Makale JEOTERMAL ENERJİDEN AQUAKÜLTÜR UYGULAMALARINDA YARARLANMAK Ahmet DAĞDAŞ* - Doç. Dr. Eecep ÖZTÜRK** Yıldız Teknik Üniversitesi Makiaa Mühendisliği Bölümü - İSTANBUL e-mail: (*) dagdas@yildiz.edu.tr - (**) orecep@yildiz.edu.tr ÖZET törlere göre dağılımı; %37'si mekan ısıtma uygu­ Jeotermal enerjiden pek çok alanda yararlan­ lamaları, %22'si banyo ve yüzme havuzu ısıtma­ mak mümkündür. Başlıca yararlanma alanları; sı, %14'ü ısı pompası uygulamaları, %12'si sera elektrik üretimi, bölgesel ve mekan ısıtma sistem­ ısıtması, %7'si aquakültür uygulamaları, %6'sı leri, soğutma uygulamaları, sera ısıtması, kuru endüstriyel amaçlı ısıl işlemler ve kalan kısmı ise buz üretimi, kurutma işlemleri, endüstriyel amaç­ tarım ürünlerinin kurutulması, kar eritme, Mim­ lı proses ısı elde edilmesi ve aquakültür uygula­ lendirme uygulamaları ve diğer kullanımlardır malarıdır. Aquakültür; tatlı su ve ya denizde yaşa­ (Lund ve Freeston, 2000). Görüldüğü gibi jeoter­ yan canlıların üretimlerini hızlandırmak ve bu mal enerjinin doğrudan kullanımı ile ilgili önem­ canhlarm kontrollü bir ortamda yetiştirilmesini li alanlardan birisi de aquakültür uygulamalarıdır. sağlamak ile ilgili uygulamaları kapsar. Bu uygulama ile deniz ve göllerde yaşayan bir Bu çalışmada, jeotermal enerjiden yararlanıla­ çok balık ve diğer su canlıları daha hızlı ve eko­ rak yapılan aquakültür uygulamaları hakkında ge­ nomik yetiştirilebilmektedir. Ülkemizde aquakül­ nel ve teknik bilgiler verilmiş olup, örnek bir ha­ tür uygulamalarında kullanılabilecek çok sayıda vuz ele alınarak temel ısı kayıpları hesaplanmış jeotermal kaynak bulunmaktadır. Diğer taraftan, ve bu kaybı jeotermal enerjiyle karşılamak için ülkemizin endüstriyel anlamdaki su ürünleri üre­ gereken jeoakışkan debisi hesaplanmıştır. ticiliği faaliyetleri çok yetersizdir. Bu alanda, Anahtar kelimeler:. aquakültür, jeotermal, özellikle yurtdışı taleplerini karşılayabilecek, çok balık üretimi önemli bir potansiyelimiz vardır. AB ülkelerine ülkemizden hayvansal gıda olarak sadece balık 1. GİRİŞ ihraç edilebilmektedir. 2002 yılı verilerine göre 1999 yılı sonuna kadar toplam 55 ülkeden top­ yaklaşık 42 milyon dolarlık ihracat yapılmıştır. lanan verilere göre jeotermal kaynaklı kurulu ter­ Ülkemizin su ürünleri üretimi 594 bin tondur ve mal güç 16 209 MWt, yararlanılan toplam jeoa­ bu üretimin 67 bin tonu kültür balıkçılığı ile ya­ kışkan debisi 64 pılmaktadır. Halen 416 kg/s ve kullanı­ ülkemizde 1450 Haç. Dr. Sscsp ÖZTÜHK lan toplam enerji adet balık çiftliği 1979 yılında İDMMA, Makine Mühendisliği Bölgümürıde Lisans, ise 162 009 TJ/yıl Î990'da Yıldız Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Makimi Mühen­ vardır. Ülkemizin disliği Bölümü Enerji dalından Doktora ve 1998 yılında Yıldız Teknik olmaktadır. Jeoter­ su ürünleri ihracatı Üniversitesi, Makina Fakültesi, Makina Mühendisliği Bölümü, Hidromal enerjinin kulla­ mekattifc ve Hidrolik Makînalar Anabüim dalında Doçent Doktor unva­ 90 milyon $ civa­ nını almıştır. Halen aynı Anabilim Dalında görev yapmaktadır. nılan kısmının sek­ rındadır. Bu ihracaTESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 • 25 tın %60'ı kültür balıkçılığından yapılmaktadır niz suyundan yararlanarak üretmek mümkün ola­ bilmektedir (Georgsson ve Fridleifsson, 1996). (Aqua Culture, 2003). Aquakultur uygulamalarında yaygm olarak