Girilen
Partnerle Prezervatif Kullanım Sıklığı
 Eşi dışında başkalarıyla cinsel ilişkiye girdiğinde prezarvatif kullanma
olasılığı en düşük görünen grup inşaat sektöründe çalışanlar, en yüksek
görünen grup ise kamyon şoförleridir.
 Turizm sektöründe çalışanların %24’ü, denizcilerin ise yalnızca %15’i
herzaman prezervatif kullandığını belirtmektedir.
Şekil 3: Medeni Duruma Göre Son 3 Ayda Evli Olunan Eş Dışında
Cinsel İlişkiye Girilen Partnerle Prezervatif Kullanım Sıklığı
Şekilde görüldüğü gibi evli çalışanların farklı partnerlerle cinsel ilişkiye
girme durumunda, prezervatif kullanım oranı daha düşüktür.
2. Seks İşçileriyle Cinsel İlişki
Dünyanın diğer ülkelerinde yapılan çalışmalarda, elde edilen bulgulara
dayanarak, gezici çalışanlar açısından, seks işçileriyle girilen cinsel
ilişkinin en büyük HIV risk faktörlerinden biri olduğu görülmektedir.
Başka eşlerle girilen cinsel ilişkiye ek olarak, çalışanlara özellikle seks
işçileriyle girilen cinsel ilişki hakkında sorular yöneltilmiştir.
Şekil 4. Seks İşçileriyle Cinsel İlişkinin Sıklığı
 Çalışanların seks işçileriyle cinsel ilişkiye girme oranlarının aşırı yüksek
olduğu görülmektedir. Bu oran %49 ile turizm çalışanları arasında en
düşük, %73 ile denizciler arasında en yüksektir.
 Genel olarak bakıldığında, çalışanların arada bir ya da daha sık aralıklarla
seks işçileriyle cinsel ilişkiye girmesi (bütün çalışanlar içinde %35
oranında) endişe verici boyuttadır.
Şekil 5. Seks işçisiyle girilen son cinsel ilişki esnasında
prezervatif kullanımı
Seks işçileriyle girilen cinsel ilişki sırasında prezervatif kullanımı
sorulduğunda, çalışanların %45,1’i son cinsel ilişkilerinde prezervatif
kullandığını belirtmiştir. Bu oldukça düşük bir orandır. Çalışan türüne bağlı
herhangi bir istatistiki farklılık bulunmamaktadır.
Şekil 6. Medeni Duruma Göre Seks İşçileriyle Cinsel İlişkiye
Girme Sıklığı
Evli çalışanların seks işçileriyle cinsel ilişkiye girme oranı, bekarlara göre
daha düşüktür. Ancak, seks işçileriyle cinsel ilişkiye giren evli çalışanların
prezervatif kullanma eğilimi daha düşüktür.
Şekil 7. Medeni duruma göre seks işçisiyle girilen son cinsel ilişki esnasında
prezervatif kullanımı
Şekil 8. Çalışan Türüne Göre Seyahat ve Seks İşçileriyle
Girilen Cinsel İlişki
Bulgular, seks işçileriyle cinsel ilişkinin ağırlıkla;
 Türkiye’de,
 Kişinin memleketinde,
 Türkiye içinde seyahat sırasında,
gerçekleştiğini göstermektedir
 Denizcilerin ve kamyon şoförlerinin %30’dan fazlası seks işçileriyle
yurtdışında ilişkiye girdiklerini ifade ederken, bu oran inşaat işçilerinde
%3, turizm sektöründe çalışanlarda %0,3’tür.
 Gerek denizciler, gerek kamyon şoförleri, seks işçileriyle kaydadeğer bir
oranda Türkiye’de cinsel ilişkiye girdiklerini ifade etseler de, kamyon
şoförlerinin Türkiye’de seks işçileriyle cinsel ilişkiye girme oranı (%38),
yurtdışına kıyasla daha fazladır (%30).
 Seks işçileriyle evlerinde cinsel ilişkiye girme oranı en yüksek olanlar,
inşaat (%29) ve turizm sektöründe (%21) çalışanlardır.
