Türkiye kanser atlası

advertisement
Türkiye kanser atlası
Sağlık profesyoneli olmayanlar için
kanserin tanımı, özellikleri ve
demografik bilgileri
Yasin Orun
Orun, Yasin
Türkiye kanser atlası
Sağlık profesyoneli olmayanlar için kanserin tanımı,
özellikleri ve demografik bilgileri, 2016, XI + 123s.
ISBN: 978-605-83318-0-8
yasinorun@gmail.com
© Yasin Orun, 2016
Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın herhangi bir kısmı,
yayıncının ya da yazarın yazılı izni olmaksızın herhangi
bir elektronik ya da mekanik vasıtayla (fotokopi ya da
bilgi saklama ve erişimi dahil) herhangi bir şekilde
çoğaltılamaz.
İçindekiler
ÖZET
v
GİRİŞ
vii
BİRİNCİ BÖLÜM
1
1. KANSER HAKKINDA GENEL BİLGİLER
1
1.1. KANSERİN TANIMI
1
1.2. KANSERİN SINIFLANDIRILMASI
4
1.2.1. Davranışlarına Göre Kanserler
4
1.2.1.1. Malign Neoplaziler
4
1.2.1.2. Benign Neoplaziler
5
1.2.1.3. İnsitu Neoplaziler
5
1.2.1.4. Belirsiz Neoplaziler
6
1.2.2. Anatomik Yerine Göre Sınıflandırma
6
1.2.3. Malignite Tipine Göre Sınıflandırma
6
1.2.3.1. Primer Neoplazi
6
1.2.3.2. Sekonder (Metastatik) Neoplazi
6
1.2.4. Morfolojisine Göre Sınıflandırma
7
1.2.4.1. Karsinomlar
7
1.2.4.2. Diğer Kanser Türleri
8
1.3. KANSERİN NEDENLERİ
9
1.4. KANSERDE RİSK FAKTÖRLERİ
11
1.5. KANSERİN BELİRTİLERİ
14
1.6. KANSERİN YAYILMASI (METASTAZ)
18
1.7. ÇOĞUL PRİMER KANSERLER
25
İKİNCİ BÖLÜM
28
2.KANSER İSTATİSTİKLERİ
28
iii
2.1. DÜNYA KANSER İSTATİSTİKLERİ
41
2.2. TÜRKİYE KANSER İSTATİSTİKLERİ
53
2.2.1. İnsidans İstatistikleri
55
2.2.2. Mortalite İstatistikleri
83
2.2.3. Prevelans İstatistikleri
95
SONUÇ
105
KAYNAKÇA
117
EKLER
122
iv
ÖZET
Bu
kitapta, hücrelerin
genetik
yapısındaki
değişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve
kontrolsüz hücre çoğalmasıyla karakterize olan kanser
hastalığının Türkiye’de görülme sıklığı, yaygınlığı ve
ölüm oranları farklı açılardan incelenmiştir. Ülkede en
fazla görülen kanserler, cinsiyetlere göre ayrı ayrı
belirlenmiş ve kıyaslamaları yapılmıştır. Yaş gruplarına
göre yapılan değerlendirmelerde hangi yaş gruplarında
kanserin daha fazla görüldüğü tespit edilmiştir. Yine
cinsiyet ve yaş gruplarına göre kanser ölüm oranları
çıkarılmış, en fazla ölüme neden olan kanser türleri her
iki cinsiyet ve farklı yaş grupları için tespit edilmiştir.
v
ABSTRACT
In this book, as a result of the genetic structure
changes occurring in the cells which is characterized by
uncontrolled cell proliferation of cancer disease’s
incidence, prevalence and mortality rates in Turkey
were examined from different angles. The most
common cancer in the country, determined separately
by gender and comparisons were made. In which age
group in the assessment of cancer by age group were
significantly more visible. Again, according to sex and
age group increased cancer mortality rates have been
determined for most cancers causing death in both
sexes and different age groups.
vi
GİRİŞ
Yirminci
yüzyıl,
tüm
dünyada
bulaşıcı
hastalıklara karşı geliştirilmeye çalışılan yoğun sağlık
mücadelelerine sahne olmuştur. Yaşadığımız yüzyılda
ise doğuşta beklenen yaşam süresinin uzamasına bağlı
olarak, tüm dünyada ve buna paralel olarak Türkiye’de
kronik hastalıkların insanların karşılaştıkları en önemli
mortalite ve morbidite sebebi olması nedeniyle sağlık
alanında yeni yaklaşımlar geliştirilmesi ana gündem
konularından biri olmuştur.
