ġstanbul teknġk ünġversġtesġ fen bġlġmlerġ enstġtüsü yüksek
advertisement
ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKĠYE’DE YAPILAN ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN ĠNCELENMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Gül BaĢak CEBE Mimarlık Anabilim Dalı Proje ve Yapım Yönetimi Programı MAYIS 2015 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKĠYE’DE YAPILAN ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN ĠNCELENMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Gül BaĢak CEBE (502121403) Mimarlık Anabilim Dalı Proje ve Yapım Yönetimi Programı Tez DanıĢmanı:Doç. Dr. Elçin TaĢ MAYIS 2015 ĠTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü’nün 502121403 numaralı Yüksek Lisans Öğrencisi Gül BaĢak CEBE, ilgili yönetmeliklerin belirlediği gerekli tüm Ģartları yerine getirdikten sonra hazırladığı “TÜRKĠYE’DE YAPILAN ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN ĠNCELENMESĠ” baĢlıklı tezini aĢağıda imzaları olan jüri önünde baĢarı ile sunmuĢtur. Tez DanıĢmanı : Doç. Dr. Elçin TAġ Ġstanbul Teknik Üniversitesi .............................. Jüri Üyeleri : Doç. Dr. Hakan YAMAN Ġstanbul Teknik Üniversitesi ............................. Doç Dr. Pelin KARAÇAR Yeditepe Üniversitesi .............................. Teslim Tarihi : Savunma Tarihi : 04 Mayıs 2015 29 Mayıs 2015 iii iv Ablama, v vi ÖNSÖZ Bu tez calıĢmasında, devamlı beni destekleyen ve yol gösteren değerli tez danıĢmanım Sayın Doç. Dr. Elçin TaĢ’a teĢekkürü bir borç bilirim. Ayrıca yardımını ve desteğini asla eksik etmeyerek beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan ablam Sedef Cebe’ye, her zaman ilgi ve sevgisini üzerimde hissettiğim anneme ve babama, olanca gücüyle manevi desteğini bana gösteren babaanneme, her zaman yanımda olan arkadaĢım Ezgi Ersoy’a ve bilgi ve tecrübesiyle bana yol gösteren Prof. Dr. Nur Esin’e sonsuz teĢekkürlerimi sunarım. Mayıs 2015 Gül BaĢak Cebe Mimar vii viii ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖNSÖZ ...................................................................................................................... vii ĠÇĠNDEKĠLER ......................................................................................................... ix KISALTMALAR ...................................................................................................... xi ÇĠZELGE LĠSTESĠ ................................................................................................ xiii ġEKĠL LĠSTESĠ ....................................................................................................... xv ÖZET....................................................................................................................... xvii SUMMARY ............................................................................................................. xix 1. GĠRĠġ ...................................................................................................................... 1 1.1 Tezin Amacı ve Kapsamı ................................................................................... 2 1.2 Tezin Yöntemi .................................................................................................... 5 1.3 Literatür Özeti .................................................................................................... 6 2. ĠNġAAT PROJELERĠ YAPIM AġAMASINDA KARġILAġILAN MALĠYET VE SÜRE AġIMI ................................................................................... 7 2.1 Maliyet AĢımı ..................................................................................................... 7 2.2 Maliyet AĢımının Etkileri................................................................................... 8 2.3 Süre AĢımı .......................................................................................................... 9 2.4 Süre AĢımının Etkileri ...................................................................................... 10 2.5 Maliyet AĢımı ve Süre AĢımı ĠliĢkisi ............................................................... 11 2.6 ĠnĢaat Projelerinde Maliyet ve Süre AĢımı Konusunda Yapım AĢamasının Önemi ..................................................................................................................... 12 2.7 Bir ĠnĢaat Projesinde ĠĢveren, Proje Yönetimi ve Yüklenici Arasındaki BakıĢ Açısı Farklılığının Önemi....................................................................................... 13 2.8 Daha Önce YapılmıĢ ÇalıĢmaların Ġncelenmesi ............................................... 14 2.8.1 YurtdıĢında yapılan çalıĢmalar.................................................................. 14 2.8.2 Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalar ...................... 22 3. ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ ........................ 27 3.1 Literatürde Belirlenen Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörlerin Ġncelenmesi ............................................................................................................. 27 3.2 Maliyet ve Süre AĢımı Neden Olan Faktörler ve Gruplandıkları Ana BaĢlıklar ................................................................................................................................ 35 3.2.1 . Koordinasyon, iletiĢim ve planlama ile ilgili nedenler ........................... 36 3.2.2 . Maliyet ile ilgili dıĢ nedenler .................................................................. 37 3.2.3 . Uygulamaya yönelik nedenler ................................................................ 38 3.2.4 . SözleĢme-Ģartname kaynaklı nedenler .................................................... 39 3.2.5 . Tasarım ile ilgili nedenler ....................................................................... 40 3.2.6 . Firma ve çalıĢan yeterliliği ile ilgili nedenler ......................................... 41 3.2.7 . Malzeme-iĢgücü-ekipman ile ilgili nedenler ........................................... 42 3.2.8 . Diğer........................................................................................................ 42 ix 4. ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ ĠÇĠN ALAN ARAġTIRMASI YAPILMASI VE SONUÇLARI ................................................ 45 4.1 Alan AraĢtırmasının Amacı .............................................................................. 45 4.2 Alan AraĢtırmasının Kapsamı .......................................................................... 46 4.3 Alan AraĢtırmasının Yöntemi........................................................................... 46 4.4 Alan AraĢtırması Sonuçları .............................................................................. 49 4.4.1 Alan araĢtırması güvenilirlik analizi ......................................................... 49 4.4.2 Alan araĢtırması katılımcı bilgileri ............................................................ 50 4.4.3 Alan araĢtırması değerlendirme tekniği .................................................... 52 4.4.4 Alan araĢtırması sonuçları ......................................................................... 53 4.4.4.1 Alan araĢtırması sonuçlarının analizi ................................................. 53 4.4.4.2 Alan araĢtırması sonuçlarının değerlendirilmesi ................................ 64 5. SONUÇ VE ÖNERĠLER ..................................................................................... 69 KAYNAKLAR .......................................................................................................... 75 ÖZGEÇMĠġ .............................................................................................................. 79 x KISALTMALAR INTES GSMH ABD : Türkiye ĠnĢaat Sanayicileri ĠĢveren Sendikası : Gayrısafi Milli Hasıla : Amerika BirleĢik Devletleri xi xii ÇĠZELGE LĠSTESĠ Sayfa Çizelge 2.1: YurtdıĢında maliyet ve süre aĢımı konusunda yapılan çalıĢmalar.........15 Çizelge 2.2: Maliyet ve süre aĢımı konusunda Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalar.……………………………...……………………………23 Çizelge 3.1: Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile incelenen yurtdıĢında yapılmıĢ çalıĢmalar …..................................29 Çizelge 3.2: Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalar……….32 Çizelge 3.3: YurtdıĢında yapılan çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar ………………………...33 Çizelge 3.4: Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar………………………………………………………………...............34 Çizelge 4.1: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ve kodları..………….....48 Çizelge 4.2: Yüklenici, proje yönetimi ve iĢveren alan araĢtırmasının cronbach’s alpha metoduna göre analiz sonuçları ………………………………………..49 Çizelge 4.3: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etki katsayıları............55 Çizelge 4.4: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sıklık katsayıları..........56 Çizelge 4.5: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin önem katsayıları..........57 Çizelge 4.6: Yüklenici tarafından etki katsayısında en yüksek değeri alan faktörler....……...……………………….………………………..…...............58 Çizelge 4.7: Proje yönetimi tarafından etki katsayısında en yüksek değeri alan faktörler .……….……...…………………………………………..………….58 Çizelge 4.8: ĠĢveren tarafından etki katsayısında en yüksek değeri alan faktörler ....……..……………………………………...…………………………….….58 Çizelge 4.9: Yüklenici tarafından sıklık katsayısında en yüksek değeri alan faktörler ………..……………………………………………..…………………….…..59 Çizelge 4.10: Proje yönetimi tarafından sıklık katsayısında en yüksek değeri alan faktörler …………..…………………………………………………………..59 Çizelge 4.11: ĠĢveren tarafından sıklık katsayısında en yüksek değeri alan faktörler ………..……...……………………………………………..............................59 Çizelge 4.12: Yüklenici tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler ………....……………………………………………………………………...60 Çizelge 4.13: Proje yönetimi tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler.………..…………..............................................................................60 Çizelge 4.14: ĠĢveren tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler ………….……………………………..………………………………………60 Çizelge 4.15: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin tüm katılımcılar tarafından değerlendirilen önem katsayıları ..………………….……………..61 Çizelge 4.16: Tüm katılımcılar tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler ………....………………………..…………………………………..62 xiii Çizelge 4.17: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin gruplandıkları ana baĢlıklara göre etki, sıklık ve önem katsayıları..……………………………...63 xiv ġEKĠL LĠSTESĠ Sayfa ġekil 2.1 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların konulara göre dağılımı………………………………………………………… 18 ġekil 2.2 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların ülkelere göre dağılımı…………………………………………………………………... 19 ġekil 2.3 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların araĢtırma yöntemine göre dağılımı……………………………………………. 20 ġekil 2.4 : YurtdıĢında yapılan alan araĢtırmalarının katılımcı gruplara göre dağılımı………………………………………………………………………... 21 ġekil 2.5 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda Türkiye’de yapılan çalıĢmaların konulara göre dağılımı………………………………………………………... 24 ġekil 2.6 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda Türkiye’de yapılan çalıĢmaların araĢtırma yöntemine göre dağılımı……………………………………………. 24 ġekil 2.7 : Türkiye’de yapılan alan araĢtırmalarının katılımcı gruplara göre dağılımı………………………………………………………………………... 25 ġekil 4.1 : Alan araĢtırmasına katılanların projedeki rollerine göre dağılımı……… 50 ġekil 4.2 : Alan araĢtırmasına katılanların inĢaat sektöründeki tecrübelerine göre dağılımı………………………………………………………………………... 51 ġekil 4.3 : Alan araĢtırmasına katılanların mesleklere göre dağılımı……………….51 xv xvi TÜRKĠYE’DE YAPILAN ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN ĠNCELENMESĠ ÖZET ĠnĢaat sektörü; tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de, ülke ekonomisinde ve halkın istihdamında büyük pay sahibi olup, sektör büyümeye devam etmektedir. ĠnĢaat sektörünün organizasyonel yapısı, diğer sektörlerle iliĢkisi, yapım aĢaması ve süreçteki girdileri düĢünüldüğünde oldukça karmaĢık bir yapısı olduğu açıktır. Bu karmaĢık yapıyı çözümlemek ve kurgulamak için bir maliyet ve süre planlaması yapılması gerektiği açıktır. Bir inĢaat projesinin baĢarısı, projenin belirlenen maliyet, süre ve kalite sınırları içerisinde kalınarak tamamlanmasıyla sağlanır. ĠnĢaat sektöründe en sık yaĢanan en önemli problemlerden biri ise, maliyet ve süre aĢımıdır. GeliĢmekte olan ülkelerin çoğunluğunda olduğu gibi, Türkiye’de de bu probleme sıklıkla rastlanmaktadır. Sektörün ülke için önemi düĢünüldüğünde, sektördeki problemleri tespit etmek ve önlenmesine yönelik çözümler aramak oldukça kritik bir hale gelmektedir. Bu problemin önüne geçebilmek veya en aza indirgeyebilmek için problemin nedenlerinin belirlenmesi Ģarttır. Maliyet aĢımı, iĢveren firma ile iĢi yapmayı taahhüt eden firma (yüklenici) arasında sözleĢme ile anlaĢılmıĢ, iĢin yapılma maliyetinin üzerine çıkılmasıdır. Süre aĢımı ise, gerçekleĢen proje tamamlanma tarihinin, iĢveren firma ile iĢi yapmayı taahhüt eden firma arasında sözleĢme ile anlaĢılmıĢ olan proje teslim tarihini geçmesi durumudur. Bir inĢaat projesinde rol alan temel katılımcılar iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicidir. Söz konusu rol alanlar, süreç esnasındaki konumları ve birbirleri ile iliĢkileri sebebiyle, tezin de konusu olan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri, farklı açılardan algılama ve gözlemleme durumundadır. Bu durumda; bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ve bu faktörlerin sorumluları, iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciye göre farklılık göstermektedir. Hatta söz konusu katılımcılar, bazı durumlarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sorumlusunun birbirleri olduğunu düĢünmektedir. Sonuçta, süreçte rol alan katılımcıların, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri ve faktörlerin sorumlularını farklı algılaması ve problemin sorumlusu olarak birbirlerini görmeleri; maliyet ve süre aĢımı sorununun çözülmesine ve önüne geçilmesine engeldir. Yurtiçi ve yurtdıĢında yapılan çalıĢmalar incelendiğinde, maliyet ve süre aĢımına neden olan pek çok faktöre rastlanmaktadır. Maliyet ve süre aĢımına; yapım aĢamasında bütçe, tedarik süreci, iĢgücü gibi konularda planlamanın hatalı yapılması, iĢi yapan firmaların yeterli ve kalifiye olmaması, faizler ve döviz kurunda dalgalanmalar, eksik ve kusurlu yapılan imalatlar, proje dokümanlarında hata ve eksiklikler, tasarımda hata, eksiklik ve gecikmeler, Malzeme/iĢgücü/ekipman tedarikinde zorluk ve proje katılımcıları arası iletiĢimsizlik gibi pek çok faktör neden olabilmektedir. ÇalıĢma kapsamında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin belirlenmesi için, inĢaat sektöründe aktif olarak çalıĢan uzmanları üzerinde ve yalnızca yapım aĢaması sürecini irdeleyen bir alan araĢtırması gerçekleĢtirilmiĢtir. Daha önce xvii yapılmıĢ çalıĢmalardan toplamda 8 ana baĢlık altında gruplanmıĢ 37 tane maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör derlenmiĢtir. Belirlenen bu faktörler kullanılarak yapılan alan araĢtırması; iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicinin bakıĢ açısına göre maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirlemeyi amaçlamaktadır. AraĢtırma kapsamında iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici firmalarla görüĢülmüĢtür. Faktörlerin etki ve sıklığı değerlendirilerek, bu verilerden alınan katsayılarla önem katsayısına ulaĢılmıĢtır. Alan araĢtırması, belirtildiği gibi iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısı ayrımı ile değerlendirilmiĢ ve çıkan sonuçlara buna göre yorumlanmıĢtır. Çıkan sonuçlara göre çözüm önerileri getirilmiĢtir. xviii A RESEARCH TO DETERMINE FACTORS CAUSING COST AND TIME OVERRUN IN TURKISH CONSTRUCTION PROJECTS SUMMARY The construction industry, having major importance for both the economical level of the country and the employment level of the community in all over the world and in Turkey as well, is countinuously growing. Considering its organizational structure, relations with the other industries, execution phase and inputs during the processes, the construction industry has a very complicated structure. It is obvious that, cost and time planning is required in order to analyse this complicated structure. The success of a construction project can only be achieved if the project is completed within the targeted cost, time and quality limits. One of the most common problems encountered in the construction industry is cost and time overrun. As in most of the developing countries, this problem is encountered very often in Turkey. Considering the importance of the industry for the country, it is very critical to define the problems in the industry and searching solutions in order to prevent them. The causes of the cost and time overrun problem should be determined, in order to minimize or prevent them. Cost overrun is exceeding the budget for a specific work agreed in the contract signed between the client and the contractor. Time overrun is when the actual project completion date exceeds the scheduled project completion date agreed in the contract signed between the client and the contractor. The main participants in a construction project is client, project management and contractor. These parties perceive the factors causing cost and time overruns, which is also the subject of the thesis, in different ways because of their positions during the processes and their relations with each other. So, the factors causing cost and time overruns in the execution phase of a construction project and the responsibles of these factors differ from the perspectives of client, project management and contractor. Even sometimes these participants may see eachother as the responsible of these factors. In conlusion, the facts that the project participants perceive the factors causing cost and time overruns in dfferent ways and they eachother as the responsible of these factors are major obstacles in solving and preventing cost and time overrun problems. Examining the projects in Turkey and projects abroad, a lot of factors causing cost and time overrun can be observed. The cost and time overruns can be caused by many factors such as the inaccurate planning of budget, procurement process, labor, etc. during construction, unqualified and insufficient firms executing the works, interest and exchange rate fluctuations, incomplete and defective installations, omissions and errors in project documents, design errors, omissions and delays, difficulties in material / labor / equipment supply, the miscommunication between project participants, etc. xix In this study, a field research, covering specifically the construction process, has been performed on the experts actively working in the construction industry in order to determine the factors causing cost and time overruns. Thirty seven factors grouped under eight main titles, causing cost and time overruns, have been compiled from the previous studies and a field study has been conducted accordingly. The field research has aimed to determine the factors from the perspectives of client, project management and contractor respectively. In the scope of the research, client, project management and contractor companies have been interviewed. Evaluating the influence and frequency of these factors and the indexes reached from the data, the importance index has been achieved. The field study has been evaluated from the perspectives of client, project management and contractor respectively and the results have been interpreted accordingly. Based on the achieved results, proposed solutions have been introduced. Following the survey conducted with the participation of 47 experts, the impacts and frequencies of the factors on client, project management and contractor have been determined. Using using the obtained freqency and impact indexes, the relative importance indexes for all three project participants have been determined. According to the results, the top five factors, which have the highest relative importance indexes, differs for the client, project management and contractor. There is not even one common factor in the top five factors of the three parties. It is obvious from the results that in the construction projects the client, project management and contractor have different understandings of the factors causing cost and time overruns. In order to prevent this situation, the comminication between the client, project management and contractor should be increased. In addition, the roles and responsibilities of all participants in the project should be clearly identified and the participants should act accordingly. If the roles and responsibilities of all participants are clearly identified at the beginning of the project, even if the cost and time overrun problems occur, there will be no diverse opinions and the solution process will be quicker. Also, especially the client and the project management should be able to act objectively about the factorscausing cost and time overruns and they should be aware of their responsibilities. In general, cost and time overrun causing factors, having the highest relative importance indexes have been determined as follows; “lack of planning during construction”, “errors / omissions in the Bill of Quantities”, “non-qualified / not experienced contractor”, “changes