Tablo 2. Çalışan Tipine Göre Seks İşçilerine Ulaşılan Yerler
Denizciler
Kamyon
Şoförleri
İnşaat
Turizm
Tümü
İnternet
%10
%4
%9
%7
%8
Bar/gece kulübü
%47
%20
%31
%27
%31
Geçici/ kiralık mesken
%25
%36
%15
%10
%22
Yolda
%11
%33
%4
%3
%13
Diğer
%10
%9
%17
%9
%11
 Özellikle denizciler (%47), inşaat işçileri (%31) ve turizm çalışanları (%27)
açısından, bar ve gece kulüpleri seks işçileriyle buluşma anlamında
popüler mekanlar olarak görünmektedir.
 Kamyon sürücülerinin %36’sı, denizcilerin
geçici/kiralık meskenlerde birlikte olmaktadır.
%25’i
seks
işçileriyle
 Çalışanların seks işçilerine diğer ulaşma yolları arasında, telefon,
randevuevleri ve arkadaşlar olarak sayılabilir.
Tablo 3. Son 3 Ay İçinde Seks İşçileriyle Cinsel İlişkiye Girilen
Ortamlar
Denizciler
Kamyon
Şoförleri
İnşaat
Turizm
Tümü
Ev
%18
%10
%21
%17
%16
Genelev
%8
%6
%13
%4
%8
Buluşma evi
%13
%6
%6
%4
%7
Taşıt /Gemi
%12
%39
%3
%3
%14
Otel
%29
%21
%7
%21
%20
Dış mekan
%2
%6
%3
%1
%3
 Denizciler (%29), kamyon şoförleri ve turizm sektöründe çalışanlar için
(%21) için oteller seks işçileriyle cinsel ilişkiye girmede elverişli ortamlar
olarak görülmektedir.
 İnşaat işçileri ise genellikle seks işçileriyle evlerinde (%21) cinsel ilişkiye
girmektedir. Denizciler (%18) ve turizm sektöründe çalışanlar (%17)
içinde bu oran yüksektir.
 Kamyon şoförlerinin %37’si ise seks işçileriyle araçlarında cinsel ilişkiye
girmektedir.
3. Eşzamanlı Çokeşlilik
Bu araştırma, Türkiye’de dört sektörde çalışanlar arasında eşzamanlı
çokeşliliğe ilişkin verileri biraraya toplamıştır.
Bu araştırma, Türkiye’de zaman içinde yapılacak olan (bu çalışmada
ele alınan ve ele alınmayan diğer risk grupları) araştırmaların verileriyle
karşılaştırılmasında önemli bir başvuru kaynağı oluşturacaktır.
Tablo 4. Eşzamanlı Çokeşlilik İlişkisi İçinde Olan Çalışanlar
Eşzamanlı
Çokeşlilik Oranı
Düzensiz prezervatif
kullanımı ve
Eşzamanlı
Çokeşlilik
Denizciler
Kamyon
Şoförleri
İnşaat
Turizm
Tümü
%13,3
%9,5
%10,8
%7,8
%10,5
%10,6
%7,6
%8,0
%6,6
%8,3
 %13,3 ile denizciler ve %10,8 ile inşaat işçileri, daha yüksek oranlarda
eşzamanlı çokeşlilik içinde cinsel ilişkiye girdiğini ifade etmektedir.
 En düşük dağılım oranı turizm sektöründe çalışanlar (%7,8) arasındadır.
 Denizciler ise, %10,6 ile düzensiz prezervatif kullanımı ve çokeşli cinsel
birliktelik içinde olduğu bilgisini vermektedir.
B. Madde Kullanımı
Tablo 5. Damariçi Madde Kullandığını Söyleyen Çalışanlar
Denizciler
Kamyon
Şoförleri
İnşaat
Turizm
Tümü
%2,6
%0,3
%0,7
%0,7
%1,1
 Çalışanlar alkol ve sigara da kullanıyor olsa da, farklı tipte madde
kullanan (örneğin, marihuana, kokain, ecstasy vb.) çalışan sayısı son
derece azdır.
 Aslında, anketi yanıtlayan çalışanların neredeyse %90’ı, alkol ve sigara
dışında asla başka bir madde kullanmadığını ifade etmektedir.