Kronik hastalıklar, dünyada sadece geri kalmış
ülkelerin karşı karşıya oldukları bir sorun değildir.
Günümüz itibarıyla hem gelişmiş hem de gelişmekte
olan ülkelerde söz konusu hastalıklar hızla artmakta ve
bunun olağan bir sonucu olarak ülkelerin var olan
sağlık hizmetlerini zorlamakta ve sağlığa ayrılan
bütçenin büyük bölümü bu hastalıklarla mücadeleye
ayrılmaktadır. Kronik hastalıkların risk faktörleri ile
mücadele, ulusal politikalar ve uzun vadeli stratejiler
vii
geliştirilerek başarıya ulaşabilmektedir. Görülme sıklığı
hızla artan kronik hastalıklar, dünyada ölümlerin ve
sakatlıkların
en
önemli
sebepleri
arasında
yer
almaktadır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre 2012
yılında dünya çapında meydana gelen 56 milyon
ölümden 38 milyonu yani tüm ölümlerin yaklaşık
%68’i kardiyovasküler hastalıklar, kanserler, diyabet ve
kronik akciğer hastalıklarını içeren bulaşıcı olmayan
hastalıklardan kaynaklanmıştır. 1
Kanser, dünyada hemen her ülkede mortalite ve
morbidite oranları açısından başat sağlık sorunları
arasında yer almaktadır. 1900’lü yılların başında ölüme
neden olan hastalıklar sıralamasında 7 nci, 8 inci
sıralarda
yer
alırken
günümüzde
birçok
ülkede
kardiyovasküler hastalıklardan sonra ikinci sırada
gelmektedir. 2 Örneğin Türkiye’de 2015 yılında toplam
1
http://www.who.int/gho/ncd/mortality_morbidity/en/ erişim
tarihi: 09/06/2016
2
Haydaroğlu, Ayfer ve diğerleri, “Ege Üniversitesi’nde Kanser
Kayıt Analizleri”, Türk Onkoloji Dergisi, S.22, s.23, 2007.
viii
392.429 kişi vefat etmiş olup, bunun 78.661’i kanser
nedeniyle olmuştur. Bu da günde ortalama 216 kişinin
kanser nedeniyle yaşamını yitirdiğini göstermektedir. 3
Akciğer, meme ve kolorektum kanseri tüm dünyada en
sık görülen kanserler arasında yer almakta olup, kanser
tiplerinin dağılımı gelişmişlik düzeylerine bağlı olarak
ülkeden ülkeye farklılık göstermekte, aynı ülke içinde
de
farklı
şehirlerde
kanser
tiplerinin
dağılımı
değişebilmektedir. Yaşlı nüfus oranının artması ve
gelişen teknoloji ile çevresel karsinojenlerle temasın
artışına da bağlı olarak kanser sayısının progresif olarak
artmaya devam edeceği tahmin edilmektedir. 4
2012’de dünya nüfusu tahmini 7,1 milyar olup
bunun 2030’da 8,3 milyara yükselmesi beklenmektedir.
Bu dönemde yüksek gelir grubundaki ülkelerin
nüfusları % 4 artarken düşük ve orta gelir grubundaki
3
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=21526
erişim tarihi: 09/06/2016
4
Haydaroğlu, Ayfer ve diğerleri, “Ege Üniversitesi’nde Kanser
Kayıt Analizleri”, Türk Onkoloji Dergisi, S.22, s.23, 2007.
ix
ülkelerde bu artışın yaklaşık % 30 olarak gerçekleşmesi
beklenmektedir. Ayrıca düşük ve orta gelir grubundaki
ülkelerde 65 yaş ve üzerindeki nüfus oranının da % 5
ila % 10 arasında artış göstermesi beklenmektedir.