in design” and “errors / omissions in design or details”. The planning of the conctruction phase is purely under contractor’s responsibility and is about the careful coordination of the material, equipment and labor resources. In order to achieve an accurate planning, a detailed work schedule and careful analysis of the project are required. The quantities and the schedule of the inputs in the project should be accurately coordinated and conducted in line with the works on site. The orders for the equipment and material should be set at the scheduled times and the works should be coordinated with the efficient number of labor having required qualifications. The preperation of the project documentation is of major importance in all projects. The required attention should be given while preparing the bill of quantities lists. The required actions should be taken immediately for the unclear subjects. A contractor with lack of experience is one of the major importance factors, which will cause budget and time overruns in a project. And the fact that this factor is embraced very often is very challenging for the contruction projects. The contractor xx companies should take their experineces and know-hows into consideration, while proposing and entering new projects. At the same time, the clients should investigte the business capacity of the contractors by looking their referances, proposed project teams, track records, etc. Commencement of a construction projects with lack of design projects or delayed design projects effecting the works on site are very common problems encountered in the contruction sector. Having uncomplete design projects will cause permenant delays in the construction phase and demolition and re-installation works on site. In order to prevent this situation, the construction phase should not be commenced before desgin projects are completed up to a required level. Both client and contractor should act accordingly. It has been clearly explained the major importance of construction industry for both the economical level of the country and the employment level of the community. The cost and time overrus are major problems of construction industry and should be prevented. In the content of this study, it has been aimed to determine the causes of the problems and it has been emphasized that the diversity of opinions of the client, project management and contractor is the biggest obstacle against the solution. In the future, it has been expected that these problems will be prevented by determining the causes of cost and time overruns and it is strictly required that the diversity of opinions of the client, project management and contractor should be minimized. xxi xxii 1. GĠRĠġ Tüm dünyada inĢaat sektörünün ülke ekonomisinde önemli bir yeri vardır. Nega’ya göre, inĢaat sektörü, ekonominin geliĢmesinde en önemli katkıyı sağlayan sektörlerden biridir [1]. Ismail, Rahman ve Memon, inĢaat sektörünün bir ülkenin pek çok anlamda ilerlemesinde büyük rol oynadığını belirtmiĢtir [2]. Durdyev ise, Dünya üzerindeki çoğu ülkede, inĢaat sektörü aktiviteleri için yapılan yatırımların, ülke ekonomisini Ģekillendirdiğini belirtmektedir [3]. Ülkemizde inĢaat sektörü, ülke ekonomisi üzerinde gün geçtikçe daha etkili olmaktadır. Arditi, Türk inĢaat sektörüne yapılan yatırımların, oldukça yüksek bir seviyeye ulaĢtığını bildirmiĢtir [4]. Arditi’nin 1985 yılında yaptığı bu çalıĢmadan itibaren geçen süreçte de bu durum değiĢmediği gibi, inĢaat sektörüne yapılan yatırımlar daha da artmıĢtır. Durdyev’e göre, ĠnĢaat sektörünün Türkiye’deki en büyük sektörlerden biri olması ile birlikte, bu sektördeki büyüme ulusal gelir için oldukça kritik olmuĢtur [3]. Bu açıdan bakıldığında, ülkemizde inĢaat sektörünün geliĢmesi toplumun istihdamı açısından da büyük önem taĢımaktadır, Türkiye ĠnĢaat Sanayicileri ĠĢveren Sendikası (ĠNTES) 2015 ġubat raporundan alınan verilere göre, inĢaat sektörü, kendisine bağlı 200’den fazla alt sektörün ürettiği mal ve hizmete talep yaratan konumunda olup, inĢaat sektörüne girdi sağlayan diğer sektörlerin katkısı da dikkate alındığında inĢaat sektörünün GSMH içindeki payının yaklaĢık %30 seviyesinde olduğu görülmektedir[5]. Tüm bu verilen göz önüne alındığında, Türk ĠnĢaat Sektörünün, ülke ekonomisinde oldukça önemli bir rolü olduğu görülmektedir. Türkiye ĠnĢaat Sanayicileri ĠĢveren Sendikası (ĠNTES) 2015 ġubat ayı raporunda belirtildiği üzere, yüksek oranlı istikrarlı büyüme ve beraberinde istihdam yaratma ihtiyacı her zamankinden daha fazla olan Türkiye ekonomisi için, inĢaat sektörünün önemi her zamankinden daha önemli hale gelmiĢtir [5]. Türkiye’de hacim ve karmaĢıklığıyla oldukça büyük projeler yapılmakta olup, bu projeler inĢaat firmaları için oldukça büyük fırsatlar yaratmaktadır. Bununla birlikte Sarıkaya, 2003’ten beri çoğalmakta olan inĢaat projelerinin artıĢının, son yıllarda stabil olmadığını belirtmiĢtir [6]. Ülke ekonomisi için büyük önem taĢıyan inĢaat sektörü, 1 önem taĢıdığı ölçüde risk de taĢımaktadır. ĠnĢaat sektöründe meydana gelen sorunların sonuçları, sektörü etkilediği kadar ülke ekonomisini de etkileyecektir. Bu durumda sektördeki problemleri tespit etmek ve önlenmesine yönelik çözümler aramak oldukça kritiktir. Olawale ve Sun, inĢaat sektöründe projenin amacının, inĢaatın zamanında ve planlanan maliyette tamamlanması olduğunu belirtmiĢtir [7]. Fakat inĢaat sektörünün kompleks, parçalı ve planlama ile girdilere (malzeme, iĢgücü vb) dayanan yapısı nedeniyle, her zaman için düĢük kalite, verimin azalması ile maliyet ve süre aĢımı gibi problemlerle karĢı karĢıya kalınmaktadır [8]. ĠnĢaat sektörünün büyümesiyle birlikte, sektördeki planlama ve maliyet sorunları da artmakta olup, bir inĢaat projesinin zamanında ve maliyet aĢımı olmadan tamamlanamaması, dünyada oldukça yaygın bir hale gelmiĢtir [9]. Tez konusunun çıkıĢ noktası, inĢaat sektöründeki baĢlıca problemlerden olan maliyet ve süre aĢımı nedenlerinin incelenmesi olmuĢtur. 1.1 Tezin Amacı ve Kapsamı ĠnĢaat sektörü, organizasyonel yapısı, diğer sektörlerle iliĢkisi, yapım süreci gibi pek çok etken göz önüne alındığında, oldukça karmaĢık bir yapıya sahiptir. Pek çok girdisi olan bu süreçte maliyet ve süre planlaması yapmak zorunludur. Günümüzde inĢaat projelerinde maliyet ve süre planlama çalıĢmalarına verilen önemin artmakta olduğu bilinmesine rağmen, maliyet ve süre aĢımı yaĢanmaya devam etmektedir. Kaming, çeĢitli ülkeler kapsamında (Malezya, Suudi Arabistan, Nijerya ve Endonezya) yaptığı araĢtırmada, devam eden tüm projelerde maliyet ve süre aĢımı yaĢandığını tespit etmiĢtir [10]. Ramanathan ise, maliyet ve süre aĢımı yaĢayan inĢaat projelerinin sayısında ciddi bir artıĢ olduğunu belirtmiĢtir [11]. Ahbab, son yıllarda maliyet ve süre aĢımına pek çok projede rastlandığını tekrar etmiĢ olup, problemin geliĢmekte olan ülkelerde, yüklenici ve proje yöneticileri tarafından yeterince anlaĢılamadığına vurgu yapmıĢtır [12]. Türk ĠnĢaat sektöründe de, pek çok projede süre ve maliyet aĢımı ile karĢılaĢılmaktadır. Bilgin, inĢaat projelerinde süre aĢımının yaĢanmaya devam ettiğini tekrar ederek, projelerde inĢaat bitim tarihlerinin devamlı ötelenmek zorunda kalındığını açıklamıĢtır [13]. Ahbab, Türkiye’de maliyet aĢımının yüksek oranda olduğu pek çok sayıda inĢaat projesi olduğunu belirtmiĢtir [12]. Durdyev de, Türk 2 inĢaat projelerinde yaĢanan maliyet aĢımı sorununun sıklığına vurgu yapmıĢtır [3]. Maliyet ve süre aĢımı, Türk inĢaat projelerinde temel sorunlardan biri olup, inĢaat sektörü için çok önemli bir konu olması sebebiyle, gelecekte önüne geçebilmek ve en aza indirgeyebilmek için araĢtırılmalıdır. Tez, kapsamında, Türkiye’deki inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler incelenecektir. Türkiye’de gittikçe artan büyük proje ihaleleri alınmakta, karmaĢık planlama ve projelendirme süreçleri yaĢanmaktadır. Özellikle yapım aĢamasında risk oluĢturan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler, önlem araĢtırmalarına veri oluĢturacağından önem taĢır. Yapım aĢaması sürecindeki en ufak aksama, maliyet ve süre aĢımına neden olan en büyük faktörleri ortaya çıkarabilmektedir. Ayrıca yapım aĢaması, tezin de konusu olan iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicinin aktif olarak çalıĢtığı ve birbirleriyle devamlı iletiĢim halinde olduğu süreçtir. Bu nedenlerle, tez kapsamında maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirlenirken yapım aĢamasına odaklanılmıĢtır. Maliyet ve süre aĢımı konuları arasındaki bağ incelendiğinde, maliyet ve süre aĢımı nedenleri arasında oldukça paralel bir iliĢki olduğu bilinmektedir. Süre aĢımı yaĢanması doğrudan maliyet aĢımına neden olduğu gibi, maliyet aĢımı yaĢanması, projede rol alanların zor durumda kalmasına ve karar verme sürecinin yavaĢlamasına neden olacağından, süre aĢımının nedeni olabilmektedir. Maliyet ve süre aĢımı arasındaki iliĢki, tez kapsamında detaylı bir Ģekilde irdelenmiĢtir. ĠnĢaat sektörü, yapısı gereği, gerek süreçte rol alanlar, gerekse bu süreçte rol alanlar arası iliĢkiler açısından oldukça karmaĢık olarak tanımlanabilir. Bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında rol alan temel katılımcılar iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicidir. Söz konusu rol alanlar, süreç esnasındaki konumları ve birbirleri ile iliĢkileri sebebiyle, tezin de konusu olan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri, farklı açılardan algılama ve gözlemleme durumundadır. Bu durumda; bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ve bu faktörlerin sorumluları, iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciye göre farklılık göstermektedir. Hatta söz konusu katılımcılar, bazı durumlarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sorumlusunun birbirleri olduğunu düĢünmektedir. Sonuçta, süreçte rol alan katılımcıların, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri ve faktörlerin sorumlularını farklı algılayarak, birbirlerini suçlamaları; maliyet ve süre aĢımı sorununun çözülmesine ve önüne geçilmesine engeldir. Tez çalıĢması, bu hipoteze 3 dayanmakta olup, inĢaat projeleri yapım aĢamasında maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici açısından incelenmesini ve var ise farklılıkların ortaya konulmasını hedeflemektedir. Bu çalıĢmanın amacı Türk ĠnĢaat Sektöründe yapım aĢamasındaki, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri birlikte inceleyerek bu faktörleri bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında rol alan temel katılımcılar olan iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısından değerlendirmektir. ĠĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör ve faktör sorumlularının farklı olması, projede rol alanların birbirini suçlamasına neden olmakta olup, maliyet ve süre aĢımı sorununun çözülmesini engellemektedir. Tezin Hipotezleri ĠnĢaat projelerinde, maliyet ve süre aĢımı çok sık yaĢanmaktadır. Yapım aĢaması, maliyet ve süre aĢımına sebep olan faktörler açısından kritik önem taĢımaktadır. Bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında rol alan temel katılımcılar iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici olup, bu katılımcılar maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile bu faktörlerin sorumlularını farklı algılamaktadır. ĠĢveren, proje yönetimi ve yüklenicilerin, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile bu faktörlerin sorumlularının farklı olduğunu düĢünmesi, bu katılımcıların birbirlerini suçlamalarına neden olmakta ve bu durum inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı sorununun çözülmesini engellemektedir. Maliyet ve süre aĢımına sebep olan faktörlerin gerçek uygulamalardan temin edilecek verilerle belirlenmesi ve sıklıkla yeniden araĢtırılması önemlidir. GeliĢen teknoloji, inĢaat projelerinde rol alan katılımcıların bilinçlenmesi, istek ve algılarının değiĢmesi maliyet ve süre aĢımı konusunda yapılan araĢtırmaların devamlı güncellenmesi gerektiğini göstermekte olup, araĢtırmalar aktif olarak devam eden projelerin incelenmesiyle en doğru Ģekilde güncellenebilir. 4 1.2 Tezin Yöntemi ĠnĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı ile bu sorunların etkilerini araĢtırmak, Türkiye’de ve yurtdıĢında yapılan inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri ve bu faktörlerin bulgulanma yöntemlerini incelemek amacıyla bir literatür araĢtırması yapılmıĢtır. Yapılan literatür araĢtırması 1.4 Bölümünde özetlenmiĢtir. Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde, yapım aĢamasında maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin belirlenmesi amacıyla tez kapsamında bir alan araĢtırma yapılması hedeflenmiĢtir. Alan araĢtırması yapılırken sorgulanacak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirlemek için; yapılan literatür araĢtırmasında, geçmiĢte yapılmıĢ olan alan araĢtırmalarında sorgulanan tüm maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler listelenmiĢtir. Literatürden derlenerek listelenen bu maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler, tez kapsamına uygun olarak daraltılmıĢ ve ana baĢlıklar altında gruplanmıĢtır. Alan araĢtırmasında sorgulanacak faktörlerin belirlenmesini takiben, alan araĢtırması formu oluĢturulmuĢ ve iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici firmalardan uzmanlarla görüĢmeler yapılmıĢtır. Ġki bölümden oluĢan alan araĢtırmasının birinci bölümünde katılımcı bilgileri sorgulanmıĢ, ikinci bölümünde ise maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici firmaların uzmanları tarafından değerlendirilmiĢtir. Alan araĢtırması kapsamında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etki ve sıklıkları katılımcılar tarafından ayrı ayrı değerlendirilmiĢtir. Alan araĢtırması sonuçları için, SPSS programı kullanılarak bir güvenilirlik analizi yapılmıĢtır. Sonuçlar, SPSS programı kullanılarak analiz edilmiĢ ve Cronbach’s Alpha değeri bulunmuĢtur. Bulunan Cronbach’s Alpha değerinin gerekli sınırın üzerinde olduğu görülmüĢ ve alan araĢtırmasının güvenilirliği anlaĢılmıĢ olup bu aĢamadan sonra alan araĢtırması sonuçları analiz edilmiĢtir. Alan araĢtırması sonuçları iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciye göre gruplanarak analiz edilmiĢtir. Bahsedilen katılımcı grupları tarafından ayrı ayrı değerlendirilen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etki ve sıklık değerleri kullanılarak, her faktör için etki katsayısı ve sıklık katsayısı belirlenmiĢtir. Etki katsayısı ve sıklık katsayısının çarpımı sonucu ise önem katsayısı elde edilmiĢ ve bu katsayılar her faktör için, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici ayrımı ile bir çizelge haline 5 getirilmiĢtir. Alan araĢtırması analizi tamamlandıktan sonra sonuçlar yorumlanmıĢ ve iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciler için ayrı ayrı öneriler yapılmıĢtır. 1.3 Literatür Özeti Yapılan literatür araĢtırmasında, hem yurtdıĢı hem de Türkiye’de yapılan maliyet ve süre aĢımını konu alan pek çok çalıĢma bulunduğu gözlemlenmiĢtir. Hem inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin bulgulanma yöntemlerini incelemek hem de tez kapsamında yapılacak alan araĢtırmasında sorgulanacak olan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirleyebilmek adına, yurtdıĢından son 10 yılı kapsayan süreçteki kaynaklar(toplamda 31 kaynak), Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan kaynaklarda ise daha az sayıda olmaları nedeniyle zaman sınırı konmadan(toplamda 8 kaynak) incelenmiĢtir. YurtdıĢında konu ile ilgili çok sayıda ve farklı kısıtlarla araĢtırmalar yapılmıĢ olup, proje aĢamalarının herhangi birine yoğunlaĢan bir makaleye rastlanmamıĢtır. Türkiye’de yapılan projeleri inceleyen, maliyet ve süre aĢımı konusu ile ilgili çalıĢmalar mevcuttur. Maliyet aĢımına neden olan çalıĢmalar, süre aĢımı konusunda yapılan çalıĢmalardan fark edilir derecede az bir sayıda olup, Türkiye’de yapılan projeleri inceleyen çalıĢmalarda maliyet ve süre aĢımını neden analizi olarak birlikte inceleyen bir çalıĢma bulunamamıĢtır. Ayrıca, yurtdıĢında yapılan çalıĢmalarda olduğu gibi, problemin belirlenmesinde yapım aĢamasına odaklanan bir makaleyle de karĢılaĢılmamıĢtır. Bahsedilen literatür araĢtırması dıĢında tez kapsamında, Türk ĠnĢaat Sektörü hakkında güncel bilgileri yansıtmak, maliyet ve süre aĢımını tanımlayarak etkilerini açıklamak için de ayrı bir literatür araĢtırması yapılmıĢtır. Türkiye’de yapılan pek çok kapsamlı ve detaylı araĢtırma olmasının yanında, konu ile ilgili çalıĢmaların güncellenmesi ve değiĢik kıstaslarla incelenmesi gereklidir. Ġlerleyen teknoloji ile birlikte yapım sektörü; malzeme, iĢgücü, ekipman ve yapım yöntemi anlamında hızlı bir Ģekilde değiĢmekte olup, ortaya çıkan problemlerin nedenleri de paralel olarak farklılaĢmaktadır. Bu anlamda konu ile ilgili yapılan çalıĢmaların güncellenmesi de önemlidir. Bu çalıĢmada, Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı nedenleri birlikte incelenmekte olup, yapım sürecinde ortaya çıkan faktörlere odaklanılmıĢ ve bu faktörler bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında rol alan ana katılımcıların yüklenici, proje yönetimi ve iĢveren bakıĢ açısına göre değerlendirilmiĢtir. 6 2. ĠNġAAT PROJELERĠ YAPIM AġAMASINDA KARġILAġILAN MALĠYET VE SÜRE AġIMI ĠnĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı, hem yurtdıĢında hem de Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde en sık karĢılaĢılan sorunlardandır. Tezin bu bölümünde, maliyet ve süre aĢımı birçok kaynak incelenerek tanımlanmıĢ, yol açtığı etkiler belirtilmiĢtir. Bununla birlikte, yurtdıĢında ve Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri konu eden çalıĢmalar incelenmiĢtir. Ayrıca, araĢtırılan problemin kapsamını belirleyen kavramlar açıklanmıĢtır. 2.1 Maliyet AĢımı Maliyet aĢımı konusunda incelenen kaynaklarda, maliyet aĢımının kavram olarak pek çok kez tanımlandığı görülmüĢtür. Ġncelenen tanımlar benzer olup, bu tez kapsamında tekrar etmemek adına en iyi bir ifade ettiği düĢünülen tanımlara yer verilmiĢtir. Buna göre; maliyet aĢımı, proje için gerekli mal ve hizmet karĢılığının, iĢveren ile yüklenici arasında taahhüt edilmiĢ olan miktardan daha fazla finansal kaynak gerektirmesi durumudur [1]. Al-Najjar ise, planlanan proje maliyetinin üzerine çıkılması olarak tanımlamaktadır [14]. Ġncelenen kaynaklar doğrultusunda, maliyet aĢımı kavramı, iĢveren firma ile iĢi yapmayı taahhüt eden firma (yüklenici) arasında sözleĢme ile anlaĢılmıĢ, iĢin yapılma maliyetinin üzerine çıkılma durumu olarak tanımlanmıĢtır. ĠnĢaat projelerinde maliyet faktörünün proje baĢarısı açısından en önemli etkenlerden biri olduğu bilinmektedir. Nega, inĢaat projelerinde maliyet aĢımının çok eski zamanlardan beri yaĢandığını belirtmektedir [1]. Angelo ve Reina, maliyet aĢımının, hem geliĢmiĢ hem de geliĢmekte olan ülkelerde büyük bir problem olduğunu belirtmiĢlerdir [15]. Aynı Ģekilde Price ve diğerleri, maliyetin aĢılması durumunun, değiĢik tipte projelerde ve farklı bölgelerde sıklıkla yaĢandığını ve bu olgunun, inĢaat sektöründe istisnadan çok bir gerçek haline geldiğini ifade etmiĢlerdir [16]. Faridi ve 7 El-Sayegh, Kasimu ve Ahbab ise, bu problemin devamlı yaĢanmakta olduğunu ve oldukça yaygınlaĢtığını tekrar etmiĢlerdir [17, 18, 12]. Flyvbjerg tarafından yapılan, 5 kıta, 20 ülke ve 358 projeyi kapsayan bir çalıĢmaya göre, 10 projeden 9’unda planlanan proje maliyeti aĢılmaktadır [19]. Memon, Rahman ve Azis, planlanan maliyetin sağlanabilmesinin, inĢaat projesi uygulamalarında temel kavramlardan biri olmasına rağmen geliĢmekte olan ülkelerde maliyet aĢımı oranının %100’ü geçebildiği konusuna dikkat çekmiĢlerdir [8]. Maliyet aĢımının Türkiye’de gerçekleĢtirilen inĢaat projelerinde de sıklıkla karĢılaĢıldığı bilinmektedir. Ahbab, Ġran ve Türkiye gibi ülkelerde, maliyet aĢımının daha ciddi bir sorun olduğundan ve Türkiye’de, proje maliyetinin %50’si oranında maliyet aĢımı yaĢanan projelerin varlığından bahsetmiĢtir [12]. Durdyev, geliĢmekte olan diğer ülkeler gibi, Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde de, maliyet aĢımı sorununu yoğunlukla yaĢadığını belirtmiĢtir [3]. Polat ve diğerleri ise, proje baĢarısının; projenin planlanan süre ve maliyet ile beklenen kalitede tamamlanması ile sağlandığını ancak, çok sayıda projede maliyet aĢımı gerçekleĢtiğini belirtmiĢtir [20]. 2.2 Maliyet AĢımının Etkileri Bir inĢaat projesinde en önemli hedeflerden biri, projeyi planlanan maliyet sınırlarında bitirebilmektir. Bu hedefe ulaĢılamadığında projede rol alan bir veya birden fazla katılımcı maddi veya baĢka açılardan zarar görebilmektedir. Temelde bakıldığında inĢaat projelerinde iĢi yapan proje rol alanlarının iĢin tamamlanması sonucu kar elde etmesi beklenir. Planlanan maliyetin aĢılması, bahsedilen karın azalmasına ve hatta projede rol alanları iflasa götürebilecek sorunların doğmasına sebep olabilmektedir. Kasimu, yüklenici karının düĢmesi ve bu durumun yüklenicide kayıplara yol açması sonucu, projede büyük problemlerin ortaya çıktığını, bu yüzden de inĢaat projelerinde maliyet aĢımının, yapımın ilerlemesi konusunda en önemli engellerden biri olduğunu belirtmiĢtir [18]. Ayrıca maddi olarak mağdur olan firma ölçeğinin büyük olmaması durumunda, bahsedilen zarar telafi edilemeyebilir. Polat ve diğerleri, maliyet aĢımı probleminin, özellikle mikro-ölçekli inĢaat firmalarında büyük mali sorunlara yol açtığını ve iflasa neden olabildiğini belirtmiĢlerdir [20]. Maliyet aĢımından maddi anlamda en büyük hasarı yüklenici alacak gibi gözükse de, problem aslında zincirleme bir sistemde yayılmaktadır. Yüklenicinin zararı 8 altyüklenicilere, tedarikçilere vb yansıyacak olup, maliyet aĢımının sebebine bağlı olarak durum doğrudan iĢvereni veya proje yönetimini etkileyebilir. Örneğin yanlıĢ seçimlerle malzeme, iĢgücü vb kaynakların gerekli miktarda veya kapsamda sahada bulunamaması sonucu bu eksiği giderebilmek için oluĢan ek maliyet yüklenici sorumluluğunda olabilecekken, geç verilen kararlar, sonradan yapılan iĢ değiĢiklikleri, hatalı kontroller gibi etkenlerden kaynaklanan maliyetler iĢverenin ve bazı durumlarda proje yönetiminin sorumluluğunda olacaktır. Bunun yanında, projede rol alanlardan herhangi biri maddi olarak zarara uğradığında, iĢ aksayacak ve hatta duracaktır. Projede rol alanların uğradıkları maddi kayıplar, maliyet aĢımının temel sonuçları olmakla birlikte, bu problem yaĢandığında birçok ikincil sorun da ortaya çıkacaktır. Firmalar maddi kayıpları tolere edebilecek finansal güçte olsalar bile, problemin ön görülememesi sorumlu kiĢi veya firmanın yeterliliği açısından eksiklik demek olacaktır. Bu da firmaların piyasadaki itibarını zedeleyebilir. Özellikle kamu ve vakıf kuruluĢlarının dahil olduğu, karar verme sürecinin özel kurumlara göre daha yavaĢ olduğu iĢlerde, beklenmedik ek maliyetler iĢin duraklamasına sebep olabilmektedir. Maliyet aĢımının yüklenici/iĢveren sermayesini aĢar boyuta geldiği durumlarda da proje tamamen durabilir ve projenin iptal durumu yaĢanabilir. 