aylık bültenler serisi eylül, 2014

SAYI : 2
KONU: ÖZBAKIM BECERİLERİ
AYLIK BÜLTENLER SERİSİ
EYLÜL, 2014
Tüm canlıların yaşamları diğerine bağımlılıkla başlar. İnsanoğlu da doğduğu andan itibaren annesine
bağımlıdır. Bebeğin yaşamda tutunabilmesi süreci anneye bağımlı olmakla başlar, gelişmek ve
büyümek için ise bu bağımlılığın bir süre devam edebilmesi gereklidir. Büyüme süreci ise bu sürecin
tersine işlemesi demektir. Büyümek ötekine bağımlılığın hazır oldukça terkedilişi sürecidir.
Bağımsızlık kazanma, bireyselleşme süreçleri hareket yeteneğinin gelişmesi ve beceri geliştirme ile
birlikte hız kazanır.
Özbakım becerilerini kazanmak bireyin bağımsız, yeterli ve kendine güvenen bir kişi
olmasında çok önemli bir yere sahiptir. Büyümenin en önemli göstergesi kendi
işini kendi yapabilmek değil midir? Anne babalara nasıl bir çocuk yetiştirmek
istedikleri sorulduğunda en çok verilen cevaplardan biri “Kendi ayakları
üzerinde durabilen bir evlat” cevabıdır. Kendi ayakları üzerinde olduğunu
hissetmesi için kişinin ayaklarını farketmesi ve kullanma becerilerini
geliştirmesi bir gerekliliktir.
Özbakım becerilerini kazanmak doğal süreci içinde büyümenin bir parçası olsa da çocuğun kişilik
yapısı(inatçı yapı), yaşam koşulları (hızlı günlük akış ya da izin vermeyen bakıcı ve aile yakınları,
beklentilerin çok olduğu ya da çocuktan birşey beklenmeyen aile yapıları) bu süreci
etkileyebilmektedir.
Özbakım becerilerine yaşam becerileri de diyebiliriz. Bu şekilde bakıldığında anne babanın en önemli
görevlerinden biri de çocuğuna yaşam beceri kazanması için deneme fırsatı vermesidir.
Özbakım becerisi ne demektir?
Çocuğun gelişim dönemine uygun olarak yapabilmesi beklenen, kendi bakımı ve yaşamını başka
kişilerin yardımına ve varlığına ihtiyaç duymadan sürdürebilmesini sağlayan kişisel bakım becerilerinin
tamamına özbakım becerisi denir. Bebeklikten itibaren, her yaş döneminde aşama aşama öz bakım
becerisi kazanılır. Bu becerilerin kazanılması ve desteklenmesinde anne-babanın ve çocuğun içinde
yetiştiği sosyal çevrenin çok önemli rolü bulunmaktadır.
ÇOCUKLARIMIZDAN NELERİ BEKLEMELİYİZ?
Özbakım becerilerinin gelişiminde, çocuğun fiziksel gelişimi çok önemlidir.
Çocuğumuzdan, kazanmasını istediğimiz beceri için öncelikle o beceri ile ilgili
fiziksel ve sosyal gelişiminin de tamamlanmış olması gerekir.
Çok erken dönemden itibaren temelleri atılmaya başlanan; yemek yeme,
giyinme-soyunma, temizlik, tuvalet vb. öz bakımla becerilerinin artık kazanılmış
olması çok önemlidir.
4-5 yaş çocuğunun kazanması beklenen beceriler aşağıda sıralanmıştır.
36-60 Ay
1. Düğmesiz ve bağsız giysileri yardımsız giyinir.
2. Yardımla saçını tarar.
3. Giysisindeki büyük düğmeleri ilikler-çözer.
4. Giysilerinin önünü-arkasını ayırt eder.
5. Ellerini yıkar.
6. Dişlerini fırçalar.
7. Sözel ipuçları ile tabakları, peçeteleri, çatal ve kaşıkları doğru yerleştirerek sofra kurmaya yardım
eder.