 Odak grubu görüşmelerinde, bazı çalışanlar, sık olmamakla birlikte
madde kullanıldığını ifade etmiştir.
C. Evden Ayrı Geçirilen
Zaman
Gezici çalışanları, HIV enfeksiyonu kapma açısından daha zayıf kılan birincil
faktörlerden biri de evden uzun süre ayrı kalmalarıdır.
Tablo 6. Çalışan Türüne Göre Son 12 Ayda Evden Uzakta Geçirilen Ay Ortalaması
Denizciler
Kamyon
Şoförleri
İnşaat
Turizm
Tümü
6,8
5,2
5,0
5,7
5,7
Denizciler, ortalama 6,8 ayla diğer çalışanların 5,0 ila 5,7 aylık
ortalamaları ile kıyaslandığında, evden en uzun süre ayrı kalanlardır.
Evden uzakta olunan dönem, yılın neredeyse yarısını kapsadığından
önem taşımaktadır.
Şekil 9. Çalışanların Geçtiğimiz Yıl Evden Uzakta Geçirdikleri
Ay Sayısı
 Denizciler genelde evden 6 aydan fazla uzakta kalma eğiliminde iken
kamyon şoförlerinde durum tam tersidir.
 Şoförlerin çoğu,
göstermektedir.
2-6
ay
arasında
evden
uzak
kalma
eğilimi
 İnşaat işçileri ise normal bir dağılım göstermektedir.
 Turizm sektöründe çalışan birçok kişi 1-3 ayı evden uzakta geçirirken, pek
çok çalışan da 9-12 ay arasında evden uzak kalmaktadır.
Şekil 10. İş İçin Yurtiçi ve Yurtdışı Seyahat Eden Çalışanlar
 Çalışanların, gerek yurtiçinde gerekse yurtdışında oldukça sık seyahate
çıktıkları görülmektedir. Bu durum, evden uzakta riskli davranışa bağlı
olasılıkların daha çok ortaya çıkabileceğini göstermesi açısından önem
taşımaktadır.
 Ayrıca çalışanlar genellikle İstanbul, İzmir, Antalya ve Ankara gibi büyük
kentler ya da turistik bölgelere seyahat ettiklerini bildirmektedir.
Tablo 7. Son 12 Ay İçinde Bir Ülkeyi Ziyaret Eden Çalışanlar
Ülke
Tüm çalışanlar
Denizciler
Kamyon şoförleri
Rusya
%34,7
%40,1
%29,7
İtalya
%18,0
%24,6
%12,2
Romanya
%16,8
%16,2
%19,8
Almanya
%12,6
%8,1
%15,3
Ukrayna
%11,7
%16,2
%7,7
Gürcistan
%11,3
%3,0
%24,8
Bulgaristan
%9,2
%4,7
%17,1
Libya
%8,4
%14,8
%1,4
Yunanistan
%6,5
%6,7
%7,7
Portekiz
%4,2
%6,7
%1,8
 Yurtdışına çıkan çalışanlar ağırlıkla, bütün Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika’da
farklı ülkelere seyahat eden denizciler ve kamyon şoförleridir.
 Geçtiğimiz yıl boyunca bu çalışanların seyahat ettiği ülkeler, İspanya’dan
Japonya’ya, Kongo’dan, Suudi Arabistan’a uzanan bir çeşitlilik göstermektedir.
Şekil 11. Çalışanların Dışarıda Geçirilen Aylara Göre Geri
Birikimli Dağılımı
 Seyahat sonuçları bütün olarak, çalışanların hayli gezgin olduğuna işaret
etmektedir.
 Geçen yıl boyunca, bütün çalışanların %97’si en az 1 ay, %87’si en az 2
ay evden uzakta zaman geçirmiştir.
D. Alkol Kullanımı
Şekil 12. Alkol Kullanımı Sıklığı
 Çalışanlar arasında alkol tüketiminin oldukça yaygın olduğu görülmektedir.
Çalışanların %44,4’ü en azından “arada bir alkol tükettiklerini” belirtmektedir.
 Dikkate değer sayıda çalışan ise “asla alkol kullanmadığını” söylemektedir.