2.3 Süre AĢımı Süre aĢımı konusunda pek çok kaynak araĢtırılmıĢtır. Süre aĢımının maliyet aĢımına göre daha farklı Ģekillerde ifade edildiği görülmüĢ olup, süre aĢımını kavram olarak en değiĢik Ģekilde ifade eden tanımlara yer verilmiĢtir. Buna göre süre aĢımı yaĢandığı durumlarda gecikme süresi, planlanan ve gerçekleĢen tamamlanma tarihleri arasında kalan süre olarak [10], ya da çeĢitli nedenlere bağlı olarak zamanında teslim edilememiĢ bir projenin, tamamlanabilmesi için planlanan tarihe eklenen süre olarak tanımlanmıĢtır [21]. Bu tanımlar ek süre konusunu gündeme getirerek süre aĢımına gönderme yapmaktadır. Mahamid ve Dmaidi ise, süre aĢımını, inĢaat yapım aĢamasının gecikmesi ve projenin sözleĢmede belirlenen zaman içerisinde tamamlanamaması Ģeklinde tarif etmiĢtir [22]. Bir baĢka çalıĢmada ise, Endut, Akintoye ve Kelly tarafından süre aĢımının, sözleĢme süresi aĢıldığı zaman ya da proje yapım süresi, rol alanların üzerinde anlaĢtığı proje teslim tarihini geçtiği 9 zaman gerçekleĢtiği Ģeklinde ifade edilmiĢtir [23]. Mahamid ve Akintoye’nin tanımları sözleĢmelere referans verdiği görülmektedir. Yapılan incelemeler sonucu süre aĢımı kavramı tez kapsamında, gerçekleĢen proje tamamlanma tarihinin, iĢveren firma ile iĢi yapmayı taahhüt eden firma arasında sözleĢme ile anlaĢılmıĢ olan proje teslim tarihini geçmesi durumu olarak tanımlanmıĢtır. ĠnĢaat projelerinde süre aĢımının yıllardır araĢtırma konusu olduğu [24] ve geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkelerde oldukça fazla rastlanan bir problem olduğu belirtilmektedir [21, 22, 25]. Shebob, Dawood, Shah ve Xu, bir inĢaat projesinin belirlenen zamanda tamamlanmasının ender olarak gerçekleĢtiğini vurgulayıp, söz konusu gecikmelerin etkisinin azaltılması ve öneminin incelenmesi için, süre aĢımının ana nedenlerinin anlaĢılması gerektiğini savunmuĢtur [26]. Ahbab, geliĢen teknolojinin sağladığı katkı ve proje yönetimi algısının oldukça ilerlediği düĢünüldüğünde bile, süre aĢımının hala inĢaat projelerindeki en kritik sorunlardan biri olarak kaldığını belirtmiĢtir [12]. Türk ĠnĢaat Sektörü’nde hem küçük ölçekli hem de büyük ölçekli projelerde, yıllar sürebilen gecikmeler yaĢandığı bilinmektedir. Arditi, Türkiye’de süre aĢımı yaĢanan projelerin önemli bir sayıya ulaĢmasının yanında, bazı projelerde süre aĢımının, tamamlanmıĢ olan kısımlarının yeniden yapılmasını gerektirecek kadar uzun sürdüğünü ve hatta bir kısım projenin tamamlanmasının beklenmediğini belirtmiĢtir [4]. 1985’te yapılan bu çalıĢmadan sonra da süre aĢımı sorununun devam ettiği ve günümüzde de güncel bir problem olarak karĢımıza çıktığı bilinmektedir. Bilgin, geliĢen imkânlara ve bilinçlenmenin artmasına rağmen, hala pek çok projede proje bitim tarihinin ertelendiğini ve süre aĢımının yaĢanmaya devam ettiğini belirtmiĢ olup, inĢaat sektöründe süre aĢımının analiz edilmesinin, sürecin doğal bir parçası haline geldiğini açıklamıĢtır [13]. 2.4 Süre AĢımının Etkileri ĠnĢaat projelerinde süre aĢımı yaĢanması, elbette ki pek çok olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Faridi ve El-Sayegh, bir inĢaat projesinde sağlanması gereken temel standartların, planlanan süre ve maliyet ile birlikte gerekli ölçüde kalite ve güvenlik olduğunu bildirmiĢ olup; süre aĢımı yaĢandığında bu standartların tehlikeye 10 girmesinin yanında, iĢveren, yüklenici ve proje yönetimi gibi projede rol alanların olumsuz Ģekilde etkilendiğini ifade etmiĢlerdir [17]. ĠĢin gecikme nedenine bağlı olarak, sözleĢmesel sorumluluklar düĢünüldüğünde, yüklenici ya da iĢveren mali olarak zarara uğrayabileceği gibi, yüklenici ve iĢverene bağlı olarak projede rol alan alt katılımcılar da zor durumda kalabilmektedir. Sarıkaya, süre aĢımı durumunda iĢverenin, binanın kullanımından elde edeceği gelirin kaybolacağını ve yüklenicinin de sabit giderleri ve proje için harcadığı tüm diğer giderler düĢünüldüğünde maddi kayba uğrayacağını belirtmiĢ olup, Türk ĠnĢaat Sektörü’nde konunun, maliyet aĢımı, anlaĢmazlık, tahkim ve hatta iĢin durması ile sonuçlanabileceğini açıklamıĢtır [6]. Bilgin ise, süre aĢımının, projede rol alan tüm katılımcılara mali yük oluĢturduğunu belirtmiĢtir [13]. Bahsedilen mali zararların dıĢında, uygulayıcı firmalar prestij kaybına uğrayabilir ve bu sebeple sektörde devamlılıkları riske girebilir. Tüm bu olumsuz etkilerin yanında, süre aĢımı binanın, planlanan iĢlevinin hizmete açılmasının ertelenmesine neden olacaktır. Böyle bir durumda yaĢandığında da projenin tamamlanması sonunda binayı kullanacak olan müĢteriler de zor durumda kalacaktır. Tüm bunlar dikkate alındığında süre aĢımının, projede rol alan tüm katılımcıları birçok açıdan zor durumda bırakma riski vardır. 2.5 Maliyet AĢımı ve Süre AĢımı ĠliĢkisi Pek çok kaynakta, inĢaat projelerinde süre ve maliyetin birbirleriyle yakın bir iliĢkisi olduğu vurgulanmaktadır. Süre ve maliyet arasındaki iliĢki genelde düzgün “U” Ģeklinde bir eğri olarak gösterilmektedir. Proje süresindeki herhangi bir değiĢme, maliyetin de değiĢmesine neden olmaktadır. Optimum süre haricindeki tüm daha hızlı ve daha yavaĢ süreler daha çok maliyetle sonuçlanır ki, bu yapı projelerinde zaman ve maliyet arası iliĢkinin “U” eğrisi Ģeklinde olduğu anlamına gelir [27]. Buna göre, süre aĢımı tanım olarak taahhüt edilen sürenin aĢılması, yani planlanan süreden daha sonra tamamlanması anlamına geldiğinden, doğrudan maliyet aĢımına neden olmaktadır. ĠnĢaat projelerinde maliyet ve sürenin olduğu kadar maliyet aĢımı ve süre aĢımının da yakın bir iliĢkisi olduğu söylenebilir. Somut örnekler düĢünüldüğünde, bu iliĢkinin en temel nedenlerinden biri, proje süresi aĢıldığında, planlanan sabit giderin de olması gerekenin üzerine çıkmasıdır. Bunun dıĢında gecikme nedenine bağlı olarak projede rol alanlar arasında sözleĢmesel cezalar olabileceği gibi kullanıcının 11 mağduriyeti de tazminatla sonuçlanabilir. Süre aĢımı, maliyet aĢımının doğrudan nedeni olmakla birlikte, maliyet aĢımı da süre aĢımına neden olabilir. Memon, Rahman ve Azis, maliyet aĢımının gecikme nedenlerinden biri olduğunu belirten pek çok kaynak olduğunu belirtmiĢlerdir [8]. Bunun örneği ise, planlanandan fazla harcama yapan bir proje katılımcısının, iĢi aksatması ve hatta iĢi bırakması olarak verilebilir. Olawale ve Sun tarafından, 2010 yılında, Ġngiltere ĠnĢaat Sektörü’nde yapılan bir çalıĢmada, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler incelenmiĢ olup, araĢtırma sonucu maliyet ve süre aĢımına neden olan en etkili faktörlerin aynı olduğu tespit edilmiĢtir [7]. Bu araĢtırma maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin ayrı ayrı değerlendirildiğinde de paralellik gösterdiğini açıklamıĢtır. Bunun yanında süre aĢımının temel nedenini maliyet aĢımı olarak belirleyen ve maliyet aĢımının temel nedenini de süre aĢımı olarak bulgulayan çalıĢmalar bulunmaktadır [14, 23]. Bu durumda, maliyet aĢımına neden olan faktörler ile süre aĢımına neden olan faktörlerin birbirleriyle paralel olmasının yanında, maliyet aĢımı ve süre aĢımının birbirlerinin de en temel nedeni olabileceği görülmektedir. Tez kapsamında yapılan incelemelerde, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler birlikte incelenmiĢtir. 2.6 ĠnĢaat Projelerinde Maliyet ve Süre AĢımı Konusunda Yapım AĢamasının Önemi ĠnĢaat projelerinde yapım aĢaması, yüklenicinin iĢe sahada aktif olarak baĢlaması, bir baĢka deyiĢle; yer teslimi ile baĢlayıp, yapının iĢverene/kullanıcıya teslim edilmesine kadar olan süreç olarak tanımlanabilir. Bahsedilen süreçte, bu çalıĢmada da konu olan iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici aktif olarak bulunmakta olup, üçü de devamlı iletiĢim halinde olmalıdır. Söz konusu rol alanlar dıĢında da, alt yükleniciler, proje müellifleri, devlet tarafından görevlendirilen kuruluĢlar vb. birçok katılımcı bu süreçte faal olarak yer almalıdır. Bununla birlikte yapım aĢaması, projenin gerçekleĢtirme aĢaması olduğundan, her türlü problemin oluĢabildiği, hem projede hem de imalatta daha önceden düĢünülmemiĢ ve/veya tespit edilememiĢ eksik ve kusurların ortaya çıktığı süreçtir. Bu bağlamda düĢünüldüğünde yapım aĢaması, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin meydana geldiği en önemli süreçtir. Le-Hoai, Dai Lee, Yong Lee, maliyet ve süre aĢımının projenin her aĢamasında görülebilmesine rağmen, en büyük sorunların yapım aĢamasında görüldüğünü belirtmiĢtir [28]. 12 Sonuç olarak, bu çalıĢmada, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler incelenirken, inĢaat projelerinde yalnızca yapım aĢamasına odaklanılmıĢtır. 2.7 Bir ĠnĢaat Projesinde ĠĢveren, Proje Yönetimi ve Yüklenici Arasındaki BakıĢ Açısı Farklılığının Önemi Bir inĢaat projesinde rol alan iĢveren, yüklenici, proje yönetimi, proje müellifi, taĢeronlar, tedarikçiler vb birçok katılımcı bulunmaktadır. Bununla birlikte inĢaat projelerinde iĢin yapımından birinci derece sorumlu üç temel katılımcı (iĢveren, yüklenici, proje yönetimi) olduğu bilinmektedir. ĠĢveren, proje yönetimi ve yüklenicinin görev tanımları, projedeki konum ve sorumlulukları sözleĢmede belirlenen maddelerle değiĢebilmektedir. Aynı zamanda, süreçte birlikte çalıĢmaları nedeniyle, birbirleriyle sözleĢmesel iliĢki halindedir. Bölüm 2.4’te belirtildiği gibi inĢaat projeleri yapım sürecinde rol alan üç aktörün devamlı bir iletiĢim halinde olması gerektiği bilinmektedir. Bu durumda bir inĢaat projesinde devamlılığın sağlanması ve sürecin sağlıklı bir Ģekilde ilerleyebilmesi için rol alan üç ana katılımcı arası iletiĢimin oldukça önemli olduğu söylenebilir. Projede süreç esnasında oluĢan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler; iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından farklı yönleriyle algılanacak, problemin nedenleri ve sorumluları farklı yorumlanacaktır. Buna ek olarak, süreçte ortaya çıkan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler için; iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici birbirlerini sorumlu olarak görebilmektedir. Bunun nedeni olarak, bahsedilen rol alan katılımcılar arasındaki iletiĢimsizlik gösterilebilir. Sonuçta, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler için birbirlerini suçlayabilir ve bunun sonucunda maliyet ve süre aĢımı sorununu çözmek zorlaĢabilir. Bunun sebebi ise, iĢveren, proje yönetimi veya yüklenicinin, sorunun baĢka bir katılımcıdan kaynaklandığını düĢündüğü için, maliyet ve süre aĢımına engel olacak gerekli aksiyonları almamasıdır. Tez kapsamında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirlenirken, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısı incelenecektir. 13 2.8 Daha Önce YapılmıĢ ÇalıĢmaların Ġncelenmesi ĠnĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı en büyük sorunlardan biri olup, önlenebilmesi açısından nedenlerin belirlenmesi oldukça kritiktir. Bu nedenle literatürde maliyet ve süre konusunda yapılmıĢ pek çok çalıĢma bulunmaktadır. Kaynaklar incelenirken, tez kapsamına da uygun olarak, inĢaat projelerinde maliyet ve/veya süre aĢımına neden olan faktörleri araĢtıran çalıĢmalar incelenmiĢtir. Aynı Ģekilde tezin konusu üstyapı projelerini incelediğinden, yalnızca altyapı, yol, köprü vb projelerini incelemiĢ olan kaynaklar, kapsam dıĢı kalmıĢtır. AraĢtırma, yurtdıĢında yapılan çalıĢmalar ve Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alanlar olmak üzere iki ayrı baĢlıkta incelenmiĢtir. 2.8.1 YurtdıĢında yapılan çalıĢmalar Tez kapsamında incelenen yurtdıĢında yapılan çalıĢmalar, inĢaat projelerinde maliyet ve/veya süre aĢımına neden olan faktörleri araĢtırmakta olup, yurtdıĢında yapılan çalıĢma sayısının oldukça fazla olması nedeniyle son 10 yılı (2005 yılından itibaren) kapsayacak Ģekilde gerçekleĢtirilmiĢtir. YurtdıĢında maliyet ve süre aĢımı konusunda yapılan çalıĢmalar Çizelge 2.1’de gösterilmiĢtir. Ġncelenen çalıĢmalar, kronolojik olarak listelenmiĢtir. Ayrıca iĢledikleri konuya göre maliyet aĢımını, süre aĢımını ve maliyet ile süre aĢımını bir arada inceleyenler olmak üzere ayrım yapılmıĢtır. Çizelge; çalıĢmanın yapıldığı yıl, çalıĢıldığı ülke, araĢtırma yöntemi ve örneklem grubu bilgileri derlenerek oluĢturulmuĢtur. 14 Çizelge 2.1: YurtdıĢında maliyet ve süre aĢımı konusunda yapılan çalıĢmalar. YIL SIRA NO KAYNAK NO ĠSĠM YAZAR SÜRE / MALĠYET ÜLKE PROJE TĠPOLOJĠSĠ ÖRNEKLEM 2005 1 [29] Causes of Delay in Large Construction Projects Sadi A. Assaf, Sadiq Al-Hejji Süre Tayland Ayrım Yok 23 Yüklenici 19 Proje Yönetimi 15 ĠĢveren 2 [30] Causes and effects of delays in Malaysian construction industry Murali Sambasivan, Yau Wen Soon Süre Malezya AltYapı Ve Üst Yapı 35 Yüklenici 48 Proje Yönetimi 67 ĠĢveren 3 [31] Construction Delays and Their Causative Factors in Nigeria Ajibade Ayodeji Aibinu, Henry Agboola Odeyinka Süre Nijerya Konut Ve Ofis 33 Yüklenici 62 ĠĢveren 4 [32] Construction Delays in Hong Kong Civil Engineering Projects Tommy Y. Lo; Ivan W. H. Fung; and Karen C. F. Tung Süre Hong Kong Ayrım Yok 72 Yüklenici 63 Proje Yönetimi 137 ĠĢveren 5 [17] Significant factors causing delay in the UAE construction industry Arshı Shakeel Faridi, Sameh Monır El-Sayegh Süre BirleĢik Arap Emirlikleri Ayrım Yok 50 Yüklenici 45 Proje Yönetimi 6 [33] Delays in construction projects The case of Jordan G. Sweis, R. Sweis, A. Abu Hammad, A. Shboul Süre Cezayir Konut 36 Yüklenici 29 Proje Yönetimi 26 ĠĢveren 7 [34] The Significant Factors Causing Delay Of Building Construction Projects Ġn Malaysia Wa’el Alaghbari, Mohd. Razali A. Kadir, Azizah Salim, Ernawati Süre Malezya Üstyapı 29 Yüklenici 32 Proje Yönetimi 17 ĠĢ GeliĢtirme/Devlet 8 [1] Causes And Effects Of Cost Overrun On Public Building Construction Projects In Ethiopia Fetene Nega Maliyet Etiyopya Üstyapı Kamu Projeleri 14 Yüklenici 15 Proje Yönetimi 13 ĠĢveren 9 [35] Causes Of Delay In Building Construction Projects In Egypt M. E. Abd El-Razek; H. A. Bassioni; And A. M. Mobarak Süre Mısır Ayrım Yok 29 Yüklenici 23 Proje Yönetimi 22 ĠĢveren 10 [36] Causes of Delays in Saudi Arabian Public Sector Construction Projects Adel Al-Kharashı, Martın Skıtmore Süre Suudi Arabistan Kamu Projeleri 34 Yüklenici 30 Proje Yönetimi 22 ĠĢveren 2006 2007 2008 15 Çizelge 2.1(Devam): YurtdıĢında maliyet ve süre aĢımı konusunda yapılan çalıĢmalar YIL SIRA NO KAYNAK NO ĠSĠM YAZAR SÜRE / MALĠYET ÜLKE PROJE TĠPOLOJĠSĠ ÖRNEKLEM 11 [28] Delay and Cost Overruns in Vietnam Large Construction Projects, a Comparison with Other Selected Countries Long Le-Hoai, Young Dai Lee, and Jun Yong Lee Süre Maliyet Vietnam Üstyapı, Yol, Altyapı, Köprü 39 Yüklenici 20 Proje Yönetimi 29 ĠĢveren 12 [14] Factors Influencing Time and Cost Overruns on Construction Projects in the Gaza Strip Jomah Mohammed Al-Najjar Süre Maliyet Gazze ġeridi Üstyapı, Yol, Altyapı, Köprü 66 Yüklenici 27 Proje Yönetimi 31 ĠĢveren 13 [37] Problems Causing Delays in Major Construction Projects in Thailand Shamas-Ur-Rehman Toor, Stephen O. Ogunlana Süre Tayland Ayrım Yok 16 Yüklenici 53 Proje Yönetimi 7 ĠĢveren 14 [38] Causes Of Delay Ġn Construction Ġndustry Ġn Libya Saleh Al Hadi Tumi, Abdelnaser Omran, Abdul Hamid Kadir Pakir Süre Libya / Benghazi Ayrım Yok Sayı BelirtilmemiĢ 15 [39] Significant Factors Causing Cost Overruns in telecommunication projcts in nigeria Oko John Ameh, Aliu Adebayo Soyingbe and Koleola Tunwase Odusami Maliyet Nijerya Telekomünikasyon Binaları 21 Yüklenici 26 Proje Yönetimi 17 ĠĢveren 16 [7] Cost and time control of construction projects inhibiting Factors And Mıtıgatıng Measures In Practıce Yakubu Adısa Olawale, Mıng Sun Süre Maliyet Ġngiltere Ayrım Yok 110 KiĢi 17 [40] Mathematical Expression for Explaining Project Delays in Southwestern Nigeria Olugbenga Oludolapo Amu, David Abiodun Adesenya Süre Nijerya Ayrım Yok 150 Yüklenici 77 Proje Yönetimi 67 ĠĢveren 18 [8] Preliminary Study on Causative Factors Leading to Construction Cost Overrun Aftab Hameed Memon, Ismail abdul Rahman, Ade Asmi Abdul Azis Maliyet Malezya Ayrım Yok 5 Yüklenici 5 Proje Yönetimi 5 ĠĢveren 19 [41] Study Of Relatıonshıp Between Tıme Overrun And Productıvıty On Constructıon Sıtes Oko John Ameh, Emeka Emmanuel Osegbo Süre Nijerya Ayrım Yok 77 Yüklenici 14 Proje Yönetimi 2 ĠĢletmeci 7 Proje Müellifi 2008 2009 2010 2011 16 Çizelge 2.1(Devam): YurtdıĢında maliyet ve süre aĢımı konusunda yapılan çalıĢmalar. YIL 2012 2013 2014 2015 SÜRE / MALĠYET ÜLKE PROJE TĠPOLOJĠSĠ ÖRNEKLEM Kasımu, M. A Maliyet Nijerya Üstyapı - An Investigation On Time And Cost Overrun Ġnconstruction Projects Changiz Ahbab Süre Maliyet Birçok Ülke Üstyapı, Altyapı,Yol, Köprü 49 Yüklenici 13 Proje Yönetimi 8 ĠĢveren [42] Avoıdıng Cost Overruns In Constructıon Projects In The Unıted Kıngdom Susana Gomez Arcila Maliyet Ġngiltere 6 Proje 3 KiĢi 23 [43] Causes Of Constructıon Delays For Engıneerıng Projects In The Mıddle-East: An Egyptıan Perspectıve A. Samer Ezeldin, Mohamed AbdelGhany Süre Mısır 24 [2] Study of Factors Causing Time and Cost Overrun throughout Life Cycle of Construction Project Ismaaini Ismail, Ismail Abdul Rahman, Aftab Hameed Memon Süre Maliyet Birçok Ülke - - 25 [22] Risks Leading to Cost Overrun in Building Construction from Consultants’ Perspective Ibrahim Mahamid, Nabil Dmaidi Maliyet Filistin - 21 Proje Yönetimi 26 [44] S. Shanmugapriya, Dr. K. Subramanian Süre Maliyet Hindistan Üstyapı, Yol, Köprü 27 [9] Henry Alinaitwe, Ruth Apolot, Dan Tindiwensi Süre Maliyet Uganda Kamu Projeleri 28 [45] Olusegun Akınsıku, Adeyemi Akıntola, Oko Ameh, Ayokunle Ige Maliyet Nijerya Üstyapı 57 Yüklenici 29 [46] Root-Cause Analysis of Construction-Cost Overruns Yehiel Rosenfeld Maliyet Katılımcılar Ġsrail, Ülke Ayrıca BelirtilmemiĢ Ayrım Yok 33 Yüklenici 100 Proje Yönetimi 33 ĠĢveren 33 Proje Müellifi 30 [23] Factors Contributing To Project Time And Hence Cost Overrun Ġn The Malaysian Construction Ġndustry Zayyana Shehu and Intan R. Endut, Akintola Akintoye Süre Maliyet Malezya Altyapı, Üstyapı 51 Yüklenici 105 Proje Yönetimi 49 ĠĢveren 31 [47] Analysing Delay Causes And Effects Ġn Ghanaian State Housing Construction Projects Charles Teye Amoatey, Yaa Asabea Ameyaw, Ebenezer Adaku and Samuel Famiyeh Süre Gana Kamu Konut Projeleri 6 Yüklenici 5 Proje Yönetimi 20 ĠĢveren SIRA NO KAYNAK NO ĠSĠM 20 [18] Sıgnıfıcant Factors That Causes Cost Overruns In Buıldıng Constructıon Project In Nıgerıa. 21 [12] 22 Investigation of Significant Factors Influencing Time and Cost Overruns In Indian Construction Companies Investigation into the Causes of Delays and Cost Overruns in Uganda's Public Sector Construction Projects Contributions of Construction Project Team to Cost Overruns The Contractors’ Perspective YAZAR 17 23 Yüklenici 6 Proje Yönetimi 6 ĠĢveren 25 Yüklenici 23 Proje Yönetimi 22 ĠĢveren 32 Yüklenici 140 Proje Yönetimi 74 ĠĢveren ġekil 2.1’e göre, son 10 yılda incelenen 31 araĢtırmadan 15 tanesi süre aĢımı [17, 2938, 40, 41, 43, 47], 8 tanesi maliyet aĢımı [1,8,18,22,39,42,45,46] ve 8 tanesi ise süre ve maliyet aĢımı [2,7,9,12,14,23,28,44] üzerine çalıĢmıĢtır. YURTDIġINDA YAPILAN ÇALIġMALARIN KONULARA GÖRE DAĞILIMI Maliyet 8 Süre 15 Süre ve Maliyet 8 0 2 4 6 8 10 12 14 16 ġekil 2.1 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların konulara göre dağılımı. Makalelerin yayınlanma tarihi dikkate alındığında, öncelikle araĢtırmaların süre ile ilgili yapıldığı, özellikle 2010 yılından itibaren maliyet ve süre ile maliyetin birlikte incelendiği araĢtırmaların yaygınlaĢtığı görülmektedir. Ġncelenen çalıĢmaların yapıldığı ülkeler incelendiğinde çalıĢmaların; BirleĢik Arap Emirlikleri’nde [17], Cezayir’de [33], Etiyopya’da [1], Filistin’de [22], Gana’da [47], Gazze ġeridi’nde [14], Hindistan’da [44], Japonya (Hong Kong)’da [32], Ġngiltere’de [7,42], Ġsrail’de [46], Libya’da [38], Malezya’da [8, 23, 30, 34], Mısır’da [35, 43], Nijerya’da [18,31,39-41, 43, 45], Suudi Arabistan’da [36], Tayland’da [37], Uganda’da [9] ve Vietnam’da [28] yapıldığı görülmektedir. Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların ülkelere göre dağılımı ġekil 2.2’de gösterilmiĢtir. 