Menkul_Kıymet_Piyasaları_TEMMMUZ_2012
advertisement
MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI MENKUL KIYMETLER ve DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey Lisansı Eğitimi TEMMUZ 2012 1 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Bu notlar, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği (TSPAKB) tarafından SPK Lisanslama Sınavlarına referans kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu notlarda yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih itibariyle İMKB’nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan ve TSPAKB eğitmenlerinden temin edilerek derlenmiştir. Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan TSPAKB hiçbir şekilde sorumluluk kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz. 2 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI GİRİŞ Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey lisanslama sınavının konularından Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları’nı içermektedir. Kılavuz, Hisse Senetleri, Varantlar, Tahviller, Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonoları, Değiştirilebilir Tahviller, Hisse Senedine Dönüştürülebilir Tahvil, Bonolar, Gelir Ortaklığı Senetleri, Gelire Endeksli Senetler, Yatırım Fonlarına Katılma Belgeleri, Borsa Yatırım Fonları, Varlık Finansmanı Fonları ve Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler, İpotek Teminatlı Menkul Kıymetler, Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler, Gayrimenkul Sertifikaları, Kira Sertifikaları, Depo Sertifikaları, Vadeli İşlem Sözleşmeleri olmak üzere on sekiz bölümden oluşmaktadır. Sınavlarda Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları ile ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir. Katılımcılara başarılar dileriz. TSPAKB 3 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI ............................ 7 1) HİSSE SENETLERİ ....................................................................................... 11 1.1) Hisse Senetlerinin Tanımı, Ekonomik İşlevleri ve Nitelikleri ...................... 11 1.1.1) Pay (Hisse) Kavramı ............................................................................ 11 1.2) Hisse Senedi Sahibinin Hakları ve Yükümlülükleri ..................................... 12 1.2.1) Kâr Payı Hakkı .....................................................................................12 1.2.2) Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan Hakkı)....................................................... 12 1.2.3) Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı............................................................ 12 1.2.4) Şirket Yönetimine Katılma Hakkı............................................................. 13 1.2.5) Oy Hakkı.............................................................................................13 1.2.6) Bilgi Alma Hakkı...................................................................................13 1.2.7) Sır Saklama Borcu................................................................................ 14 1.2.8) Sermaye Borcu ....................................................................................14 1.3) Hisse Senedi Çıkaracak Kuruluşlar ............................................................ 15 1.3.1) Anonim Şirketler .................................................................................. 15 1.3.2) Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Ortaklıklar .................................... 17 1.3.3) Özel Kanunlarla Kurulmuş Bulunan Kuruluşlar .......................................... 17 1.4) Hisse Senetlerinin Fiyatı, Değeri ve Türleri ............................................... 17 1.4.1) Hisse Senedi Fiyat Tanımlamaları ........................................................... 17 1.4.2) Hisse Senedinin Değer Tanımlamaları...................................................... 18 1.4.3) Hisse Senedi Türleri.............................................................................. 19 2) VARANTLAR................................................................................................ 22 2.1) Varantların İhraççılar Açısından Sınıflandırılması ..................................... 22 2.2) Varantların Avantajları ............................................................................. 23 2.3) Varantların Dezavantajları ........................................................................ 24 2.4) Varantlar ve Opsiyon Sözleşmeleri............................................................ 25 2.5) Sermaye Piyasası Mevzuatımızda Varantlar .............................................. 26 2.5.1) Ortaklık Varantları ................................................................................ 26 2.5.2) Aracı Kuruluş Varantları ........................................................................ 29 3) TAHVİLLER ................................................................................................. 32 3.1) Tahvillerde Hukuki Çerçeve ...................................................................... 34 3.2) Tahvil Alacaklısının Hakları ....................................................................... 34 3.3) Tahvil Türleri ............................................................................................ 34 3.3.1) Devlet Tahvilleri - Özel Sektör Tahvilleri .................................................. 35 3.3.2) Primli Tahviller - Başabaş Tahviller-İskontolu Tahviller ............................... 35 (Premium bonds - par bonds) ...............................................................................35 3.3.3) İkramiyeli Tahviller (Lottery bonds) ........................................................35 3.3.4) Emre ve Hamiline Tahviller .................................................................... 35 3.3.5) Paraya Çevrilme Kolaylığı Olan Tahviller (Cash-convertible bonds) .............. 36 3.3.6) Garantili ve Garantisiz Tahviller (Guaranteed - non guaranteed bonds) ........ 36 3.3.7) Sabit ve Değişken Faizli Tahviller (Fixed-rate bonds - floating-rate bonds) .... 36 3.3.8) İndeksli Tahviller (Indexed bonds) .......................................................... 36 4 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 3.4) Tahvillerde Değer Tanımlamaları .............................................................. 37 3.4.1) Nominal Değer (Nominal value, face value, par value) ............................... 37 3.4.2) İhraç Değeri (Issue value) ..................................................................... 37 3.4.3) Piyasa Değeri (Market value) ................................................................. 37 3.5) Hisse Senedi ile Tahvil Kıyaslaması ........................................................... 38 3.5.1) Hukuki Açıdan Farklar ...........................................................................38 3.5.2) Ekonomik Açıdan Farklar .......................................................................39 4) 4.1) DEVLET TAHVİLLERİ VE HAZİNE BONOLARI................................................ 41 Devlet İç Borçlanmasına İlişkin Yasal Çerçeve .......................................... 41 4.2) Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu İhraç Süreci ve Yöntemleri ..................... 43 4.2.1) İhale Yöntemi ......................................................................................43 4.2.2) “TAP” Yöntemi .....................................................................................44 4.2.3) Doğrudan Satış Yöntemi ........................................................................ 44 4.2.4) Halka Arz Yöntemi ................................................................................ 45 5) DEĞİŞTİRİLEBİLİR TAHVİLLER (DET) ......................................................... 46 6) HİSSE SENEDİNE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLİR TAHVİL (HDT) ................................ 49 6.1) Hisse Senedine Dönüştürülebilir Tahvillere İlişkin Bazı Kavramlar ............ 50 6.2) Sermaye Piyasası Mevzuatının Hisse Senedine Dönüştürülebilir Tahvillere İlişkin Düzenlemeleri ...................................................................................... 51 6.3) 7) HDT’nin Tahvil Değeri ve Hisse Senedi Fiyatına Duyarlılığı ........................ 54 BONOLAR ................................................................................................... 56 7.1) Finansman Bonosu ................................................................................... 56 7.2) Altın, Gümüş ve Platin Bonoları ................................................................ 56 7.3) Banka Bonoları ......................................................................................... 56 8) GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) .......................................................... 58 9) GELİRE ENDEKSLİ SENETLER (GES) ............................................................ 60 10) YATIRIM FONLARI KATILMA BELGELERİ ..................................................... 63 10.1) Fon Türleri................................................................................................ 63 10.2) Fon Kurabilecekler ve Yatırım Fonu Kurulması .......................................... 67 10.3) Katılma Belgeleri ...................................................................................... 68 10.4) Fonların Yapabilecekleri Diğer İşlemler .................................................... 71 10.5) Fonlara Uygulanan Ücret ve Komisyonların Kamuya Açıklanması ve Fon Yönetim Ücretinin Üst Sınırının Belirlenmesi ................................................... 74 10.6) Fonun Sona Ermesi ................................................................................... 74 11) BORSA YATIRIM FONLARI .......................................................................... 76 12) VARLIK FİNANSMAN FONLARI VE VARLIĞA DAYALI MENKUL KIYMETLER (VDMK) .............................................................................................................. 79 13) İPOTEK TEMİNATLI MENKUL KIYMETLER .................................................... 82 5 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 14) VARLIK TEMİNATLI MENKUL KIYMETLER .................................................... 85 15) GAYRİMENKUL SERTİFİKALARI .................................................................. 87 16) KİRA SERTİFİKALARI ................................................................................. 90 17) DEPO SERTİFİKALARI................................................................................. 92 18) VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ .................................................................... 