Operasyonel Karar

inovasyon
Operasyonel Karar - Destek
Sektörlerdeki rekabet ve ihtiyaçlar bilim ve teknolojide
ilerleme için temel sebeplerden kabul edilir. Bugün birçok
sektör çalışanı son teknoloji makinelerden, kameralardan, sensörlerden, insanlardan ve burada sayamadığım bilimum diğer
araçlardan gelen veriler tarafından kuşatılmıştır. Bu durumun
farkında olan Kuzey Amerika’daki araştırmacılar insanların daha
kaliteli kararlar alabilmesi amacıyla ilk bilgisayar destekli karar
destek sistemini üretim planlamasında yakın geçmişte kullandı.
Karar destek sistemleri bilgisayara dayalı, modelleri ve yapısal
olmayan verisel işlemleri bir araya getirerek bir kullanıcı ara
yüzüyle kapsamlı bir biçimde bilgileri kullanıcıların hizmetine
sunan sistem olarak tanımlanmaktadır. Daha basit bir ifadeyle
kullanıcıların karar vermelerini kolaylaştıran; bilgisayar tabanlı
sistemlerdir. Bu sistemler genellikle verileri ve algoritmalari kullanarak daha etkin kararlar verilmesini sağlamaktadırlar.
Geçtiğimiz on yıl, filo yönetim ve ekipman yönlendirme teknolojilerinin, otomasyona ve uzaktan kumandaya önemli yatırımlar yaptığı ve sonuçlar aldığı yıllar olmuştur. Farklı bileşenlerden veriler bilgisayar ağına aktarılmakta ve ekipmanlara
yüklenen sistemlerle en emniyetli ve doğru kararlar verilebilmektedir. Bunun yanı sıra karar destek merkezi operatörleri
de sistemi gözlemekte ve gerektiğinde müdahalede bulunmaktadır. Bu tür merkezler gerçek zamanlı veriler sağlamakta
ve karar veren kişilerde bu verilerden yola çıkarak üretkenliği
arttırmaya yönelik stratejik değişiklikler yapmaktadırlar. Bu sistemlere bilinen en yaygın örnek olarak filo yönetim sistemleri
veya ekipman sağlık gözlem merkezleri gösterilebilir. Geleneksel maden yönetiminden farklı olarak bu tür merkezler karar
vericilerin veya diğer adıyla kontrol merkezi operatörlerinin
diğer çalışanlarla iletişimini azaltırken, bilgisayarla olan iletişimlerini arttırmaktadır. Bu sebeple insan-bilgisayar etkileşimi
böyle yerlerde oldukça önemlidir.
Yaygın bir biçimde madencilikte karar destek sistemleri uygulamaları, operasyonda kritik kararlar veren personellerin
bir araya gelmesiyle yapılmaktadır. Bunun sonucunda karar
veren personeller sistem tarafından üretilen verileri inceleyip,
bu bilgileri etkin bir şekilde değerlendirerek daha etkin operasyonel kararlar almayı hedeflenmektedir. Bununla birlikte
değişik birimlerin kontrol operatörlerinin ve sistemlerin aynı
yere taşınması sonucunda sistemler entegre edilmez, yalnızca
merkezileşir. Entegrasyon ve merkezileştirme birbirinden çok
farklı iki terimdir. Entegrasyonu sağlanmış olan bir sistemde
değişik modüller birbirini tanır ve karar verirken entegrasyonu
sağlanmış bütün sistemleri göz önünde bulundurur. Örneğin
bir bakır madeninde sondaj makinesinden aldığı verileri kullanarak patlatma dizaynını bir algoritma yapar ve buna göre
deliklerde kullanılacak optimum patlayıcı madde miktarını ve
delikler arası gecikmeyi tavsiye edebilir. Ancak merkezileştirilmiş bir sistemde prosesler kendi başlarına sonuçları üretir
ancak bu sonuçların diğer proseslere olan etkisini algılayamaz.
Bilgisayar ve kullanıcısı arasında her tür iletişim bir etkileşim
olarak kabul edilmektedir. Otomasyon, daha büyük proseslerin yalnızca bir kontrol odasından yönetilebilmesini mümkün
kılmaktadır. Madencilikte kontrol merkezi uygulamaları operatörler için en iyi uygulama yöntemini paylaşım noktasında
fırsat yaratmış olsa da; kalite noktasında endişeler uyandırabilmektedir. Bahsi geçen etkileşimin kalitesi değişik şartlarda
operatörlerin performansının ölçülmesiyle elde edilebilir. Örneğin bir operatör gelişen bir durumu kolay algılayıp; etkili bir
biçimde cevap verebiliyorsa bu etkileşim prosese olumlu katkıda bulunur ve etkileşimin yararlı olduğu söylenebilir.