18 YURTDIġINDA YAPILAN ÇALIġMALARIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI 1 1 1 1 Vietnam Uganda Tayland Suudi Arabistan Nijerya Mısır Malezya Libya Ġsrail Ġngiltere Japonya Hindistan Gazze ġeridi Gana Filistin Etiyopya Cezayir BirleĢik Arap Emirlikleri Birçok Ülke 7 2 4 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 ġekil 2.2 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların ülkelere göre dağılımı. Bu verilerde maliyet ve süre aĢımının ağırlıklı olarak geliĢmekte olan ülkelerde görüldüğü ve bu ülkelerde araĢtırmaların yapıldığı gözlemlenmiĢtir. Bunun dıĢında araĢtırmanın belli bir bölge ya da Ģehir kapsamında tutulduğu makaleler bulunmaktadır. Bunun yapılmasındaki amaç, tüm çalıĢmalardaki ortak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin yanında, bölgeye özel olarak ortaya çıkmıĢ faktörleri de inceleyebilmektir. AraĢtırma yöntemleri açısından bakıldığında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirlemek için yapılan araĢtırmaların büyük çoğunluğunun (29 tane) [1, 7,9, 12, 14, 17, 18, 22, 23, 28-41, 43-47], alan araĢtırması yöntemi kullandığı görülmektedir. Bir araĢtırmada röportaj ve bir araĢtırmada ise maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirlemek için geçmiĢ çalıĢmalardan derleme yapılması yöntemi kullanılmıĢtır. Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların araĢtırma yöntemine göre dağılımı ġekil 2.3’te gösterilmektedir. 19 YURTDIġINDA YAPILAN ÇALIġMALARIN ARAġTIRMA YÖNTEMĠNE GÖRE DAĞILIMI Alan AraĢtırması 29 Ropörtaj 1 Derleme 1 0 5 10 15 20 25 30 35 ġekil 2.3 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda yurtdıĢında yapılan çalıĢmaların araĢtırma yöntemine göre dağılımı. Bahsedilen araĢtırmalarda alan araĢtırması, literatürden alınarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin, inĢaat sektöründe çalıĢan uzmanlar tarafından değerlendirilmesi ile yapılmıĢtır. 2012 yılında Ġngiltere’de yapılan bir baĢka araĢtırmada ise, araĢtırma yöntemi olarak röportaj yapılmıĢtır [42]. ĠnĢaat sektöründe 20 yıl ve üzerinde deneyim sahibi 3 uzmanla, çalıĢtıkları 2’Ģer proje ile ilgili röportaj yapılarak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirlenmiĢtir. 2013 yılında yapılan bir diğer çalıĢmada ise, eski yapılan çalıĢmalardan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler derlenerek bir araya getirilmiĢtir [2]. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirlemek için yapılan araĢtırmalarda, inĢaat sektöründe çalıĢan daha çok sayıda uzmana ulaĢabilmek adına çoğunlukla alan araĢtırması yönteminin kullanıldığı görülmektedir. Literatürde, alan araĢtırmasında sorgulanacak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirlenirken ağırlıklı olarak eski araĢtırmalarda belirlenen faktörler derlenmiĢtir. Proje tipolojilerine bakıldığında, birçok araĢtırmada proje tipolojileri için ayrım yapılmadığı görülmüĢtür. Bununla birlikte tek bir projenin ya da tek bir tipin incelendiği araĢtırmalar da mevcuttur [33, 39]. Bazı araĢtırmalarda, yalnızca kamu projelerine [19, 36, 47] yönelik çalıĢmaların yapıldığı da belirlenmiĢtir. ÇalıĢmalarda incelenen proje tipleri çok çeĢitli olduğundan uygun bir sınıflandırma mümkün olmamıĢtır. Tipoloji ile ilgili kısıtlamaların konulmasındaki amaç, problemin belirlemesine yönelik daha belirgin sonuçlar elde etmektir. 20 Alan araĢtırması yapılan çalıĢmalar, örneklem kapsamında incelendiğinde, alan araĢtırmasının uyguladığı katılımcıların büyük çoğunlukla iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici olarak ayrıldığı gözlemlenmiĢtir. Bununla birlikte alan araĢtırması katılımcı gruplarına proje müellifinin eklendiği çalıĢmalar [46] ile birlikte, yalnızca yüklenici [45] ve yalnızca proje yönetimi [22] gruplarının incelendiği çalıĢmalar da mevcuttur. Bu durumda da örneklem daralmaktadır. YurtdıĢında yapılan alan araĢtırmalarının katılımcı gruplara göre dağılımı ġekil 2.4’te gösterilmektedir. YURTDIġINDA YAPILAN ALAN ARAġTIRMALARININ KATILIMCI GRUPLARA GÖRE DAĞILIMI Ayrım YapılmamıĢ 2 ĠĢveren-Proje Yönetimi-Yüklenici-Proje Müellifi 2 ĠĢveren-Proje Yönetimi-Yüklenici 22 Yüklenici ve Proje Yönetimi 1 Proje Yönetimi 1 Yüklenici 1 0 5 10 15 20 25 ġekil 2.4 : YurtdıĢında yapılan alan araĢtırmalarının katılımcı gruplara göre dağılımı. Alan araĢtırması grubu olarak çoğunlukla iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici gruplarının belirlenmesi, bir inĢaat projesinde rol alan temel katılımcıların; iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici olmasından kaynaklanmaktadır. Ġncelenen makalelerde, proje süreçlerine yönelik bir odaklanma bulunmayıp, araĢtırmalar ihale aĢamasından teslim aĢamasına kadar olan süreci kapsamaktadır. Ayrıca, maliyet ve süre aĢımını etkileriyle inceleyen pek çok araĢtırma [1, 30, 47] olduğu gibi yapılan araĢtırma sonucunu baĢka bir ülkede yapılan çalıĢma ile kıyaslayan makaleler [26, 28] ve ortaya çıkan sonuçları yeni bir matematiksel gecikme analizi denemek için kullanan çalıĢmalar da bulunmaktadır [40]. Bu açıdan bakıldığında yakın zamanda yapılan bazı araĢtırmaların, maliyet ve süre aĢımı analizi yapmanın yanında, bu analizi değiĢik yönden çalıĢmalara devam etmek için temel olarak kullanmaya baĢladığı görülmüĢtür. 21 2.8.2 Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalar Tez kapsamında incelenen Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalar, inĢaat projelerinde maliyet veya süre aĢımına neden olan faktörleri araĢtırmaktadır. Konu ile ilgili fazla sayıda çalıĢma bulunmadığından, literatür incelenirken bir zaman sınırı konulmamıĢtır. Maliyet ve süre aĢımı konusunda Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalar Çizelge 2.2’de verilmiĢtir. Ġncelenen çalıĢmalar, kronolojik olarak listelenmiĢtir. Ayrıca iĢledikleri konuya göre maliyet aĢımını ve süre aĢımını iĢleyenler olmak üzere ayrım yapılmıĢtır. Çizelge; çalıĢmanın yapıldığı yıl, çalıĢıldığı ülke, araĢtırma yöntemi ve örneklem bilgileri derlenerek oluĢturulmuĢtur. 22 Çizelge 2.2: Maliyet ve süre aĢımı konusunda Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalar. YIL SIRA NO KAYNAK NO ĠSĠM YAZAR SÜRE / MALĠYET ÜLKE PROJE TĠPOLOJĠSĠ ÖRNEKLEM 1985 1 [4] Reasons for Delays in Public Projects in Turkey David Arditi, Güzin Tarım Akan, San Gürdamar Süre Türkiye Kamu Projeleri 44 Kamu KuruluĢları 34 Yüklenici 1989 2 [48] Yapı Üretiminde Süre Tahmini ve Yapım Süresini Etkileyen Faktörler Mürvet Türesoy Süre Türkiye Ayrım Yok 24 Yüklenici 1998 3 [49] ĠnĢaat Süresini Etkileyen Faktörler ve ĠnĢaat Süresi Tahmin Modelleri E. Didem Karslı Süre YurtdıĢı Ve Türkiye Literatürden Derleme Literatürden Derleme 2010 4 [6] Causes Of Delayın And Theır Effects On Constructıon Projects In Turkey Özgür Sarıkaya Süre Türkiye Altyapı, Üstyapı(Konut, Endüstri Vb), Yol 52 Yüklenici 54 Proje Yönetimi 45 ĠĢveren 2011 5 [13] Gecikme Analizi Ġçin OntolojiTabanlı Bir YaklaĢımı Gözde Bilgin Süre YurtdıĢı Ve Türkiye Literatürden Derleme Literatürden Derleme 2012 6 [3] Factors Causıng Cost Overruns In Constructıon Of Resıdentıal Projects; Case Study Of Turkey Serdar Durdyev, Syuhaida Ismail, Nooh Abu Bakar Maliyet Türkiye Konut 26 Yüklenici 30 Proje Yönetimi 23 ĠĢveren Murat Gunduz, Ph.D., A.M.ASCE; Yasemin Nielsen, Ph.D.; and Mustafa Ozdemir Süre Türkiye Ayrım Yok Gül Polat, Ferzan Okay, Ekin Eray Maliyet Türkiye Altyapı, Üstyapı(Konut, Endüstri Vb) 2013 7 [50] Fuzzy Assessment Model to Estimate the Probability of Delay in Turkish Construction Projects 2014 8 [20] Factors affecting cost overruns in micro-scaled construction companies 23 19 Yüklenici 11 Proje Yönetimi 29 ĠĢveren 5 Proje Müellifi 78 Mikro Ölçekli ĠnĢaat Firması: Sahibi/Ortağı Proje Müdürü/ġantiye ġefi Diğer Çizelge 2.5’e göre, incelenen 8 araĢtırmadan 6 tanesi [4, 6, 13, 48-50] süre aĢımı, 2 tanesi [3, 20] ise maliyet aĢımı üzerine çalıĢmıĢtır. TÜRKĠYE'DE YAPILAN ÇALIġMALARIN KONULARA GÖRE DAĞILIMI Maliyet 2 Süre 6 0 1 2 3 4 5 6 7 ġekil 2.5 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda Türkiye’de yapılan çalıĢmaların konulara göre dağılımı. Makalelerin yayınlanma tarihi dikkate alındığında, öncelikle araĢtırmaların süre ile ilgili yapıldığı belirtilmiĢ olup, günümüze yaklaĢtıkça maliyet aĢımı ile ilgili çalıĢmaların yapıldığı görülmektedir. Ġncelemelerde maliyet ve süre aĢımını birlikte inceleyen bir çalıĢmaya rastlanmamıĢtır. Çizelge 2.6’ya göre, araĢtırma yöntemleri açısından bakıldığında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirlemek için alan araĢtırması [3, 4, 6, 20, 48, 50] ve geçmiĢte yapılan çalıĢmalardan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin derlenmesi [13, 49] yöntemlerinin kullandığı görülmektedir. TÜRKĠYE'DE YAPILAN ÇALIġMALARIN ARAġTIRMA YÖNTEMĠNE GÖRE DAĞILIMI Alan AraĢtırması 6 Derleme 2 0 1 2 3 4 5 6 7 ġekil 2.6 : Maliyet ve süre aĢımı konusunda Türkiye’de yapılan çalıĢmaların araĢtırma yöntemine göre dağılımı. 24 Bahsedilen araĢtırmalarda alan araĢtırması, literatürden alınarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin, inĢaat sektöründe çalıĢan uzmanlar tarafından değerlendirilmesi ile yapılmıĢtır. Bunlar dıĢında kalan yapılan çalıĢmalarda, Türkiye ve yurtdıĢında süre aĢımı konusu ile ilgili geçmiĢte yapılan çalıĢmalardan süre aĢımına neden olan faktörler bir araya getirilerek derlenmiĢtir. Proje tipolojilerine bakıldığında, ayrım yapılmayan projeler [48, 50] olduğu gibi, yalnızca konut iĢlevinin incelendiği [3] ya da yalnızca kamu projeleri üzerine çalıĢıldığı [4] da görülmüĢtür. Çizelge 2.7’ye göre, yapılan araĢtırmalar örneklem kapsamında incelendiğinde, alan araĢtırmasının uygulandığı grupların bir kısmının [3, 6] iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici olarak ayrıldığı gibi yalnızca yükleniciler ile çalıĢılan [50], ya da üç ana gruba proje müellifinin de dahil edildiği [48] çalıĢmalara da rastlanmıĢtır. TÜRKĠYE'DE YAPILAN ALAN ARAġTIRMALARININ KATILIMCI GRUPLARA GÖRE DAĞILIMI ĠĢveren-Proje Yönetiimi-Yüklenici-Proje Müellifi 1 ĠĢveren-Proje Yönetiimi-Yüklenici 2 ĠĢveren ve Yüklenici 1 Yüklenici 2 0 0,5 1 1,5 2 2,5 ġekil 2.7 : Türkiye’de yapılan alan araĢtırmalarının katılımcı gruplara göre dağılımı. Görüldüğü gibi Türkiye’de yapılan çalıĢmalarda ağırlıklı olarak alan araĢtırması yöntemi kullanılmaktadır. Bununla birlikte, sonuçları incelerken de bu ayrımı yapan çalıĢmalar [4, 6] azınlıktadır. Yapılan çalıĢmalarda maliyet aĢımının yalnızca mikro-ölçekli firmalar ve bu firmalara etkisi kapsamında incelendiği bir çalıĢma bulunmaktadır [20]. Bununla birlikte, yapılan analizin ontoloji tabanlı bir gecikme analizine zemin oluĢturduğu bir araĢtırma [13] ile alan araĢtırması sonuçlarının süre ile ilgili bir tahmin modeli oluĢturulmasında kullanıldığı bir tez de bulunmaktadır [50]. 25 Görüldüğü üzere, hem yurtdıĢı hem de Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımını konu alan pek çok çalıĢma bulunmaktadır. YurtdıĢında konu ile ilgili çok sayıda ve farklı kısıtlarla araĢtırmalar yapılmıĢ olup, proje aĢamalarının herhangi birine yoğunlaĢan bir makaleye rastlanmamıĢtır. Türkiye’de yapılan projeleri inceleyen, maliyet ve süre aĢımı konusu ile ilgili çalıĢmalar mevcuttur. Maliyet aĢımına neden olan çalıĢmalar, süre aĢımı konusunda yapılan çalıĢmalardan fark edilir derecede az bir sayıda olup, Türkiye’de yapılan projeleri inceleyen çalıĢmalarda maliyet ve süre aĢımını neden analizi olarak birlikte inceleyen bir çalıĢma bulunamamıĢtır. Ayrıca, yurtdıĢında yapılan çalıĢmalarda olduğu gibi, problemin belirlenmesinde yapım aĢamasına odaklanan bir makaleyle de karĢılaĢılmamıĢtır. Türkiye’de yapılan pek çok kapsamlı ve detaylı araĢtırma olmasının yanında, konu ile ilgili çalıĢmaların güncellenmesi ve değiĢik kıstaslarla incelenmesi gereklidir. Ġlerleyen teknoloji ile birlikte yapım sektörü; malzeme, iĢgücü, ekipman ve yapım yöntemi anlamında hızlı bir Ģekilde değiĢmekte olup, ortaya çıkan problemlerin nedenleri de paralel olarak farklılaĢmaktadır. Bu anlamda konu ile ilgili yapılan çalıĢmaların güncellenmesi de önemlidir. Bu çalıĢmada, Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı nedenleri birlikte incelenmekte olup, yapım sürecinde ortaya çıkan faktörlere odaklanılmıĢ ve bu faktörler bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında rol alan ana katılımcıların yüklenici, proje yönetimi ve iĢveren bakıĢ açısına göre değerlendirilmiĢtir. Bu bölümde, maliyet ve süre aĢımı konusunda, yurtiçi ve yurtdıĢında yapılmıĢ olan çalıĢmalar kapsam ve yöntem olarak incelenmiĢtir. Tez kapsamında yapılacak alan araĢtırması için, inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımına neden olabilecek tüm faktörlerin irdelenmesi gereklidir. Bu amaçla, bu bölümde incelenen yurtdıĢında yapılan 31 adet çalıĢma ile Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen 8 adet çalıĢmadaki inĢaat projelerinde yapım aĢamasında maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler 3. Bölümde incelenecektir. 26 3. ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ 3.1 Literatürde Belirlenen Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörlerin Ġncelenmesi Bölüm 2’ de literatüre göre inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı konusu tanımlanmıĢ, yapılan araĢtırmaların konuları ve kapsamları açıklanmıĢtır. AraĢtırmacıların yaptıkları çalıĢmalarda, ana sorgulamalarında ortaya koydukları maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler oldukça kapsamlıdır. 2. Bölümde konu olan çalıĢmalardaki, maliyet ve/veya süre aĢımına neden olan faktörlerin oldukça fazla olduğu belirlenmiĢtir. YurtdıĢında yapılmıĢ olan 31 çalıĢma ile Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen 8 çalıĢmadaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler listelenmiĢtir. Yapılan değerlendirmede, içerik olarak aynı olan ya da anlam olarak birbirini kapsayan faktörler birleĢtirilmiĢtir. Tez konusu dıĢında kalan “yapım aĢaması” dıĢındaki (teklif, ihale gibi süreçlere dahil olan) maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler elenmiĢtir. Aynı zamanda, “SözleĢmede bahsedilmeyen test masrafları”, “Tasarım ve sözleĢme için farklı danıĢmanların olması” gibi yalnızca incelenen çalıĢmanın konusu olan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler de değerlendirme dıĢı bırakılmıĢtır. Sonuç olarak tezin kapsamı dahilinde olmayan faktörler çıkarılmıĢ, aynı içerikteki faktörler birleĢtirilmiĢ, tek bir araĢtırmada karĢılaĢılmıĢ olan faktörler elenmiĢ ve bu değerlendirmeye göre maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayısı 37 olarak belirlenmiĢtir. Tez kapsamında, yurtdıĢında yapılmıĢ olan çalıĢmalara dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler Çizelge 3.1’de, Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalara dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler Çizelge 3.2’de listelenmiĢtir. Lteratüre dayalı olarak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirlenirken, üç ölçüt gözetilmiĢtir: 27 ĠncelenmiĢ tüm çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler üzerinden bir değerlendirme yapılması, Belirli bir projeye özel ya da inceleme yapılan ülkenin dönemsel koĢullarına göre oluĢabilecek tek bir araĢtırmada yer alan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin çıkarılması, Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin, tez kapsamında değerlendirilerek, bu kapsam dıĢında kalan faktörlerin elenmesi; AraĢtırma yapım aĢamasını kapsadığından ihale süreci ile ilgili maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler kapsam dıĢı kalmıĢ olup, benzer Ģekilde üstyapı projeleri incelendiğinden, yol, köprü, altyapı vb projelerine özel maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin çıkarılması gibi 28 Çizelge 3.1: Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile incelenen yurtdıĢında yapılmıĢ çalıĢmalar. 1 2 3 4 5 6 7 8 Yapım süreci planlama yetersizliği Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe 9 Enflasyon 10 Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme 11 Faiz oranlarında dalgalanma 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 [29] [30] [31] [32] [17] [33] [34] [1] [35] [36] [28] [14] [37] [38] [39] [7] [40] [8] [41] [18] [12] [42] [43] [2] [22] [44] [9] [45] [46] [23] [47] X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Uygunsuz bütçe planlaması ĠĢveren-yüklenici-proje yönetimi arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık ĠnĢaat malzeme/makine/iĢgücü vb iĢin uygulanmasına yönelik herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ Yabancı kurda dalgalanma (ithal malzemeler) 2008 2007 2006 Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörler 2005 Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 29 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Çizelge 3.1(Devam): Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile incelenen yurtdıĢında yapılmıĢ çalıĢmalar. Eksik kusurlu imalatlar-Geri 12 dönüĢ imalatları Ġmalat kontrolünde 13 yavaĢlık/zayıflık 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 [29] [30] [31] [32] [17] [33] [34] [1] [35] [36] [28] [14] [37] [38] [39] [7] [40] [8] [41] [18] [12] [42] [43] [2] [22] [44] [9] [45] [46] [23] [47] X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 14 Arazi koĢulları X X 15 Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği X X 16 Proje karmaĢıklığı Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen 17 belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vs) SözleĢmesel olarak 18 üstlenilen tazminatlar ġartname/sözleĢme 19 yorumlanması/zayıf sözleĢme yönetimi 2007 2006 Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörler 2005 Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 20 KeĢifte hata/eksik 21 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi X 22 Tasarım değiĢimi X 23 Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar X 24 Yasal engeller X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 30 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Çizelge 3.1(Devam): Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile incelenen yurtdıĢında yapılmıĢ çalıĢmalar. 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme Proje müdürünün yetersiz olması Kalifiye olmayan alt yüklenici, çalıĢan(iĢçi) Malzeme/iĢgücü/ekipman edinmekte zorluk Uygun olmayan ekipman/malzeme seçimi 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 [29] [30] [31] [32] [17] [33] [34] [1] [35] [36] [28] [14] [37] [38] [39] [7] [40] [8] [41] [18] [12] [42] [43] [2] [22] [44] [9] [45] [46] [23] [47] X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Ekipman/malzeme değiĢimi ĠĢ kazaları 2007 1 Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla 34 karĢılaĢma (savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb) Öngörülemeyen hava 35 koĢulları Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik 36 uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb) 37 2006 Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörler 2005 Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 31 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Çizelge 3.2: Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalar. 1989 1998 2010 2011 2012 2013 2014 Faktörler 1985 Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar 1 2 3 4 5 6 7 8 [4] 4 Yapım süreci planlama yetersizliği Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe Uygunsuz bütçe planlaması 5 1 2 3 6 X [48] [49] X [6] [14] [3] X X X X ĠĢveren-yüklenici-danıĢman arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık X X X X X Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık X X X 8 9 10 Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme 11 Faiz oranlarında dalgalanma X X 12 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları X X 13 Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık X X 14 Arazi koĢulları X X X 15 Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği X X X 16 Proje karmaĢıklığı 18 19 ġartname/sözleĢme yorumlanması/zayıf sözleĢme yönetimi 20 KeĢifte hata/eksik 21 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi 22 Tasarım değiĢimi 23 Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar 24 Yasal engeller 25 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici 26 Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi 29 Proje müdürünün yetersiz olması 30 Kalifiye olmayan alt yüklenici, çalıĢan(iĢçi) X 31 Malzeme/iĢgücü/ekipman edinmekte zorluk X 32 33 Uygun olmayan ekipman/malzeme seçimi Ekipman/malzeme değiĢimi Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma (savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb) Öngörülemeyen hava koĢulları Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb) ĠĢ kazaları 37 X X ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme 36 X X 28 35 X X 27 34 X X X Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vs) SözleĢmesel olarak üstlenilen tazminatlar 17 X X ĠnĢaat malzeme/makine/iĢgücü vb iĢin uygulanmasına yönelik herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ Yabancı kurda dalgalanma (ithal malzemeler) Enflasyon 7 [50] [20] X X X X X 32 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Çizelge 3.1 ve 3.2’de, geçmiĢte yurtdıĢı ve Türkiye’de yapılmıĢ inĢaat projelerini konu alan araĢtırmalarda ortaya konulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler listelenmiĢtir. Aynı çalıĢmalarda, bahsedilen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirli kriterlere göre ana baĢlıklar altında gruplanmıĢtır. Literatür incelenirken, belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin hangi ana baĢlıklar altında gruplandığı da araĢtırılmıĢtır. Bazı kaynaklarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler, faktörün sorumlusuna göre ana baĢlıklar altında gruplanırken, belli çalıĢmalarda ise maliyet ve süre aĢımına neden olan temel etkenlere (yönetimsel, teknik, politik vb) göre ana baĢlıklar altında gruplanmıĢtır. Tez kapsamında yurtdıĢında incelenen çalıĢmalardaki faktör ana baĢlıkları ile faktör sayıları Çizelge 3.3’te ve Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalardaki faktör ana baĢlıkları ile faktör sayıları Çizelge 3.4’te gösterilmektedir. Çizelge 3.3: YurtdıĢında yapılan çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar. TEZ/ FAKTÖR MAKALE SAYISI YIL SIRA NO 2005 1 [29] 73 2 [30] 28 3 [31] 44 4 [32] 30 5 [17] 44 6 [33] 40 7 [34] 31 2006 