Kanser oranlarıyla yaş arasındaki güçlü bir bağıntı
olduğu göz önünde bulundurulduğunda 2030 yılında en
çok düşük ve orta gelir grubundaki ülkelere etki edecek
artan bir kanser yükünden söz edilebilir. 5
Tüm bu sayılanlar nedeniyle dünyada olduğu
gibi Türkiye’de de sağlık sorunlarının başında gelen
kanser hastalığından insanları korumak için hastalığın
nedenlerinin tespit edilmesinin ve bu doğrultuda kanser
hastalığına karşı alınacak tedbirlerin belirlenmesinin
ülke geleceği için büyük önemi bulunmaktadır. Ayrıca
hastalığının
mevcut
durumunun
tespiti,
geleceğe
yönelik planlamalar yapılması açısından önem arz
etmekte
5
olup,
geliştirilecek
etkin
önleme
Boyle, Peter ve Levin, Bernard (ed.) (2008). “Dünya Kanser
Raporu 2008”, Lyon: International Agency for Research on Cancer.
x
mekanizmalarıyla toplumda kanser görülme riskinin
azaltılabileceği öngörülmektedir. 6
6
Türkiye Büyük Millet Meclisi, “Kanser Hastalığı Konusunun
Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla
Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu Raporu” Esas No: 10/348, 551,
666, 667, 668.
xi
BİRİNCİ BÖLÜM
1. KANSER HAKKINDA GENEL BİLGİLER
1.1.
Kanserin Tanımı
Kanser,
hücrelerin
genetik
yapısındaki
değişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve
kontrolsüz hücre çoğalmasıyla karakterize olmuş bir
hastalık grubudur. 7 Bu çoğalma sırasında kanser
hücresinde, normal hücrelere göre yapısal farklılıklar
ortaya çıkabileceği gibi hücrenin işlevleri açısından da
farklılıklar
ortaya
çıkmaktadır.
Bazen
hücreler
normalde yaptıkları işlevlerini yapamazken, bazen de
normalde olmayan bazı yeni işlevleri de yapmaya
başlayabilmektedirler. Anormal şekilde çoğalmaya
başlayan bu hücreler bulundukları yerdeki doku ve
organları işgal etmekte ve hatta daha uzaktaki organları
işgal edip, işgal ettiği bu bölümlerin görevlerini yerine
7
World Cancer Research Fund / American Institute for Cancer
Research. Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of
Cancer: a Global Perspective. Washington DC, 2007.
1
getirmelerini engelleyebilmektedir. 8 İnsan vücudunda
altmıştan fazla organda gelişebilen kanserin yüzden
fazla türü bulunmaktadır. 9,10
Tüm kanserler büyüme ve kopyalama süreçleri
bozulan tek bir hücreden başlamaktadır. Kanserlerin
%5-10'u kanserle ilişkili genlerin kalıtımına bağlı
olarak ortaya çıkarken geriye kalan %90-95'i ise
zamanla hücrelerin genetik materyalindeki değişiklikler
ve hasarların birikimiyle ilişkilendirilmektedir. Bu
hasarın nedenleri hem hücresel hem de çevresel
kaynaklı olabilmektedir. Her kanser türü farklı farklı
özelliklere sahip olmakla birlikte, değişmeyen tek
özellik
hücre
çoğalması
ve
ölümünün
kontrol
edilememesidir. 11
Kutluk, Tezer, Kars, Ayşe. “Kanser Konusunda Genel
8
Bilgiler” 1992. s.14.
9
www.cancerresarchuk.org, erişim tarihi: 20/09/2014
10
www.cancer.gov, erişim tarihi: 20/09/2014
11
World Cancer Research Fund / American Institute for Cancer
Research. Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of
Cancer: a Global Perspective. Washington DC, 2007.
2
Yaygın olarak tümör (neoplazi) ile kanser
kelimeleri eş anlamlı kullanılmakla birlikte esasen
bunlar eşanlamlı kelimeler değillerdir. Tümörler benign
(iyi huylu - selim) ya da malign (kötü huylu - habis)
oluşumlardır. İyi veya kötü huylu tümörlerin her ikisi
de anormal hücre büyümesi sonucu oluşmakla birlikte;
benign tümörler, sınırlı bir büyüme yapısında olup,
bulundukları bölgede büyüyerek genişlerler ve en
önemlisi
metastaz
yapmazlar.