95 18.1) Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri ...................................... 96 18.2) Opsiyon Sözleşmesi .................................................................................. 98 18.2.1) Opsiyon Terimleri ................................................................................. 99 18.3) Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerine Konu Ürünlerde Aranan Temel Özellikler ........................................................................................................ 99 18.3.1) Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünler ............................. 100 6 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Genel Bilgiler Sermaye piyasası araçları, menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır (SPKn, md.3). Sermaye Piyasası Araçları Menkul Kıymetler Diğer Sermaye Piyasası Araçları Menkul Kıymetlerin Tanımı ve Unsurları Menkul Kıymetler; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Kurul’ca belirlenen kıymetli evraktır (SPK, md.3) Yukarıdaki tanıma göre menkul kıymetin unsurları aşağıdaki şekilde sıralanabilir. - Menkul kıymetlerin tanımında en önemli unsur kıymetli evrak olmalarıdır. Kıymetli evrak niteliğindeki bir belgenin temsil ettiği hak belgeden ayrı olarak kullanılamayacağı ve devredilemeyeceği gibi, hakkı elde tutarak belgeyi devretmek de mümkün değildir. Bu hak ancak senet ibraz edilerek kullanılır ve senet devredilerek devredilir. - Standart ve yuvarlak meblağlı, mislî nitelikte, belli şekil şartlarını haiz kıymetlerdir. - Çok sayıda ihraç edilip, halka arz edilen kitle senetleridir. Bono, poliçe gibi tek bir ticari ilişki için düzenlenmezler. - Az veya çok devamlılık arz eder, alacak ya da ortaklık haklarını temsil ederler. - Periyodik (dönemsel) gelir sağlarlar. - Her birinin bir itibari (nominal-üzerinde yazılı) değeri, bir de piyasada arz ve talebin oluşturduğu piyasa değeri vardır. Tahviller, ihraç eden tüzel kişi tarafından vade sonunda nominal değer üzerinden ödendikleri için piyasa değerleri genellikle nominal değerin fazla altında veya üstünde oluşmaz. - Menkul kıymetler nama (registered) ve hamiline (bearer) yazılı olabilirler. Hamiline yazılı kıymetler para gibidir, kimin elinde ise onun malı sayılır, sadece teslimle sahip değiştirir. Nama yazılı kıymetlerde ise ciro hanesi vardır, buraya ciro işlemi kaydedilir. - Yatırım amacı ile kullanılır. Menkul kıymetler olarak; 7 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI - hisse senetleri hisse senedi türevleri, varantları, geçici ilmühaberler, yeni pay alma kuponları, tahviller, hisse senedine dönüştürülebilir tahvilleri (HDT), değiştirilebilir tahvilleri (DET), tahvil türevleri, tahvil faiz kuponları, hazine bonoları, katılma intifa senetleri, kar ve zarar ortaklığı belgeleri, banka bonoları, finansman bonoları, altın, gümüş ve platin bonoları, varlığa dayalı menkul kıymetler, gelir ortaklığı senetleri, gayrimenkul sertifikaları, tertip halinde çıkarılan ve 2 yıl veya daha uzun süreli ipotekli borç ve irat senetleri, - Borsa yatırım fonu katılma belgeleri - içtüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen A tipi yatırım fonu katılma belgelerini sayabiliriz. Diğer Sermaye Piyasası Araçları Menkul kıymetler dışında kalan ve şartları kurulca belirlenen evraktır. Ancak çek, poliçe, nakit, bono ile mevduat sertifikaları sermaye piyasası aracı olarak sayılmamaktadır. Sermaye Piyasası Araçlarının Kaydi Değer Halinde İşlem Görmesi Bu konu, Sermaye Piyasası Kanununun 10/A maddesi ve Seri:IV, No:28 Tebliği ile düzenlenmiştir. Kanun sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin hakların; özel hukuk tüzel kişiliğini haiz Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kayden izleneceğini hükme bağlamıştır. Bu Kuruluş, Kurulun gözetim ve denetimi altındadır. Bu kuruluşla ilgili olarak 21.06.2001 tarih ve 24439 sayılı Resmi Gazete’de Merkezi Kayıt Kuruluşunun Kuruluş, Faaliyet, Çalışma Ve Denetim Esasları Hakkında Yönetmelik Bakanlar Kurulu’nca yayınlanmıştır. Sermaye Piyasası Kurulu Seri:IV, No:28 Tebliği ile sermaye piyasası işlemlerinin güvenli, hızlı ve etkin bir şekilde yürütülebilmesi için, sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin 8 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI hakların Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kayden izlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemiştir. Kayıtlar, Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından, bilgisayar ortamında, üyeler itibariyle tutulur. Hesapların açılması ve hesaplarda kayıt ve değişiklik yapılması, usul ve esasları MKK tarafından belirlenen elektronik işlem yöntemleriyle üyeler tarafından hak sahiplerinin talimatlarına uygun şekilde MKK kayıtlarında değişiklik yapılması suretiyle gerçekleştirilir. Takas işlemlerinin yürütülmesi için, yetkili takas ve saklama kuruluşları itibarıyla da kayıt tutulmaktadır. Hak sahiplerinin kayıtları, üye hesapları ile bağlantı kurularak izlenir. Kayıt edilen haklar SPK’nun 7’nci maddesi uyarınca senede bağlanmaz. Merkezi Kayıt Kuruluşu üyeleri; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), ihraçcılar, aracı kuruluşlar, yetkili takas ve saklama kuruluşları ile Kurul tarafından belirlenen diğer kuruluşlardır. MKK nezdinde tutulacak hesaplar, TCMB, ihraçcılar, aracı kuruluşlar, yetkili takas ve saklama kuruluşları ile Kurul tarafından belirlenen diğer kuruluşlar itibarıyla açılır. Hak sahiplerinin adına hesaplar ise, kimlik bilgilerinin MKK’ya bildirilmesi üzerine açılır ve sözkonusu hesaplar üzerinde işlem yapmaya yetkili üyeler ile bağlantısı kurulur. Ancak TCMB ile yetkili takas ve saklama kuruluşları, herhangi bir üye ile bağlantı kurmaksızın, doğrudan doğruya MKK’da hesap açtırabilir. Merkezi Kayıt Kuruluşu, üyeler, takas ve saklama kuruluşları kendi tuttukları kayıtların yanlış tutulmasından dolayı hak sahiplerinin uğrayacağı zararlardan kusurları oranında sorumludur. Kayden izlenen sermaye piyasası araçları üzerindeki hakların üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesinde, Merkezi Kayıt Kuruluşuna yapılan bildirim tarihi esas alınır. Payların devrinin, Türk Ticaret Kanununun 499’uncu maddesi çerçevesinde ortaklıklar tarafından pay defterine kaydında, ilgililerin başvurusuna gerek kalmaksızın Merkezî Kayıt Kuruluşu nezdinde ihraçcılar itibariyle tutulan kayıtlar esas alınır. Ortaklıklar ve fonlar tarafından yapılacak ihraçlarda hisse senetleri ve katılma belgeleri bastırılmaksızın ve buna bağlı olarak ciro ve/veya zilyetliğin geçirilmesine gerek kalmaksızın, mülkiyet devirleri, merkezde kayıt ile gerçekleştirilir. Merkezde kayıt ile satıcının teslim yükümlülüğü yerine getirilmiş sayılır. Mülkiyet hakkının merkezde kaydı, devir konusu sermaye piyasası araçlarının karşısında adı yazılan kişinin adının silinmesi ve bu sermaye piyasası araçlarının devralan adına kaydedilmesidir. Bu kayıtlar, hisse sahiplerinin kimlik bilgileri ve bunlara bağlı hesap kodları ile ortaklıklara ve fonlara ilişkin bilgilerden oluşmaktadır. 9 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Talep halinde, masrafı ilgilisinden alınmak üzere, bir sermaye piyasası aracının Merkezdeki son durumunu gösteren belge, ilgiliye verilir. Kurulca, Kanunun 10/A maddesine göre kaydı tutulması kararlaştırılan ve Kanunun yürürlüğe girmesinden önce ya da 10/A maddesinin birinci fıkrası uyarınca bastırılan sermaye piyasası araçlarının 31.12.2007 tarihi sonuna kadar ihraçcı kuruluşlara, bunların yetkili kıldığı aracı kuruluşlara veya sermaye piyasası araçlarının kaydını tutacak MKK’ya teslim edilmesi zorunludur. Teslim edilmeyen sermaye piyasası araçları, bu tarihten sonra borsada işlem göremez, aracı kurumlarca alım satımına aracılık edilemez ve katılma belgelerinin geri alımı yapılamaz. Her bir sermaye piyasası aracı için Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kayden izlemenin başladığı tarihi izleyen yedinci yılın sonuna kadar teslim edilmeyen sermaye piyasası araçları hisse senedi ise, ihraççıya kanunen intikal eder. Bu durumda paydan doğmuş olan haklar, hisse senetlerinin ihraççıya intikal tarihinde kendiliğinden sona ermiş sayılır. Söz konusu payların satışı, ihraççılarca üç ay içerisinde yapılır. Teslim edilmeyen diğer sermaye piyasası araçlarından doğan alacaklar, bu tarihte zamanaşımına uğrar. 10 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 1) HİSSE SENETLERİ 1.1) Hisse Senetlerinin Nitelikleri Tanımı, Ekonomik İşlevleri ve Literatürde esham, aksiyon veya pay senedi olarak da adlandırılan hisse senetleri; anonim ortaklıkların ihraç ettikleri, anonim ortaklık sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğine sahip senettir. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler de hisse senedi çıkarabilmekte ancak bunlar halka arz yoluyla satılamamaktadır (SPK, md.4). Kooperatifler ise kıymetli evrak niteliğine sahip olmayan ortaklık senedi çıkarabilmektedirler. Hisse senetlerinin ekonomik işlevlerini şöyle özetlemek mümkündür: a) Hisse senetleri, geniş halk kitlelerinin küçük tasarruflarını büyük işletmeler içinde bir araya getirerek hızlı bir kalkınma için gerekli sermaye birikimini sağlar. b) Hisse senetleri, üretim araçlarının ve iktisadi işletmelerin mülkiyetini geniş halk topluluklarına dağıtmak suretiyle iktisadi refahı geniş bir tabana yayarlar, daha dengeli bir gelir dağılımı sağlarlar. c) Hisse senetleri, halkı, ekonomik kararlarda az çok söz sahibi yaparak demokrasinin iktisadi yanını tamamlar. d) Hisse senetleri, halkın tasarruflarına ek gelir sağlarken bunu faiz yoluyla değil, enflasyona karşı dayanıklı, enflasyonla birlikte değerlenen bir yatırım yoluyla sağlar, hem yatırım, hem de gelirinin değerini enflasyona karşı korur. e) Hisse senedi, aracıyı ortadan kaldıran bir finansman aracıdır. Bir şirket, yatırım veya işletme sermayesi olarak büyük meblağlı fonlara ihtiyaç duyduğu zaman, bu fonları hisse senedi ihracından başka hangi yoldan sağlasa, bunun bir aracılık maliyeti vardır. 1.1.1) Pay (Hisse) Kavramı 1 - Pay, esas sermayenin belirli sayıda, eşit itibari değerlere bölünmüş parçalarını ifade etmektedir. - Pay, şirkette payı olan kimseye pay sahipliği sıfatını kazandırır. - Pay, kıymetli evrak olan hisse senetlerini ifade etmek üzere kullanılmakla birlikte asıl olan payın kendisidir. TTK’da payın senede bağlanması zorunluğu getirilmemiştir. Payın senede bağlanmasını ifade eden hisse senedi (pay senedi) düzenlenmeden önce de pay vardır ve senede bağlanması zorunlu değildir. Tüm haklar ve borçlar paya bağlı olup payın senede 1 Nevin SOYGÜR, Ticaret Hukuku, Cilt II, Şirketler, s.99. 