üretilen su canlıları; sazan, levrek, kefal, somon, 2. AQUAKÜLTÜR BALIKÇILIĞINDA SU KALİTESİ karides, İstakoz, yengeç, midye, kurbağa, kedi ba­ Aquakültür uygulamalarında kullanılan jeoter­ lığı, yılan balığı, tilapiadır. Jeotermal enerjili aquakültür uygulamalarında, normal aquakültür uy­ mal akışkanlar, elektrik üretimi için kullanılan gulamalarına göre, az bir sürede daha çok balık akışkanlardan oldukça farklıdır. Tablo 1, ABDüretilebileceği görülmüştür (Rafferty,1995). Nor­ Imperial Valley'deki elektrik üretimi ve aquakülmal uygulamalarda, balık üretim havuzlan güne­ türde kullamlan jeotermal akışkanlarm arasındaki şin ısısından yararlanılarak ısıtılmaktadır. Bu du­ farkları özetlemektedir (Raffert, 1999). rumda havuz suyu sıcaklıkları yıl boyunca ve gün içinde dalgalanmalar göstermektedir. Oysa jeoter­ Tablo 1: ABD-Imperial Valley'deki elektrik üretim akışkanı 3e aquakültür akışkanı arasındaki farklar mal enerjiden yararlanılan sistemlerde havuz sı­ caklığını yıl boyunca sabit tutmak mümkündür. Elektrik Üretim Aquakültür Akışkanı Akışkanı Yapılan araştırmalar, balık üretim havuzlarının Derinlik (m) 690 75 güneş ısısıyla ısıtıldığı havuzlarda, su sıcaklığının 265 Sıcaklık (°C) 63 optimum sıcaklık seviyesinin altına düşmesi du­ pH 7,8 6,1 rumunda, balıkların metabolizmasının etkilendi­ Na (ppm) 47 300 980 ğini ve yemek yeme yeteneklerini büyük ölçüde K (ppm) 7 960 46 kaybettiklerini ortaya koymaktadır (RafCa (ppm) 23 600 132 ferty,1995). Bu durum, balıkların büyüme ve ge­ Mg (ppm) 110 33 lişmesini azaltmaktadır. Oysa jeotermal enerjili 435 Si0 2 (ppm) 65 uygulamalarda havuz sıcaklığı daima sabit tutula­ rak, üretim ve zaman kaybı ortadan kaldırılabilir. Aquakultur uygulamaları için gereken su kali­ Öte yandan, klasik aquakültür uygulamaları yu­ muşak iklimli bölgelerde yapılmaktadır. Jeoter­ tesini etkileyen faktörler; sıcaklık, çözünmüş ok­ mal enerjiden yararlanılan aquakültür uygulama­ sijen, azotlu atıklar, pH, alkalinite, sertlik, kar­ ları için böyle bir kısıt söz konusu olmayacaktır. bondioksit, salinité (Tuzluluk), klor, hidrojen sülBugün çöl iklimine sahip bölgelerde bile jeoter­ fit olarak sıralanabilir. Bu faktörler yetiştirilecek mal aquakültür, başarıyla uygulanabilmektedir balık türlerinin gelişmesini etkilerler. Bu faktörlerin düzenli olarak ölçülmesi ve yö­ (Rafferty K., 1999). Çünkü bu tip uygulamalarda, netilmesi, canlıların hayatta kalması ve sağlıklı yerel iklim şartlarından etkilenmeden, havuz sı­ büyümesi için, çok önemlidir. Aşağıda, su kalite­ caklığını yıl boyunca sabit tutmak mümkündür. Aquakültür için gerekli jeotermal kaynak sı­ sini etkileyen faktörlerin etkileri ve sınır değerle­ caklığı 0 °C ile 50 °C arasında değişmektedir. Bu­ ri kısaca açıklanacaktır (Boyd ve Rafferty). na rağmen yüksek sıcaklığa sahip jeotermal sular Sıcaklık üzerine kurulacak kademeli yararlanma teknikle­ Aquakültür uygulamalarındaki tüm biyolojik rinin son halkasını aquakültür balıkçılığı oluştura­ ve kimyasal prosesler üzerinde, sıcaklığın önemli bilir. Günümüzde bu şekilde kurulu çok sayıda aquakültür uygulaması mevcuttur (Johnson, 1978) bir etkisi vardır. Her canlının, en iyi büyüme gös­ (Johnson ve Smith, 1981) (Bujakowski, 2000). tereceği, optimum su sıcaklığı değeri vardır. Sı­ Çeşitli deniz balıklarını da jeotermal enerji ve de­ caklık, optimum değerin altına düşer ve ya üstüne 26 • TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 çıkarsa, büyüme hızı azalır ve hatta ölümler baş­ layabilir. Çözünmüş Oksijen Çözünmüş oksijen seviyesinin en düşük gü­ venli miktarı, sıcaklığa ve canlı türüne bağlıdır. 