Bu oran denizcilerde %27’den, inşaat işçilerinde %37’ye kadar çeşitlilik
göstermektedir.
 En fazla revaçta olan alkollü içecekler, anket ve grup tartışmaları temele
alındığında, (sırasıyla) bira, rakı ve votkadır.
HIV Bilgisi ve Farkındalığı
Şekil 13. HIV Bilgi Sorularına Verilen Doğru Yanıtlara Göre
Sonuçlar
Çalışanların sıkça riskli cinsel ilişkiye girmeleri, HIV’e ilişkin bilgilerinin ne
düzeyde olduğu sorusunu akla getirmektedir?
Dağılıma göre, çalışanların çoğunluğunun, HIV’in geçişi ve HIV’den
korunma yollarıyla ilgili bilgilerinin temel düzeyde olduğu söylenebilir. Belirli
HIV bilgi sorularına verilen yanıtlar incelendiğinde aynı sonucun ortaya
çıktığı görülmektedir.
Şekil 14. HIV Farkındalığı ve Bilgi Sorularına Verilen Doğru Yanıtlar
Çalışanlar HIV ve AIDS konusunda yaşamsal önem taşıyan söylentiler ve
yanlış kanılara inanmaktadır.
Soruları yanıtlayanların
sanmaktadır.
yarısı
HIV/AIDS’in
tedavi
edilebildiğini
Yarısından fazlası, hastalığın, HIV kapmış bir kişinin yemeği ya da
içeceğini paylaşılmasıyla yayılacağını düşünürken, yalnızca %37’si cinsel
ilişkiden kaçınmanın HIV’in bulaşmasına karşı koruyucu olabileceğini
bilmektedir.
Çalışanların yalnızca %39’u HIV’in sivrisinek ısırmasıyla geçmediğini
bilmektedir.
Şekil 15. Çalışanlardan HIV Testi Yaptırdığını Bildirenler
Çalışanların gönüllü ve zorunlu HIV testi yaptıranların yüzdesi son derece
düşüktür. %27 ile HIV testi yaptıran denizciler bu konuda ayrıcalıklı
kalmaktadırlar. Yaptırmayanların yüzdesi ise ürkütücü görünmektedir.
Riskli Cinsel İlişki İle İlgili Faktörler
Şu ana kadar elde edilen sonuçlar, Türkiye’de söz konusu gezici
çalışanların,
 Riskli cinsel davranışlar gösterdiğini,
 Evden uzakta uzun zaman geçirdiğini,
 Alkol kullandığını
 Temel düzeyde HIV bilgisine sahip olduğunu göstermektedir.
Bu bölümde ise, riskli cinsel davranış ile öznel risk faktörleri arasındaki
ilişkiler ele alınacaktır.
Tablo 8. Farklı Çalışan Özelliklerine Göre Riskli Cinsel İlişki
Yaygınlığı
Denizciler
Kamyon şoförleri
İnşaat
Turizm
Toplam
Riskli cinsel ilişki
Riskli cinsel ilişkiye girme
%53,0
%48,6
%38,5
%34,0
%44,0
Arada bir ya da daha fazla
%60,7
%61,1
%57,7
%52,9
%58,6
Çok az ya da asla
%42,9
%37,8
%26,3
%21,2
%31,6
Alkol Kullanımı Sıklığı
Son 12 ayda evden uzakta kalınan zaman
En az 5 ay
%55,3
%56,7
%48,4
%50,0
%53,4
5 aydan daha az
%50,0
%44,0
%32,2
%40,0
%41,0
Yurtdışına çıkmış
%53,1
%53,6
%48,6
%50,0
%52,9
Yurtdışına çıkmamış
%46,2
%35,4
%36,8
%32,9
%35,5
Yüzde 70’ten fazla doğru yanıt
%51,9
%44,8
%34,6
%26,8
%40,4
Yüzde 70’ten az doğru yanıt
%53,8
%51,5
%41,7
%38,5
%46,6
HIV testi olmuş
%54,7
%41,0
%35,7
%46,4
%48,6
HIV testi yapılmamış
%51,9
%49,8
%39,1
%32,6
%43,0
Son 12 ayda yurtdışına seyahat
HIV Bilgisi
HIV testi
 Tabloya göre, riskli cinsel ilişkiye giren çalışan oranı bir hayli yüksek
görünmektedir. Bu oranlar, denizciler arasında görülen %53’ten, turizm
çalışanları arasında görülen % 34'e kadar çeşitlilik göstermektedir.