11 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI bağlanması, paya bağlı hakların ve borçların, varsa imtiyazların gerek özünde gerekse kullanımında bir değişiklik yaratmaz. - Pay senede bağlanmadan da kazanılabilir, devredilebilir ve rehnedilebilinir. Payın senede bağlanması, aslında devir kabiliyeti bulunan payın, devir şeklini değiştirir ve bağlandığı senedin çeşidine göre devir hızını artırır. - Sermaye Piyasası Kanunu’nda, halka açık anonim ortaklıklarda sermaye piyasası araçlarının satış esnasında alıcıya teslimi şartı getirilmiştir. Buna bağlı olarak, hisse senetleri, kaydi sistem esasları saklı kalmak şartıyla, mevcut hisse senetlerinin halka arzı ve kayıtlı sermayeli ortaklıkların nakit sermaye artırımlarında satış anında, iç kaynaklardan sermaye artırımında ise kayda alma belgesinin verilmesinden itibaren 15 gün içinde teslim edilir. Esas sermayeli ortaklıklarda ise sermaye artırımının Ticaret Siciline tescilinden itibaren, hamiline yazılı hisse senetleri 30 gün, nama yazılı hisse senetleri ise 90 gün içinde teslim edilir. 1.2) Hisse Senedi Sahibinin Hakları ve Yükümlülükleri 1.2.1) Kâr Payı Hakkı Pay sahibinin en önemli mali haklarından biridir. Kar payı, pay sahibinin, kazanılmış haklarından olmakla birlikte sınırlandırılabilir. TTK’ya göre kanuni ve esas sözleşmede öngörülen isteğe bağlı yedek akçeler ayrılmadıkça pay sahiplerine dağıtılacak kar payı belirlenemez (TTK, md. 523). 1.2.2) Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan Hakkı) Ortağın mevcut sermayedeki payı oranında artırılan sermaye kısmından da aynı oranda pay alma hakkını ifade etmektedir. Bu hak, şirketin SPK’nun belirlediği bir süre içinde, eski hisse senetlerinin şirkete ibrazı yoluyla kullanılır. Rüçhan hakkı ortak yönünden kar ve tasfiye payına katılma ya da oy hakkı gibi kazanılmış bir hak değildir. Rüçhan hakkı iki şekilde ortadan kaldırılabilmektedir. Esas sermaye sisteminde genel kurul, kayıtlı sermaye sisteminde esas sözleşmeyle yetkili kılınmış ise yönetim kurulu rüçhan haklarının kullanımını kısıtlayabilir veya kaldırılabilir. 1.2.3) Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı Bu hak, tasfiye sonucunda bir artığın kalması halinde geçerlidir. Her hisse senedi sahibi, bu artığa payı oranında iştirak eder (TTK, md. 507). Tasfiye artığı olumsuz ise, ödenmeyen pay ile sınırlı bir borç yaratır. Pay bedeli tamamen ödenmişse, borç söz konusu değildir. 12 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Hisse senedi değerinde meydana gelen artış (capital gain) ve kullanılmayan rüçhan hakkı kuponlarının satışından sağlanan gelir de hisse senetlerinin sağladığı diğer mali haklar arasında sayılabilir. 1.2.4) Şirket Yönetimine Katılma Hakkı Bu hak, şirket yönetim kurulunu seçmek ve hatta bu kurula seçilmektir. Şirket genel kurulu, şirketin ana organı olarak hemen her konuya müdahale edebilir. Ancak yönetim hakkı, genel kurulun çoğu kez adi çoğunluğu ile sağlandığından şirket sermayesinin %51'ini elinde bulunduran ya da bulunduranlar yönetime sahip olabileceklerdir. Ancak, ana sözleşmeye konulacak özel hükümlerle, gerek bazı hallerde yasal müdahalelerle azınlık paylarının yönetimde seslerini duyurabilmeleri sağlanabilmektedir (TTK, md. 411, 412). Öte yandan, TTK’nun 411, 412 ve 420’nci maddelerinde esas sermayenin en az onda birini temsil eden pay sahiplerine tanınan haklar, hem TTK hem de SPK’nun 11’inci maddesi hükümlerine göre halka açık anonim ortaklıklarda, ödenmiş sermayenin en az yirmide birini (yani %5’ini) temsil eden pay sahipleri tarafından kullanılabilmektedir. 1.2.5) Oy Hakkı TTK’ya göre pay sahibinin kazanılmış hakkıdır. Her pay sahibi sadece bir paya sahip olsa da en az bir oy hakkını haizdir. Ancak birden fazla paya sahip olanlara tanınacak oy sayısı esas sözleşme ile sınırlandırılabilir (TTK, md. 434). Oyda imtiyaz sağlanması suretiyle bir payın oy hakkı artırılabilir. Oyda imtiyaz, eşit itibari değerdeki paylara farklı sayıda oy hakkı vererek tanınabilir. Ancal bir paya en çok 15 oy hakkı tanınabilir. Bu sınırlama, kurumlaşmanın gerektirdiği veya haklı bir sebebin ispatlandığı durumlarda uygulanmaz. Bu iki halde, şirketin merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesinin, kurumlaşma projesini veya haklı sebebi inceleyip, bunlara bağlı olarak, sınırlamadan istisna edilme kararını vermesi gerekir. Ancak esas sözleşme değişikliği ile ibra ve sorumluluk davası açılmasına yönelik kararlardaoyda imtiyaz kullanılmaz (TTK, md. 479). SPKanunu ile getirilen düzenlemeyle anonim ortaklıklar esas sözleşmelerinde hüküm bulunmak kaydıyla, kar payı imtiyazı sağlayarak, oydan yoksun paylar ihraç edebilir ve bunları temsil eden hisse senetlerini halka arz edebilir (SPK, md.14/A). 1.2.6) Bilgi Alma Hakkı TTK’ya göre pay sahiplerinin bilgi alma hakkı, esas mukavele ile veya şirket organlarından birinin kararıyla engellenemez veya sınırlandırılamaz. Finansal tablolar, konsolide finansal tablolar, yönetim kurulunun yıllık faaliyet raporu, denetleme raporları ve yönetim kurulunun kâr dağıtım önerisi, genel kurulun toplantısından en az onbeş gün önce, şirketin merkez ve şubelerinde, pay sahiplerinin incelemesine hazır 13 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI bulundurulur. Bunlardan finansal tablolar ve konsolide tablolar bir yıl süre ile merkezde ve şubelerde pay sahiplerinin bilgi edinmelerine açık tutulur. Her pay sahibi, gideri şirkete ait olmak üzere gelir tablosuyla bilançonun bir suretini isteyebilir. Pay sahibi genel kurulda, yönetim kurulundan, şirketin işleri; denetçilerden denetimin yapılma şekli ve sonuçları hakkında bilgi isteyebilir. Bilgi verilmesi, sadece, istenilen bilgi verildiği takdirde şirket sırlarının açıklanacağı veya korunması gereken diğer şirket menfaatlerinin tehlikeye girebileceği gerekçesi ile reddedilebilir. Şirketin ticari defterleriyle yazışmalarının, pay sahibinin sorusunu ilgilendiren kısımlarının incelenebilmesi için, genel kurulun açık izni veya yönetim kurulunun bu hususta kararı gerekir. İzin alındığı takdirde inceleme bir uzman aracılığıyla da yapılabilir. Bilgi alma veya inceleme istemleri cevapsız bırakılan, haksız olarak reddedilen, ertelenen ve bu fıkra anlamında bilgi alamayan pay sahibi, reddi izleyen on gün içinde, diğer hâllerde de makul bir süre sonra şirketin merkezinin bulunduğu asliye ticaret mahkemesine başvurabilir. Başvuru basit yargılama usulüne göre incelenir. Mahkeme kararı, bilginin genel kurul dışında verilmesi talimatını ve bunun şeklini de içerebilir. Mahkeme kararı kesindir (TTK, md.437). 1.2.7) Sır Saklama Borcu İncelemesine sunulan defter ve belgeleri inceleyenlerin, elde ettikleri veya verilen bilgilerden öğrendikleri iş ve işletme sırlarını açıklamaları yasaktır. Aksi hâlde şirketin maddi ve manevi zararını tazmin ederler. (TTK, md. 527) Ceza mevzuatının, suç ihbarına ilişkin hükümleri saklıdır. 1.2.8) Sermaye Borcu2 Hisse senetleri, bir ortaklık senedi olarak sahibine bazı haklar sağlamakla beraber, bazı mali sorumlulukları da beraberinde getirir. Gerek yeni kuruluşta, gerekse sermaye artırımında, iştirak taahhüdünde bulunan bir ortak taahhüdünü yerine getirmekle yükümlüdür. Taahhüt ettiği hisselerin apellerini şirket yönetim kurulunun tesbit ettiği tarihlerde yatırmak zorundadır. Apel borçlarını zamanında ödemeyenlerden temerrüt faizi talep edilebilir. Bu ortaklar ortaklıktan çıkarılabilirler, yatırdıkları miktar üzerindeki haklarını kaybedebilirler, cezai şartlara muhatap olabilirler, hatta tazminat ödemek durumunda kalabilirler. 2 Muharrem KARSLI, Sermaye Piyasası, Borsa, Menkul Kıymetler sy:363-364 14 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Sermayesi tamamen ödenmemiş bir şirket iflas eder veya tasfiyeye tabi tutulursa, şirketin borçlarını ödeyebilmesi için hisse sahiplerinden taahhütlerinin henüz ödemedikleri kısmı talep edilebilir. Böylece, hisseleri devralan aynı taahhütleri de devralmış olur. Ancak, hisse senedi sahibinin mali sorumluluğu sadece hisse senedi sahibi olmaktan ziyade kuruluşa veya sermaye artırımına iştirak ederken imzaladığı taahhütnameden ileri gelmektedir. Hiçbir taahhütname imzalanmadan portföy yatırımı yapan bir kimsenin sahibi bulunduğu tamamı ödenmiş hisse senetlerinden dolayı herhangi bir mali sorumluluğu söz konusu değildir. Bedeli tamamen ödenmemiş nama yazılı hisse senetlerini elinde tutan kimse, pay defterine kaydedilmekle şirkete karşı geri kalan bedeli ödemekle yükümlü olur. Diğer yandan, söz konusu, mali sorumluluk da, kuruluş veya sermaye artırımı dolayısıyla iktisap edilen senetlerin nominal değeri ile sınırlıdır. Temerrüt faizleri ve taahhütnameye derc olunan cezai şart ve tazminatlar bunun dışındadır. 1.3) Hisse Senedi Çıkaracak Kuruluşlar Hisse senetleri sadece sermaye şirketi niteliğinde olan anonim şirketler ve anonim şirket statüsünde kurulan diğer şirketler tarafından çıkartılabilir. Ayrıca özel kanunlarla kurulan bazı kuruluşlar da hisse senedi çıkarabilir. Yeni TTK ile birlikte limited şirketlerin de paylarını namayazılı senetlere bağlama olanağı getirilmiştir. Hisse senedi ihraç edebilecek şirket ve kuruluşlar; a) Anonim Şirketler b) Limited şirketler b) Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler (SPKanunu’nun 4’üncü maddesi uyarınca, sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıkların hisse senetleri halka arz yoluyla satılamaz. Limited şirketler için de bu tür bir olanak yoktur. ) c) Özel kanunla kurulan kurumlar (TCMB, bankalar, anonim şirket şeklinde kurulmuş iktisadi devlet teşekkülleri, Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT), bağlı ortaklıklar, sigorta şirketleri vs.), 1.3.1) Anonim Şirketler Anonim şirketleri, hisse senetlerini hangi yolla çıkardıkları gözönüne alınarak üç ana grup halinde tasnif etmek mümkündür. a) Yalnızca Türk Ticaret Kanunu'nun hükümlerine tabi, halka açık olmayan anonim ortaklıklar (Hisse senetleri halka arz edilmemiş anonim ortaklıklar): 15 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Bu tip şirketlerde, şirketin kendi iradesinin hakim olduğu, bu iradenin sadece Ticaret Kanunu'ndaki amir hükümlerle sınırlandırıldığı görülmektedir. Özellikle anonim ortaklık yakın akrabalardan ve aynı soyadı taşıyan ortaklar arasından kurulmuşsa, anonim ortaklık sermaye idaresi ve yönetimi de tek kişinin iradesi ile işleyen bir görüntü verir. Sermaye Piyasası Kanunu'nun ilgilenmediği bu tip şirketler, halkın küçük tasarruflarını toplayıp bu yolla özsermaye birikimi sağlama yolunu benimsemediklerinden, sermaye piyasasının gelişmesine yardımcı olmayan veya bu piyasada etkinliği bulunmayan şirketler durumundadırlar. b) Ticaret ve Sermaye Piyasası Kanunları hükümlerine tabi, Kayıtlı Sermaye Sistemi dışındaki halka açık anonim ortaklıklar (Hisse senetlerini halka arz etmiş veya arzetmiş sayılan anonim ortaklıklar): Bir kapalı veya aile anonim ortaklığı hisse senetlerini halka arz ederek, Sermaye Piyasası Kanunu'nun kapsamına girme kararı