24 saatlik bir periyotta, havuzdaki çözünmüş ok­ sijen seviyesi keskin bir şekilde değişim göstere­ bilir. En düşük çözünmüş oksijen seviyesi genel­ likle gün doğumundan önce olurken, en yüksek seviye akşam üzerine doğru olur. Ilık su balıkları, düşük çözünmüş oksijen seviyelerine, soğuk su balıklarından daha dayanıklıdır. Oksijen seviyesi ılık su balıkları için 3 ppm' in, soğuk su balıkları için de 5 ppm'in üzerinde olmalıdır. Azotlu Atıklar Balıkların çoğu amonyak salgılarlar. Sıcaklık ve pH, toplam amonyak-azot (TAN) oranında de­ ğişmeye sebep olur. Zehirli, iyonize olmayan formdaki TAN miktarı, pH ve sıcaklığın artma­ sıyla artış gösterir. Amonyak, bakteriler tarafın­ dan ortadan kaldırılır. Bakteriler amonyağı önce "nitrit"e, sonra da "nitrat"a dönüştürürler. Yüksek seviyedeki nitrit, balıklar için tehlikeli hastalıkla­ ra sebep olur. Nitrit konsantrasyonu 0,05 ppm'in üzerinde olduğunda büyüme azalabilir ve balıklar olumsuz etkilenir. Su ürünleri, birkaç yüz ppm'lik nitrat konsantrasyonuna dayanabilmektedirler. pH Değeri Balıklar, en iyi büyümeyi, suyun pH seviyesi 6 ile 9 arasında olduğu zaman gösterirler. 4,5'un al­ tında ve 10'un üzerindeki pH seviyelerinde ise ölümler meydana gelebilir. pH'ın en düşük sevi­ yeleri genellikle çözünmüş oksijenin en düşük se­ viyeleri ile bağlantılıdır. Yüksek pH, genellikle yüksek seviyede çözünmüş oksijene denk gelir. AlkaSinite Alkalinite, sudaki çözünmüş karbonat ve bi­ karbonat iyonlarının bir ölçüsüdür. Alkalinitenin uygun aralığı 20 ppm ile 300 ppm arasıdır. Sertlik Alkalinite, karbonat ve bikarbonat gibi negatif iyonların bir ölçüsü iken, sertlik de kalsiyum ve magnezyum gibi pozitif iyonların bir ölçüsüdür. Bazı türler için, suyun sertliği çok önemli olabilir. Sertlik 50 ppm'in üzerinde olmalıdır. Karbondioksit Karbondioksit problemleri genellikle, yer altı suyu kullanıldığında, çok miktarda balığın nakli­ yesi sırasında ve tekrar sirkülasyon olan sistemler kullanıldığında meydana gelebilir. Karbondioksit seviyesini kabul edilebilir ölçülerde tutabilmek için, havalandırma ve oksijen açısından zengin­ leştirme gibi işlemler yapılabilir. Salinité Salinité, sudaki tüm iyonların toplam konsant­ rasyonudur. Salinité, iyonize olmayan amonyağm konsantrasyonunu etkiler. Planlama safhası bo­ yunca, suyun salinitesinin, yetiştirilecek türler için uygun olup olmadığını belirlemek için, sü­ rekli olarak kontrol edilmesi gerekir. Klor Şehir suyu genellikle 1 ppm'lik klor ile arz edilir. Sistemde eğer şehir suyu kullanılıyorsa, klor artışı ortadan kaldırılmalıdır. 0,02 ppm kadar yükseklikteki klor bile balıklar için stres kaynağı­ dır. Hidrojen Suffit Havuz suyunun oksijeni azalan dip kısmı ka­ rıştırıldığında hidrojen sülfit salınabilir. Hidrojen sülfit, çürük yumurta kokusuna sahiptir ve balık­ lar için son derece zehirlidir. Hidrojen sülfit jeotermal sularda da bulunabilir. Tablo 2'de yukarıda bahsedilen faktörlerin ter­ cih edilen sınır değerleri gösterilmiştir. TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 • 27 Tablo 2: Aquakultur uygulamalarında sa kalitesi faktör­ lerinin uygun değer