8. Boyuna uygun bir askıya ceketini veya hırkasını asar.
9. Masada kirlettiği kendine ait yeri temizler.
10. Gece gereksinim duyduğunda uyanır ve tuvalete gider.
11. Burnunu mendille siler.
12. Ev işlerine yardım eder.
13. Kendisine ait eşyaları toplar.
14. Yemek yerken uygun araç-gereci kullanır.
60-72 Ay
1. Elini, yüzünü yıkar, kurular.
2. Kendi kendine giyinir-soyunur.
3. Giysilerindeki düğmeleri çözer-ilikler.
4. Yemek yerken uygun araç-gereci kullanır.
5. Dişlerini fırçalar.
6. Saçlarını tarar.
7. Bıçakla yumuşak nesneleri keser.
8. Bıçakla ekmeğine yumuşak nesneleri sürer.
9. Ayakkabılarını bağlar.
10. Tabağına servis tabağından yiyecek alır.
11. Duruma ve hava şartlarına uygun giyecekleri seçer.
12. Tuvalet gereksinimi ile ilgili işleri yapar.
Yaşamın ilk altı yılını kapsayan dönem çocukların gelişimlerinin hızlı olduğu, karakter ve kişilik
yapısının şekillenmeye başladığı en önemlisi bazı temel alışkanlıkların kolayca kazandırılabildiği
çocuğun yaşamındaki en önemli yıllardır. Bu dönemde çocuğa kazandırılacak temel alışkanlıklar,
zamanla, yönlendirmeyle ve özellikle de tekrara bağlı olarak kazanılmış davranışlara dönüşmektedir.
Kazandırılan bu temel alışkanlıklar; bireyin yaşadığı doğal ve toplumsal çevreye uyumunu sağlayan
davranışlardır, bu davranışlar bir kez kazanıldıktan sonra tekrarlanarak çoğu kere yaşam boyu
varlıklarını sürdürürler.
Çocuğa bu önemli dönemin başlangıcında iyi ve doğru alışkanlıkların kazandırılmaya çalışılması çok
önemlidir.
ÇOCUĞUN YAŞAMI İÇİN ONA YAPACAĞIMIZ EN BÜYÜK YARDIM;
ONUN KENDİ AYAKLARI ÜZERİNDE DURABİLMESİNE İZİN VERMEKTİR...
YEMEK YEME
Öz bakım becerilerinden biri olan yemek yeme konusundaki tutumlar çok erken yaşta ortaya çıkar ve
zamanla gelişir. Çocuğun okul öncesi çağlarda kazandığı yemek yeme alışkanlığı hayatının daha
sonraki dönemlerini etkileyecek, yaşanılan olumsuzluklar ileride ortaya çıkabilecek beslenme
sorunlarının temelini oluşturacaktır. Çünkü beslenme çocuğun fiziksel, zihinsel,
duygusal gelişmesini ve sosyal davranışlarını doğrudan etkilemektedir.
En temel ihtiyaç olduğu için kazanılması en kolay beceri olmasına
rağmen, yemek yeme, anne- babanın en fazla sorun yaşadığı alan
olabilmektedir. Çocuğun yemeğe karşı tutumu bebeklikten itibaren
gelişmektedir. Yemeğin karın doyurmadan öte anlamları vardır. Fakat,
yemek yemek gibi fiziksel bir ihtiyaca çok anlamlar yüklemek de
doğal gelişimin seyrini olumsuz etkileyebilmektedir. Yemek yeme
konusunda aşırı duyarlı olmak yemek yeme alışkanlığının sorun
haline dönüşmesine sebep olmaktadır.