verebilir ve böylece halka açık anonim ortaklık karakteri kazanabilir. Böyle bir karar küçük tasarrufları toplayarak özkaynak niteliğinde fon oluşturmak niyetinden kaynaklanır. Öte yandan pay sahibi sayısının 250'den fazla olduğu herhangi bir şekilde tespit olunan anonim ortaklıkların -hisse senetlerini halka arz etmeseler bile- hisse senetleri halka arz olunmuş sayılır ve bu ortaklıklar, halka açık anonim ortaklık hükümlerine tâbi olurlar. (SPK md. 11) Hisse senetleri hamiline yazılı olan şirketlerde ortak sayısının 250’yi aştığı birkaç yoldan anlaşılabilir: - Genel kurula katılanların kaydedildiği hazirun cetvelinden, - Temettü ödemesi esnasında kesilen kasa fişlerinden, - Sermaye artırımlarında artırıma katılanlara ait kayıtlardan. Yine SPK’nun 11’inci maddesine göre, Kurul’ca yapılan incelemede, bu Kanuna tabi ortaklıkların menkul kıymetlerinin ikinci el piyasasının oluştuğu anlaşıldığı takdirde, Kurul bu ortaklıkların doğrudan ya da dolaylı ortak sayısını veya bilanço büyüklüğünü dikkate alarak, menkul kıymetlerine borsada işlem görme şartı da getirebilmektedir. c) Sermaye artırımı yönünden, yalnızca Sermaye Piyasası Kanunu hükümlerine tabi anonim ortaklıklar (Kayıtlı Sermaye Sistemindeki Anonim Ortaklıklar): Hisse senetlerini halka arz etmek üzere kurulan anonim ortaklıklar ile; kurulmuş olup da, sermaye artırmak suretiyle hisse senetlerini halka arz edecek olan anonim ortaklıklar, Kurul'dan izin almak şartı ile kayıtlı sermaye sistemini kabul edebilirler (SPK md. 12). Bu halde ortaklığın esas sermayesi, çıkarılmış sermaye olur ve sözleşmede tespit edilen kayıtlı sermaye miktarına kadar yeni hisse senetleri çıkarmak suretiyle yönetim kurulu 16 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI tarafından Türk Ticaret Kanunu'nun esas sermayenin artırılmasına ilişkin hükümlerine bağlı kalınmaksızın sermaye artırılabilir (SPK md.12). Anonim ortaklıklar, SPKurulu’ndan izin almak suretiyle kayıtlı sermaye sisteminden çıkabilecekleri gibi bu sisteme alınmada aranan nitelikleri yitirmeleri halinde, Kurul tarafından da sistemden çıkartılırlar. 1.3.2) Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Ortaklıklar Bu şirketler de hisse senedi ihraç edebilirler. Ancak teorik olarak menkul kıymet kabul edilebilecek olan bu senetler, kanunen menkul kıymet olarak kabul edilmemektedir. Sermaye Piyasası Kanunu'nun 4’üncü maddesinde 'Sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıkların hisse senetleri halka arz yoluyla satılamaz' ifadesi yer almaktadır. 1.3.3) Özel Kanunlarla Kurulmuş Bulunan Kuruluşlar Bazı bankalar, TC Merkez Bankası, sigorta şirketleri, anonim ortaklık halinde kurulmuş bulunan iktisadi devlet teşekkülleri, bağlı ortaklıklar, yatırım ortaklıkları, aracı kurumlar ve özel finans kuruluşları hisse senedi ihraç edebilirler. 1.4) Hisse Senetlerinin Fiyatı, Değeri ve Türleri Hisse Senetlerinin verimi ölçülürken hisse senetlerinin fiyat ile değer tanımlamalarını ayrı ayrı ele almak gerekmektedir. 1.4.1) Hisse Senedi Fiyat Tanımlamaları Hisse senedi fiyat kavramındaki başlıca tanımlamalar nominal (itibari) fiyat, ihraç (emisyon) fiyatı, piyasa fiyatı ve borsa fiyatıdır. 1.4.1.1) Nominal (İtibari) Fiyat Pay senedinin yazılı olan fiyatıdır. Toplam sermayenin miktarını belirleyebilmek ve bununla ilgili muhasebe kayıtlarını yapabilmek için pay senedinin ilk çıkarılışı sırasında ortaklık yönetimi tarafından verilen değerdir. TTK'ya göre ülkemizde pay senedinin nominal fiyatı en düşük 1 kr olabilir 1.4.1.2) İhraç Fiyatı Hisse senetlerinin, şirket tarafından çıkarılışı aşamasında satışa sunulduğu fiyattır. Türkiye'de genel olarak, şirketler çıkardıkları yeni hisseleri nominal fiyatla satmakla beraber, borsa değeri yüksek olan hisse senedini çıkaran şirket, nominal değerin üzerinde bir emisyon fiyatı da belirleyebilir. Özellikle yeni bir sermaye artırımında rüçhan hakkının kullanılmasından sonra arta kalan bölümün halka arz edilmesinde, emisyon fiyatı normal 17 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI fiyatın üzerinde saptanmaktadır. Bazı şirketler ise, ihraç fazlası bölümü doğrudan borsaya limitli fiyatla (satıcının satım ordinosunda en düşük fiyatı belirlemesi) sunmak suretiyle, fiyatı borsada oluşturmayı tercih etmektedir. 1.4.1.3) Piyasa Fiyatı Bir pay senedinin sermaye piyasasında alınıp satıldığı fiyat, o pay senedinin piyasa fiyatı olarak tanımlanır. Arz ve talep koşullarına göre oluşur. İşletmenin etkinliğinde herhangi bir değişme olmaksızın, piyasa koşullarındaki değişmelere bağlı olarak bir pay senedinin piyasa fiyatında zaman içinde değişmeler gözlenebilir, gerçek değerinin üstünde veya altında bir fiyat oluşabilir. Eğer borsa mevcutsa; borsa fiyatı ile eş anlamlı olarak kullanılan fiyattır. 1.4.1.4) Borsa Fiyatı Borsada işlem görmeye başlayan hisse senetlerinin, borsadaki arz ve talep koşullarına göre oluşan fiyatıdır. Borsanın işleyişine göre fiyatlar günlük olarak belirlenir ve açılış, kapanış, en düşük, en yüksek, ortalama günlük fiyat gibi türlere ayrılır. 1.4.2) Hisse Senedinin Değer Tanımlamaları Hisse senedi değer tanımlamaları, hisse senedinin verimliliğinin saptanmasında kullanılan ölçümlerde ve analizlerde ele alınan tanımlamalardır. Bunların başlıcaları aşağıdaki gibi sıralanabilir: 1.4.2.1) Defter Değeri Bir işletmenin özsermaye toplamının pay senedi sayısına bölünmesiyle belirlenir. Burada öz sermaye ile, ödenmiş sermaye, ihtiyatlar toplamı, dağıtılmamış karlar, yeniden değerleme değer artış fonları ve bu türdeki diğer fonlarla karşılıklar kastedilmektedir. İşletmenin özsermayesi ödenmiş sermayesinden yüksekse, defter değeri nominal değerden yüksek, aksi durumda yani sermayenin eksiği durumunda ise nominal değerden düşük olacaktır. 1.4.2.2) Tasfiye Değeri (Likidasyon Değeri) Şirket varlığının belli bir süre içinde zorunlu satışı ile sağlanabilecek değerden tüm borçlar ödendikten sonra kalan miktarın, hisse senedi sayısına bölünmesi sonucu bulunan değerdir. Tasfiye değeri piyasa değerinin araştırılmasında önemlidir. Çünkü şirketin hisse senetlerinin piyasa değeri için, tasfiye değeri alt sınırı oluşturacaktır. Bu durumda hisse senetlerinin piyasa değeri, tasfiye değerinin altına düştüğünde ise, o işletmeyi likide etmek en akılcı yol olacaktır. 18 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 1.4.2.3) İşleyen Teşebbüs Değeri Burada, işletmenin bir bütün olarak, çalışır durumda devredilmesi halinde bulacağı değer söz konusudur. Bu değerin belirlenmesinde işletmenin kazancı ile söz konusu kazanç için gerekli kazanç oranının dikkate alınması gerekir. Tasfiye değeri, piyasa değeri için alt sınırı oluştururken, işleyen teşebbüs değeri de üst sınırı oluşturacaktır. 1.4.2.4) Net Aktif Değeri Hisse senedinin belirli bir faaliyet dönemi sonunda (genellikle bir yıl) düzenlenen bilançodaki net aktif tutarı ile tanımlanmasıdır. 1.4.2.5) Alternatif Gelir Değeri Ortaklar tarafından oluşturulan sermayenin, şirket içinde şirket sermayesi şeklinde kullanılmayıp, başka bir yatırım alanında değerlendirilmiş olması halinde, hisse senetlerine yatırılan sermaye miktarı ile elde edilebilecek alternatif gelirden bir hisseye düşen gelir tutarını açıklar. Türkiye'de alternatif gelir değeri belirlemesi, genelikle banka faizi, devlet tahvili gelirleri ile karşılaştırılarak yapılmaktadır. Menkul kıymetler piyasasındaki araçlar çoğaldıkça alternatif gelir hesaplamaları da çeşitlenmiş olmaktadır. 1.4.2.6) Gerçek Değer Bir pay senedinin gerçek değeri, o pay senedinin ait olduğu işletmenin varlıkları, karlılık durumu, dağıtılan kar payları, sermaye yapısı gibi değişkenlerin belirlediği değer olarak tanımlanır. Gerçek değer, bir anlamda yatırımcıların, işletmenin gelecekte gelir yaratma potonsiyelini ve kendilerinin bu hisse senedinden bekledikleri kazanç oranını gözönüne alarak, işletmenin pay senedine biçtikleri, mevcut koşullar altında söz konusu hisse senedi için normal buldukları değerdir. 1.4.3) Hisse Senedi Türleri Hisse senetleri TTK'nun 484’üncü maddesine göre hamiline veya nama yazılı olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bu ayırımın dışında da hisse senetleri çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir. 1.4.3.1) Hamiline ve Nama Yazılı Hisse Senetleri Bu ayırımın önemi hisse senetlerinin devir işlemlerinde ortaya çıkmaktadır. Hamiline yazılı hisselerde devir işlemi teslimle tamamlanır. Nama yazılı hisse senetleri ise, esas mukavelede aksine hüküm olmadıkça devrolunabilir. Nama Yazılı hisselerin devri ciro edilmiş senedin devir alana teslimi ve şirketin pay defterine kaydedilmesi ile mümkündür. 19 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Esas sözleşmede aksine hüküm bulunmadıkça anonim ortaklıklar sisteminde aslolan nama yazılı hisse senetleridir. Bu hisse senetlerinin ortak sayısının tespitinde, ortakların tanınması ve takibinde, malvarlığının korunmasında, ortaklığın yabancılaşmasının önlenmesinde, senedin kaybolması halinde, genel kurul toplantısına katılmada, vergi kaybını önlemede çeşitli yararları bulunmasına karşılık, ortaklık payının devrindeki güçlükler, halka açılmayı engelleme, gizliliği sağlayamama bakımından sakıncaları vardır. Senedin hamili kim ise, o kimsenin hak sahibi sayılacağı anlaşılan hisse senetleri hamiline yazılı hisse senetleridir. Hamiline yazılı hisse senetlerinin gerçek anonimliği sağlama, devir kolaylığı, sınai mülkiyetin yaygınlaşmasına yardım etme, tasarruf sahibi açısından gizlilik temin etme gibi yararı bulunmakla birlikte, senedin kaybedilmesi ve çalınması halinde, hak sahipliğinin kanıtlanmasındaki güçlükler, genel kurul toplantılarına ilgisizliği teşvik ve güç boşluğu doğurma, senet üzerinde rehin, intifa haklarının kurulması için senetlerin teslimi zorunluğu bakımından sakıncaları bulunduğu söylenebilir. 1.4.3.2) Adi ve İmtiyazlı Hisse Senetleri Hisse senetleri, ana sözleşmede aksine bir hüküm yoksa sahiplerine eşit haklar sağlarlar. Bu tip hisse senetlerine adi hisse senetleri denir. Bir kısım hisse senetleri ise adi hisse senetlerine nazaran kâra iştirak, tasfiye bakiyesinden pay alma, rüçhan ve genel kurulda oy kullanma hakkı bakımından TTK'nun 478’inci maddesine dayanılarak ana sözleşme ile sahiplerine imtiyazlı haklar tanıyabilir. Esas sözleşme ile imtiyazlı hisselere kârdan belli oranda özel temettü dağıtımı öngörülebilir, rüçhan hakkı kullanımında, oy hakkında, tasfiye sonucuna katılmada, organ üyeliklerine aday göstermede v.s. bazı ayrıcalıklar tanınabilir. Ancak Yatırım Ortaklıkları kurucu intifa senedi, oydan yoksun hisse senedi, yönetim kurulu üyelerinin seçiminde oyda imtiyaz hakkı tanıyan hisse senetleri dışında imtiyaz veren hisse senedi ihraç edemezler. 