aralıkları (Boyd ve Rafferty) Su Kalitesi Faktörü Balık kültürü için kabul edilen sınır değerleri Sıcaklık Balık türüne bağlıdır Çözünmüş Oksijen >4-5 ppm (bir çok tür için) Toplam AmonyakAzot (İyonlze ve syonize olmayan) NH3<0,02 ppm Nitrit <1 ppm; yumuşak sularda 0,1 ppm pH 6-8 Alkalinite 50-300 ppm kalsiyum karbonat Sertlik >50 ppm, tercihen >100 ppm kalsiyum karbonat Karbondioksit >10 ppm Salinité Türe bağlıdır. Tipik olarak <0,5-l ppt (Temiz su balıkları için) Klor <0,02 ppm Hidrojen Sülfit Seviye belirsizdir. Tablo 3'de aquakültür uygulamaları için seçi­ len bazı türlerin sıcaklık gereksinimleri ve büyü­ me süreleri görülmektedir. Tablo 3: Aquakultur oygulamaları için seçilen bazı türle­ rin optimum ve kabul edilebilir sıcaklık değerle­ ri ile yetişme süreleri (Rafferty, 1995) Türler Alabalık Optimum sıcaklık (°C) Kabul edilebilir sıcaklık (°C) Satılabilir hale gelme süresi (Ay) 17 0-32 6-8 Sazan 20-32 4-38 - Tatlı su levreği (sarı) 22-28 0-30 10 Çizgili Levrek 16-19 ?-30 6-8 15 4-25 6-12 Somon (Pasifik) İstiridye 24-26 0-36 24 Istakoz 22-24 0-31 24 Pembe Karides 24-29 11-40 6-8 Tatlı su karidesi 28-31 24-32 6-12 Kedi Balığı 28-31 2-35 6 Yılan Balığı 23-30 0-36 12-24 Tilapia 22-30 8-41 12-24 28 • TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 3. AQUAKÜLTÜR UYGULAMALARINDA ISI PROSESLER Bu bölümde, aquakültür uygulamalarında kul­ lanılan bir balık havuzunun ısı kaybı hesaplarına ait bazı ampirik formüller verilerek bir örnek üze­ rinde bü kayıplar hesaplanacak ve bu ısıyı sağla­ mak için gereken jeotérmal akışkan debisi belirle­ necektir. Üzerinde örtü olmayan bir havuz ile at­ mosfer arasında, buharlaşma, konveksiyon, rad­ yasyon ve kondüksiyon ile ısı alışverişi olur (Raf­ ferty, 1995). Bu ısı kayıplarından her birisi, aşağıda ayrı ay­ rı olarak bahsedilen farklı parametrelerden etkile­ nirler. Konveksiyon ve buharlaşmayla olan ger­ çek ısı kayıpları, havuzun uzunluk ve genişliği ile rüzgara göre konumundan etkilenir. Son tasarım hesaplamaları için daha detaylı analizler yapılma­ lıdır. 3.1. Beharlaşma Kaybı Buharlaşma kaybı, genellikle bir havuzdaki toplam ısı kaybının en büyük kısmını oluşturur. Buharlaşma söz konusu olduğunda, ısı kaybından çok hacim kaybı akla gelir. Bununla birlikte suyu kaynatmak (ve buharlaştırmak) için ısı gerekmek­ tedir, î kg suyu buharlaştırmak için gereken ısı miktarı sıcaklık ve basınçla değişir. Havuz yüzeyinden buharlaşan su havuzdaki sudan sıvı ve buharlaşma ısınım çekecektir. At­ mosferik şartlarda buharlaşma için gerekli ısı yaklaşık olarak 2258 kJ/kg alınabilir. Sıvı ısısı ise havuz sıcaklığına bağlı olarak Buharlaşma hızı, hava hızının ve havuz suyu ile havadaki su buharı arasındaki basınç farkının (buhar basınç farkı) bir fonksiyonudur. Havuz sı­ caklığı arttığında ve ya havanın bağıl nemi azal­ dığında, buharlaşma hızı artar (Boyd ve Rafferty). Buharlaşma miktarını veren denklem aşağıdaki gibidir: Wb = (0,065 + 0,016. v).(P w -PJ.A (D Burada; Wb : Buharlaşma miktarı (kg/h) v : Hava hızı (km/h) Pw : Havuz suyu sıcaklığındaki doymuş buhar basıncı (kPa) Pa : Havanın çiğ noktası buhar basıncı (kPa) A : Havuz yüzey alanı (m2) Aşağıda v, Pw ve Pa için yaygın olarak kullanı­ lan bazı değerler verilmiştir. 