2007 2008 2009 2010 MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN GRUPLANDIĞI ANA BAġLIKLAR Proje/ĠĢveren/Yüklenici/Proje Yönetimi/Tasarım ekibi/Malzeme/Ekipman/ĠĢgücü kaynaklı ve DıĢ etkenler ĠĢveren/ Yüklenici/ Proje Yönetimi/ Malzeme/ ĠĢgücü/ SözleĢme/ Yüklenici iliĢkileri kaynaklı ve DıĢ etkenler ĠĢveren/Metraj/Mimar/ĠnĢaat mühendisi/Mühendis/Yüklenici/Alt yüklenici/Tedarikçi kaynaklı ve DıĢ etkenler ĠĢveren/ Mühendis/ Yüklenici/ Ġnsan davranıĢları/ Mühendis/ Proje/ Kaynak(malzeme, ekipman, iĢgücü vb) kaynaklı ve DıĢ etkenler Yüklenici/ Tasarım ekibi/ ĠĢveren/ Mali/ Planlama ve program/ SözleĢme/ Devlet düzenlemeleri ve Öngörülemeyen nedenler Malzeme-ekipman-iĢgücü/ Yüklenici-iĢveren-proje yönetimi/ DıĢ faktörler Yüklenici/ Proje Yönetimi/ ĠĢveren/ DıĢ Zayıf Proje Yönetimi/Öngörüemeyen Arazi KoĢulları/Malzeme Yetersizliği/ Döviz Kurunda Dalgalanma/Yetersiz-Tecrübesiz Yüklenici/ Olağanüstü Haller (Acts of God)/Change Order/ Enflasyon/Hızlandırma Maliyeti/Ödemelerde Gecikme/Yer Tesliminde Gecikme Mali/ĠĢgücü/DeğiĢiklikler/Proje rol alanları arası iliĢki/Çevresel/Ekipman/Yönetmelik-Ģartname/Malzeme/Planlama ve Kontrol ĠĢveren/Yüklenici/Proje Yönetimi/Malzeme/ĠĢçilik/SözleĢme ve Proje rol alanları arası iliĢki kaynaklı 8 [1] 39 9 [35] 32 10 [36] 112 11 [28] 21 12 [14] 110 13 [37] 75 14 [38] 43 Acts of God/ Tasarım/Yapım/ Mali ve Yönetmelik kaynaklı 15 [39] 42 Çevresel/Yapım/Uygulama ve Maliyet Tahmini ile Ġlgili Faktörler 16 [7] 21 Ayrım Yok Ayrım Yok Proje/Yüklenici Sorumlulukları/ĠĢverenin Sorumlulukları/ Profesyonel Yönetim/ Tasarım ve Belgeleme/Malzeme/ Uygulama/ ĠĢçilik ve Ekipman/SözleĢme/Devlet ile iliĢki/DıĢ etkenler/Maliyet AĢımı ĠĢveren/Tasarım/Proje Yönetimi /Yüklenici /ĠĢçilik/ Mali/ SözleĢme/ ĠletiĢim/ Arazi KoĢulları/Diğer 33 Çizelge 3.3 (Devam): YurtdıĢında yapılan çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar. YIL 2011 2012 SIRA NO TEZ/ FAKTÖR MAKALE SAYISI 17 [19] - 18 [20] 78 Sermaye ve ödemeler/Ekipman/Personel/Tasarım Hataları/Ġmalat Takibi/Yönetim ve Planlama/ĠĢveren/Yüklenici/ Proje Yönetimi /Malzeme/ Çevresel Ayrım Yok 19 [21] 18 Ayrım Yok 20 [18] 59 21 [12] 46 22 [42] Röportaj 23 [43] 31 Yapım/Yönetimsel/Politik/Mali/Teknik 24 [2] 35 Süre/Maliyet/Süre ve Maliyet 25 [22] 41 26 [44] Süre 76, Maliyet 54 27 [9] 22 Ayrım Yok 28 [45] 46 Ayrım Yok 29 [46] 15 Ayrım Yok 30 [23] 84 Ayrım Yok 31 [47] 31 Finansal (taraflara geç ödeme yapılması vb)/ Kaynak/ Ekonomik/ Çevresel/ Koordinasyon/ Politik/ Risk kaynaklı/ Ġnsan ĠliĢkileri/ ĠĢ güvenliği/ Yönetmelikler-ġartname 2013 2014 2015 MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN GRUPLANDIĞI ANA BAġLIKLAR Ekonomik/ Projede rol alanlardan kaynaklı/ Uygulama/ Çevresel/ Politik Yönetim/ Ekonomik/ ĠĢveren/ Proje Yönetimi/ Yüklenici/ Malzeme, iĢgücü, ekipman/ DıĢ Röportaj Maliyet Tahmini/Yapım/Projede Rol Alanlar /Çevresel /Mali Faktörler Süre: Proje/Yüklenici-Altyüklenici-Proje Yönetimi-ĠĢverenin Sorumlulukları/ Yönetim/Tasarım ve Belgeleme/ Mali/Malzeme/ Çevresel ġartlar/ ĠĢçilik ve Ekipman/Devlet ile iliĢki Maliyet: Finansal gruplar/Proje Katılımcıları/Uygulama etmenleri/ Çevresel/Politik/ĠĢçilik ve Ekipman/Malzeme/ĠĢverenin Sorumlulukları Çizelge 3.4: Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar. TEZ/ MAKALE 1985 SIRA NO 1 [4] FAKTÖR SAYISI 23 1989 2 [48] 33 1998 3 [49] 86 2010 4 [6] 51 2011 5 [13] 442 ĠĢveren/ Yüklenici/ Diğer 2012 6 [3] 40 Makroekonomik/ ĠĢgücü/ Proje Maliyeti/ Proje Yönetimi/ DıĢ 2013 7 [50] 83 2014 8 [20] 38 YIL TEZ VE MAKALELERDE BELĠRLENEN FAKTÖRLERĠN GRUPLANDIĞI ANA BAġLIKLAR Ayrım Yok Yönetim/Çevresel/Proje/ Kaynak Kullanımı Proje Ekibi/Alt Yüklenici/ Ekipler Arası ĠletiĢim/ SözleĢme/ Kullanıcı/ Müteahhit Firma/ Proje Bilgileri/ Çevre/ Ekipman/ Malzeme/ Diğer Makroekonomik/ ĠĢgücü/ Revizyon/ SözleĢme kaynaklı/ Çevresel/ SözleĢme-ġartname/ Ekipman/ Malzeme/DıĢ Proje Yönetimi / Yüklenici/ Tasarım/ Ekipman/ DıĢ Etkenler/ ĠĢçilik/ Malzeme/ ĠĢveren/ Proje SözleĢme/ Süre/ Mali/ Kalite/ Ġnsan ĠliĢkileri/ ĠletiĢim kaynaklı/ Risk kaynaklı Çizelgeler incelendiğinde, hem yurtdıĢı hem de Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalarda, sorgulanan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör 34 sayısının oldukça değiĢken olduğu görülmektedir. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar incelendiğinde ise, faktörleri ana baĢlıklar altında gruplamayan çalıĢmalar olduğu gibi, maliyet ve süre aĢımına neden olan temel etkenlere (mali, yönetimsel, teknik, politik vb) göre ve faktörün sorumlusuna göre ana baĢlıklar altında toplayan çalıĢmalar ağırlıktadır. Literatürde, “ĠĢveren”, “Yüklenici”, “Proje Yönetimi”, “Malzeme”, “ĠĢgücü”, “SözleĢme”, “Tasarım” konuları ile “Mali” konuların en çok tekrar eden maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör ana baĢlıklarından olduğu gözlemlenmiĢ olup, bunlara ek olarak en çok rastlanan ana baĢlıklardan biri de “Diğer” baĢlığı ile tanımlanan öngörülemeyen olaylar olmuĢtur. 3.2 Maliyet ve Süre AĢımı Neden Olan Faktörler ve Gruplandıkları Ana BaĢlıklar Bu çalıĢmada, yapım aĢamasında karĢılaĢılan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısına göre belirlenmesi amaçlanmıĢtır. Tez kapsamında araĢtırma konusu sınırlar da gözetilerek detaylı bir literatür araĢtırması yapılmıĢtır. Eksik bir değerlendirme olmaması adına, konu ile ilgili literatürde, tezin kapsamı dahilindeki tüm maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerle birlikte bu faktörlerin gruplandıkları ana baĢlıklar da incelenmiĢtir. 2. Bölümde literatüre dayalı olarak, maliyet ve süre aĢımına neden olan 37 faktör belirlenmiĢtir. Maliyet ve süre aĢımına neden olan bir faktörün birden fazla sorumlusu olabildiği, hatta sorumlunun projeye bağlı olarak değiĢebildiği düĢünülmüĢtür. Bu nedenle tez kapsamında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ana baĢlıklar altında gruplanırken faktörün sorumlusu yerine, maliyet ve süre aĢımına neden olan temel etkenlere göre gruplanmıĢtır. Tez kapsamında belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayısının çok fazla olmaması da dikkate alınarak, genel kapsamlı ve az sayıda ana baĢlık oluĢturulması planlanmıĢtır. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler gruplanırken, literatürdeki faktör ana baĢlıkları incelenmiĢ ve bu çalıĢmalardaki faktör ana baĢlıkları kullanılmıĢtır. Ana baĢlık altında olan faktörlerin benzer alanlarla ilgili olmasına dikkat edilmiĢtir. Ġncelemeler sonucunda belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler, 8 ana baĢlık altında toplanmıĢtır: Koordinasyon, ĠletiĢim Ve Planlama Ġle Ġlgili Nedenler 35 Maliyet ile Ġlgili DıĢ Nedenler Uygulamaya Yönelik Nedenler SözleĢme-ġartname Kaynaklı Nedenler Tasarım Ġle Ġlgili Nedenler Firma Ve ÇalıĢan Yeterliliği Ġle Ġlgili Nedenler Malzeme-ĠĢgücü Ġle Ġlgili Nedenler Diğer Nedenler 3.2.1 . Koordinasyon, iletiĢim ve planlama ile ilgili nedenler Tez kapsamında, yapılan tüm araĢtırmalar sonucu en sık karĢılaĢılan koordinasyon, iletiĢim ve planlama yetersizliği ile ilgili faktörler bu ana baĢlıkta incelenmiĢtir. ĠnĢaat projelerinde genelinde özellikle Türk ĠnĢaat Sektörü düĢünüldüğünde iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici arası iletiĢimin ve koordinasyonun önemi bilinmektedir. Türkiye’de bahsedilen projede rol alan katılımcıların arasındaki iliĢkilerde sıklıkla, profesyonel iliĢkinin dıĢına çıkılarak, yazılı değil sözlü iletiĢime geçilmektedir. Bu durum ise çoğu zaman iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciden birinin mali olarak ya da süresel anlamda mağdur olmasıyla sonuçlanmaktadır. Ortaya çıkan maliyet ve süre aĢımı gibi problemlerin nedenlerinin iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından farklı algılanması, anlaĢmazlık yaĢanmasına neden olmakta olup, bu durumda proje yapım aĢamasını fiilen olumsuz yönde etkilemektedir. Bu farklı algı, problemin kaynağının ve sorumlusunun kim olduğunun iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından farklı olduğunun düĢünülmesi demek olup, bunun sonucunda iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicinin birbirini suçlaması ve yapılması gereken iĢleri birbirlerinden beklemeleri anlamına gelebilir. Bununla birlikte iletiĢimsizlik proje boyunca devam edebilmekte ve tekrar eden bir sorun haline dönüĢebilmektedir. Bu faktörler özellikle yapım aĢamasında geri dönüĢler gerektirebilmekte ve kayıplara neden olmaktadır. Planlama yetersizliği ise teknik bir yetersizlik olup ve yapım aĢamasında malzemenin tedariki, iĢgücü, ekipman girdilerin sahadaki organizasyonu konusunda gereken özenin gösterilmemesi ile ortaya çıkmaktadır. Yapım süreci planlama yetersizliği, projenin yapım aĢamasında programlanmasının yetersiz olmasını ifade etmekte olup, yapılacak iĢlerin malzeme, iĢgücü ve ekipman ile ilgili olduğundan doğrudan süre aĢımına neden olmaktadır. Planlanan 36 maliyetin hatalı olması ise maliyet aĢımına neden olacak en temel faktörlerdendir. Tüm koĢulları değerlendiren ve olabilecek tüm etkileri göz önüne alan detaylı bir iĢ programı ve bütçe planlaması yapılamayan iĢlerde, özellikle yapım aĢamasında iĢ programını değiĢtirecek pek çok etmenle karĢılaĢılacak, bu durum da doğrudan iĢin aksamasına ve planlanan süre ile maliyetin aĢılmasına neden olacaktır. Devam eden bir iĢte ise, ortaya çıkan herhangi bir problemi belirlemek ve süreç içerisinde bu probleme iliĢkin önlem alabilmek de planlanan maliyet ve süre sınırları içinde kalabilmekte büyük önem taĢır. Bu tez kapsamında, koordinasyon, iletiĢim ve planlama ana baĢlığı altında aĢağıdaki faktörler gruplanmıĢtır: 1. Yapım süreci planlama yetersizliği 2. Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği 3. Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe 4. Uygunsuz bütçe planlaması 5. ĠĢveren-yüklenici-danıĢman arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık 6. Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık 3.2.2 . Maliyet ile ilgili dıĢ nedenler ĠnĢaat projelerinde karĢılaĢılan, maliyeti değiĢtirebilecek herhangi bir faktör, maliyet aĢımına ve bazen de süre aĢımına neden olabilmektedir. Projede rol alanların finansal yeterlilikleri, “Firma ve ÇalıĢan Yeterliliği” ana baĢlığı altında incelenmiĢ olup, bu ana baĢlık kapsamında, projede rol alanların finansal durumları değil, piyasa koĢullarındaki mali etkiler gruplanmıĢtır. Örneğin yapımda kullanılan herhangi bir girdinin (malzeme, ekipman, iĢgücü vb) fiyatında artıĢ, planlanan maliyetin doğrudan artmasına neden olur. Bazı projelerde yurtdıĢından tedarik edilen malzeme, iĢgücü ve ekipman gibi kaynaklarda, yabancı kurda dalgalanmalar sonucu ithal edilen elemanın fiyatında beklenmedik artıĢlara neden olacaktır. Bununla birlikte, Türkiye genelinde enflasyon oranları veya devlet tarafından mali politikalarda yaĢanan geliĢmeler de öngörülemeyen maliyet aĢımlarına neden olabilmektedir. Enflasyon, inĢaat malzemeleri fiyatında beklenmedik artıĢların olmasına neden olabileceği gibi, çok yükselmesi halinde ekonomik krize neden olup, projede rol alanlara büyük zararlar verebilmektedir. Faiz oranlarındaki değiĢiklik ise, iĢveren ve yüklenicinin ekonomik 37 durumu için sorun yaratabileceği gibi, taĢeronlar, tedarikçiler gibi projede rol alanları mali olarak olumsuz etkiler. Tüm bu durumlar maliyet aĢımına doğrudan neden olacağı gibi, projede rol alanlara verdiği zarar sonucu faal iĢin yavaĢlamasına ve hatta bazı durumlarda tamamen duraklamasına neden olacaktır. Bu durumda mali kaynaklı faktörler, önemli bir grup olarak ortaya çıkmaktadır. Maliyet ile Ġlgili DıĢ Nedenler, herhangi birinin sorumluluğunda olmayıp, belirli durumlarda projede rol alanlardan herhangi birini ve/veya hepsini olumsuz olarak etkileyebilmektedir. AraĢtırmada Maliyet ile Ġlgili DıĢ Nedenler ana baĢlığı altında toplanan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler Ģunlardır: 7. ĠnĢaat malzeme/makine/iĢgücü vb iĢin uygulanmasına yönelik herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ 8. Yabancı kurda dalgalanma (ithal malzemeler) 9. Enflasyon 10. Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme 11. Faiz oranlarında dalgalanma 3.2.3 . Uygulamaya yönelik nedenler Bu baĢlık altında gruplanan faktörler doğrudan sahada ortaya çıkan faktörlerdir. Yapılan eksik ve kusurlu imalatlar, imalat kontrolünde yavaĢlık zayıflık, proje karmaĢıklığı ya da talep edilen ek ve daha iyi kalitede imalatlar/ iĢ değiĢikliği gibi yapıma yönelik faktörler ile birlikte arazinin fiziksel durumu sonucu uygulamada ortaya çıkabilecek faktörler de incelenmiĢtir. Yapılan eksik ve kusurlu imalatlar zorunlu olarak geri dönüĢlere neden olacağı gibi, imalat kontrolünde yavaĢlık ve zayıflık da gecikme ile birlikte aynı Ģekilde sonuçlanacaktır. Geri dönüĢlerin yoğun Ģekilde yaĢandığı projelerde maliyet ve süre aĢımı kaçınılmazdır. Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/proje değiĢimi/ ĠĢ değiĢikliği ise, hem planlanan maliyetin hem de planlanan sürenin dıĢına çıkmak anlamına gelmektedir. DeğiĢikliğin boyutuna bağlı olarak bazı durumlarda tolere edilebilmekle birlikte, sıklıkla majör sorunlara da yol açabilir. Projenin karmaĢıklığı ise, projede rol alanların sayısının, imalat çeĢidinin ve yapım aĢamasında beklenmeyen durumların artması demektir. Bu durum ise rol alanlar, imalat ve proje anlamında daha az karmaĢık bir projeye göre daha çok potansiyel sorun anlamına gelmektedir. Olawale ve Sun (2010), proje 38 karmaĢıklığının, projenin planlanan maliyet ve sürede tamamlanabilmesi üzerinde büyük tehdit oluĢturabildiğini açıklamıĢtır. Öte yandan inĢaat arazisinin koĢulları iyi etüt edilmediğinde ilave maliyetler ve proje geri dönüĢleri oluĢabilmektedir. Araziye ulaĢım, zemin koĢulları gibi ön etütlerin uygunsuz yapılması sonucu beklenmeyen süre ve maliyet artıĢları yaĢanabilmektedir. Nega (2008), zemin etüdünün uygun olmaması sonucu zemin iyileĢtirme çalıĢmaları için büyük harcamalar yapılmak zorunda kalındığını ve proje planlanan süresinin uzadığını belirtmiĢtir. Bahsedilen faktörler, proje müellifi, alt yükleniciler ve ana aktörlerin (iĢveren, yüklenici ve proje yönetimi) etkisi altında olabileceği gibi dıĢ etkenler kaynaklı da oluĢabilir. Uygulamaya yönelik nedenler, yapım aĢamasının temelini oluĢturan faktörleri içermekte olup, sonucu direk olarak etkilemektedir. Bu gruptaki faktörler araĢtırmada “Uygulamaya Yönelik Faktörler” ana baĢlığı altında toplanmıĢtır: 12. Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları 13. Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık 14. Arazi koĢulları 15. Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği 16. Proje karmaĢıklığı 3.2.4 . SözleĢme-Ģartname kaynaklı nedenler Bu gruptaki faktörler, yapım aĢaması için gerekli dokümanların yeterli olmaması ve projede rol alanların sorumluluklarını, iliĢkilerini ve olası durumları düzenleyen sözleĢmenin doğru Ģekilde uygulanamaması sonucu ortaya çıkmaktadır. Zayıf sözleĢme yönetimi, projede rol alanların sorumluluklarının iyi anlaĢılamamasına neden olacağı gibi, uyuĢmazlıklara da neden olacaktır. ġartname vb proje dokümanları ile keĢifte hata ve eksikler iĢin yapım aĢamasında yapılması gereken iĢleri, proje rol alanlarının farklı yorumlamasına neden olmaktadır. Bu durum ise anlaĢmazlıklara ve sonucunda iĢveren, proje yönetimi veya yükleniciden birinin, maliyet ve/veya süre anlamında mağdur olmasına neden olacaktır. Örneğin Ģartnamede imalatların yeterli detayda tanımlanmaması, yapılacak iĢin tanımının ucu açık olması anlamına gelebilecek olup, iĢveren talebi ile yüklenici üretiminin uyuĢmaması, dolayısıyla da süreçte bir sorun hale gelmesi anlamına gelir. Bu ana baĢlıkta faktörler aĢağıdaki gibi gruplanmıĢtır: 39 17. Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vb) 18. SözleĢmesel olarak üstlenilen tazminatlar 19. ġartname/sözleĢme yorumlanması/zayıf sözleĢme yönetimi 20. KeĢifte hata/eksik 3.2.5 . Tasarım ile ilgili nedenler Tasarım aĢaması ile ilgili nedenler yurtdıĢında da çok sık görülmekle birlikte, bir projenin tasarım aĢaması tamamlanmadan projenin faaliyete geçmesi ülkemizde oldukça yaygın olması sebebiyle bu ana baĢlık özellikle önemlidir. Özellikle karmaĢık projelerde, imalat sahada yapılan çizimlere göre ilerlemektedir. Bu ana baĢlık altında tasarım ile ilgili maliyet ve süre aĢımına neden olabilecek faktörler incelenmiĢtir. Örneğin saha için hazırlanan çizimlerin gecikmesi (Shopdrawingler gibi), hatalı/eksik detaylar veya tasarımın değiĢmesi gibi sorunlar doğrudan uygulamanın aksamasına neden olmaktadır. Al-Najjar, hatalı ve yetersiz tasarımların süre aĢımının majör katkıyı sağlayan faktörlerden olduğunu belirtmiĢtir [14]. Öte yandan Olawale ve Sun, yaptıkları araĢtırmada, tasarım değiĢiminin maliyet ve süre aĢımına neden olan baĢlıca faktör olduğunu bulgulamıĢlardır [7]. Süreç ilerlerken yasal engellerin oluĢması (dava açılması, projeye itiraz edilmesi, yasa ve yönetmelik değiĢimleri, alınması gereken izinler vb) ise projenin değiĢmesine neden olabildiği gibi, durmasına yol açabilecek bir sürecin baĢlangıcı olabilir. Örneğin devam eden bir konut projesinde bulunan bir daire tipinin belediyede izin verilmeyecek olması, belediyelerde inĢaat metrekarelerinin değiĢmesi gibi durumlar devam eden projelerde sorun yaratmaktadır. Tüm bu etkenler düĢünüldüğünde, yapım sürecindeki tasarımın hatalı/eksik olması veya gecikmesi gibi engeller ile proje aĢamasında belli izinlerin alınması süreci, hem maliyet hem de süre aĢımına neden olacaktır. Bu ana baĢlık altında toplanan faktörler aĢağıdaki gibidir: 21. Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi 22. Tasarım değiĢimi 23. Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar 24. Yasal engeller 40 3.2.6 . Firma ve çalıĢan yeterliliği ile ilgili nedenler ĠnĢaat sektörü, her projenin kendine özel olması ve seri üretim olmaması nedeniyle aktif olarak insan emeğine dayanan bir sektördür. Yapım aĢamasında birçok ekipman kullanılsa da, yapım aĢaması diğer sektörler göz önüne alındığında büyük oranda iĢgücüne dayanmaktadır. Bunun yanında yapımın yönetilmesi, planlama yapılması, projede rol alanlarla koordinasyonun sağlanması açısından da insan iliĢkilerine dayalıdır. Bu durumda her konumda (yüklenici, proje yönetimi, proje müellifi, alt yüklenici, iĢçi vb) çalıĢan kiĢi ve ekiplerin kalifiye olmaması durumu, iĢin yapımını hem maliyet hem de süre olarak olumsuz etkileyecektir. ÇalıĢanların kalifiye olması dıĢında, firma olarak da sorumluluklarını yerine getirecek kapasiteye sahip olması beklenir. Bu bağlamda hem iĢverenin hem de ana yüklenicilerin, kendilerine bağlı çalıĢan ve firmalara gerekli ödemeleri yapabilecek finansal durumda olmaları ve proje için gerekli kadroları bünyelerinde bulundurmaları gerekmektedir. Örneğin AlNajjar, yüklenicinin finansal durumunun iyi olmaması, altyüklenicilerle tedarikçileri koordine edememesi, yeterli ekibi bulundurmaması, yeterince tecrübeli olmaması vb birçok nedenden projenin zamanında tamamlanamamasına tek baĢına neden olabileceğini bildirmiĢtir [14]. Benzer Ģekilde proje yönetimi ekibinin yetersiz olması da, saha kontrollerinin sağlanamaması, iĢ programının takibi, gereksiz bürokrasi, uzun onay süreci gibi sonuçlar doğurabileceğinden etkili bir faktördür. ĠĢveren tarafından yükleniciye yapılan geç ödemeler ve bürokrasi süreci ise çalıĢmalarda en çok rastlanan faktörlerden biridir. Olawale ve Sun ise, altyüklenici firmalarının inĢaat projelerindeki öneminin küçümsenmemesi gerektiğini açıklamıĢtır [7]. Bu baĢlık altında, Firma ve ÇalıĢan yeterliliği grubundaki faktörler incelenmiĢ olup, belirlenen faktörler aĢağıdadır: 25. Yetersiz/tecrübesiz yüklenici 26. Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi 27. Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi 28. ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme 29. Proje müdürünün yetersiz olması 30. Kalifiye olmayan alt yüklenici, çalıĢan(iĢçi) 41 3.2.7 . Malzeme-iĢgücü-ekipman ile ilgili nedenler Malzeme, iĢgücü ve ekipmanın doğru, yeterli miktarda ve zamanında temini iĢin yapım aĢımının en önemli etkenlerindendir. Planlamalar, projede rol alanlar arası iliĢkiler ve mali durumlar vb ne kadar iyi olursa olsun, yapım aĢamasının aktif öğeleri bu bahsedilen etmenlerdir. Malzeme, iĢgücü ve ekipman tedarikinde zorluk, süre aĢımına en çok neden olabilecek faktörlerden olabileceği gibi, piyasada bulunamaması sonucu temin etme sürecinde maliyetin aĢılmasına da neden olmaktadır. Nega, proje için gerekli kaynakların yerel piyasadan sağlanamadığı durumlarda ithal etme ihtiyacı doğacağını ve bu durum öngörülemediyse doğal olarak planlanan maliyet ve sürenin dıĢına çıkılacağını belirtmiĢtir [1]. Bir imalatın gereklerinin tespit edilememesi sonucu, proje esnasında yapım aĢamasında değiĢiklikler gerekecek, bu gereklilik de hem maliyet hem de süre anlamında artıĢa neden olacaktır. Bu baĢlıktaki faktörler ise aĢağıdaki gibi belirlenmiĢtir: 31. Malzeme/iĢgücü/ekipman tedarikinde zorluk 32. Uygun olmayan ekipman/malzeme seçimi 33. Ekipman/malzeme değiĢimi 3.2.8 . Diğer Bu baĢlıktaki faktörler, normal koĢulların dıĢında ortaya çıkan; piyasaya, sektöre hatta ülkeye özel olağanüstü durumları içeren faktörlerdir. Yapılan araĢtırmaların neredeyse tamamında rastlanan bu baĢlıktaki nedenler (ĠĢ kazaları faktörü dıĢında), rol alanlardan herhangi birinin sorumluluğunda olmayıp, sektörün normal koĢulları içinde, öngörülemeyen nedenlerdir. Nega (2008), bu baĢlıkta belirtilen faktörler yaĢandığı zaman, maliyet ve süre aĢımının kaçınılmaz olacağından bahsetmiĢtir. Bu baĢlığa konu olan faktörler aĢağıdaki gibi gruplandırılmıĢtır: 34. Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma(savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb) 35. Öngörülemeyen hava koĢulları 36. Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb) 37. ĠĢ kazaları 42 Bu bölümde, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler listelenmiĢ, ana baĢlıklar altında gruplanmıĢ ve faktörler bu baĢlıklar altında açıklanmıĢtır. Tez kapsamında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısına göre belirlenmesi için yapılacak olan alan araĢtırmasında bu bölümde belirlenmiĢ ve ana baĢlıklar altında gruplanmıĢ faktörler kullanılacaktır. 4. Bölümde bu bölümde belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile yapılmıĢ olan alan araĢtırması ve sonuçları açıklanacaktır. 43 44 4. ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ ĠÇĠN ALAN ARAġTIRMASI YAPILMASI VE SONUÇLARI 4.1 Alan AraĢtırmasının Amacı ĠnĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı inĢaat sektöründe, özellikle geliĢmekte olan ülkelerde, en büyük problemlerden biridir. Maliyet ve süre aĢımının önemi ve etkileri 2. Bölümde de detaylı bir Ģekilde incelenmiĢtir. Bu konuda problemin belirlenmesinden sonra bu problemi önlemek veya oluĢumunu en aza indirgemek için alınabilecek önlemlerin tespit edilmesi gerekir. Önlem alınabilmesi için ise, problemin oluĢum nedenleri net bir Ģekilde açıklanmalıdır. Bu konu üzerinde hem dünyada hem de Türkiye’de birçok çalıĢma yapılmıĢtır. Bu çalıĢmalarda ortaya pek çok sonuç çıkmıĢ ve yapılan çeĢitli kapsamlardaki araĢtırmalarla değiĢik konularda veriler elde edilmiĢtir. ĠnĢaat projelerinde rol alan temel katılımcılar olan iĢveren, yüklenici ve proje yöentimi süreçteki konumları ve birbirleri ile iliĢkileri sebebiyle, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri, farklı açılardan algılama ve gözlemleme durumundadır. Bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ve bu faktörlerin sorumluları, iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciye göre farklılık göstermekte, hatta söz konusu katılımcılar, bazı durumlarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sorumlusunun birbirleri olduğunu düĢünmektedir.Bu durum ise, maliyet ve süre aĢımı sorununun çözülmesine ve önüne geçilmesine engeldir. Tez çalıĢması, inĢaat projeleri yapım aĢamasında maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici açısından incelenmesini ve var ise farklılıkların ortaya konulmasını hedeflemektedir. Yapılan alan araĢtırması sonucu, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açılarında ortaya çıkan farklılıklar incelenecektir. Ayrıca alan araĢtırması sonucu 45 ortaya çıkan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin önlenebilmesi için çözümler önerilecektir. 4.2 Alan AraĢtırmasının Kapsamı ÇalıĢmanın amacına yönelik olarak bir alan araĢtırması yapılması planlanmıĢtır. Bu kapsamda tezin 2. Bölümünde derlenerek çizelge haline getirilmiĢ olan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler kullanılarak bir form hazırlanmıĢtır. Maliyet ve süre aĢımına neden olabilecek bu faktörler yalnızca yapım aĢamasını kapsamakta olup, faktörlerin önemi belirlenirken faktörün etkisi ve sıklığı ayrı ayrı sorgulanmıĢtır. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler sorgulanırken, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici ayrımı yapılması hedeflendiğinden, alan araĢtırması bahsedilen üç grubun temsilcileri üzerinde uygulanmıĢtır. Alan araĢtırması belli sınırlamalar kapsamında uygulanmıĢtır. Örneğin projede rol alanların inĢaat sektöründe belli bir tecrübede olması ve aktif olarak iĢveren, proje yönetimi veya iĢveren alanlarından birinde çalıĢmaları hedeflenmiĢtir. Bunun dıĢında çalıĢılan projelerin bazı standartlarının olması amaçlanmıĢtır. Alan araĢtırması yapılırken aĢağıdaki kıstaslar gözetilmiĢtir: Büyük ölçekli projeler (15.000m2 üzeri, kaba+ince iĢler maliyeti 25.000.000TL ve üzeri konut, sanayi, turizm, okul vb üst yapı) tamamladığı bilinen yüklenici, iĢveren ve proje yönetim firmaları olması, Alan araĢtırmasına katılan sektör çalıĢanlarının, inĢaat projeleri yapım aĢamasında 5 yıl ve üzeri inĢaat deneyimi bulunması hedeflenmiĢtir. 4.3 Alan AraĢtırmasının Yöntemi Alan araĢtırması formu, iki bölümden oluĢmaktadır. Ġlk bölümde alan araĢtırmasına katılanların özellikleri sorgulanmıĢtır. Bu amaca yönelik olarak çalıĢtıkları firmalar, sektördeki tecrübeleri, meslekleri, çalıĢtıkları firmadaki konumları ile Ģu an ve öncesinde hangi alanlarda çalıĢtıkları (iĢveren proje, yönetimi veya yüklenici) sorgulanmıĢtır. Formun Ġkinci kısmında ise tezin 3. Bölümünde, kaynakların incelenmesi sonucu belirlenmiĢ maliyet ve süre aĢımına neden olan 37 adet faktör kullanılmıĢtır. Bu faktörler 8 ana baĢlık altında gruplanmıĢ ve ana baĢlıklar altında gruplanan tüm faktörler bu ana baĢlıklara göre numaralarla kodlanmıĢtır. Alan 46 AraĢtırması formunda sorulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ve kodları Çizelge 4.1’de listelenmiĢtir. Alan araĢtırması, maliyet ve süre aĢımına neden olan 37 adet faktörü içeren toplam 37 adet soru içermektedir. Alan araĢtırması uygulanırken, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etkisi ve sıklığının ayrı ayrı sorgulanmıĢtır. Alan araĢtırması formunda, faktörlerin puanlaması için Likert ölçeği yöntemi kullanılmıĢtır. Alan araĢtırmasına katılanlardan faktörlerin etkisinin ve sıklığının, 1 en düĢük, 5 en yüksek dereceyi gösterecek Ģekilde 1’den 5’e kadar değerlendirmeleri istenmiĢtir. Alan AraĢtırması, yüklenici, proje yönetimi ve iĢveren firmalarında aktif olarak çalıĢan firma temsilcisi uzmanlarla gerçekleĢtirilmiĢtir. Bahsedilen grup ayrımını yapabilmek için katılımcılara; sektördeki çalıĢma sürelerine, çalıĢmıĢ oldukları ve çalıĢmakta oldukları alanlara dair sorular sorulmuĢtur. Her üç gruba da aynı alan araĢtırması formu verilmiĢtir. Alan araĢtırmasına baĢlamadan önce her gruptan bir temsilci yani toplamda 3 kiĢi ile pilot alan araĢtırması çalıĢması gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu temsilcilerden alınan görüĢler doğrultusunda alan araĢtırması formu revize edilmiĢ ve alan araĢtırması revize edilen bu form üzerinden yapılmıĢtır. GörüĢmeler, randevulu firma ziyaretleri sırasında yüz yüze gerçekleĢtirilmiĢtir. Alan araĢtırması formları katılımcılar tarafından el ile doldurulmuĢtur. ÇalıĢma 2014 Temmuz ayından 2015 Nisan ayına kadar süren yaklaĢık 9 aylık bir zaman diliminde tamamlanmıĢtır. Toplamda 48 temsilci ile görüĢülmüĢ olup, 1 görüĢmede yeterli sayıda sorunun cevaplanmaması sebebiyle form değerlendirme dıĢı bırakılmıĢtır. Alan araĢtırmasında toplam sayısı 47 kiĢi ile yapılan görüĢmede alınan cevaplar değerlendirilmiĢtir. 47 Çizelge 4.1: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ve kodları. ANA BAġLIKLAR 1KOORDĠNASYON, ĠLETĠġĠM VE PLANLAMA ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER FAKTÖR NO 3-UYGULAMAYA YÖNELĠK NEDENLER 4-SÖZLEġMEġARTNAME KAYNAKLI NEDENLER 5-TASARIM ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER 6-FĠRMA VE ÇALIġAN YETERLĠLĠĞĠ ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER 7-MALZEMEĠġGÜCÜ ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER Yapım süreci planlama yetersizliği KĠP-1 2 KĠP-2 4 Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe Uygunsuz bütçe planlaması 5 ĠĢveren-yüklenici-danıĢman arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık KĠP-5 6 KĠP-6 8 Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık ĠnĢaat malzeme/makine vs iĢin uygulanmasına yönelik herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ Yabancı kurda dalgalanma (ithal malzemeler) 9 Enflasyon M-3 10 Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme M-4 11 Faiz oranlarında dalgalanma M-5 12 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları UY-1 13 Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık UY-2 14 Arazi koĢulları UY-3 15 Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği UY-4 16 UY-5 SġK-1 18 Proje karmaĢıklığı Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vb) SözleĢmesel olarak üstlenilen tazminatlar 19 ġartname/sözleĢme yorumlanması/zayıf sözleĢme yönetimi SġK-3 20 KeĢifte hata/eksik SġK-4 21 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi T-1 22 Tasarım değiĢimi T-2 23 Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar T-3 24 Yasal engeller T-4 25 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici FÇY-1 26 Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi FÇY-2 27 Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi FÇY-3 28 ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme FÇY-4 29 Proje müdürünün yetersiz olması FÇY-5 30 Kalifiye olmayan alt yüklenici, çalıĢan(iĢçi) FÇY-6 31 Malzeme/iĢgücü/ekipman edinmekte zorluk MĠ-1 32 Uygun olmayan ekipman/malzeme seçimi MĠ-2 33 Ekipman/malzeme değiĢimi Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma(savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb) MĠ-3 3 17 34 8-DĠĞER NEDENLER FAKTÖR KODU 1 7 2-MALĠYETLE ĠLGĠLĠ DIġ NEDENLER FAKTÖRLER KĠP-3 KĠP-4 M-1 M-2 SġK-2 D-1 35 Öngörülemeyen hava koĢulları D-2 36 Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb) D-3 37 ĠĢ kazaları D-4 48 4.4 Alan AraĢtırması Sonuçları Alan araĢtırması uygulaması tamamlandıktan sonra, tüm formlar bir araya getirilmiĢ ve formdaki bilgiler değerlendirme için bir araya getirilmiĢtir. Öncelikle formun ilk bölümündeki katılımcı bilgileri grafiklerle ortaya konmuĢtur. Daha sonra ise maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etki ve sıklıkları için yapılan değerlendirmeler çizelge haline getirilerek değerlendirmeye alınmıĢtır. 4.4.1 Alan araĢtırması güvenilirlik analizi Alan araĢtırması verilerini analiz etmeden önce, sonuçların güvenilirlik analizi yapılması gerekmektedir. Bu amaçla “Cronbach’s Alpha” metodu SPSS programı aracılığı ile uygulanmıĢtır. Cronbach’s Alpha katsayısının normal aralığı 0.00 ile +1.00 arasıdır. 0.700 değerinin üzeri çıkan sonuçlarda alan araĢtırması güvenilir kabul edilmektedir. Alan araĢtırması sonuçlarının bu metoda göre analiz edilmiĢ sonuçları Çizelge 4.2’deki gibidir. Çizelge 4.2: Yüklenici, proje yönetimi ve iĢveren alan araĢtırmasının Cronbach’s Alpha Metoduna göre analiz sonuçları. Cronbach's Alpha ,905 N of Items Yüklenici Sonuçları Cronbach's Alpha ,877 N of Items Proje Yönetimi Sonuçları Cronbach's Alpha ,906 N of Items Toplam Sonuçlar Cronbach's Alpha ,900 N of Items ĠĢveren Sonuçları 37 37 37 37 Bulgulara göre, ĠĢveren sonuçları için Cronbach's Alpha değeri 0.907, Yüklenici için 0.877, Proje Yönetimi için 0.906 ve alan araĢtırmasının toplamı için 0.900 olarak tespit edilmiĢtir. Bulunan değerlerin 0.700’den büyük olduğu belirlenmiĢ olup, Alan araĢtırması sonuçlarının güvenilir olduğu anlaĢılmıĢtır. 49 4.4.2 Alan araĢtırması katılımcı bilgileri GerçekleĢtirilen 47 görüĢmeden 17 tanesi yüklenici, 16 tanesi proje yönetimi ve 14 tanesi ise iĢveren olarak gruplanmıĢtır. Alan araĢtırması yapılan katılımcı grupların dağılımı ġekil 4.1’de verilmiĢtir ANKET GRUBUNUN KATILIMCI GRUPLARA GÖRE DAĞILIMI İşveren 14 Proje Yönetimi Yüklenici 16 Proje Yönetimi ĠĢveren Yüklenici 17 0 5 10 15 20 . ġekil 4.1 : Alan araĢtırmasına katılanların projedeki rollerine göre dağılımı. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirlenirken, görüĢleri alınan katılımcıların, sektörde belirli bir birikiminin olması hedeflenmiĢtir. Bu amaçla, katılımcıların inĢaat sektöründe 5 yıl ve üzeri tecrübeye sahip olması ölçütü konulmuĢtur. Katılımcıların yaklaĢık %23’ü 5-10 yıl arası, %28’i 10-20yıl arası, %21’i 20-30 yıl arası ve %28’i 30-40 yıl arası inĢaat sektöründe tecrübeye sahiptir. Alan araĢtırması yapılan grubun sektördeki tecrübelerine göre dağılımları ġekil 4.2’deki gibidir. 50 KATILIMCILARIN TECRÜBEYE GÖRE DAĞILIMI 30-40 Yıl Arası 13 20-30 Yıl Arası 10 10-20 Yıl Arası 13 5-10 Yıl Arası 11 0 2 4 6 8 10 12 14 ġekil 4.2 : Alan araĢtırmasına katılanların inĢaat sektöründeki tecrübelerine göre dağılımı. Katılımcıların tecrübeleri dıĢında da, inĢaat sektörü ile ilgili meslek gruplarından olmaları ve aktif olarak sektörde çalıĢıyor olmaları kriterleri de gözetilmiĢtir. Katılımcıların yaklaĢık %38’i inĢaat mühendisi, %34’ü inĢaat yüksek mühendisi, %38’i mimar ve kalan %1’i ise yüksek mimar iç mimar ve teknikerdir. Alan araĢtırması yapılan grubun mesleklere göre dağılımları ġekil 4.3’teki gibidir. KATILIMCILARIN MESLEKLERE GÖRE DAĞILIMI Mimar 18 ĠnĢaat Mühendisi 16 ĠnĢaat Yüksek Mühendisi 8 Yüksek Mimar 1 ĠĢletme 1 Ġç Mimar 1 Tekniker 2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 ġekil 4.3 : Alan araĢtırmasına katılanların mesleklere göre dağılımı. 51 Alan araĢtırma formları toplandıktan sonra, katılımcılar gruplanmıĢ ve sonuçlar çizelge olarak hazırlanmıĢtır. Güvenilirlik analizinin yapılabilmesi için bu çizelge SPSS programına aktarılmıĢ olup, değerlendirilmesi ve analiz edilmesi ile ilgili süreçler ve sonuçlar aĢağıda detaylandırılmıĢtır 4.4.3 Alan araĢtırması değerlendirme tekniği Alan araĢtırması uygulanırken katılımcılardan, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etkisi ve sıklığını ayrı ayrı değerlendirmeleri istenmiĢtir. Alan araĢtırmasına katılan uzmanlar, maliyet ve süre aĢımına neden olan 37 faktörün etki ve sıklığını ayrı ayrı olmak üzere, 1 en düĢük 5 en yüksek olacak Ģekilde değerlendirmiĢlerdir. Bu ayrımın amacı, hem etki ve sıklığı ayrı ayrı değerlendirmek hem de maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin önem katsayısını belirlerken bu iki değerin katsayılarının kullanılması amaçlanmıĢtır. “Sıklık”, katılımcıların değerlendirmesine göre maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörün yaĢanma oranını ifade etmektedir. “etki” ise faktörün Ģiddetini belirtmektedir. Chan ve Kumaraswamy, Sambasivan ve Soon, Olawale ve Sun, yaptıkları araĢtırmalarda sıklık ve etki katsayılarını hesaplayıp, bu değerler üzerinden sonuca varmıĢlardır [51, 30, 7]. Bahsedilen araĢtırmalar dıĢında da pek çok alan araĢtırması uygulamasında sonuçlar hesaplanırken aĢağıdaki formül ile katsayı hesabı yapılmıĢtır: (RII) = Σ w ÷ (H×N) (4.1) Formülde “RII” Bağıl Önem Katsayısını, “w” projede rol alan katılımcılar tarafında her faktör için ayrı olmak üzere verilmiĢ toplam puanı (1’den5’e kadar), “H” mevcut en yüksek puan (tez kapsamında 5), “N” ise soruya cevap vermiĢ olan katılımcı sayısını ifade etmektedir. Etki Katsayısı: 4.1 Numaralı formül kullanılmıĢ; iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciden gelen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etkisini değerlendiren cevapların ortalaması alınarak katsayı hesaplanmıĢtır. Sıklık Katsayısı: 4.1 Numaralı formül kullanılmıĢ; iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciden gelen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sıklığını değerlendiren cevapların ortalaması alınarak katsayı hesaplanmıĢtır. 52 Assaf ve Al-Hejji, 2006’da yaptıkları çalıĢmada alan araĢtırması yapmıĢtır [29]. Yaptıkları çalıĢmada etki ve sıklık katsayısı kullanarak önem katsayısını elde etmiĢlerdir. Alan araĢtırması sorularıyla her faktör için sıklık ve etki ağırlıkları bulunmuĢ olup, bu katsayıların çarpımı ile de önem katsayısı elde edilmiĢtir. (IMP.I) = (F.I) x (S.I) Formülde “IMP.I” önem katsayısını, (4.2) “F.I” Sıklık Katsayısını ve “S.I” etki katsayısını ifade etmektedir. Benzer Ģekilde Alinaitwe ve diğerleri de, yaptıkları çalıĢmada bu formülü kullanarak önem katsayısına ulaĢmıĢlardır [9]. Tez kapsamında her faktörün etki ve sıklığını için alınan cevapları değerlendirirken 4.1 Numaralı formül kullanılmıĢtır. Etki ve sıklık katsayıları hesaplandıktan sonra bu verilerle önem katsayısını elde edebilmek için 4.2 numaralı formül kullanılmıĢtır. Her faktör için “sıklık katsayısı”, “etki katsayısı” ve bu iki katsayının çarpımıyla “önem katsayısı“ hesaplanmıĢtır. 4.4.4 Alan araĢtırması sonuçları Alan araĢtırması çalıĢması sonucu maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler; iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciye göre, etki, sıklık ve önem katsayısı baĢlıkları altında analiz edilmiĢtir. Katılımcıların cevapları en yüksek değeri alandan en düĢük değeri alana doğru sıra numaraları verilmiĢtir. Öncelikle her maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörün etki ve sıklık katsayılarının yanında, bu katsayıların toplam içindeki sıralaması tespit edilmiĢtir. Daha sonrasında ise maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ana baĢlıklar altında kendi içlerinde önem katsayılarına göre incelenmiĢtir. 4.4.4.1 Alan araĢtırması sonuçlarının analizi Katılımcıların verdiği cevaplar sonucunda; her faktörün maliyet ve süre aĢımına neden olan toplam faktörler içindeki etki katsayılarına göre sıralaması Çizelge 4.3’te, her faktörün maliyet ve süre aĢımına neden olan toplam faktörler içindeki sıklık katsayılarına göre sıralaması Çizelge 4.4’te gösterilmiĢtir. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etki ve sıklık katsayılarının hesaplanmasını takiben önem katsayıları hesaplanmıĢtır. Her faktör için hesaplanan önem katsayılarının tüm 53 faktörler içindeki sıralaması çizelge olarak hazırlanmıĢtır. Önem katsayılarına göre, her faktörün toplam faktörler içindeki sıralaması Çizelge 4.5’te gösterilmiĢtir. Bu çizelgelere göre iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından çıkan sonuçlara göre belli bir katsayının üzerideki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin belirlenmesi ve bu faktörlere göre analiz yapılması düĢünülmüĢtür. Ancak sonuçlar incelenirken, özellikle yüklenici tarafından verilen cevapların, toplamda proje yönetimi ve iĢveren cevaplarına göre daha düĢük olduğu tespit edilmiĢtir. Yüklenici tarafından verilen tüm cevaplar için etki katsayısı ortalaması 0,653 iken proje yönetiminde bu ortalama 0,723, iĢverende ise 0,726’dır. Sıklık katsayısında yüklenici cevaplarında ortalama 0,518, proje yönetimi cevaplarında 0,586 ve iĢveren cevaplarında da 0,565 olduğu görülmüĢtür. Son olarak ise önem katsayısında yüklenici cevaplarında ortalama 0,347, proje yönetimi cevaplarında 0,425 ve iĢveren cevaplarında 0,417 olarak belirlenmiĢtir. Bu sonuçlara bakıldığında yüklenici tarafından tüm maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlere verilen puanların genelde düĢük olduğu gözlemlenmiĢ olup, belirli bir katsayı belirlenmesi, bu katsayının üzerindeki faktör sayısının rol alan katılımcılara göre çok farklı olmasına neden olacağından yapılamamıĢtır. Bunun yerine 3 gruptan da en yüksek 5 katsayıyı alan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler incelenmiĢ ve sonuçlar bu kapsamda analiz edilmiĢtir. ÇalıĢma kapsamında maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler; iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciden gelen cevaplar ayrılarak tespit edilmiĢtir. Bu ayrımın yapılmasındaki amaç, bahsedilen projede rol alan katılımcılar arasındaki görüĢ farklılığını tespit etme amaçlıdır. Ancak, çalıĢma kapsamında iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici ayrımı yapılmadan da tüm sonuçlar incelenerek maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin önem katsayıları belirlenmiĢtir. Bu sonuçlar, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin alan araĢtırmasına dahil olan 47 katılımcının tamamının değerlendirmelerine göre hesaplanmıĢtır. Çizelge 4.15, ĠnĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin tüm katılımcılara göre belirlenen önem katsayılarını ifade etmektedir. 