Vücudumuza başka biri tarafından besin verilmesi ancak bebeklikte olabilir. Daha büyük yaşta
çocuğun reddetmesi gerekir ama sevgiyle verildiği için almalıyım diye düşünür, reddedemez, ben
kendim beceremediğim için alıyorum diye düşünür. “Ben zaten yeterince iyi olsam bunu yapmazdı
annem” diye düşünür çocuk, çocukta özgüven zedelenebilir
Yeme alışkanlığını kazandırmak için en önemli adım, çocuk çatal kaşık kullanır hale geldikten sonra,
nasıl yerse yesin, çocuğun kullanmasına fırsat vermektir. Tabi ki ilk acemilik döneminde dökme-saçma
olabilmekte yemek süresi daha uzun olabilmektedir. Bu süreçte fırsat vermeyen annelerin
çocuklarının ilerleyen dönemlerde el becerilerini kullanmada, kişisel sorumlulukları almada en
önemlisi de kendilerine güvenme konusunda sorun yaşadıkları bilinmektedir.
•
•
Çocuklara 2-3 yaş itibari ile masada anne baba ile oturup kendi başına yemek yeme fırsatı
verilmelidir.
Tüm ailenin birarada olduğu zaman birlikte yemek yenilmesi alışkanlığın
gelişmi için önemlidir.Yemek saati sakin ve keyifli bir zaman olmalıdır.
•
•
•
•
Yemek yemenin doğal ve fiziksel bir ihtiyaç olduğunu unutmayın. Çocuğun anne babaya karşı
kullandığı bir koz haline dönüşmesine izin vermeyin.
Tabağındakini kendi başına bitirme mutluluğunu yaşayabilmesi için tabağa az koyarak
bittiğinde tekrar istemesini sağlayabilirsiniz.
Ara öğünlerde abur cuburu sınırlayabilirsiniz.
Yemek yemeyi bir baskı unsuru, ceza konusu haline getirmekten kaçının.
TEMİZLİK ALIŞKANLIKLARI
Çocuklar temel alışkanlıklarını ya anne babayı örnek alarak ya da onlarla inatlaşarak edinirler. Bu
sebeple, el yüz yıkama, diş fırçalama gibi temel alışkanlıkların oluşmasında anne babaların tutumları
çok önemlidir.
Alışkanlıkları edinirken sürekli anne babasından yardım alan ya da sürekli anne babasından uyarı alan
çocukların bu becerileri edinirken çok zorlandığı bilinmektedir. Çocukların
bu alışkanlıkları edinirken kullandıkları yöntemler; izlemek ve
uygulamaktır. Bu sebeple yaşamın ilk yıllarından itibaren çocuklara elyüz yıkama, diş fırçalama, giyinme gibi konularda fırsat vermek çok
önemlidir.
Küçük yaşlarda anne babaların keyifle yaptıkları hizmetler çocuğun yaşı
ilerledikçe anne baba ve çocuk arasında çatışma konusu haline gelmektedir.
Başlarda anne baba yemekten sonra çocuğun ağzını keyifle ıslak mendille silerken buna
alışan çocuk ileriki yaşlarda kalkıp elini yıkamak konusunda zorluk yaşar anne baba ise hala yapamıyor
olmasından sıkıntı duymaya başlar. Çocuk alışageldiği sistemin devam etmesini ister anne baba ise
kendi sorumluluklarını almasını diler. Çocuğun ilerleyen yaşlarda sosyal duygusal ve kişilik sorunları ile
karşılaşmamaları için bu tür öz bakım becerilerinin yaşamın ilk yıllarından itibaren gelişmesi için
çocuğa fırsat tanınmalıdır.
KENDİ KENDİNE GİYİNME
5 yaşındaki bir çocuk kendi başına pantolonunu giyebilir ve bir alışkanlık olarak her sabah da
giyinebilir. İnsan yavrusu beyin ve sinir sistemi tamamlanmamış olarak dünyaya gelir. Beyin hücreleri
birbirleriyle her an yeni bir bağlantı kurarak beyini oluşturmayı sürdürür, birlikte ateşlenen nöronlar
yeni bağlantılar oluşturur. Beyin hücreleri çalıştıkça beynin yapısı değişir. Beyin kendisini yeniden
düzenler. Deneyim beynin fiziksel yapısını değiştiriyor. Nöron aktif olup ateşlendiğinde yeni bağlantı
oluşturuyor, buna beynin “ rewiring” süreci denilir. Beyin uygulama fırsatı buldukça gelişir,
kullanılmayan merkezler körelir. Bu yüzden çocuğun "istesem pantolonumu kendim giyerim”
düşüncesinin ona bir faydası yoktur, “Uykum olsa da ; yorgun da olsam ; her koşulda kendim
giyinirsem ben bu işi yapabiliyorum “diye düşünmeli.