3.2. Konveksiyon Kaybı Havuz yüzeyinden olan ısı kaybının ikinci ana mekanizması konveksiyondur. Bu ısı kaybı, so­ ğuk havanın havuz suyu yüzeyi üzerinden geçme­ siyle meydana gelen kayıptır. Konveksiyon kay­ bının büyüklüğünü etkileyen en önemli faktörler; rüzgarın hızı ve havuz yüzeyi ile hava arasındaki sıcaklık farkıdır. Konveksiyon kaybı aşağıdaki denklem ile ifade edilebilir: qcv = 0 , 7 0 2 . v . A . ( T w - T a ) v için 16 km/h hızındaki rüzgar 24 km/h hızındaki rüzgar P w için P a İÇİ" (3) 8 km/h hızındaki rüzgar 15 c C'deki su için P w = 1,765 kPa 21 °C'deki su için P w = 2,5 kPa 27 °C'deki su için P w = 3,495 kPa 32 °C'deki su için P w = 4,812 kPa • Dış mekanlarda -1 °C tasarım kuru termometre hava sıcaklığı için P a =0,51kPa - İç mekanlarda, 24 °C sıcaklık ve %50 bağıl nemdeki tasarımlar için P.,= 1,454 kPa Havuzda buharlaşma ile olan ısı kaybı aşağı­ daki bağıntı ile hesaplanabilir; (2) burada q, havuzdaki suyun buharlaşması için ge­ rekli ısı olup kJ/kg alınacaktır. Su yüzeyi üzerindeki rüzgar hızı, havuzun bu­ harlaşma ve konvektif ısı kayıpları üzerinde çok önemli bir etkiye sahiptir. Havuzun tasarım ısı ka­ yıpları hesaplanacağında, gerçekçi olmayan yük­ sek rüzgar hızlarını kullanmaya gerek yoktur. Ge­ nellikle, en soğuk dış hava sıcaklıkları, yüksek rüzgar hızlarına eşlik etmezler. Bu tip hesaplama­ larda ortalama rüzgar hızlarım kullanmak daha uygundur (Rafferty, 1995). Burada; : Konveksiyonla olan ısı kaybı (W) v : Hava hızı (km/h) A : Havuz alanı (m2) T w : Su sıcaklığı (°C) : Hava sıcaklığı (°C) Havuzun şekli ve hakim olan rüzgarın yönü konvektif ısı kayıplarını etkiler. Burada kullanılan metod, 30 m'ye kadar olan havuz boyutlarına ka­ dar uygundur. Çok büyük havuzlar için konvektif ısı kayıpları burada hesaplanan değerden %25 ka­ dar daha az alınabilir (Rafferty, 1995). Buharlaşma ve konvektif kayıplar, kullanılan havalandırma sisteminin tipinden de etkilenebilir. Püskürtme ve ya dalgalanma etkilerini kapsayan bazı sistemler ısı kaybını artırabilir. Havalandır­ madan dolayı oluşan ısı kaybı ayrıca hesaplanma­ lıdır. 3.3. Raiyasyoa Kaybı Toplam ısı kaybının en büyük üçüncü kısmı olan radyasyon ısı kaybı, temelde, havuz yüzeyi sıcaklığı ile çevre havası sıcaklığı arasındaki sı­ caklık farkına bağlıdır. Bu prosesi açıklayan denklem şöyledir, (4) Burada; qrd: Radyasyon ısı kaybı (W) TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 • 29 Öncelikle buharlaşma miktarını bulalım; Wb+(0,065+0,016.8).(3,495 - 0,51).45 [kg/h] T w : Havuz suyu sıcaklığı (°C) T a : Havuz sıcaklığı (°C) A: Havuz yüzeyi alanı (m2) Wb =25,92 kg/h bulunur. 3.4» Kondüksiyon Kaybı Isı kayıplarının sonuncu tipi kondüksiyonla olan ısı kaybıdır. Bu kayıp, havuz cidarlarından dolayı oluşan kayıptır. Diğer kayıp mekanizmala­ rıyla kıyaslandığında kondüksiyon kaybı en kü­ çük olan kayıptır ve bu nedenle bir çok hesapla­ mada ihmal edilir. 1-1,5 m derinlikteki bir havuz için aşağıdaki bağıntı geçerlidir. qcd=3,46.[L+W+(0,0328.L.W)].