Kanser
olarak
adlandırılan malign tümörler ise hızla çoğalıp, çevre
dokulara yayılma özelliği gösterirler ve uzak organlara
kan ve lenf yoluyla metastaz (yayılma) yaparlar. 12
Kanser insan vücudundaki tüm doku ve organlarda
gelişebilir.
12
Akhoroz, Ahmet. “2000-2010 Yıllarında Türkiye’deki
Kanser Hastalığının Kamu Harcamalarındaki Yeri ve Çeşitli Ülkelerle
Karşılaştırılması”, (Yüksek Lisans Tezi), Beykent Üniversitesi,
İstanbul, s. 4, 2012.
3
1.2. Kanserin Sınıflandırılması 13
Kanserler anatomik yerlerine, davranışlarına,
morfolojisine ve malignite tipine göre sınıflandırılabilir.
1.2.1. Davranışlarına Göre Kanserler
1.2.1.1. Malign Neoplaziler
Kötü
huylu,
habis
veya
kanser
olarak
nitelendirilirler. Yaşamı tehdit etmeleri, metastaz
yapmaları, invaziv olmaları, büyüyebilmeleri ve çevre
13
Bu başlık ağırlıklı olarak Şencan, İrfan ve diğerleri, “Teşhis
İlişkili Gruplar İleri Klinik Kodlama Standartları” kaynağına dayalı
olarak hazırlanmıştır.
4
dokulara zarar vermeleri en büyük özelliklerindendir.
Bu özellikleri nedeniyle en korkulan neoplazi grubunu
oluştururlar. Bu kanser türleri tedavi edilmezse ya da
herhangi bir nedenle tedaviye geç başlanırsa öldürücü
olabilmektedir.
1.2.1.2. Benign Neoplaziler
İyi huylu, selim kanserler olarak nitelendirilirler.
Genellikle
kavite
(boşluk)
oluşturarak,
metastaz
yapmazlar ve bir noktada büyürler. Lokalize edilirse ve
alınırsa yaşamı tehdit etmezler. Etraftaki dokuları tehdit
etmezler fakat büyümeleri diğer yapılar üzerinde
(örneğin beyinde) baskı oluşturursa ciddi problemlere
sebep olabilmektedir.
1.2.1.3. İnsitu Neoplaziler
Henüz
başlangıç
aşamasında
olan,
erken
dönemde ortaya çıktıkları yerde bulunan, malign
değişiklikleri
devam
eden
ve
normal
dokuların
çevresini tehdit etmeyen kanser tipidir.
5
1.2.1.4. Belirsiz Neoplaziler
Henüz neoplazinin davranışı malign olarak
tanımlanmamakla birlikte diğer insanların hastalık
geçmişleri incelendiğinde malign olarak geliştiği
bilinen durumlar için bu ifade kullanılmaktadır.
1.2.2. Anatomik Yerine Göre Sınıflandırma
Neoplazinin bulunduğu yeri ifade etmektedir.
(Beyin, akciğer, kolon, mide, pankreas vb.)
1.2.3. Malignite Tipine Göre Sınıflandırma
1.2.3.1. Primer Neoplazi
Kanserin
ilk
başladığı
yer
olarak
tanımlanmaktadır.
1.2.3.2. Sekonder (Metastatik) Neoplazi
Primer neoplazinin yayıldığı yerdir. Kanserli
hücrelerin bulundukları doku dışında doğrudan ya da
6
kan-lenf damarlarıyla başka bölgelere sıçramalarına
“metastaz” (yayılma) denilmektedir. 14
1.2.4. Morfolojisine Göre Sınıflandırma
Kanserler
primer
yerleşim
yerine
göre
sınıflandırılabilmekte ve yerleştikleri hücre türlerine
göre de gruplandırılabilmektedir. Bu gruplandırma ise
kanser hücrelerinin mikroskop ve bazı laboratuvar
testleri ile incelenmesine dayanmaktadır. Hücre tipini
bilmek doktorlara kanserin başlangıç yeri hakkında bir
ipucu verebilmektedir.