1.4.3.3) Bedelli ve Bedelsiz Hisse Senetleri Yeni taahhüt veya ödeme yolu ile çıkarılan, diğer bir deyişle bedelli artırıma konu olan hisseler ya kuruluş aşamasında çıkarılırlar ya da sermaye artırımlarında, rüçhan hakkı kullanımıyla eski ortaklar tarafından veya halka arz yoluyla üçüncü kişiler tarafından satın alınırlar. Bu hisseler karşılığında ortaklık dışı kaynaklardan ortaklığa ödeme yapılmış olur. Yedek akçe, dağıtılmamış kar, yeniden değerleme değer artış fonu, gayrimenkul satış kazançları veya iştiraklerdeki değer artışlarının sermayeye eklenmesi nedeniyle çıkarılacak hisse senetleri için yeni bir ödeme veya yeni bir taahhüde gerek yoktur. Burada aslında mevcut payların değerleri yükseltilmekte ve gerçekte iç kaynaklardan bir ödeme yapılmaktadır. Bu durumda yeni hisse senetleri eskisinin uzantısı olduğundan, bedelsiz hisse senetlerini edinme hakkı eski ortaklara yani pay sahiplerine aittir. 20 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 1.4.3.4) Primli ve Primsiz Hisse Senetleri Türk hukuk sisteminde nominal değeri bulunmayan hisse senedi ihracı söz konusu değildir. Öte yandan TTK’nun 347’nci maddesine göre de itibari (nominal) değerinden aşağı bir bedelle hisse senedi ihraç edilememektedir. Üzerinde yazılı değer ile ihraç edilen hisse senetlerine primsiz, nominal değerlerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen hisse senetlerine primli hisse senedi denir. Primli hisse senedi ihracı için ya esas sözleşmede hüküm bulunmalı ya da genel kurul tarafından karar alınmalıdır. Kayıtlı Sermaye Sisteminde ise, esas sözleşme ile yetki verilmiş olmak üzere, yönetim kurulu kararı ile primli hisse ihraç edilebilir. Primli hisse senedi ihraç edilmesi halinde oluşacak emisyon primleri vergiye tabi olmaktadır. 1.4.3.5) Kurucu ve İntifa Hisse Senetleri Kurucu hisse senetleri, belli bir sermaye payını temsil etmediği gibi, şirketin yönetimine katılma hakkını da vermez. Ancak, dağıtılabilir kârdan 519’uncu maddenin birinci fıkrasında yazılı yedek akçe ile pay sahipleri için yüzde beş kâr payı ayrıldıktan sonra kalanın en çok onda biri intifa senetleri bağlamında kuruculara ödenir. (TTK, md. 348) 6102 sayılı TTK’nın yürürlüğe girmesinden sonra kurulan anonim şirketler, pay senetlerini halka arz etmeden önce kurucu intifa senetlerini, herhangi bir bedel ödemeden iptal ederler; aksi hâlde intifa senetleri kendiliğinden geçersiz sayılır. Dağıtılabilecek kâr mevcut ise şirket kârın dağıtılmamasını kararlaştırmış olsa bile kurucu intifa sahipleri esas sözleşmede öngörülen kâr paylarını alırlar. Genel kurul, esas sözleşme uyarınca veya esas sözleşmeyi değiştirerek, bedeli kanuna uygun olarak yok edilen payların sahipleri, alacaklılar veya bunlara benzer bir sebeple şirketle ilgili olanlar lehine intifa senetleri çıkarılmasına karar verebilir. Bu senetlere de TTK’nın 348’inci madde uygulanır. (TTK, md. 502) Kurucular için çıkarılanlar da dâhil olmak üzere, intifa senetleri emre ve hamiline yazılı olabilir. 21 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 2) VARANTLAR Varant, elinde bulunduran kişiye dayanak varlığı ya da göstergeyi, önceden belirlenen bir fiyattan, belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaşı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğinde bir sermaye piyasası aracı olarak tanımlanmaktadır. Varant, belli bir varlığı, önceden belirlenmiş fiyat üzerinden, belirlenmiş bir tarihte veya öncesinde, alma veya satma hakkı (zorunluluğu değil) veren bir opsiyondur. Varantlar, borsada kote olan finansal araçlar olup, hisse senedi gibi kolayca alınıp satılabilmektedir. Varantların dayanak varlığı hisse senedi, endeks, döviz, emtia vb. olabilmektedir. Varantlarla ilgili bilinmesi gereken terimler aşağıda kısaca açıklanmıştır. Call Varant: Varant sahibine dayanak varlığı alma hakkını verir. Put Varant: Varant sahibine dayanak varlığı satma hakkını verir. Kullanım Fiyatı: Dayanak varlığın önceden belirlenmiş olan fiyattan alınması veya satılmasıdır. Vade: Varant sözleşmesinin geçerli olduğu süredir. Avrupa Tipi Varant: Varant sahibi hakkını sadece vade bitim tarihinde kullanabilir. Amerika Tipi Varant: Varant sahibi hakkını, Varantın vade sonuna kadar herhangi bir süre içinde kullanabilir. Gearing Rasyosu: Varant kaldıraç sağlayan bir finansal üründür. Bu nedenle Varantın fiyatındaki değişimler dayanak varlığın fiyatındaki değişimlerden daha fazla olabilir. Gearing, dayanak varlığın fiyatı ile Varant fiyatının rasyosudur. Delta: Delta, Varantın fiyatındaki değişim ile dayanak varlık fiyatındaki değişimin rasyosudur. Başka bir deyişle, dayanak varlık fiyatının bir birim değişmesi sonucunda Varant fiyatının ne kadar azalacağını ya da artacağını gösterir. Teorik olarak, call Varantların deltası 0 ile 1 arasında, put Varantlarınki ise 0 ile –1 arasındadır. Efektif Gearing (Esneklik): Gearing ve Deltanın çarpımı olup, dayanak varlıkta meydana gelen %1’lik değişimin Varantdaki yüzdesel değişimini göstermektedir. 2.1) Varantların İhraççılar Açısından Sınıflandırılması Yurtdışı uygulamalara bakıldığında varantlar, banka ve aracı kurum gibi finansal kuruluşlar tarafından ihraç edilebildikleri (covered warrants) gibi, şirketler tarafından, varant ihraççısı şirketin kendi hisse senetleri dayanak varlık yapılmak suretiyle de (company warrants) ihraç edilebilmektedir. Bu varant türleri de kendi içinde birçok sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır. Aşağıdaki tabloda iki varant türü arasındaki benzerlikler ve farklılıklar özetlenmektedir. 22 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Şirket Varantları (Company Warrants) Finansal Varantlar (Covered Warrants) Şirketler tarafından, kendi hisse senetleri dayanak varlık yapılmak suretiyle ihraç edilir. Banka ve aracı kurum gibi kuruluşlar tarafından ihraç edilir. Dayanak varlık sadece varant ihraç eden şirkete ait hisse senetleridir. Dayanak varlık hisse senedi, endeks, döviz, emtia gibi çok çeşitli olabilmektedir. İfa zamanında şirket tarafından yeni hisse senedi ihracı yapılır. İfada, yeni hisse senedi ihracı yapılmaz. Sadece alım hakkı olarak ihraç edilir. Hem alım (call), hem satım (put) hakkı verecek şekilde ihraç edilebilir. (call) veren varant finansal Genellikle daha uzun vadelidir. Genellikle vade iki yıla kadardır. Likidite sınırlıdır. Likittir. Genel olarak tek bir ifa fiyatı vardır. Dayanak varlığın alım veya satım fiyatı, her ihraçtaki şartlara bağlı olarak çeşitlilik gösterir. Borsaya kote olur. Borsaya kote olur. Fiyatlandırma arz ve talebe göre yapılır. Fiyatlandırma dayanak değerine göre yapılır. varlığın piyasa 2.2) Varantların Avantajları Riskten korunma ve riski yönetme: Bir opsiyon olan varantlar, ekonomik dalgalanmaların yarattığı risklerin ortadan kaldırılması ya da azaltılmasını sağlamaktadır. Varantlar, spot piyasalarda meydana gelebilecek fiyat değişimlerine karşı yatırımcıları koruma özelliğine sahiptir. Sınırsız kazanç, sınırlı zarar (kaldıraç etkisi): Zarar edilecek miktar, varanta ödenen ücret ile sınırlıdır. Konuyu bir örnek ile açıklayacak olursak; ABC aracı kurumunun, XYZ şirketinin hisse senedini dayanak varlık yaparak, vade tarihi 1 Haziran 2008 olan Amerikan tipi, alma hakkı veren (call) varant ihraç ettiğini düşünelim. Bugün itibariyle XYZ senedinin işlem fiyatı 19 TL’dir. İhraç edilen varantta XYZ senedinin kullanım fiyatı 20 TL olarak belirlenmiştir. Varantın fiyatı ise 2 TL’dir. Yatırımcı 2 TL’den 1.000 adet varant satın alıyor. XYZ hisse senedinin fiyatının vade tarihine kadar hiçbir anda 22 TL’nin üzerine çıkmaması halinde (20+2 TL), yatırımcı hiçbir şekilde bu hakkını kullanmayacaktır. Yatırımcının zararı ise sadece varanta ödediği meblağ (2*1.000=2.000 TL) ile sınırlı olacaktır. 23 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Amerikan tipi bu varantın dayanak varlığı olan XYZ hisse senedinin fiyatının 15 Mayıs 2008 tarihi itibariyle 24 TL’ye yükseldiğini düşünelim. Bu durumda varantın fiyatı 5 TL’ye çıkmış olsun. XYZ hisse senedinin fiyatındaki %26 artış (=24/19 TL), kaldıraç etkisiyle varantın fiyatındaki artışı %150 (=5/2 TL) yapmaktadır. Hem düşen hem de yükselen piyasalarda kazanç elde etme olanağı: Dayanak varlığı satın alma hakkı veren varantlar (call), yükselen piyasalarda kazanç elde etme olanağı sunarken, satma hakkı veren varantlar (put), düşen piyasalarda kazanç elde etme olanağı sunmaktadır. Likidite: Finansal varantlar, şirket varantlarına nazaran daha likit sermaye piyasası araçlarıdır. Büyük ölçekli ihraçlar ve fiyatlandırmada ihraççıların oynadığı rol (aynı zamanda piyasa yapıcısı olmaları) bu menkul kıymetlerin likiditesini sağlamaktadır. 2.3) Varantların Dezavantajları Uygun dayanak varlık seçimine rağmen zarar riski: Varantın fiyatını etkileyen çok çeşitli faktörler söz konusudur. Dayanak varlığın fiyat hareketleri elbette varant fiyatını da etkilemektedir. Ancak fiyatı etkileyen tek değişken dayanak varlığın fiyatı değildir. Örneğin, bir hisse senedini satın alma hakkı veren bir varantın fiyatı, dayanak varlığını oluşturan hissenin fiyatında artış olmasına rağmen, diğer faktörlerin etkisiyle düşebilir. Kaldıraç etkisi: Kaldıraç etkisi varantların önemli avantajlarından biridir. Bu etkinin, varantlardan limitsiz kar elde edilmesini sağladığı konusundaki açıklamalar yukarıda yer almaktadır. Zarar ise ödenen varant fiyatı ile sınırlıdır. Ancak zarar miktarı sınırlı olmakla birlikte, zarar oranı, dayanak varlığın fiyat değişim oranından çok daha yüksek olabilmektedir. İhraççının yükümlülüğünü yerine getirmeme riski: Yapısal özellikleri opsiyon sözleşmeleri ile büyük benzerlik taşıyan varantlar, ihraççının yükümlülüğünü yerine getirmesi konusunda, borsada işlem gören opsiyon sözleşmelerinden ayrılmaktadır. Borsa opsiyonlarında, opsiyon satıcısının yükümlülüğü takas kurumu tarafından garanti edilmektedir. Ancak varantlar açısından bu tür bir garanti verilmesi söz konusu değildir. İhraççının yükümlülüğünü yerine getirmemesi durumunda varant sahibi, adi alacaklı olarak yükümlülüğün ifası için hukuksal yollara başvurabilecektir. Geçerlilik süresinin sınırlı olması: Hisse senedi yatırımcıları, zaman limitli yatırım konseptine aşina değildir. Yatırım yaptığı hisse senedinin orta ve uzun vadede performansını bekleyebilmektedir. Varantlar sınırlı 24 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI süreli olduğu için hisse senetlerinden farklıdır. Vade bitimi ile birlikte varantın varlığı da sona ermektedir. 2.4) Varantlar ve Opsiyon Sözleşmeleri Türev araçların en önemli türlerinden birini oluşturan opsiyon sözleşmeleri, taraflardan birini (satıcı), belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar olan dönemde, sözleşme konusu dayanak varlığı satma ya da alma konusunda, karşı tarafın talebine bağlı olarak yükümlülük altına sokmaktadır. Kendisine seçme hakkı tanınan taraf (alıcı), sahip olduğu alım veya satım hakkını kullanma bakımından bir serbestiye sahiptir. Diğer bir ifadeyle, sözleşme alıcı taraf için bir hak sağlarken, satıcı tarafı yükümlülük altına sokmaktadır. Bu açıklamadan da anlaşılacağı üzere varantlar ve opsiyon sözleşmeleri pek çok temel noktada ortak özellikler sergilemektedir. Opsiyon tipleri ve varant tipleri (Avrupa tipi-Amerikan tipi, call-put) aynı sınıflandırmaya tâbidir. Ayrıca, fiyatlandırmaları da aynı şekilde yapılmaktadır. Yatırımcılar açısından iki enstrüman arasında seçim yapma, çoğu zaman oldukça güçtür. Opsiyon sözleşmeleri organize piyasalarda işlem görebileceği gibi, tezgahüstü piyasada da işlem görebilir. Tezgâhüstü piyasalarda işlem gören opsiyon sözleşmeleri, borsada işlem gören opsiyon sözleşmelerine göre taraflara daha esnek yapı sunmasına karşılık, opsiyonun alıcısı konumundaki taraf, yükümlülüğün yerine getirilmeme riski ile karşı karşıyadır. Tabloda varantlar ile borsa opsiyonları ve tezgâhüstü piyasalarda işlem gören opsiyonlar arasındaki farklılıklara yer verilmektedir. Varantlar (Covered) Finansal araç türü İşlem gördüğü piyasalar İhraççı Ürün özellikleri Vade İşlem limiti Menkul kıymet türü (borçlanma aracı niteliğinde). Menkul kıymet borsaları. Finansal kuruluşlar ve ortaklıklar tarafından ihraç ediliyor. Standardize edilmiş ürünler değil. İhraççı, istediği özellikte, değişik büyüklük, vade ve kullanım fiyatından varant ihracı yapabiliyor. Uzun vadeli olabilir. Minimum işlem limiti yok. Opsiyon Sözleşmeleri (Organize Piyasalarda) Sözleşme (diğer sermaye piyasası aracı). Opsiyon Sözleşmeleri (Tezgâhüstü Piyasalarda) Sözleşme (diğer sermaye piyasası aracı). Vadeli işlem ve opsiyon borsaları. İşlem gördüğü borsa tarafından çıkarılıyor. Borsa dışında. İlgili borsa tarafından standardize edilmiş ürünler. Kısa vadeli (genellikle azami 9 ay). Minimum işlem limiti var. Finansal kuruluşlar ile müşterileri arasında şartları serbestçe belirleniyor. Standart ürünler değil. Sözleşmenin tarafları arasında, büyüklük, vade, fiyat serbestçe belirleniyor. Vade, borsa opsiyonlarına kıyasla daha kısa ya da uzun olabilir. Minimum işlem limiti yok. 25 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Yükümlülüğün yerine getirilme biçimi Garanti Genellikle yükümlülük fiziksel teslim ile yerine getirilmez. Teslim garantisi yoktur. Teminat Teminatlandırma yapılmaz. Ancak ihraççı, ihraç ettiği varantın dayanak varlığının belirli bir oranını portföyünde tutma konusunda zorunlu tutulabiliyor. Fiziksel teslim veya nakit uzlaşma mümkündür. Tarafların arasındaki sözleşme ile belirleniyor. Teslim takas kurumu tarafından garanti edilir. Opsiyonu yazan taraf (satıcı), opsiyonun içerdiği değerin belirli bir yüzdesi kadar teminat yatırır. Teslim garantisi yoktur. Teminat zorunluluğu yoktur. 2.5) Sermaye Piyasası Mevzuatımızda Varantlar Sermaye piyasası mevzuatımızda ortaklıklar tarafından ihraç edilebilecek varantlara ve aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilebilecek varantlara (finansal varantlar) ilişkin iki düzenleme bulunmaktadır. 2.5.1) Ortaklık Varantları Sermaye piyasası mevzuatımızda ortaklıklar tarafından ihraç edilebilecek varantlara ilişkin Seri:III, No:36 sayılı “Ortaklık Varantlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Alım Satım İşlemlerine İlişkin Esaslar Tebliğ” 21 Ocak 2009 tarih ve 27117 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu düzenlemeye göre ortaklık varantı; sahibine, 1- Payları İMKB’de işlem gören herhangi bir ortaklığın paylarını veya, 2- Payları İMKB’de işlem gören kayıtlı sermaye sistemine tabi ihraçcı hisselerini, önceden belirlenen bir fiyattan vade sonunda alma hakkı veren ve payları İMKB’de işlem gören halka açık anonim ortaklıklarca ilgili sermaye piyasası aracının halka arzı sırasında ihraç edilen sermaye piyasası aracı olarak tanımlanmaktadır. 2.5.1.1) İhraca İlişkin Esaslar Ortaklık varantları, payları İMKB’de işlem gören ortaklıklar tarafından hisse ve borçlanma araçları gibi sermaye piyasası araçlarının halka arz yoluyla satışı sırasında, payları İMKB’de işlem gören başka bir ortaklığın hisseleri veyahut ihraçcının kendi hisseleri üzerine yazılı olarak, söz konusu sermaye piyasası araçlarını satın alan tasarruf sahiplerine bedelli ya da bedelsiz olarak verilmek üzere ihraç edilebilirler. Ortaklık varantlarının bedelsiz olarak verilmek üzere ihraç edilmeleri durumunda, bunların ilgili sermaye piyasası aracını satın alan tüm tasarruf sahiplerine satın aldıkları sermaye piyasası aracı ile orantılı olarak verilmesi zorunludur. Ortaklık varantlarının ilgili sermaye piyasası aracının yanında bedelli olarak ihraç edilmeleri halinde; ilgili sermaye piyasası 26 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI aracının tasarruf sahibi tarafından satın alınması, söz konusu ortaklık varantının da satın alınmasını gerektirmez. Ortaklık varantlarının ilgili sermaye piyasası aracının yanında bedelli olarak ihraç edilmeleri halinde, ilgili sermaye piyasası aracının satış süresi içerisinde satılamayan ortaklık varantları iptal edilir. Ortaklık varantlarının ihraçcının kendi hisseleri üzerine yazılı olarak ihraç edilmesi durumunda, ihraçcının kayıtlı sermaye sistemine tabi olması zorunludur. Paylarını ilk defa halka arzedecek ihraçcılar, sadece kendi hisseleri üzerine yazılı olmak kaydıyla ortaklık varantı ihraç edebilirler. Bu ihraçcıların ortaklık varantının vadesinin sonuna kadar kayıtlı sermaye sistemine geçmeleri zorunludur. İlgili sermaye piyasası aracının hisse olması durumunda, bu hisselerin sermaye artırımı suretiyle ihraç edilmesi zorunludur. 2.5.1.2) Ortaklık Varantlarına İlişkin Esaslar Ortaklık varantlarının ilgili sermaye piyasası aracının halka arzına aracılık eden aracı kuruluşlar vasıtasıyla tasarruf sahiplerine kayden teslim edilmeleri, bunların borsada işlem görmeleri ve borsa tarafından kabule ilişkin kurallara uyması zorunludur. İhraç edilecek ortaklık varantlarının vadesi iki aydan az, beş yıldan fazla olamaz. İlgili sermaye piyasası aracının satışa sunulduğu ilk gün vade başlangıç tarihi olarak kabul edilir. Ortaklık varantlarının itibari değeri 1 Kuruştan aşağı olamaz. Kurul ortaklık varantlarına ilişkin genel ihraç limiti belirleyebilir. Ortaklık varantı ihraçları kaydi olarak yapılır. İhraçcıların MKK üyesi olmaları zorunludur 2.5.1.3) Ortaklık Varantlarının Kurul Kaydına Alınması İhraçcılar ihraç edecekleri ortaklık varantlarını, ilgili sermaye piyasası aracı ile birlikte Kurul’a kaydettirirler. Ortaklık varantı ihracı için ihraçcıların esas sözleşmelerinde buna yetki veren hüküm bulunması ve bu konuda genel kurulca karar alınmış olması zorunludur. Ortaklık varantı ihraç yetkisi, esas sözleşme ile yönetim kuruluna devredilebilir. Kurul, ilgili sermaye piyasası aracının halka arzı nedeniyle yapılacak kayda alma başvurusu ile ortaklık varantı ihraç başvurularını, izahname ve sirküleri ihraçcıya ve ortaklık varantlarına ilişkin mevzuatın öngördüğü ve Kurul’un gerekli gördüğü bilgileri içerip 27 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI içermediğini dikkate alarak kamunun aydınlatılması esasları çerçevesinde inceler ve ortaklık varantlarını kayda alır. İncelemeler sonucunda açıklamaların yeterli olmadığı ve gerçeği dürüst biçimde yansıtmayarak halkın istismarına yol açacağı sonucuna varılırsa, gerekçe gösterilerek, başvuru konusu ortaklık varantlarının Kurul kaydına alınmasından imtina edilebilir. Kurul kaydına alınma, ihraç edilen ortaklık varantlarının ve ilgili ihraçcıların Kurul veya kamunun tekeffülü anlamına gelmez ve reklam amacıyla kullanılamaz. Halka arzla ilgili izahname, sirküler ve yapılan tüm diğer ilan ve açıklamalarda Kurul kaydına alınmanın Kurul veya kamuca tekeffüllü olarak yorumlanmasına yol açacak açık veya dolaylı bir ifade kullanılamaz. Kurul, kamu yararının gerektirdiği hallerde uyarınca ortaklık varantlarının satışına müdahale ederek satış işlemlerini geçici olarak durdurabilir. 2.5.1.4) Kullanım Hakkına İlişkin Esaslar Kullanım hakkı, ortaklık varantının vadesi sonunda, ortaklık varantı sahibinin, önceden belirlenmiş kullanım fiyatı ve kullanım oranı esas alınarak, ortaklık varantı yazılan hisseleri satın alma hakkını ifade eder. Kullanım hakkı, ortaklık varantının vadesinin bitimini takip eden ilk iş günü doğar. Kullanım süresi 30 günü geçemez. Kullanım fiyatı, ortaklık varantı sahibinin, üzerine ortaklık varantı yazılı hisseleri satın alma hakkını kullanması durumunda, bir hisse için ödemesi gereken fiyattır. Kullanım oranı, ortaklık varantı sahibinin, üzerine ortaklık varantı yazılı hisseleri satın alma hakkını kullanması durumunda, her bir ortaklık varantı karşılığında, tasarruf sahibine verilecek pay sayısını gösterir. 2.5.1.5) Alım Satıma İlişkin Esaslar Ortaklık varantlarının alım satımı, borsanın uygun göreceği ilgili pazarda yapılır. İhraç edilecek ortaklık varantlarının borsaya kotasyonu için Kurul ile eşzamanlı olarak borsaya başvuruda bulunulur. Ortaklık varantlarının alım satımına aracılık faaliyeti, Kurul’dan alım satıma aracılık yetki belgesi almış aracı kurumlar tarafından Kurul’un aracılık faaliyetleri ve aracı kuruluşlara ilişkin düzenlemeleri çerçevesinde yürütülür. Aracı kurumların müşterileriyle ortaklık varantlarına ilişkin herhangi bir işlem gerçekleştirmeden ve sözleşme yapmadan önce ortaklık varantlarının işleyiş esaslarını ve getirdiği hak ve yükümlülükleri ve söz konusu işlemlerin risklerini açıklayan ve içeriği Kurulca belirlenen “ortaklık varantlarına ilişkin risk bildirim formunu” kullanmaları ve bu formu müşterilerine vermeleri zorunludur. 28 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 2.5.2) Aracı Kuruluş Varantları Sermaye Piyasası Kurulu, 21 Temmuz 2009 tarih ve 27295 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Seri:III, No:37 “Aracı Kuruluş Varantlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Alım Satım İşlemlerine İlişkin Esaslar Tebliği” ile konuyu düzenlemiştir. Söz konusu Tebliğe göre aracı kuruluş varantı, elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaşı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğindeki sermaye piyasası aracıdır. Varantın dayanak varlığını, İMKB-30 endeksinde yer alan hisse senedi ve/veya İMKB 30 endeksi kapsamında yer alan birden fazla hisse senedinden oluşan sepet oluşturur. Dayanak göstergesi ise İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) tarafından oluşturulmuş hisse senedi endeksleridir. Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul) tarafından uygun görülmesi halinde, yukarıda belirtilen dayanak varlık ve göstergeler dışında kalan konvertibl döviz, kıymetli maden, emtia, geçerliliği uluslararası alanda genel kabul görmüş endeksler gibi diğer varlık ve göstergeler de varanta dayanak teşkil edebilir. 