[Tw-(Ta+8,33)] qcd L W Tw Ta (5) Burada; : Kondüksiyon ısı kaybı (W) : Havuz uzunluğu (m) : Havuz genişliği (m) : Tasarım su sıcaklığı (°C) : Tasarım dış hava sıcaklığı (°C) Bu bağıntıda, havuzun yalıtılmış konstrüksiyonda olduğu kabul edilir yani havuz cidarların­ dan ya da tabanından su sızıntısı olmadığı varsa­ yılır. Yukarıda belirtilen bağıntılarla bulunan ısı ka­ yıpları, pik veya maksimum ısı kayıplarıdır. Be­ lirli bir zamanda ve tasarım hesabının dışındaki uygulamalarda, ısı kaybı bu değerden daha az olur. Yıllık ısı ihtiyacı, pik ısı ihtiyacının 8760 h/yıl ile çarpımıyla hesaplanamaz. Çünkü bu he­ sap için, havadaki sıcaklık, rüzgar, nem değişim­ lerinin ve güneşten kazanılan ısının da dikkate alınması gerekir. Yıllık ısı ihtiyacının hesaplan­ ması bu çalışmanın konusu değildir. Aquakultur ısı hesaplarına ait bir uygulama 45 m2 (3 m x 15 m) yüzey alanındaki bir ha­ vuz ele alalım. Bu havuz -4 °C tasarım sıcaklığı­ na sahip bir açık alanda olsun. Rüzgar hızı 8 km/h ve havuz suyu sıcaklığı 27 °C ise havuzun toplam ısı kaybım hesaplayalım. 30 • TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 Havuzun buharlaşma ile ısı kaybı Denklem (2)'den aşağıdaki gibi hesaplanır; Bu değer ısı kaybının pik ya da tasarım değe­ ridir. Verilen örnekte hesaplamanın, tasarım şart­ larına göre (en kötü şartlar) yapıldığı not edilme­ lidir. Daha yüksek dış hava sıcaklıklarında ve farklı bağıl nemlerde bu değer azalacaktır. Önce­ den bahsedildiği gibi, buharlaşma miktarı, havuz suyu ve havadaki su buharı arasındaki buhar ba­ sıncı farkından etkilenir. Su sıcaklığı azaldığında buhar basınç farkı ve bundan dolayı da buharlaş­ ma hızı azalır. Havuzun konveksiyon ısı kaybı Denklem (3) kullanılarak hesaplanır; q cv = 0,702.8.45.(27-(-4)) q cv = 7834 W Havuzun radyasyon ile oluşan ısı kaybını Denklem (4) ile hesaplarsak, 5 4 4 qrd=0,174.10- .0,0308.[(273+27) -(273+(-4)) ] .45 qrd = 6907 W Havuzun kondüksiyon ile olan ısı kaybını da Denklem (5) ile hesaplayalım; qcd=3,46.[15+3+(0,0328.15.3)].[27-(-4+8,33)] q c d =1528W Tablo 4, 45 m 2 'lik havuz için yapılan hesapla­ maların sonuçlarım özetlemektedir. Tablo 4: Örnek ısı kayıplarının özeti Isı kayıpları Kayıp (W) Oran (%) Buharlaşma 18 435 53,12 Konveksiyon 7 834 22,57 Radyasyon 6 907 19,90 1 528 4,41 34 704 100 Kondiiksiyon Toplam Böylece örnek olarak incelediğimiz aquakültür havuzumuzun toplam ısı kaybı 34 704 W ola­ rak bulunur. Tablo 4'ten de görüldüğü gibi en yüksek kayıp oranı %53,12 ile buharlaşma kay­ bından dolayı olmaktadır. En az kayıp ise % 4,41 ile kondüksiyon kaybında olmaktadır. 4. ISI İHTİYACININ AZALTILMASI 4.1. Havuz yüzeyi örtüsü Havuz yüzeyinden kaybolan ısı, rüzgar hızı ve havuz ile çevre arasındaki sıcaklık farkından ol­ dukça etkilenir. Bu değerlerden herhangi birini azaltmak için kullanılan bir yöntem, ısı ihtiyacını önemli ölçüde azaltacaktır. Bu sonuç büyük ölçüde, yüzebilen tip örtünün kullanılmasıyla buharlaşma kaybının ortadan kalkmasının bir sonucudur. Fakat üzülerek belirt­ meliyiz ki bu tip bir örtü, genellikle ticari aquakültür uygulamaları için pratik değildir. 4.2. Havuz ihatası: Havuz ihatası, ısı kaybını azaltmak için kulla­ nılabilecek daha pahalı bir sistemdir. İhata tara­ fından sağlanan avantajlar büyük ölçüde kullanı­ lan konstrüksiyon tekniklerine bağlıdır (ihata malzemesi, basınç veya vantilasyon etkisinin yokluğu). Havuza ihata yapmak için kullanılan konstrük­ siyon metodları ve malzemeler çok çeşitlidir. İha­ tanın temel avantajları şunlardır; a) Hava hızının azalması b) Havuz ile çevresel hava arasındaki sıcaklık far­ kının azalması c) Havuz suyu ile hava arasındaki buhar basıncı farkının azalması (bağıl nemin artırılması) Bu etkiler; buharlaşma, konveksiyon ve rad­ yasyonla ilgili olan ısı kayıplarım azaltır. 