Bu yaşta çocuğu giydirmek onun ilerde bir yabancının onu giydirip soymasına izin vermesi ile aynı şey,
kendi kendine yapabildiğinde bir başkasının bedenine dokunmasına da izin vermeyecek, kendi
bedeninin sınırlarını öğrenebilecektir.
ÇOCUKLAR ÖZBAKIM BECERİSİ KAZANIRKEN ANNE BABA NE YAPABİLİR?
“Hadi evladım” demek şunlara sebep olabilir: Beğenilmiyorum… beceremiyorum…. Yavaşım…
Özgüveni yaralanıyor, çocuk madem beğenilmiyorum çabalamama gerek yok, diye vazgeçiyor.
Resimli Hatırlatmalar: Çocuklara sürekli hatırlatmalar yapmak ve sürekli “hadi” kelimesini kullanmak
her anne baba için sıkıcı ve yorucudur. Sürekli uyarıldığını düşünen çocuk ise tepkisel davranmaya
başlayabilir. Bunları engellemek için beklediğiniz davranışları resimli ve renkli notlar hazırlayıp
görebileceği yerlere asarak hatırlatabilirsiniz. Örneğin banyo aynasına diş fırçalayan bir çocuk resmi
asabilirsiniz.
Model Olun: Çocuklar anne babanın farketmediği zamanlarda bile anne babalarını izlemeye devam
ederler. Anne babalık birşey öğretmeye, kazandırmaya çalışmadan yaşamsal becerilerin, değerlerin
doğal yaşantı içerisinde çocuğa örnek olarak gerçekleştirilir.
Keyifli Hale Getirebilirsiniz: El-yüz yıkama, giyinme gibi faaliyetleri angarya halinden çıkarıp keyifli
zaman paylaşımı haline dönüşebilir.
Temizlik: Temizlik önemli bir değerdir fakat sınırlarının iyi çizilmesi gerekmektedir. Bazen
kirlenmemek için yaşam tecrübelerini sınırlandırma noktasına kadar gidilebilmekteidr. Asıl çocuklara
kazandırılması gereken kirlendikten sonra nasıl temizlenmesi gerektiğidir.
Olumlu Gelişmeleri Ödüllendirebilirsiniz: Ödül ilgi gösterilen davranışın pekişmesine ve gelişmesine
yardımcı olur. Davranışı farkedip, farkettiğinizi bir aferin ile ya da başkalarının yanında olumlu bir
gelişme oalrak anlatmanız çocuğunuz için çok büyük bir ödüldür.
En güzeli- en hızlıyı beklemeyin: Her yeni kazanılan becerinin ilk dönemleri acemilik sürecidir.
Acemilik döneminde çocuğunuzdan hızlı ve en güzel şekilde yapmasını beklemek, kendine güvenini,
becerinin tam yerleşmesini olumsuz etkileyecek ve çocuğunuzun isteğini kıracaktır.
Çocuğa okul öncesi dönemde kazandırılacak öz bakım becerileri, bir yönüyle
onun gelecek yaşantısına güvenle bakılmasını sağlayacaktır.
KAYNAKÇA:
ONUR; Prof.Dr.Bekir “Gelişim Psikolojisi”; İmge Kitabevi,1995 , Ankara
Özel Okullar Derneği ; “Okul öncesi Eğitim Sorunlar ve Çözümler Sempozyum Bildiri Metinleri”
TavsiyeEdiyorum.com
Psikolog Dalya Benbasa, seminer notları
Özel Üsküdar SEV İlköğretim Okulu
Rehberlik ve Psikolojik Danışma Servisi