1.2.4.1. Karsinomlar
Karsinom vücut içindeki veya dışındaki organ
hücrelerinde başlayan bir kanserdir. Bu hücreler
epitelyal hücreler olarak adlandırılmaktadır. Kanser
hücrelerinin mikroskop altındaki görünümüne göre
farklı karsinom türleri vardır. En yaygın iki türü
Skuamöz hücreli karsinom ve adenokarsinomdur.
14
Şencan, İrfan ve diğerleri, “Teşhis İlişkili Gruplar İleri
Klinik Kodlama Standartları”, Ankara, Ağustos 2013, s. 53.
7
Skuamöz hücreli karsinom ya da yassı hücreli
karsinomlar birçok organdan köken alabilir. Bu
organlardan birkaçı; ağız, yemek borusu,
akciğer,
vajina, serviks ve bazı diğer organlardır.
Adenokarsinom bezsel dokularda ortaya çıkan
bir karsinom türüdür. Hücrelerin adenokarsinom olarak
sınıflandırılabilmesi
için
bir
gerekmemektedir.
Bazılarının
beze
ait
bez
olması
olarak
düşünülmediği bu yapılar vücudun birçok organında
bulunmaktadır. Örneğin, mide, ince barsak ve kolon
kanserlerinin
birçoğu
adenokarsinomdur.
Akciğer
kanserlerinin ise yaklaşık 10’da 4’ü adenokarsinomdur.
Adenokarsinomlar bunların haricinde birçok organda
gelişebilmektedir.
1.2.4.2. Diğer Kanser Türleri
Daha az yaygın olmakla birlikte kanser diğer
hücre türlerinde de gelişebilmektedir. En yaygın
olanlarına aşağıda kısaca değinilmiştir.
•
Lenfomalar
lenf
düğümleri
ve
çeşitli
8
organlarda
bulunan
bağışıklık
sistemi
hücrelerinde gelişmektedir.
• Melanomlar cildin sarımsı veya kahverengi
renk üreten hücrelerinde gelişmektedir.
• Sarkomlar genellikle tendon, bağ, kas, yağ,
kemik, kıkırdak ve ilgili dokularda mevcut olan
bağ dokusu hücrelerinde gelişmektedir.
• Germ hücreli tümörler, erkeklerde testislerde,
kadınlarda ise yumurtalıklarda ya da fetusta bu
organların
geliştiği
vücut
bölgesinde
gelişmektedir. 15,16
1.3. Kanserin Nedenleri
Kanserde
en
çok
sorulan
ve
araştırılan
konulardan birisi de kanserin sebebi olmuştur. 17 İnsan
vücudunda kanser hastalığının oluşumunun nedenleri
tam olarak bilinmemekle beraber kanser oluşumuna
15
www.cancer.org, erişim tarihi: 20/09/2014
16
http://tr.wikipedia.org, erişim tarihi: 20/09/2014
17
Kutluk, Tezer, Kars, Ayşe. “Kanser Konusunda Genel
Bilgiler” 1992. s.17.
9
sebep
olabilecek
etkenleri
değiştirilebilir
ve
değiştirilemeyen etkenler olarak iki gruba ayırabiliriz.
Değiştirilemeyen etkenler yaş, cinsiyet ve aile öyküsü
iken değiştirilebilir etkenler çevresel faktörlerdir 18.
Bunlar:
• Genetik yatkınlık,
• Sigara ve alkol kullanımı,
• Radyasyona maruz kalma,
• Bazı virüsler ve bakteriler,
• Kötü beslenme alışkanlığı,
• Gıdalardaki katkı maddeleri,
• Uzun süre güneş ışığına maruz kalma,
• Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma,
• Bazı kimyasal maddeler (katran, benzin,
boya maddeleri, asbest vb.),
• Hava kirliliği.
18
Akhoroz, Ahmet. “2000-2010 Yıllarında Türkiye’deki Kanser
Hastalığının Kamu Harcamalarındaki Yeri ve Çeşitli Ülkelerle
Karşılaştırılması”, (Yüksek Lisans Tezi), Beykent Üniversitesi,
İstanbul, 2012, s. 4
10
Download