4.3. Termal Kütle Bir havuzun pik ısı ihtiyacını ya da havuz ısıt­ masını azaltmak için son metod, suyun kendisi ta­ rafından sağlanan büyük termal kütlenin kullanıl­ masında yatar. Su mükemmel bir ısı depolama or­ tamıdır. Örneğin 1,5 m derinliğinde ve 45 m2 alanıpdaki bir havuzu ele alalım. Havuzun toplam hacmi 67,5 m3 olacaktır. Bu hacimdeki suyun kütlesi (m); m = V.d m = 67,5 m 3 . 1000 kg/m3 m = 67500 kg Havuzdaki suyun özgül ısısı c su =1,163.10-3 kWh/kg °C'dir. 1 kg su 1 °C soğutulduğunda 1,163.10-3 kWh ısı verdiğinden, 67500 kg su içeren örnek havuzu­ muz 1 °C soğuduğunda 78,5 kWh ısı verir ki bu ısının karşılanması gerekir. Bu depolanan ısı ka­ pasitesi ısıtma sistemindeki pik ısıtma ihtiyacını azaltmak için kullanılabilir. Orijinal örnekte he­ saplanan 34704 W'hk pik ısı ihtiyacını kullana­ rak, termal depolamaya şöyle bir örnek verebili­ riz. Pik ısı ihtiyacının gece 8 saatlik bir periyod boyunca olduğu, kalan zamanda hava sıcaklığının artması ve güneşten gelen kazançlar sebebiyle ısı yükünün azaldığı kabul edilebilir. Sistemin, pik ihtiyacının sadece %80'ini karşıladığı düşünülür­ se, havuz sıcaklığı ne olur? Öncelikle, 8 saatlik periyot için gereken top­ lam ısı; 8 saat. 34704 W = 277632 Wh = 277,632 kWh olur. İkinci olarak, hesaplanan ismin %80'inin sis­ tem (havuzun termal kütlesi) tarafından sağlandı­ ğı kabul edilerek, sistemin vereceği ısı; TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 • 31 277,632 . 0,80 = 222,1056 kWh olur. Sonra havuzun soğumasıyla karşılanması ge­ reken farkı hesaplarız; Örnek havuzumuzun 40 °C sıcaklığındaki bir jeotermal kaynak tarafından ısıtılacağını varsaya­ lım. Buna göre; 277,632 - 222,1056 = 55, 5264 kWh Son olarak da, suyun istenilen sıcaklığı termal kütlesi sebebiyle karşılamasından dolayı havuz sıcaklığındaki düşüş; 55,5264 kWh = 67 500 kg .1,163.10-3 kWh/kg °C. = 0,7 °C olarak hesaplanır. Sonuç olarak, havuz 0,7 °C kadar soğuyacak­ tır. Jeotermal ısıtma sistemi havuz sıcaklığını nor­ mal değere getirirken, gün boyunca hava sıcaklı­ ğının artması ve güneşten gelen kazançlar sebe­ biyle ısı ihtiyacı azalacaktır. Havuzdaki bu tip sıcaklık dalgalanmaları bazı aquatik canlıların yaşamasını riske atabilir. Özel­ likle karidesler sıcaklık dalgalanmalarına karşı çok duyarlıdırlar (Johnson, 1978). Bu nedenle an­ cak jeotermal enerjiden faydalanarak bu canlıları verimli ve ekonomik üretmek mümkündür. DEBİ İHTİYACI: Belirli bir havuzun pik ısı ihtiyacını karşıla­ mak için gereken debi, kaynak sıcaklığı ile havuz suyu sıcaklığı arasındaki sıcaklık farkının bir fonksiyonudur. Debi ihtiyacının (m) belirlenme­ sinde aşağıdaki formül kullanılabilir; (6) Burada, m : Kaynağın debi ihtiyacı [kg/h] qtop : Havuzun hesaplanan toplam ısı kaybı [kW] Tr : Havuz sıcaklığı [°C] Tw : Kaynak sıcaklığı [°C] c su : 1,163.10-3 kWh/kg°C 32 • TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 m = 2295,4 kg/h (0,637 kg/s) Tekrar belirtmeliyiz ki bu değer pik ihtiyaç de­ ğeridir. Diğer zamanlarda gereken debi ihtiyacı 0,637 kg/s'den daha az olacaktır. Yukarıda bahsedilen metodlar, havuzlardaki ısı kayıpları konusuyla ilgilenenlerin konuya bir başlangıç yapmalarını sağlamak için sunulmuştur. Kullanılan denklemler, çok karmaşık ilişkilerin basitleştirilmiş şeklidir ve sadece ön hesaplamalar için kullanılmalıdır. Bunlara ilave olarak, değişik havalandırma sistemlerinden ve diğer aktivitelerden doğan kayıplar hesaba katılmamıştır. SONUÇ Ülkemizde jeotermal kültür balıkçılığı ekono­ mik açıdan oldukça önemli olabilecek bir potan­ siyele sahiptir. Ancak bu potansiyel, kültür balık­ çılığına ait teknik bilgi eksikliğinden dolayı değerlendirilememektedir. Ülkemizin şu andaki yıl­ lık kültür balıkçılığı üretimi 67 bin tondur. Bu ra­ kam, jeotermal enerjili kültür balıkçılığına ait ol­ mayıp, normal uygulamaları kapsamaktadır. Oysa ülkemizde jeotermal kaynaklı kültür balıkçılığın­ da kullanılabilecek irili ufaklı çok sayıda jeoter­ mal kaynak bulunmaktadır. Düşük sıcaklıklı je­ otermal kaynaklarımızı bu şekilde ekonomiye ka­ zandırarak dünya pazarında önemli bir yer elde etmemiz mümkün olabilecektir. Özellikle Doğu Anadolu Bölgesi gibi düşük sıcaklıklı jeotermal kaynaklara sahip ve kış mevsimi oldukça sert ge­ çen bölgelerde jeotermal kültür balıkçılığı, bölge ve Türkiye ekonomisine önemli bir katkı sağlaya­ bilir. Çalışmanın diğer bölümünde jeotermal aquakültür uygulamalarında kullanılabilecek bir ha- vuzun ısı kayıplarını bulmaya yönelik bağıntılar Geothermal Heat Recuperation Cascade System incelenmiş ve havuzdaki sıcaklığı sabit tutabile­ for Fish and Vegetable Breeding, The PAS MEERI cek jeoakışkan debisi belirlenmiştir. Belirtilen so­ Geothermal Laboratory, Poland" In: Proceedings nuçlar ampirik bağıntılardan elde edilmiştir ve ön World Geothermal Congress. Kyushu, Japan, pp.3 379-3 3 83. fizibilite çalışmaları için kullanılabilir. 6) Johnson, W. 1978. "Culture of Freshwater Prawns Using Geothermal Waste Water". GeoKAYNAKLAR: 1) Rqfferty, K.1995. "Aquaculture". In: Geot­ Heat Center publications. 7) Georgsson, L., Fridleifsson, G., 1996 "High hermal Energy, edited by Dickson, M., Fanelli, M. Technology in Geothermal Fish Farming at SilJohn Wiley& Sons, pp. 155-167. furstjarnan - Iceland". Orkustofnun National 2) Rqfferty, K., 1999. "Aquaculture in the Im­ perial Valley-A Geothermal success story". GHC Energy Authority Publication, Reykjavik, Iceland. Bulletin-March. 8) Lund, J., Freeston, D. 2000. "World-wide 3) Boyd, T., Rafferty, K. "Aquaculture Infor­ Direct Uses of Geothermal Energy 2000". In: mation Package". U.S. Department of Energy, Proceedings World Geothermal Congress. Kyus­ Idaho Operations Office. hu, Japan, pp.1-21. 4) Johnson, W. 1981. "Use of Geothermal 9) Aqua Culture. Haziran 2003. Sayı 3. Kültür Energy for Aquaculture Purposes, Phase III - Fi­ Balıkçüarı ve Su Ürünleri Yetiştiricileri Birlik nal Report". Geo-Heat Center. Derneği Dergisi. 5) Bujakowski, W. 2000. "The Pilot Project of Dergimizin 76. sayısında yayınlanan "Yüzme Havuzlarının Bakımı İşletilmesi" isimli makaledeki Çi­ zelge 2 hatalı basılmıştır. Çizelgenin doğrusu aşağıda belirtilmiştir. Siz okurlarımız ve makale yazarın­ dan özür dileriz. ÇİZELGE 2- Tek tabakalı Filtreler için Tanecik Grubu - Tabaka Yüksekliği - Filtrasyon Hızı Birim Açık Filtreler Kapalı Filtreler Tanecik Grubu mm 0.71'den 1.25'e kadar veya Tabaka Yüksekliği' m >0.9 Bırakılacak boşluk m Filtre HIZM m/h b) Deniz ve tuzu >2000 mg/l olan sular için Filtre materyal yüksekliğinin ' /o25'i + 0.2 m'den fazla vi vi a) Tatlı sular için >1.2 <30 <20 1 ) Mineralli sular için Filtre hızı ve Tabaka yüksekliği denenerek bulunur. Denemelerde bu çizelgedeki değerler başlangıç için referans alınır. TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Kasım-Aralık 2003 • 33