 Denizciler ve kamyon şoförleri en fazla riskli cinsel ilişkiye girenleri
oluşturmaktadır. Bu durum, daha önce elde edilen sonuçlarla tutarlılık
göstermektedir.
 Araştırmada, 13 soruluk HIV Bilgisi Testi’ne %70’in altında ve üstünde
doğru yanıt verenlerin sonuçları karşılaştırıldığında, bu grupların riskli
cinsel ilişkiye girme yüzdeleri arasında oldukça küçük bir fark vardır.
 HIV testi olmuş kişilerin riskli cinsel ilişkiye girme olasılığı daha yüksek
görünmekle birlikte çalışan gruplar arasında çeşitlilik söz konusudur.
 Her iki sonuç da, bilginin tek başına davranışsal değişime yol açmada
yeterli olmadığını göstermektedir.
Riskli cinsel ilişkiyle ilgili faktörleri derinlemesine incelemek için,
 yaş,
 gelir,
 eğitim vb.
gibi sosyal değişkenlerin kontrol edilmesini sağlayan çok değişkenli lojistik
regresyon yapılmıştır.
 Tablo 9, alkol kullanımı, evden uzakta geçirilen zaman, yurtdışına seyahat
ve HIV bilgisini de kapsayan riskli cinsel ilişki belirleyicilerini inceleyen
çoklu lojistik regresyon analizi sonuçlarını göstermektedir.
Tablo 9. Riskli Cinsel İlişki Belirleyicileri (Göreceli Risk
Oranları)
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
Tümü
Denizciler
Kamyon
Şoförleri
İnşaat
Turizm
En az arada bir alkol kullanımı
2,506***
2,458***
2,422***
3,894***
2,772**
Evden ayrı geçirilen zaman
1,060**
1,114**
1,092*
1,074
1,059
Yurtdışına çıkmış
1,451*
1,250
1,594
0,616
1,692
HIV bilgisi sonuçları
0,995
1,006
0,998
0,996
0,974**
Yaş
0,972***
0,954**
0,964*
0,996
0,961
Evli
0,556***
0,424**
0,340***
0,429**
1,791
Gelir 500-1000 TL
1,148
1,470
0,744
0,533
2,369
Gelir 1001-2000 TL
1,300
1,312
0,860
0,580
2,575
Eğitim İlköğretim mezunu değil
1,638
27,55***
4,083
Eğitim İlköğretim
1,525
2,289
7,345
0,874
0,577
Eğitim Ortaöğretim
1,120
1,510
6,951
0,730
0,397
Bölge kontrolleri
E
E
E
E
E
Sektör kontrolleri
E
H
H
H
H
885
263
262
238
117
Gözlem
Katsayılar göreceli risk oranlarını göstermektedir. *** p<0.01, ** p<0.05, * p<0. Öteki
değişkenlerle doğrudaşlık sağlanabilmesi açısından, ilköğretim mezunu değil değişkeni,
4. ve 5. sütunlarda verilmemiştir.
Analiz sonuçlarına göre;
Evden uzakta geçirilen zaman, her bir artı aya istinaden riskli cinsel
ilişki göreceli oranını 1,06 kez artıracak biçimde, riskli cinsel ilişki ile
önemli bir ilişki taşımaktadır.
5 aydan daha fazla evden uzakta kalan bir çalışan, kalmayana göre,
1,34 kez daha büyük bir görece riskli cinsel ilişkiye girme oranı
sergilemektedir.
Riskli cinsel ilişki ile ilgisi olan diğer art yetişim özellikleri, yaş (daha
yaşlı olanlar daha az riskli cinsel ilişkiye girme eğiliminde) ve medeni
durumdur (evli erkekler yarı yarıya riskli cinsel ilişkiye girme göreceli risk
oranı taşımaktadır).