2.5.2.1) İhraççılara İlişkin Esaslar Varantlar, Türkiye’de kurulan ve Kurulca yetkilendirilen derecelendirme kuruluşları veya Türkiye’de derecelendirme faaliyetinde bulunması Kurulca kabul edilen uluslararası derecelendirme kuruluşlarından notlandırma ölçeğine göre yatırım yapılabilir düzeydeki notların içerisinde en yüksek üçüncü ve üstü seviyeye denk gelen uzun vadeli talebe bağlı derecelendirme notu almış yurt dışında veyahut Türkiye’de yerleşik aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilebilir. Notlandırma ölçeğine göre en yüksek üçüncü ve üstü seviyeye denk gelen notu bulunmayan Türkiye’de yerleşik aracı kuruluşlar anılan şartı sağlayan aracı kuruluşlar tarafından ihraçtan doğan uzlaşı yükümlülüklerin garanti edilmesi koşuluyla ihraçta bulunabilirler. İhraçtan doğan uzlaşı yükümlülüklerinin yerine getirilmesi hususunda ihraçcı ve garantör kuruluş müteselsilen sorumludur. 2.5.2.2) Varantlara İlişkin Esaslar Varantların aracı kuruluşlar vasıtasıyla satışı, bunların Borsa’da işlem görmeleri ve Borsa tarafından işlem görmeye kabul ile ilgili kuralları karşılamaları zorunludur. İhraç edilecek varantların vadesi iki aydan az, beş yıldan fazla olamaz. Dayanak varlığı İMKB-30 endeksinde yer alan hisse senedi veya İMKB-30 endeksi kapsamında yer alan birden fazla hisse senedinden oluşan sepetin olduğu ve uzlaşı biçiminin kaydi teslimat olarak belirlendiği varant ihraçlarında, ihraç edilecek varantlar karşılığında işleme konu olacak hisse senetleri, ilgili anonim ortaklığın halka açıklık oranının 29 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI %20’sinden fazla olamaz. Uzlaşı biçiminin nakit olarak belirlendiği varant ihraçlarında söz konusu limit uygulanmaz. Dayanak varlık ya da göstergesi, İMKB-30 endeksinde yer alan hisse senedi veya İMKB-30 endeksi kapsamında yer alan birden fazla hisse senedinden oluşan sepet dışındaki varlık ya da göstergeler olan varantlarda, nakdi uzlaşı esaslarının uygulanması zorunludur. İhraçcılar varant ihracında, kendi sermayelerini temsil eden hisseleri dayanak varlık olarak kullanamazlar. Varant ihracı nedeniyle ihraçcının maruz kaldığı risklere ilişkin risk yönetim politikasının, izahnamede yer alması zorunludur. Kurul varantlara ilişkin genel ihraç limiti belirleyebilir. Varant ihraçları kaydi olarak yapılır. İhraçcıların MKK üyesi olmaları zorunludur. 2.5.2.3) Varantların Kurul Kaydına Alınması İhraçcılar ihraç edecekleri varantları Kurul’a kaydettirirler. Kayıt başvurusunun, yetkili organ kararının alındığı tarihten itibaren 3 ay içerisinde yapılması zorunludur. Kurul, varant ihraç başvurularını, izahname ve sirküleri ihraçcıya ve varantlara ilişkin mevzuatın öngördüğü ve Kurul’un gerekli gördüğü bilgileri içerip içermediğini dikkate alarak kamunun aydınlatılması çerçevesinde inceler ve varantları kayda alır. İncelemeler sonucunda açıklamaların yeterli olmadığı ve gerçeği dürüst biçimde yansıtmayarak halkın istismarına yol açacağı sonucuna varılırsa, gerekçe gösterilerek, başvuru konusu varantların Kurul kaydına alınmasından imtina edilebilir. Kurul, kamu yararının gerektirdiği hallerde, varantların satışına müdahale ederek satış işlemlerini geçici olarak durdurabilir. 2.5.2.4) Varantların Alım Satımına İlişkin Esaslar Varantların İMKB’de işlem görmesine ilişkin esaslar SPK düzenlemeleri doğrultusunda Borsa tarafından çıkartılan bir Genelge ile düzenlenmiştir. Varantların alım satımına aracılık, alım satım aracılığı yetki belgesine sahip aracı kurumlarca yapılır. İşlem Yöntemi Varantlar İMKB’de Kurumsal Ürünler Pazarı altında yer alan Varant Pazarı’nda, “piyasa yapıcılı çok fiyat-sürekli müzayede sistemi” ile işlem görür. Bu yöntemde her bir varantta görevli olan bir piyasa yapıcı aracı kurum alış-satış kotasyonu verir ve aracı kurumlar (piyasa yapıcı aracı kurum da dahil olmak üzere) söz konusu varant için alış-satış emirlerini iletirler. Varantların piyasa yapıcı aracı kurum olmaksızın işlem görmesi mümkün değildir (alternatif işlem yöntemi yoktur). 30 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Piyasa Yapıcı Sorumlu olduğu varantlarda piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak, likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasına katkıda bulunmak amacıyla faaliyette bulunmak üzere, ihraçcı tarafından belirlenerek SPK tarafından onaylanan, kotasyon vermekle yükümlü olan Borsa üyesi aracı kuruluştur. Kotasyon Piyasa yapıcının likiditeyi sağlamak için İMKB Hisse Senetleri Piyasası Alım Satım Sistemine (Sistem) girdiği, almaya ve satmaya razı olduğu fiyat ile bu fiyat seviyesinden ne kadar alacağını/satacağını gösteren miktar bilgisini içeren çift yönlü emir çeşididir. Başlıca İşlem Kuralları - Verilen alış-satış emirleri fiyat ve zaman önceliği kurallarına göre sisteme kabul edilir ve kotasyon aralığı dahilindeki fiyatlardan (kotasyon fiyatları dahil) karşı taraftaki uygun fiyatlı alış-satış emirleriyle ve/veya kotasyon emirleri ile eşleşerek işleme dönüşür. - Varantlara piyasa yapıcı aracı kurum tarafından kotasyon girilir. Piyasa yapıcı aracı kurum kotasyon girmeden varantlara emir girişi yapılamaz. - Pazarda baz fiyat uygulanmaz. Dolayısıyla fiyat oluşumunda alt ve üst limit belirlenmemektedir (serbest marj uygulanır). - Pazarda, bütün işlemler piyasa yapıcının verdiği alım ve satım kotasyonları aralığı içinde (kotasyon fiyatları da dahil) gerçekleşir (piyasa yapıcının verdiği kotasyonlar işlemlerin gerçekleşebileceği fiyat aralıkları olmaktadır). Kotasyon aralığı dışındaki fiyatlardan verilen emirler de sisteme kabul edilir, ancak kotasyon aralığı içinde kaldığı sürece işlem görebilirler. - Varantlara açılış seansında emir veya kotasyon girilemez. - Varantlarda seans içinde emir iptali serbesttir. Seans Saatleri Varant işlemleri Hisse Senetleri Piyasası sürekli müzayede seans saatleri dahilinde gerçekleştirilir. Birinci seans 09:50 - 12:30 arasında, ikinci seans 14:20 - 17:30 arasında yapılır. 31 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 3) TAHVİLLER Anonim şirketlerin ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine "tahvil" denir. TTK. Md. 504’e göre, her çeşidi ile tahviller, finansman bonoları, varlığa dayalı senetler, iskonto üzerine düzenlenenler de dahil, diğer borçlanma senetleri, alma ve değiştirme hakkını haiz senetler ile her çeşit menkul kıymetler, aksi kanunlarda öngörülmesikçe ancak şirket genel kurul kararı ile çıkarılabilir. Bu menkul kıymetler hamiline veya emre yazılı ve itibari değerli olabilir. İtibari değer genel kurul ya da yetkilendirilmiş olması halinde yönetim kurulu tarafından belirlenir. Borçlanma senetlerinin bedellerinin nakit olması ve teslimi anında ödenmesi şarttır. Genel kurul herhangi bir menkul kıymetin çıkarılmasını ve şartlarının saptanmasını en çok 15 ay için yönetim kuruluna bırakabilir. Öte yandan Sermaye Piyasası Kanunu’nun 13’üncü maddesi, tahvil ve sermaye piyasası aracı niteliğindeki diğer borçlanma senedi ihraç yetkisinin, esas sözleşme ile yönetim kuruluna devredilebileceğini öngörmektedir. Borçlanma senetlerinin toplam tutarı, sermaye ile bilançoda yer alan yedek akçelerin toplamını aşamaz. Kanunların bilançoya konulmasına izin verdiği yeniden değerleme fonları da toplama katılır. Sermaye Piyasası Kanunu ile ilgili mevzuat hükümleri saklıdır. Tahvillerin Sağladığı Haklar ve Mali Sorumluluklar 3 Tahvil hamilinin bir şirkete kullandırdığı sermaye yabancı sermayedir. Tahvil hamili, tahvili çıkaran kuruluşun uzun vadeli alacaklısıdır. Tahvil hamili şirketin aktifi üzerinde alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir. Şirketin yönetimine katılamaz. Buna karşılık şirketin brüt karından öncelikle tahvil sahiplerinin faizleri ödenir. Tahvil sahipleri alacaklarını aldıktan sonra şirketin malvarlığı üzerinde hiçbir hak iddia edemezler. Tahvil hamili ile şirket arasındaki hukuki ilişki vade sonunda sona erer. Tahvil hamili tahvili çıkaran şirketin kar-zarar riskine katılmaz. Şirket zarar etse de günü gelince belli miktardaki anapara ve faizlerini alır. Tahvil yatırımcısı için riskler, - Tahvil ihraç eden şirketin tahvil anapara ve faizlerini ödemeyecek duruma gelmesi, 3 Muharrem KARSLI, Sermaye Piyasası, Borsa, Menkul Kıymetler sy:363-364 32 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI - İkincil piyasada işlem gören gören tahvillerin, piyasa faiz oranlarındaki dalgalanmalara bağlı olarak fiyatlarının artması ya da azalmasıdır. İlk risk meydana geldiğinde yatırımcılar, tahvil bir borç senedi olduğundan, borcun anapara ve faizlerini gereğinde yargı yoluna başvurmak suretiyle de tahsil edilebilir. Şirketin iflası veya tasfiyesi halinde de, tasfiyeden önce borçlar ödeneceği için, tahvil hamilleri hisse senedi hamillerinden önce alacaklarını alırlar. Tahvil alacakları icra, iflas ve tasfiyede yeteri kadar korunmuş değillerdir. Ticaret kanunumuz tahvili bono, çek ve poliçe gibi mütalaa etmemiş, öncelik bakımından adi borç senedi gibi ticari senetlerin gerisinde bırakmıştır. İkinci riske ilişkin olarak, öncelikle tahvilin fiyatlamasından bahsetmek gerekecektir. Tahviller belli bir faiz oranıyla ihraç edildiğinden, kupon tarihlerinde ve vade sonunda elde edilecek faiz gelirleri ile ana para ödemesi bellidir. Bu nedenle söz konusu gelirlerin elde edileceği tarihlerdeki tutarların uygun bir “iskonto” oranıyla indirgenmesi sonucunda tahvilin bugünkü değeri hesaplanabilir. Burada önemli olan “iskonto” oranı olarak hangi oranın kullanılacağıdır. Tahvilin ilk ihracında bu oran tahvilin üzerinde yazılı olan faiz oranıdır. Ancak tahvil ihraç edildikten sonra, ekonomideki ve ihraçcı şirketin mali yapısındaki gelişmelere bağlı olarak “iskonto” oranı, tahvilin üzerinde yazılı olan orandan farklı olarak piyasada belirlenecektir. Böylece tahvilin itfa tarihine kadar olan değeri, faiz oranlarındaki değişikliklere paralel olarak değişecektir. Başka bir deyişle, ekonominin ve/veya ihraçcı şirketin riski azaldığında faiz oranları düşecek ve tahvilin değeri yükselecektir. Tersi durumda, yani ekonominin ve/veya ihraçcı şirketin riski arttığında, faiz oranları yükselecek tahvillerin fiyatı düşecektir. Ancak bu faiz oranındaki azalış ya da artışlar, ihraçcının ödeyeceği faiz tutarında bir değişikliğe neden olmayacaktır. Diğer bir deyişle, yatırımcı, kupon ödeme tarihlerinde tahvilin üzerinde yazılı olan faizi elde edecektir. Durumu bir örnekle açıklayacak olursak, iki yıl vadeli ve yıllık %60 faizle ihraç edilen bir tahvili ihraç tarihinde alan bir yatırımcı 1.000 TL’lık yatırımı karşılığında yıllık 600 TL yıllık faiz geliri elde edecektir. İhraç gününde piyasa faiz oranlarının yükselmesi nedeniyle tahvilin değeri piyasada varsayalım 900 TL’ye düşecektir. Bu düşük fiyattan (yüksek faizden) piyasadan tahvil alan ikinci bir yatırımcı da, faiz olarak 600 TL alacaktır. Ancak ikinci yatırımcı başlangıçta daha az anapara yatırdığı için yıllık getirisi % 66 (600 / 900) olacaktır. Tahvil sahibi enflasyonun kendisinden alıp götürdüğü değerden daha fazla faiz aldığında reel olarak getiri elde etmiş olur. Elde edilen gelir enflasyonun altında kaldığında ise tahvilin reel getirisi "0" olabileceği gibi negatif hale de gelebilir. İşte bu nedenle başta enflasyon olmak üzere, genel olarak ekonominin ve/veya ihraçcı şirketin riskliliğini artıran bilgiler tahvilin değerini düşürecek, tersi bilgiler tahvilin değerini artıracaktır. Bu konuda yatırımcılara bilgi vermek üzere “Derecelendirme” kuruluşları hizmet vermektedir. En çok bilinen derecelendirme kuruluşları Moody’s ile Standart&Poors’tur. Bu kuruluşlar şirketlerin açıkladıkları mali tabloları kullanarak onların “ana para” ve “faiz“ 33 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI ödeme güçlerine ilişkin çeşitli notlar verirler ve şirketlerin ve ülkenin yaşadığı gelişmelere göre de bu notları azaltıp artırabilirler. Genel olarak bir şirketin notu kurulu bulunduğu ülkenin notundan daha yüksek olamaz. Derecelendirme kuruluşları ülke ekonomisinin ve şirketin mali durumunu gözönüne alarak derecelendirme işlemini yaparlar. Bu işlem sonucunda notun yükselmesi borç ödeme gücünün artışı anlamına geldiği için tahvillerin riski azalmış olacağından faiz oranları düşecek ve tahvilin değeri artacaktır. Aksi durumda, notun azalması borç ödeme gücünün azalması anlamına geleceğinden tahvillerin riski artmış olacağından faiz oranları yükselecek ve tahvillerin değeri düşecektir. 