54 Çizelge 4.3: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etki katsayıları. Faktör Kodu KĠP-1 KĠP-2 KĠP-3 KĠP-4 KĠP-5 KĠP-6 M-1 M-2 M-3 M-4 M-5 UY-1 UY-2 UY-3 UY-4 UY-5 SġK-1 SġK-2 SġK-3 SġK-4 T-1 T-2 T-3 T-4 FÇY-1 FÇY-2 FÇY-3 FÇY-4 FÇY-5 FÇY-6 MĠ-1 MĠ-2 MĠ-3 D-1 D-2 D-3 D-4 Tüm Proje Tüm Tüm Yüklenici ĠĢveren Faktörler Yönetimi Faktörler Faktörler Etki Etki Ġçindeki Etki Ġçindeki Ġçindeki Katsayısı Katsayısı Sıralama Katsayısı Sıralama Sıralama 0,838 0,850 0,800 1 3 8 0,718 0,713 0,729 7 13 13 0,738 0,775 0,714 5 8 14 0,729 0,838 0,657 6 4 19 0,600 0,713 0,631 17 13 20 0,541 0,588 0,614 22 19 21 0,588 0,688 0,671 18 14 17 0,588 0,775 0,657 18 8 19 0,565 0,613 0,571 19 17 23 0,459 0,600 0,571 26 18 23 0,463 0,538 0,514 25 22 25 0,659 0,775 0,843 13 8 4 0,541 0,675 0,814 22 15 7 0,518 0,563 0,571 23 21 23 0,688 0,813 0,786 10 6 9 0,600 0,575 0,657 17 20 19 0,671 0,725 0,829 12 12 5 0,506 0,613 0,614 24 17 21 0,682 0,738 0,771 11 11 10 0,827 0,825 0,815 3 5 6 0,682 0,775 0,829 11 8 5 0,763 0,900 0,857 4 1 3 0,694 0,813 0,800 9 6 8 0,635 0,638 0,600 15 16 22 0,835 0,838 0,886 2 4 1 0,694 0,725 0,857 9 12 3 0,738 0,788 0,857 5 7 3 0,729 0,875 0,771 6 2 10 0,738 0,763 0,800 5 9 8 0,612 0,638 0,700 16 16 15 0,647 0,750 0,757 14 10 11 0,694 0,713 0,786 9 13 9 0,563 0,688 0,743 20 14 12 0,707 0,825 0,871 8 5 2 0,612 0,588 0,677 16 19 16 0,550 0,475 0,569 21 23 24 0,763 0,588 0,662 4 19 18 55 Çizelge 4.4: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sıklık katsayıları. Tüm Proje Tüm Tüm Yüklenici ĠĢveren Faktör Faktörler Yönetimi Faktörler Faktörler Sıklık Sıklık Kodu Ġçindeki Sıklık Ġçindeki Ġçindeki Katsayısı Katsayısı Sıralama Katsayısı Sıralama Sıralama KĠP-1 0,729 0,750 0,677 1 1 2 KĠP-2 0,518 0,638 0,508 14 8 13 KĠP-3 0,624 0,700 0,723 8 4 1 KĠP-4 0,494 0,625 0,615 16 10 6 KĠP-5 0,612 0,663 0,583 10 7 8 KĠP-6 0,612 0,625 0,615 10 10 6 M-1 0,471 0,575 0,569 18 13 9 M-2 0,482 0,575 0,554 17 13 10 M-3 0,459 0,463 0,431 19 17 17 M-4 0,306 0,400 0,369 27 19 20 M-5 0,363 0,425 0,523 23 18 12 UY-1 0,612 0,750 0,723 10 1 1 UY-2 0,459 0,638 0,675 19 8 2 UY-3 0,325 0,400 0,462 25 19 16 UY-4 0,575 0,688 0,677 12 5 2 UY-5 0,482 0,525 0,508 17 15 14 SġK-1 0,588 0,588 0,662 11 12 3 SġK-2 0,388 0,453 0,462 21 17 16 SġK-3 0,506 0,638 0,615 15 8 6 SġK-4 0,682 0,700 0,633 2 4 4 T-1 0,671 0,738 0,662 4 2 3 T-2 0,613 0,713 0,631 9 3 5 T-3 0,659 0,738 0,662 5 2 3 T-4 0,494 0,488 0,400 16 16 19 FÇY-1 0,635 0,675 0,633 6 6 4 FÇY-2 0,506 0,488 0,600 15 16 7 FÇY-3 0,675 0,575 0,600 3 13 7 FÇY-4 0,612 0,663 0,569 10 7 9 FÇY-5 0,553 0,638 0,569 13 8 9 FÇY-6 0,635 0,600 0,615 6 11 6 MĠ-1 0,388 0,600 0,538 21 11 11 MĠ-2 0,435 0,550 0,554 20 14 10 MĠ-3 0,363 0,575 0,615 23 13 6 D-1 0,320 0,300 0,400 26 21 19 D-2 0,365 0,525 0,417 22 15 18 D-3 0,338 0,375 0,367 24 20 21 D-4 0,625 0,627 0,500 7 9 15 56 Çizelge 4.5: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin önem katsayıları. Tüm Proje Tüm Tüm Yüklenici ĠĢveren Faktör Faktörler Yönetimi Faktörler Faktörler Önem Önem Kodu Ġçindeki Önem Ġçindeki Ġçindeki Katsayısı Katsayısı Sıralama Katsayısı Sıralama Sıralama KĠP-1 0,542 0,611 1 0,638 2 5 KĠP-2 0,371 0,454 0,370 16 15 21 KĠP-3 0,460 0,543 0,516 7 10 9 KĠP-4 0,360 0,523 0,404 18 11 18 KĠP-5 0,367 0,472 0,368 17 13 22 KĠP-6 0,331 0,367 0,378 21 26 20 M-1 0,277 0,395 0,382 26 21 19 M-2 0,284 0,446 0,364 25 18 23 M-3 0,259 0,283 0,246 27 31 31 M-4 0,140 0,240 0,211 36 34 33 M-5 0,168 0,228 0,269 35 35 29 UY-1 0,403 12 0,581 4 0,609 1 UY-2 0,248 0,430 29 19 0,551 3 UY-3 0,168 0,225 0,264 35 36 30 UY-4 0,395 0,559 0,532 13 9 7 UY-5 0,289 0,302 0,334 24 30 25 SġK-1 0,394 0,426 14 20 0,561 2 SġK-2 0,196 0,278 0,284 33 32 27 SġK-3 0,345 0,470 0,475 20 14 11 SġK-4 0,578 0,516 0,564 2 6 9 T-1 0,458 0,572 8 7 0,548 4 T-2 0,467 0,541 6 0,641 1 6 T-3 0,457 0,529 9 0,599 3 8 T-4 0,314 0,311 0,240 22 28 32 FÇY-1 0,565 0,531 3 8 0,561 2 FÇY-2 0,351 0,353 0,514 19 27 10 FÇY-3 0,453 0,514 0,498 4 16 10 FÇY-4 0,446 0,439 10 0,580 5 14 FÇY-5 0,422 0,486 0,455 11 12 13 FÇY-6 0,389 0,383 0,431 15 24 16 MĠ-1 0,251 0,450 0,408 28 17 17 MĠ-2 0,302 0,392 0,435 23 23 15 MĠ-3 0,204 0,395 0,457 32 22 12 D-1 0,226 0,248 0,349 30 33 24 D-2 0,223 0,308 0,282 31 29 28 D-3 0,186 0,178 0,209 34 37 34 D-4 0,368 0,331 0,477 5 25 26 57 Çizelge 4.6’da, yüklenici, Çizelge 4.7’de proje yönetimi ve Çizelge 4.8’de iĢveren cevaplarına göre etki katsayıları en yüksek olan faktörler listeleniĢtir. Rol alan her katılımcı için en yüksek ilk 5 faktör alınmıĢtır. Çizelge 4.6: Yüklenici tarafından etki katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. Yüklenici Tarafından Etki Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 3 4 5 0,838 0,835 0,827 0,763 0,763 KĠP-1 FÇY-1 SġK-4 T-2 D-4 Yapım süreci planlama yetersizliği Yetersiz/tecrübesiz yüklenici KeĢifte hata/eksik Tasarım değiĢimi ĠĢ kazaları Çizelge 4.7: Proje yönetimi tarafından etki katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. Proje Yönetimi Tarafından Etki Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 3 4 5 0,900 0,875 0,850 0,838 0,838 T-2 FÇY-4 KĠP-1 KĠP-4 FÇY-1 Tasarım değiĢimi ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme Yapım süreci planlama yetersizliği Uygunsuz bütçe planlaması Yetersiz/tecrübesiz yüklenici Çizelge 4.8: ĠĢveren tarafından etki katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. ĠĢveren Tarafından Etki Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 0,886 FÇY-1 2 0,871 D-1 3 4 5 0,857 0,857 0,857 T-2 FÇY-2 FÇY-3 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma(savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb) Tasarım değiĢimi Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi 58 Çizelge 4.9’da, yüklenici, Çizelge 4.10’da proje yönetimi ve Çizelge 4.11’de iĢveren cevaplarına göre sıklık katsayıları en yüksek olan faktörler listeleniĢtir. Rol alan her katılımcı için en yüksek ilk 5 faktör alınmıĢtır. Çizelge 4.9: Yüklenici tarafından sıklık katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. Yüklenici Tarafından Sıklık Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 0,730 0,682 KĠP-1 SġK-4 Yapım süreci planlama yetersizliği KeĢifte hata/eksik 3 0,675 FÇY-3 Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi 4 5 0,671 0,659 T-1 T-3 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar Çizelge 4.10: Proje yönetimi tarafından sıklık katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. Proje Yönetimi Tarafından Sıklık Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 0,750 0,750 KĠP-1 UY-1 Yapım süreci planlama yetersizliği Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları 3 0,738 T-1 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi 4 5 0,738 0,713 T-3 T-2 Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar Tasarım değiĢimi Çizelge 4.11: ĠĢveren tarafından sıklık katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. ĠĢveren Tarafından Sıklık Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 0,723 KĠP-3 2 3 4 0,723 0,677 0,677 UY-1 KĠP-1 UY-2 5 0,675 UY-4 Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları Yapım süreci planlama yetersizliği Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği 59 Çizelge 4.12’de, yüklenici, Çizelge 4.13’te proje yönetimi ve Çizelge 4.14’te iĢveren cevaplarına göre önem katsayıları en yüksek olan faktörler listeleniĢtir. Rol alan her katılımcı için en yüksek ilk 5 faktör alınmıĢtır. Çizelge 4.12: Yüklenici tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. Yüklenici Tarafından Önem Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 3 4 5 0,611 0,564 0,531 0,498 0,477 KĠP-1 SġK-4 FÇY-1 FÇY-3 D-4 Yapım süreci planlama yetersizliği KeĢifte hata/eksik Yetersiz/tecrübesiz yüklenici Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi ĠĢ kazaları Çizelge 4.13: Proje yönetimi tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. Proje Yönetimi Tarafından Önem Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 3 4 5 0,641 0,638 0,599 0,581 0,580 T-2 KĠP-1 T-3 UY-1 FÇY-4 Tasarım değiĢimi Yapım süreci planlama yetersizliği Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme Çizelge 4.14: ĠĢveren tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. ĠĢveren Tarafından Önem Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 0,610 0,561 UY-1 FÇY-1 3 0,561 SġK-1 4 0,551 UY-2 5 0,548 T-1 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları Yetersiz/tecrübesiz yüklenici Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vb) Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi ÇalıĢma kapsamında; iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici ayrımı yapılmadan, alan araĢtırmasına dahil olan 47 katılımcının tamamının değerlendirmelerine göre, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin önem katsayıları da ayrıca belirlenmiĢtir. Çizelge 4.15, ĠnĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin tüm katılımcılara göre belirlenen önem katsayılarını ifade etmektedir. 60 Çizelge 4.15: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin tüm katılımcılar tarafından değerlendirilen önem katsayıları. Faktör Kodu Tüm Tüm Katılımcılar Faktörler Önem Ġçindeki Katsayısı Sıralama FAKTÖRLER KĠP-1 Yapım süreci planlama yetersizliği KĠP-2 KĠP-4 Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe Uygunsuz bütçe planlaması KĠP-5 ĠĢveren-yüklenici-danıĢman arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık KĠP-6 M-2 Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık ĠnĢaat malzeme/makine vs iĢin uygulanmasına yönelik herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ Yabancı kurda dalgalanma (ithal malzemeler) M-3 Enflasyon M-4 Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme M-5 Faiz oranlarında dalgalanma UY-1 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları UY-2 Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık UY-3 Arazi koĢulları UY-4 Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği UY-5 SġK-2 Proje karmaĢıklığı Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vb) SözleĢmesel olarak üstlenilen tazminatlar SġK-3 ġartname/sözleĢme yorumlanması/zayıf sözleĢme yönetimi SġK-4 KeĢifte hata/eksik KĠP-3 M-1 SġK-1 T-1 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi T-2 Tasarım değiĢimi T-3 Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar T-4 Yasal engeller FÇY-1 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici FÇY-2 Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi FÇY-3 Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi FÇY-4 ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme FÇY-5 Proje müdürünün yetersiz olması FÇY-6 Kalifiye olmayan alt yüklenici, çalıĢan(iĢçi) MĠ-1 Malzeme/iĢgücü/ekipman edinmekte zorluk MĠ-2 Uygun olmayan ekipman/malzeme seçimi MĠ-3 Ekipman/malzeme değiĢimi Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma(savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb) Öngörülemeyen hava koĢulları Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb) ĠĢ kazaları D-1 D-2 D-3 D-4 61 0,597 0,401 1 15 0,504 7 0,428 0,402 0,357 12 14 23 0,347 24 0,360 0,263 0,193 0,218 0,522 0,389 0,215 0,487 0,308 22 30 34 32 6 19 33 9 26 0,451 11 0,247 0,424 0,552 0,522 0,546 0,525 0,290 0,550 0,397 0,488 0,488 0,452 0,399 0,362 0,372 0,337 31 13 2 6 4 5 27 3 17 8 8 10 16 21 20 25 0,268 29 0,270 28 0,192 35 0,395 18 Tüm katılımcıların sonuçlarına göre en yüksek önem katsayıları Çizelge 4.16’da listeleniĢtir. Önem katsayısı en yüksek olan ilk 5 faktör alınmıĢtır. Çizelge 4.16: Tüm katılımcılar tarafından önem katsayısında en yüksek değeri alan faktörler. Tüm Katılımcılar Tarafından Önem Katsayısında En Yüksek Değeri Alan Faktörler 1 2 3 4 5 0,597 0,553 0,551 0,546 0,525 KĠP-1 SġK-4 FÇY-1 T-2 T-3 Yapım süreci planlama yetersizliği KeĢifte hata/eksik Yetersiz/tecrübesiz yüklenici Tasarım değiĢimi Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar Çizelge 4.17’de, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin gruplandıkları ana baĢlıklara göre etki, sıklık ve önem katsayıları listelenmiĢtir. Çizelgede her baĢlığın altındaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin katsayılarının ortalamaları alınarak ana baĢlık katsayıları hesaplanmıĢtır. Örneğin “Koordinasyon, ĠletiĢim ve Planlama” baĢlığı altındaki 6 faktörün yüklenici etki katsayılarının ortalaması alınmıĢ ve ilgili baĢlığın yüklenici etki katsayısı hesaplanmıĢtır. ĠĢveren, proje yöneimi ve yüklenici gruplarının her birine göre en yüksek katsayıya sahip ana baĢlık kalın harflerle, grup içindeki en düĢük katsayılar ise kırmızı ile belirtilmiĢtir. 62 Çizelge 4.17: Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin gruplandıkları ana baĢlıklara göre etki, sıklık ve önem katsayıları. Ana BaĢlıklar Proje Proje Proje Yüklenici ĠĢveren Yüklenici ĠĢveren Yüklenici ĠĢveren Yönetimi Yönetimi Yönetimi Etki Etki Sıklık Sıklık Önem Önem Etki Sıklık Önem Katsayısı Katsayısı Katsayısı Katsayısı Katsayısı Katsayısı Katsayısı Katsayısı Katsayısı 1-KOORDĠNASYON, ĠLETĠġĠM VE PLANLAMA ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER 0,694 0,746 0,691 0,598 0,667 0,620 0,415 0,497 0,429 2-MALĠYETLE ĠLGĠLĠ DIġ NEDENLER 0,533 0,643 0,597 0,416 0,488 0,489 0,222 0,313 0,292 3-UYGULAMAYA YÖNELĠK NEDENLER 0,601 0,680 0,734 0,491 0,600 0,609 0,295 0,408 0,447 4-SÖZLEġME-ġARTNAME KAYNAKLI NEDENLER 0,671 0,725 0,757 0,541 0,595 0,597 0,363 0,431 0,452 5-TASARIM ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER 0,694 0,781 0,771 0,609 0,669 0,588 0,422 0,522 0,454 6-FĠRMA VE ÇALIġAN YETERLĠLĠĞĠ ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER 0,728 0,771 0,812 0,603 0,606 0,598 0,439 0,467 0,485 7-MALZEME-ĠġGÜCÜ ĠLE ĠLGĠLĠ NEDENLER 0,635 0,717 0,762 0,395 0,575 0,569 0,251 0,412 0,434 8-DĠĞER NEDENLER 0,658 0,619 0,695 0,412 0,457 0,421 0,271 0,283 0,292 63 4.4.4.2 Alan araĢtırması sonuçlarının değerlendirilmesi Etki katsayısı sonuçlarında görüldüğü gibi yüklenici, proje yönetimi ve iĢveren gruplarında da ortak olarak bulunan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler “T2 Tasarım değiĢimi” ve “FÇY-1 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici” faktörleri olmuĢtur. Maliyet ve süre aĢımına neden olan ortak faktörler en çok yüklenici ve proje yönetimi arasında çıkmıĢ olup, ortak olan diğer faktör yukarıda bahsedilen faktörlere ek olarak “KĠP-1 Yapım süreci planlama yetersizliği” faktörüdür. ĠĢveren-yüklenici ile iĢveren-proje yönetimi arasında ifade edilen 2 faktör dıĢında ortak bir madde bulunmamaktadır. Sonuçlarda dikkati çeken, yüklenici de dahil olmak üzere projede rol alan tüm katılımcılara göre maliyet ve süre aĢımında en etkili nedenin, yüklenicinin yetersiz olması yönündeki görüĢüdür. Bunun dıĢında iĢverenin sonuçlarında genel olarak görülen Firma ve ÇalıĢan Yeterliliği ana baĢlığındaki faktörlerin ortaya çıktığıdır. Görüldüğü üzere iĢveren cevapları yüklenicinin, proje yönetiminin, proje müellifinin, proje yönetiminin vb yetersiz olduğu yönünde ortaya çıkmıĢtır. Proje yönetimi ile yüklenici cevaplarının paralel yönde çıkması ise sahada aktif olarak bulunan iki grubun süreçteki problemleri daha yakından gözlemleyebilmesi olarak yorumlanabilir. Sıklık katsayısı sonuçları incelendiğinde tek ortak faktörün “KĠP-1 Yapım süreci planlama yetersizliği” olduğu görülmektedir. Ortak faktörler en çok yüklenici ve proje yönetimi arasında çıkmıĢ olup, ortak olan diğer maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler yukarıda bahsedilen faktörlere ek olarak “T-1 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi” ve “T-3 Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar” faktörleridir. Proje yönetimi ve iĢveren araında ortak olan diğer maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör ise “UY-1 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları” faktörüdür. BaĢka bir açıdan bakıldığında, tüm grupların verdikleri cevapların ağırlıklı olarak bulundukları ana baĢlıkların sorumluları projede rol alan diğer katılımcılardır. Örneğin yüklenici ve proje yönetimi gruplarında ağırlıklı olarak çıkan tasarım grubu faktörlerinin sorumlusu büyük oranda proje müellifidir. ĠĢveren için çıkan uygulamaya yönelik nedenler baĢlığındaki faktörlerin sorumlusu hem proje yönetimi (imalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık), hem de yüklenicidir. 64 Önem katsayısı sonuçları incelendiğinde maliyet ve süre aĢımına neden olan ortak bir faktöre rastlanmamıĢtır. Ġkili gruplar halinde incelendiğinde, yüklenici- proje yönetimi arasında maliyet ve süre aĢımına neden olan tek ortak faktör “KĠP-1 Yapım süreci planlama yetersizliği” olarak tespit edilmiĢtir. Bu faktör yüklenici ve proje yönetimi arasında hem etki hem de sıklık katsayılarında da ortak olarak göze çarpmaktadır. Yüklenici ile iĢveren arasındaki maliyet ve süre aĢımına neden olan ortak faktör “FÇY-1 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici” faktörüdür. Proje yönetimi ile iĢveren arasındaki maliyet ve süre aĢımına neden olan ortak faktör ise”UY-1 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları” faktörü olmuĢtur. Bu sonuçlar kapsamında, etki ve sıklık katsayılarında maliyet ve süre aĢımına neden olan ortak faktörler çıkabilmiĢ ancak önem katsayısında iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici arasında ortak bir faktör tespit edilememiĢtir. Bu durum baĢlı baĢına iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici görüĢlerinin ne kadar farklı olduğunu göstermektedir. Örneğin” D-4 ĠĢ Kazaları” faktörü, yüklenici için maliyet ve süre aĢımına neden olan en önemli 5 faktör arasındayken, proje yönetimi için önem katsayısı sıralamasında 25. ve iĢveren için 26. sıradadır. Bu faktörün sonuçları en çok iĢvereni etkilemesine rağmen iĢveren için önem katsayısı maliyet ve süre aĢımına neden olan diğer faktörlere göre düĢük kalmıĢtır. Bunun bir sebebi, iĢ kazalarının saha ile yakından ilgili olması ve proje yönetimi ile iĢverenin sahada yükleniciye oranla daha az aktif olması ile açıklanabilir. Proje yönetimi için maliyet ve süre aĢımına neden olan en önemli faktörlerden bir olan “FÇY-4 ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme” faktörü ise doğrudan yüklenici ve iĢveren ile ilgili olmasına rağmen, yüklenici ve iĢveren için önem katsayısında orta sıralarda kalmıĢtır. Bu noktada, proje yönetiminin iĢveren ile yüklenici arasındaki iliĢkiyi daha iyi gözleme Ģansı olduğundan bu faktörü daha iyi değerlendirebildiği düĢünülebilir. ĠĢveren açısından bakıldığında, maliyet ve süre aĢımına neden olan en önemli faktörler sıralamasında giren “SġK-1 Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vb)” ve “UY-2 Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık” faktörleri, hem yüklenici hem de proje yönetimi için önem katsayısı olarak düĢük gözükmektedir. SözleĢme dokümanları, iĢvereni doğrudan etkileyen ve hatta sorumluluğunda olan bir faktörken imalat kontrolü ise büyük oranda proje yönetiminin sorumluluğundadır. 65 Sonuçlar, faktörlerin gruplandıkları ana baĢlıklar kapsamında değerlendirildiğinde ise çok daha paralel görüĢler ortaya çıkmaktadır. “Firma ve ÇalıĢan Yeterliliği ile Ġlgili Nedenler” Yüklenici ve ĠĢveren tarafından etki katsayısı ortak olarak en yüksek olan, yüklenici ve iĢveren tarafından ise önem katsayısı en yüksek olan ana baĢlık olmuĢtur. “Tasarım ile Ġlgili Nedenler” , proje yönetimi tarafından etki, sıklık ve önem katsayısı en yüksek değerde olup, yüklenicinin de en yüksek sıklık katsayısı bu ana baĢlıktır. “Koordinasyon, ĠletiĢim ve Planlama” baĢlığı altındaki faktörlerin önem katsayıları Yapım Süreci Planlama Yetersizliği faktörü dıĢında iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicilerin tamamına göre düĢük çıkmıĢtır. Ancak grup ortalamasına bakıldığında iĢveren ve proje yönetimi sıklık katsayısı en yüksek olan ana baĢlıktır. “Diğer Nedenler” ana baĢlığı proje yönetimi tarafından en düĢük etki, sıklık ve önem katsayısına sahiptir. Aynı Ģekilde iĢveren sonuçlarında da sıklık ve önem katsayısı en düĢük olan ana baĢlıktır. “Maliyetle Ġlgili DıĢ Nedenler” ana baĢlığı da benzer Ģekilde yüklenici ve iĢveren tarafından etki ve önem katsayısı en düĢük çıkan baĢlık olmuĢtur. Sonuçlar ana baĢlıklar altındaki faktörlerle birlikte incelendiğinde dikkati çeken, sıklık katsayısı temel alındığında proje yönetim ve yüklenicilerin cevaplarında ağırlıklı olarak tasarım grubu faktörlerinin yer almasıdır. ĠĢveren cevaplarında ise ağırlıklı olarak uygulamaya yönelik nedenler grubundaki faktörler vardır. ĠĢveren, proje yönetimi ve yüklenici önem katsayısı sonuçlarında ortak yönler incelendiğinde, üç tarafın da “Maliyetle Ġlgili DıĢ Nedenler” ve “Malzeme-ĠĢgücü Ġle Ġlgili Nedenler” ana baĢlıkları altındaki faktörlere oldukça düĢük puanlar verdikleri gözlemlenmiĢtir. Bunun yanında, “Firma ve ÇalıĢan Yeterliliği” baĢlığı ise önem katsayısı olarak iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicilere göre yüksek katsayıları barındıran baĢlıktır. Uygulama ile Ġlgili Nedenler baĢlığı altındaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ise, hem iĢveren hem de proje yönetimine göre oldukça yüksek çıkmasına rağmen, yüklenici önem katsayısı olarak düĢük çıkmıĢtır. Bu baĢlıktaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin iĢveren ve proje yönetimi açısından yüksek 66 çıkma nedeni, bu gruptaki faktörlerin, saha ile doğrudan ilgili diğer baĢlıklara göre bahsedilen iki rol alan tarafından daha iyi değerlendirme Ģansının olmasıdır. Yüklenici tarafından maliyet ve süre aĢımına neden olan en yüksek önem katsayısına sahip olan faktörleri barındıran “Firma ve ÇalıĢan Yeterliliği” baĢlığı, sahada aktif olarak çalıĢan grupların özelliklerini içermekte olup, iĢverenin ve hatta proje yönetiminin; proje müdürünün, proje müellifinin, altyüklenicilerin ya da iĢçilerin etkilerini yüklenici kadar değerlendirebilme Ģansı olmadığı gibi bu faktörlerin oluĢmasından yüklenici kadar etkilenemezler. “SözleĢme ġartname ile Ġlgili Nedenler” baĢlığı altındaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ise, yüklenici ve iĢverene göre yüksek çıkmıĢ olup, bunun temel nedeninin bu baĢlık altındaki faktörlerin hem yükleniciyi hem de iĢvereni doğrudan etkilemesi olduğu söylenebilir. Sonuçlar genel olarak incelendiğinde, özellikle önem katsayısında çıkan bu derece farklı sonuçların nedeninin, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicinin proje içinde farklı sorumlulukları olması ve bu nedenle maliyet ve süre aĢımına neden olan farklı faktörleri daha yakından gözlemleyebilmesi olduğu düĢünülmektedir. Bunun sonucu olarak da her katılımcı, maliyet ve süre aĢımı nedenlerini farklı olarak gözlemlemekte ve sorumluluğun bir baĢka tarafta olduğunu düĢünmektedir. Bu konudaki tek istisna yüklenici sonuçlarında, “FÇY-1 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici” faktörünün oldukça yüksek çıkmasıdır. Bu da, iĢi yapan ana yüklenicinin proje baĢarısı anlamında özellikle yapım aĢamasında oldukça önemli olmasından kaynaklanmaktadır. ĠĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısından bağımsız olarak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler incelendiğinde, önem katsayısı en yüksek faktörler; Yapım süreci planlama yetersizliği, KeĢifte hata/eksik, Yetersiz/tecrübesiz yüklenici, Tasarım değiĢimi ve Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar olarak belirlenmiĢtir. Bu faktörler, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından ayrı ayrı da önem katsayısı yüksek olan faktörlerdir. Faktörlerin sorumluları değiĢkenlik göstermesine rağmen, ağrılıkla yüklenici kaynaklı faktörlerin belirlendiği görülmektedir. 