M. Mustafa Kahraman
Arizona Üniversitesi
kahraman@email.arizona.edu
92
www.madencilik-turkiye.com
Sistemlerin ürettikleri veriler ham veriler olarak bilgisayarlarda
saklanmaktadırlar. Ham veriler veya veri tabanı tabloları son
kullanıcılar için tasarlanmamışlardır. Bunun yerine; verileri saklamak, değiştirmek ve kullanıcı ara yüzlerinde, raporlarda veya
diğer analiz araçlarında gösterilmek amacıyla kullanılmaktadırlar. Doğru dizayn edilmemiş kullanıcı ara yüzleri (HMI) yapı15 Ekim 2015
lan işin verimini düşürebilmekte ve kullanıcılarda strese sebep
olabilmektedir. İnsan faktörü ve ergonomi bilimi temelde mekanik, bilgisayar veya manuel sistemler bazında kullanıcı performansıyla ilgilenmektedir.
Kullanıcı ara yüzlerinin basitleştirilmesi ve kolay kullanımı için
kontrol merkezlerindeki ekranların standart dizayn prosedürlerini göz önünde bulundurması gerekmektedir. Dizayn gereksinimlerinin doğru anlaşılabilmesi için kullanıcıların görevleri
ve katkılarının iyi değerlendirilmesi gerekmektedir. Etkin bir
grafik ara yüz çoğu işlemi kullanıcıdan en az veri girişiyle tamamlar. Yaygın bilinen bir diğer HMI tasarım uzmanına göre
bir ara yüzde bulunması gerekenler şunlardır:
• Kullanıcıların kullandıkları terimler ve konseptler ara yüzde
bulunmalıdır.
• Ara yüz değişik işlemler sırasında kullanıcı bilgilerini saklamamalı ve mümkün olduğunca en az hafıza gerektirecek yapıda
olmalıdır.
•Aynı işlemler aynı sonuçları vermeli, renkler ve ekran düzeni
tutarlı olmalıdır.
Bu tür bir yatırımdan sonra operasyonda halen iş fonksiyonları
değişmeyecekse yöneticilerin bu yatırımı gözden geçirmeleri
gerekmektedir. Üzücüdür ki birçok defa üst yönetimler farklı
alanlardaki kontrol operatörlerinin ve devasa ekranların bir araya gelmesinden etkilenip bu tür yatırımlar için cesur davransa
da; o ekranların kullanım fonksiyonu ve geri dönüşümü beklentilerin çok altında kalabilmektedir. Bu alanda yatırım yapmayı
düşünen operasyonların ilk etapta verecekleri en doğru karar
tam olarak neye ihtiyaçlarının olduğunu belirlemektir.
Bilgi çağında yaşadığımız bir gerçektir; ancak bu çağa diğer bütün sektörler gibi maden sektörünün de adapte olması gerekmektedir. Bunun için madenlerde yönetimin daha etkin olması
ve sürekli gelişimi hedeflemesi gerekmektedir. Bir işletmenin
başarılı olabilmesi için verilere ulaşması ve bu verileri karar mekanizmasına dahil etmesi gerekmektedir. Birçok veri serverlarda,
veri tabanlarında veya Excel tablolarında kaydedilmiştir orada
öylece durmaktadır. Bunların kontrol operatörlerine, yöneticilere, mühendislere ve diğer karar mekanizmalarına durdukları
yerde hiç bir fayda sağlamayacakları aşikardır. Bu verilerin prosese yararlı olabilmesi için kritik performans indikatörlerinin tespit edilmesi ve yakından izlenilmesi gerekmektedir.
Performans yönetimi maden operasyonlarındaki tüm birimlerde olduğu gibi karar destek merkezlerinde de kritik öneme sahiptir. Performansın etkin yönetilebilmesi için prosesin ölçülüp
değerlendirilmesi gerekmektedir. Ölçülmeyen bir aktivite veya
prosesin kontrol edilmesi mümkün değildir. Kontrol edilemeyen bir şeyin yönetimi ise oldukça zordur. Kaliteli bir performans yönetim sisteminde önemli performans göstergelerine
odaklanılır ancak aynı zamanda kullanıcılarında bu sistemin
çalışmasının bir parçası olması gerekmektedir.
Birlikte çalıştığımız önde gelen maden firmalarının nerdeyse
hepsinde karar destek mekanizmalarına oldukca büyük bir
rağbet bulunmaktadır. Bunun için bazı firmalar kendi elemanlarını kullanarak, bazı firmalar diğer firmalarla işbirliği veya
ortaklık yaparak kendi kontrol merkezlerini kurmaktadırlar.
Bugün önde gelen firmalardan bazıları milyonlarca dolar yatırım yaparak birden çok madenin kontrolünü aynı noktadan
sağlayan merkezler bile kurmuşlardır. Bu tür yatırımlar aslında
geri dönüşü çok büyük olabilecek yatırımlardır; ancak böyle bir
girişim için yeni iş akışı planının hazırlanması gerekmektedir.
94
www.madencilik-turkiye.com
15 Ekim 2015