67 68 5. SONUÇ VE ÖNERĠLER ĠnĢaat projeleri; çok sayıda girdisi, hem ardıĢık hem de birbiriyle kesiĢen aĢamaları ve süreçte rol alanlar gibi özellikleri düĢünüldüğünde oldukça karmaĢık ve kendine özgü bir yapıya sahiptir. Tüm bu özellikleriyle bağlantılı olarak, süreç içinde birçok problemle karĢılaĢılmaktadır. ĠnĢaat projelerinde en sık rastlanan problemlerden biri maliyet ve süre aĢımı olup, bu probleme ülkemizde de oldukça sık rastlanmaktadır. Bu durumda inĢaat sektöründe maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirlemek, önlem araĢtırmaları yapabilmek açısından çok önemlidir. Bir inĢaat projesinde yapım aĢamasında rol alan temel katılımcılar olan iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciler, süreç esnasındaki konumları ve birbirleri ile iliĢkileri sebebiyle, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri, farklı açılardan algılayıp gözlemleyebilir. Bir inĢaat projesinde, yapım aĢamasında maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ve bu faktörlerin sorumluları, iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciye göre farklılık göstermekte olup, bazı durumlarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sorumlusunun birbirleri olduğunu düĢünmektedir Bu durum, maliyet ve süre aĢımı sorununun çözülmesine ve önüne geçilmesine engeldir. Tez çalıĢması, kapsamında hem maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri belirleyebilmek hem de iĢveren proje yönetimi ve yüklenicinin maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile ilgili görüĢlerinin farklılığını ortaya koyabilmek adına bir alan araĢtırması yapılmıĢtır. Bu çalıĢmanın amacı Türkiye’de yapılan inĢaat projelerinde yapım aĢamasındaki, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörleri birlikte inceleyerek bu faktörleri bir inĢaat projesi yapım aĢamasında rol alan temel katılımcılar olan iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısından değerlendirmektir. ĠĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör ve faktör sorumlularının farklı olması, projede rol alanların birbirini suçlamasına neden olmakta olup, maliyet ve süre aĢımı sorununun çözülmesini engellemektedir. 69 Yapılan alan araĢtırmasında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin etki ve sıklığı değerlendirilerek, önem katsayısına ulaĢılmıĢtır. Sonuçlar incelendiğinde iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici görüĢleri oldukça farklı çıkmıĢtır. Önem katsayıları incelendiğinde, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici firmalar arasında en yüksek katsayıyı alan faktörlerde, ortak bir faktöre rastlanmamıĢtır. Bununla birlikte iĢveren ile proje yönetimine göre maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sorumluları, yüklenici, alt yüklenici proje müellifi vb iken, yüklenici sonuçlarına göre maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin sorumlusu büyük oranda yüklenicidir. Sonuçlarda çıkan bu farkların, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicilerin projedeki konum ve sorumluluklarından kaynaklandığı düĢünülmektedir. Örneğin yüklenicinin sonuçları tamamen saha ile yakından ilgili faktörler olup, iĢverenin sonuçları ise sözleĢme ve rol alanların yeterliliği gibi iĢvenin gözlemleyebildiği faktörlerdir. Proje yönetimi sonuçları ise yine konumu gereği, hem saha hem yönetimsel hem de süreçle bağlantılı diğer katılımcılar ile ilgilidir. Buna göre herhangi bir sonucun diğerinde daha doğru veya eksik olduğu değil, proje rol alanlarının daha yakın olduğu alanları daha iyi gözlemleyebildiği söylenebilir. Sonuçlar projede rol alan taraflara göre incelenmiĢtir. Yükleniciler tarafından verilen cevaplarla en yüksek önem katsayısına sahip faktörler; “Yapım süreci planlama yetersizliği”, “KeĢifte hata/eksik”, “Yetersiz/tecrübesiz yüklenici”, “Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi” ve “ĠĢ kazaları” faktörleridir. Bu sonuçlar incelenirken, önem katsayısının etki ve sıklık katsayıları çarpılarak elde edildiği unutulmamalıdır. Yüklenicinin yetersiz ve tecrübesiz olmasının maliyet ve süre aĢımı üzerinde oldukça etkili olduğu bir gerçektir. Ancak yüklenici tarafından verilen cevaplarda yetersiz/tecrübesiz yüklenici faktörünün olması, yüklenici firmaların da kendilerini yeterli bulmadıklarını göstermesi açısından ilgi çekicidir. Günümüzde Türkiye’de çok çeĢitli tipte projelerde yüksek maliyetli projelerin sayısı gittikçe artmaktadır. Yükleniciler ihaleye girdiklerinde, proje kapsamı ile kendi tecrübe ve kapasitelerinin örtüĢüp örtüĢmediğini ölçecek sağduyuda olmalıdır. Yapım süreci planlama yetersizliği, büyük oranda yüklenici sorumluluğda olup, yüklenici; proje malzeme, ekipman ve iĢgücü tedarikinin uygun Ģekilde yapılması konusunda iyi organize olabilmelidir. ĠĢveren ve proje yönetimi tarafından önem katsayısı en yüksek faktörlerden olan “Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları”, yine yüklenici yeterliliği ile ilgili bir faktör olup, yüklenicinin 70 uygulamada talep edilen özen ve kaliteyi karĢılayamadığını göstermektedir. Sonuç olarak, yüklenici kendi uzmanlık alanı olan projelere yönelmeli, ihaleye girerken, beklenen kapasitede olup olmadığını kendisi tayin edebilmeli ve buna uygun hareket edebilmelidir. Proje yönetimi tarafından verilen cevaplarla en yüksek önem katsayısına sahip faktörler; “Tasarım değiĢimi”, “Yapım süreci planlama yetersizliği”, “Hatalı /eksik/geciken tasarım ya da detaylar”, “Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları” ve “ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme” olarak belirlenmiĢtir. Proje yönetimi tarafından verilen cevaplarla belirlenen faktörlerin tamamı, projenin diğer katılımcılarının sorumluluğundadır. Öte yandan iĢveren tarafından önem katsayısı en yüksek olan faktörlerden biri olarak belirlenen “Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık” faktörü, proje yönetiminin sorumluluğundadır. Görev tanımı gereği proje yönetimi firmalarının maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerden sorumlu olduklarının sayısı görece az sayılabilir. Ancak bu durumda da proje yönetimi durum tespiti yapmaktan fazlasını yapmalı, anlaĢmazlıklarda uzlaĢtırıcı ve etkili bir rol oynamalı, projede rol alan katılımcılar arasındaki iletiĢimi sağlayabilmelidir. Bunların yanında kendi sorumluluğunda olan imalat kontrolü gibi görevleri zamanında yerine getirerek proje akıĢına engel olmamalıdır. ĠĢveren tarafından verilen cevaplarla en yüksek önem katsayısına sahip faktörler; “Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları”, “Yetersiz/tecrübesiz yüklenici”, “Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vb)”, “Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık” ve “Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi” olarak belirlenmiĢtir. Proje yönetime benzer Ģekilde iĢveren tarafından belirlenen faktörlerin tamamı da, projenin diğer katılımcılarından kaynaklanmaktadır. Oysa iĢverenin kendisi, yapım sürecinde çok kritik olabilecek kararlar verebilir. Proje yönetimi tarafından belirlenmiĢ olan “ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme” faktörü, karar verme sürecinin yavaĢ olması sebebiyle bir projeyi uzun süreler duraklatabilir. Bunun yanında yükleniciye geç ödeme, yüklenicinn iflasına neden olabilecek kadar önemli sonuçlar doğurabilir. Yine proje yöneimi tarafından belirlenmiĢ olan “Tasarım değiĢimi” iĢverenin sorumlu olduğu bir faktör olup, projenin hangi aĢamasında olduğuna ve değiĢkliğin miktarına bağlı olarak hem maliyeti hem de süreyi yüksek miktarlarda artırma olasılığı olan bir faktördür. ġu durumda iĢveren de, proje yapım sürecine daha aktif 71 ve yapıcı olarak katılmalı, özellikle yapım aĢamasında karar verme ve ödeme yapma konularında gerekli hızı ve özeni göstermelidir. Kendi talebiyle oluĢan değiĢikliklerin (tasarım, malzeme vb) sorumluluğunu alabilmelidir Sonuç olarak, ortaya çıkan maliyet ve süre aĢımına neden olan bu faktörlerin engellenebilmesi için, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicilerin birbirleri ile iletiĢiminin artırılması gerektiği açıktır. Buna ek olarak projede rol alan her katılımcının görev ve sorumlulukları net bir Ģekilde tanımlanmalı ve katılımcılar buna göre hareket etmelidir. Katılımcıların görev ve sorumlulukları projenin baĢında net bir Ģekilde tanımlanırsa, maliyet ve süre aĢımı sorunu ortaya çıksa bile yapılması gerekenler konusunda görüĢ farklılığı olmayacağından süreç daha hızlı iĢler. Bunun yanında özellikle proje yönetimi ve iĢveren maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler konusunda daha tarafsız davranabilmeli ve kendi sorumluluklarının da farkında olmalıdır. ĠĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısından bağımsız olarak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler incelendiğinde, önem katsayısı en yüksek faktörler; Yapım süreci planlama yetersizliği, KeĢifte hata/eksik, Yetersiz/tecrübesiz yüklenici, Tasarım değiĢimi ve Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar olarak belirlenmiĢtir. Bu faktörlerin ortaya çıkmasını önlemek için, Yapım süreci planlaması tamamen yüklenici sorumluluğunda olup; malzeme ekipman ve iĢgücünün doğru organize edilmesi ile ilgilidir. ġantiye sürecinde planlamanın doğru yapılabilmesi için detaylıca hazırlanmıĢ bir iĢ programı ile birlikte projenin doğru bir Ģekilde analiz edilmesi gereklidir. Süreçteki girdilerin miktarlarının belirlenmesi ile programı doğru Ģekilde yapılmalı ve sahaya uygun Ģekilde kanalize edilmelidir. Malzeme ve ekipmanlar için doğru zamanlarda sipariĢler verilmeli, yeterli sayıda ve uygun ekipler yapılacak iĢler için zamanında organize edilmelidir. Proje ile ilgili dokümanların en doğru Ģekilde hazırlanması büyük önem taĢımaktadır. KeĢif hazırlanırken gerekli özen gösterilmelidir. Belirsiz konularla ilgili ivedi olarak hareket geçirilmelidir. KeĢifteki eksik ve hatalar inĢaat projelerinde belirsizliğe ve anlaĢmazlığa neden olabilmektedir. Bunun önüne geçebilmek için keĢfin doğru Ģekilde hazırlanmasının yanında, süreçte rol alan tüm ana katılımcılar tarafından incelenmesi gereklidir. Bu Ģekilde oluĢabilecek sorunlar önceden belirlenerek engellenebilir. 72 Yüklenicinin tecrübesiz olması bir inĢaat projesini maliyet ve süre aĢımı yönünden etkileyebilecek en önem faktörlerden biri olduğu bilinmektedir. Ancak aynı zamanda yükleniciler dahil olmak üzere tüm katılımcılar tarafından önem katsayısının yüksek olması ise oldukça düĢündürücüdür. Yüklenici firmaların, belirli büyüklükte ya da proje tipinde olan ihalelere girerken kendi deneyim ve birikimlerini düĢünmeleri ve buna göre hareket etmeleri gerekir. Bununla birlikte iĢveren firmaların da, yüklenici ile anlaĢma yaptığında yalnızca iĢin maliyetini değil, iĢi yapacak firmanın referanslarını, ekibini ve buna benzer firma kapasitesini gösterecek kriterleri değerlendirmesi gerekir. Bir inĢaat projesine eksik bir projeyle baĢlanması ya da süreç içerisinde çizimlerin planlanan hızda tamamlanamaması sektörde oldukça sık rastlanır bir durum olmuĢtur. Projenin eksik olması, yapım sürecinde devamlı bir aksamaya ve imalatta geri dönüĢlere neden olacaktır. Bu durumun önüne geçmek için tasarım belli bir ölçüde tamamlanmadan proje baĢlamamalı, hem iĢveren hem de yüklenici bu durumun yaĢanmasına engel olmalıdır. Süreç devam ederken ise iĢ programına göre uygulama çizimlerinin de ne zaman tamamlanacağına dair bir planlama yapılmalı, projeleri kontrol eden merci, sahaya hakim ve uygulama çizimlerini değerlendirebilecek kapasitede olmalıdır. ĠnĢaat sektörünün hem ülke ekonomisi hem de halkın istihdamı için ne kadar önemli olduğu detaylı bir Ģekilde açıklanmıĢtır. ĠnĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımını önüne geçilmesi oldukça önemlidir. Tez kapsamında hem problemin nedenlerinin belirlenmesi hedeflenmiĢ hem de süreçteki katılımcıların bakıĢ açılarının farklı olmasının çözümün önündeki engellerden biri olduğu vurgulanmıĢtır. Yapılan alan araĢtırmasında, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicinin maliyet ve süre aĢımı nedenleri konunda görüĢlerinin oldukça farklı olduğu tespit edilmiĢtir. Bu durum, sorumlunun net olarak belirlenememesine neden olarak maliyet ve süre aĢımı sorununun çözümü daha da zorlaĢtıracak ve proje baĢarısını olumsuz yönde etkileyecektir. Bu durumun önüne geçebilmek için, iĢveren proje yönetimi ve yüklenici arasındaki iletiĢim artırılmalı, projenin baĢında yapılması gereken iĢ ve sorumluları net olarak belirlenmelidir. Gelecekte de maliyet ve süre aĢımı nedenlerinin belirlenmesiyle bu sorunların önüne geçilmesi beklenmekte olup, 73 iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısı farklılıklarının da en aza indirgenmesi yönünde araĢtırmalar yapılabileceği açıklanmıĢtır. 74 KAYNAKLAR [1] Nega F. (2008). Causes And Effects of Cost Overrun on Public Building Construction Projects in Ethiopia, (yüksek lisans tezi), Addis Ababa University, Ethiopia. [2] Ismail I., Rahman I. A. Ve Memon A. H. (2013). Study of Factors Causing Time and Cost Overrun throughout Life Cycle of Construction Project, Malaysian Technical Universities Conference on Engineering & Technology (MUCET), Kuantan, Pahang, 3-4 Aralık. [3] Durdyev, S., Ismail, S. ve Abu Bakar, N. (2012). Factors Causing Cost Overruns in Construction of Residential Projects; Case Study of Turkey, International Journal of Science and Management, 1(1), 3-12. [4] Arditi, D., Tarım, A. G. ve Gürdamar, S. (1985). Reasons for Delays in Public Projects in Turkey. Construction Management and Economics, 3, 171181. [5] Türkiye ĠnĢaat Sanayicileri ĠĢveren Sendikasi (ĠNTES). (2015). Ġnşaat Sektörü Raporu, Şubat [6] Sarıkaya, Özgür. (2010). Türkiyede inşaat projelerinde gecikmeye sebep olan faktörler ve bu faktörlerin etkileri, (Yüksek Lisans Tezi) Boğaziçi Üniversitesi, Ġstanbul, Türkiye. [7] Olawale Y. A. ve Sun M. (2010). Cost And Time Control of Construction Projects: Inhibiting Factors and Mitigating Measures in Practice. Construction Management and Economics, 28, 509-526. [8] Memon A. H., Rahman I. A. ve Azis A. A. A. (2011). Preliminary Study on Causative Factors Leading to Construction Cost Overrun. International Journal of Sustainable Construction Engineering & Technology, 2(1), 57-71. [9] Alinaitwe H., Apolot R. ve Tindiwensi D. (2013). Investigation into the Causes of Delays and Cost Overruns in Uganda's Public Sector Construction Projects. Journal of Construction in Developing Countries, 18(2), 3347. [10] Kaming P. F., Olomolaiye P. O., Holt G. D. ve Harris F. C. (1997). Factors influencing construction time and cost overruns on high-rise projects in Indonesia, Construction Management and Economics, 15, 83-94. [11] Ramanathan, C. (2012). Construction Delays Causing Risks on Time and Cost - a Critical Review. Australasian Journal of Construction Economics and Building, 12(1), 37-57. 75 [12] Ahbab C. (2012). An Investigation on Time and Cost Overrun in Construction Projects, (yüksek lisans tezi), Eastern Mediterranean University, Gazimağusa, North Cyprus. [13] Bilgin, Gözde (2011). Gecikme Analizi Ġçin Ontoloji-Tabanlı Bir YaklaĢımı, (Yüksek Lisans Tezi), Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, Türkiye. [14] Al-Najjar J. M. (2008). Factors Influencing Time and Cost Overruns on Construction Projects in the Gaza Strip, Gaza (yüksek lisans tezi), The Islamic University, Gaza. [15] Angelo W. J. ve Reina P.(2002). Megaprojects need more study up front to avoid cost overruns. ġubat 4, 2015. [16] Bassioni H. A., Price A. D. F. ve Hassan T. M. (2003). Performance Measurement in Construction, Journal of Management in Engineering, 20, 42-50. [17] Faridi A. S. ve El-Sayegh S. M. (2006). Significant factors causing delay in the UAE construction industry. Construction Management and Economics, 24, 1167-1176. [18] Kasimu, M. A. (2012). A Comparative Study of Causes of Time Overruns in Hong Kong Construction Projects. Interdisciplinary Journal of Contemporary Research in Business, 3, 775-780. [19] Flyvbjerg B. M., Holm S. ve Buhl S. (2003). How common and how large are cost overruns in transport infrastructure projects?, Transport Reviews, 23, 71-88. [20] Polat G., Okay F. ve Eray E. (2014). Factors affecting cost overruns in microscaled construction companies, Procedia Engineering, 85,427-435. [21] Enshassi A., Al-Najjar J. ve Kumaraswamy M. (2009). Delays and Cost Overruns in The Construction Projects in The Gaza Strip. Journal of Financial Management of Property and Construction, 14, 126–151. [22] Mahamid I. ve Dmaidi N. (2013). Risks Leading to Cost Overrun in Building Construction from Consultants’ Perspective. Organization, Technology and Management in construction – An International Journal, 5(2), 860-873. [23] Endut I. R., Akintoye A. ve Kelly J. (2005). Cost and time overruns of projects in Malaysia, Malezya (doktora tezi), Glasgow Caledonian University, Glasgow. [24] Doloi, H. (2013). Cost Overruns and Failure in Project Management: Understanding the Roles of Key Stakeholders in Construction Projects. Journal of Construction Engineering and Management, 139, 267-279 76 [25] Akintoye A. ve MacLeod J. M. (1997). Risk analysis and management in construction. International Journal of Project Management, 15(1), 31-38 [26] Shebob A., Dawood N., Shah R.K. and Xu Q. (2012). Comparative study of delay factors in Libyan and the UK construction industry. Engineering, Construction and Architectural Management, 19, 688712. [27] ÖztaĢ, A. (2001). İnşaat Projelerindeki Gecikmelerin Yönetiminde ZamanMaliyet İlişkisinin Kullanımı, (Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep, Türkiye. [28] Le-Hoai L., Lee Y. D. ve Lee J. Y. (2008). Delay and Cost Overruns in Vietnam Large Construction Projects: A Comparison with Other Selected Countries. KSCE Journal of Civil Engineering, 12(6), 367– 377. [29] Assaf S. A. ve Al-Hejji S. (2005). Causes of delay in large construction projects. International Journal of Project Management, 24, 349-357. [30] Sambasivan M. ve Soon Y. W. (2006). Causes and effects of delays in Malaysian construction industry. International Journal of Project Management, 25, 517-526. [31] Aibinu A. A., ve Odeyinka H. A. (2006). Construction Delays and Their Causative Factors in Nigeria. Journal of Construction Engineering and Management, 132, 667-677. [32] Lo T. Y., Fung I. W. H. ve Tung K. C. F. (2006). Construction Delays in Hong Kong Civil Engineering Projects. Journal of Construction Engineering and Management, 132, 636-649. [33] Sweis G., Sweis R., Hammad A. A. ve Shboul A. (2007). Delays in construction projects: The case of Jordan. International Journal of Project Management, 26, 665-674. [34] Alaghbari W., Kadir M. R. A., Salim A. ve Ernawati (2007). The significant factors causing delay of building construction projects in Malaysia. Engineering, Construction and Architectural Management, 14, 192206. [35] Abd El-Razek M. E., Bassioni H. A. ve Mobarak A. M. (2008). Causes of delay in building construction projects in Egypt. Journal of Construction Engineering and Management, 134, 831–841. [36] Al-Kharashi A. ve Skitmore M. (2008). Causes of delays in Saudi Arabian public sector construction projects. Construction Management and Economics, 37, 3–23. [37] Toor S. U. R. and Ogunlana S. O. (2008). Problems causing delays in major construction projects in Thailand. Construction Management and Economics, 26, 395–408. [38] Tumi S. A. H., Omran A. ve Pakir A. H. K. (2009). Causes of delay in construction industry in Libya, The International Conference on 77 Economics and Administration, University of Bucharest, Romania, 14-15 Kasım. [39] Ameh O. J., Soyingbe A. A. ve Odusami K. T. (2010). Significant Factors Causing Cost Overruns in Telecommunication Projcts in Nigeria. Journal of Construction in Developing Countries, 15(2), 49–67. [40] Amu O. O. ve Adesenya D. A. (2011). Mathematical Expression for Explaining Project Delays in Southwestern Nigeria. Singapore Journal of Scientific Research, 1(1), 59-67. [41] Ameh O. J. ve Osegbo E. E. (2011). Study of Relationship Between Time Overrun and Productivity on Construction Sites. International Journal of Construction Supply Chain Management, 2, 56-67. [42] Arcila S. G. (2012). Avoiding Cost Overruns in Construction Projects in The United Kingdom, (yüksek lisans tezi), The University of Warwick, United Kingdom. [43] Ezeldin A. S. ve Abdel-Ghany M. (2013). Causes of Construction Delays for Engineering Projects In The Middle-East: An Egyptian Perspective. AEI 2013 © ASCE 2013, 53-62. [44] Shanmugapriya S. ve Subramanian K. (2013). Investigation of Significant Factors Influencing Time and Cost Overruns In Indian Construction Companies. International Journal of Emerging Technology and Advanced Engineering, 3(10), 734-740. [45] Akinsiku, O., Akintola, A., Ameh, O. ve Ige, A. (2014). Contributions of Construction Project Team to Cost Overruns: The Contractors’ Perspective. Construction Research Congress 2014 ©ASCE 2014 (1528-1536), University of Lagos, Nigeria. [46] Rosenfeld, Y. (2014). Root-Cause Analysis of Construction-Cost Overruns. American Society of Civil Engineers, 140 (1), 04013039(1-10). [47] Amoatey, C. T., Ameyaw, Y. A., Adaku, E. and Famiyeh, S. (2015) Analysing delay causes and effects in Ghanaian state housing construction projects. International Journal of Managing Projects in Business, 8(1), 198-214. [48] Türesoy, Mürvet. (1989). Yapı Üretiminde Süre Tahmini ve Yapım Süresini Etkileyen Faktörler, (Yüksek Lisans Tezi). Ġstanbul Teknik Üniversitesi, Ġstanbul, Türkiye. [49] Karslı, E. Didem. (1998). İnşaat Süresini Etkileyen Faktörler ve İnşaat Süresi Tahmin Modelleri. (Yüksek Lisans Tezi) Ġstanbul Teknik Üniversitesi, Ġstanbul, Türkiye. [50] Gunduz, M., Nielsen, Y. ve Ozdemir, M. (2013). Fuzzy Assessment Model to Estimate the Probability of Delay in Turkish Construction Projects, American Society of Civil Engineers [51] Chan, D. W. M., Kumaraswamy, M. M. (1997) A comparative study of causes of time overruns in Hong Kong construction projects. International Journal of Project Management, 15(1), 55-63. 78 ÖZGEÇMĠġ Ad Soyad : Gül BaĢak Cebe Doğum Yeri ve Tarihi : Ġstanbul, 18.09.1989 E-Posta : basak_cebe@hotmail.com ÖĞRENĠM DURUMU: Lisans :2012, Ġstanbul Fakültesi, Mimarlık Bölümü MESLEKĠ DENEYĠM: 2013-… Entegre Proje Yönetim Referans Bakırköy Konut Projesi THY Hava Kargo Terminali Projesi Mehmetçik Vakfi Güngören Park AVM Projesi 79 Teknik Üniversitesi, Mimarlık