3.1) Tahvillerde Hukuki Çerçeve a) Türk Ticaret Kanunu : Genel konular (md.504-506) b) 1211 sayılı TC Merkez Bankası Kanunu ve buna istinaden çıkarılan TC Merkez Bankası tebliğleri : Faiz, vade, ihraç şartları c) 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve Seri:II SPK Tebliğleri : Halka arz, tahvil ihraç limitleri, kurul izni, kurula verilecek bilgiler, fon ödemeleri, başvuru şekilleri, Tahvil ve Sermaye Piyasası aracı Niteliğindeki Diğer Borçlanma Senetleri İhraç Limitlerine Dair Bakanlar kurulu Kararı (27 Ocak 1993, 21478 Sayılı Resmi Gazete) 3.2) Tahvil Alacaklısının Hakları -Kuruluştaki vesikaların doğru olmaması (TTK md. 549), esas sermaye hakkında yanlış beyanlarda bulunulması (TTK md. 550), ayın nev'inden sermayeye değer biçilmesinde hile yapılması (TTK md. 551) gibi hususlarda, dava açmak; -Ortaklık alacaklısı sıfatlarından dolayı, ortaklık esas sermayesinin azaltılması halinde, alacaklarının ödenmesini veya teminat gösterilmesini istemek (TTK md. 474), -Ortaklığın kanunen gerekli organlarından birinin mevcut olmaması veya genel kurulun toplanmaması hallerinde durumun düzeltilmesini istemek; aksi takdirde “ortaklığın feshi” için mahkemeye başvurmak (TTK md. 530), haklarına sahiptirler. 3.3) Tahvil Türleri Klasik tahvilleri kendi içinde aşağıdaki şekilde ayırabiliriz: 34 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 3.3.1) Devlet Tahvilleri - Özel Sektör Tahvilleri (State bonds, government bonds, public sector bonds - corporate bonds, private sector bonds) Maliye Bakanlığı tarafından belli amaçlarla çıkarılan dahili istikraz (iç borçlanma-internal borrowing) tahvilleri uzun vadeli, hazinenin dönemsel ihtiyaçları için çıkarılan tahviller ve hazine bonoları (treasury bills, T-bills) ise kısa vadelidir. Tahvillerin vadesi 1 yıldan az olmamak üzere serbestçe belirlenebilir. Hazine bonoları kısa vadeli, çok defa kuponsuz; tasarruf bonoları orta vadeli tahvil mahiyetinde olup ihraç şartları ve faiz oranları değişiktir. Uzun vadeli devlet tahvilleri her zaman işlemiş faiziyle birlikte paraya çevrilebildiği için faiz oranları daha düşüktür. Devlet tahvilleri ihalelerde teminat olarak kullanılabilir. Belediyeler (municipal bonds) ve kamu kuruluşlarının çıkardığı tahviller de devlet tahvilleri sayılır. 3.3.2) Primli Tahviller - Başabaş Tahviller-İskontolu Tahviller (Premium bonds - par bonds) İhraç edilen bir tahvil üzerinde yazılı değerle (face value) satışa çıkarılıyorsa, bu başabaş tahvildir. Nominal değerinden daha yüksek bedelle satışa çıkarılan tahvillere primli tahvil denir. Bunun aksine, nominal değerden daha düşük bedelle satışa çıkarılan tahvillere ise iskontolu tahvil denir. Ticaret Kanunumuz hisse senetlerinin nominal değerden daha aşağı bedelle ihraç edilmesini yasakladığı halde (TTK m.347) tahviller için böyle bir engel yoktur. Tahvil ihraçlarını düzenleyen diğer mevzuatımız da tahvillerin nominal değerlerinin %5'i kadar düşük bedelle ihracına izin vermektedir. Ayrıca satışın son gününden yani faizin işlemeye başladığı tarihten önce satın alanlara, erken satın alma süresine isabet eden faiz kadar indirim yapılabilmektedir. 3.3.3) İkramiyeli Tahviller (Lottery bonds) Tahvillerin satışını teşvik etmek için faiz ve erken satış priminden başka para ikramiyeleri de verilebilir. Ancak her ne isim altında olursa olsun, alıcılara sağlanacak menfaatler tahvilin itfa tablosunda belirtilen faiz ödeme tutarının içindedir. Türkiye'de, tahvil sahiplerine nakdi ikramiyeli çekilişler de dahil, her ne nam altında olursa olsun, faiz dışında bir menfaat sağlanamaz. (RG: 1.07.1987, TC Merkez Bankası) 3.3.4) Emre ve Hamiline Tahviller Yeni TTK’nın 504’üncü maddesi uyarınca tahviller hamiline veya emre yazılı olabilir. 35 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 3.3.5) Paraya Çevrilme Kolaylığı Olan Tahviller (Cash-convertible bonds) Özel sektör tahvillerinin normal olarak belli bir vadesi vardır. Halihazır mevzuatımıza göre bu vade 2 yıldan az olmamak üzere serbestçe belirlenir. Çıkarılan tahvillerin bedellerinin vade sonunda halka geri ödenmesi genellikle bir defada olmaz. Normal iktisadi şartlar altında 5 seneye varan bir itfa planı dahilinde tahvil bedelleri geri ödenir. Bazı tahvillerde ise tahvillerin ihracından itibaren belli bir süre geçtikten sonra istenildiği zaman işlemiş günlük faiziyle birlikte paraya çevrilme imkanı vardır. Bazı tahvillerde bu imkan her an kullanılabilir, bazılarında ise şirkete talepte bulunulması halinde bu tahviller itfaya dahil edilerek faiz ödeme tarihinde kupon ödemesiyle birlikte itfaya tabi tutulur. 3.3.6) Garantili ve Garantisiz guaranteed bonds) Tahviller (Guaranteed - non Çıkarılan tahvillerin satış şansını arttırmak için bir bankanın veya şirketin bağlı olduğu holdingin garantisi sağlanır. Banka veya holdingin garantisi, çıkarılan tahvillerin anapara ve faizlerinin vadelerinde geri ödenmesini kapsar. Ayrıca tahvili çıkaran şirket büyük ve tanınmış bir holdingin bağlı kuruluşu (underlying company) olduğu halde kendisi şirket olarak tahvil piyasasında tanınmamış olabilir. Bağlı olduğu holdingin garantisinin de satış ilanlarıyla belirtilmesi tahvillerin satış şansını arttırabilir. (underlying bond) 3.3.7) Sabit ve Değişken floating-rate bonds) Faizli Tahviller (Fixed-rate bonds - Enflasyonun hızlandığı dönemlerde piyasa cari faiz oranının (current rate) tahvil faiz oranlarını kısa zamanda geride bırakması, faiz oranlarıyla devamlı şekilde yukarı aşağı oynanması, tahvil piyasasında istikrarsızlığa sebep olur. Değişken faizli tahviller böyle durumlarda tahvil piyasasının tıkanmaması için ileriye dönük faiz riskini ortadan kaldırmak üzere piyasamızda ilk defa 1981 yılında Merkez Bankası'nca ihdas edilmiş, daha sonra çeşitli SPK Tebliğleriyle düzenlenmiştir. Konuyla ilgili son düzenleme SPK’nın Seri:II, No:22 sayılı “Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması Ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği” ile yapılmıştır. 3.3.8) İndeksli Tahviller (Indexed bonds) Yine hızlı enflasyon yıllarında görülen bir tahvil uygulamasıdır. Değişken faizli tahvillerde yalnız faiz oranı enflasyona karşı korunmaktadır. Anaparayı korumakta, dövize ya da altına indeksli tahviller daha güvenceli olmaktadır. Bu tip tahvillerde ihraç tarihi ile vade günü arasında altın fiyatlarında ya da belli bir dövizin kurundaki artış yüzdesine göre anapara arttırılarak tahvil sahibine ödenir. 36 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 3.4) Tahvillerde Değer Tanımlamaları Bütün menkul kıymetlerde olduğu gibi, tahvillerin de üç türlü değeri vardır: 3.4.1) Nominal Değer (Nominal value, face value, par value) Tahvilin üzerinde yazılı değerdir. Bu değer sabit olup, hiçbir zaman değişmez. Muhasebe kayıtlarına ve itfa planına esas teşkil eder. Vade sonunda tahvil hamilinin eline geçecek anaparadır. 3.4.2) İhraç Değeri (Issue value) Primli olarak ihraç edilen ve/veya erken alanlara faiz oranı içinde indirim uygulanan tahvillerde yukarıda açıkladığımız şekilde İhraç değeri = (Nominal değer - %5 Kanuni indirim + Erken satış primi) olur. Bu şekilde hesaplanan ihraç değeri satışın son günü yaklaştıkça nominal değere doğru yaklaşır ve son gün (nominal değer - %5) olur. Ertesi gün de faiz işlemeye başlar. 3.4.3) Piyasa Değeri (Market value) Tahvillerin piyasa değeri önce de belirttiğimiz gibi nominal değerden çok farklı olmasa da, şartlara göre inip çıkabilir. Tahvillerin piyasa değeri şu faktörlerden etkilenir: - Paraya çevrilebilir olmasa dahi, her tahvilin piyasada her an için bir değeri vardır. Bu değer (anapara + son faiz ödemesinden beri işlemiş günlük faiz) toplamı civarındadır. Tahvilin net yıllık faizi 365 ile bölünüp geçen gün sayısı ile çarpıldığında işlemiş net faizi bulunur. - Tahvilin nominal faiz oranı cari faiz oranının altında ise, piyasada borsa değeri başabaş (nominal) değerinin altındadır (below par value). Bu durumda "iskontolu işlem görüyor" denilir (trading at a discount). Normal olarak tahvillerin üzerinde bir miktar işlemiş faiz bulunduğu için, işlemiş faizle birlikte genellikle başabaşın üstünde (above par) fiyat bulur. Tahvilin nominal faiz oranı cari piyasa faiz oranının (current market rate) üstünde ise, piyasa ya da borsa değeri (işlemiş faiz hariç) nominal değerin üstünde oluşur. Bu durumda da tahvilin "primli işlem gördüğü" söylenir (trading at a premium). Normal ekonomik şartlar altında, büyük ve tanınmış şirketlerin tahvilleri ile büyük banka ve holdinglerin garantisine sahip tahviller diğerlerine oranla ikincil piyasada daha yüksek değer bulurlar. 37 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 3.5) Hisse Senedi ile Tahvil Kıyaslaması 3.5.1) Hukuki Açıdan Farklar Tahviller ve hisse senetleri arasındaki farklar aşağıda tablo halinde verilmiştir: TAHVİLLER HİSSE SENETLERİ 1 Tahvil bir borç senedidir. Hisse senedi senedidir. 2 Tahvil sahibi, tahvil çıkaran kuruluşun uzun vadeli alacaklısıdır. Hisse senedi sahibi, hisse çıkaran kuruluşun ortağıdır. 3 Tahvil sahibinin bir şirkete sağladığı sermaye yabancı sermayedir. Hisse senedi sahibi, şirkete belli bir oranda sahiptir. Kullandırdığı sermaye özsermayedir. 4 Tahvil sahibi, şirketin aktifi üzerindeki alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir.Şirketin yönetimine katılamaz. Buna karşılık, şirketin brüt kârından, önce tahvil sahiplerine faiz ödenir. Bundan sonra, bilanço kâr gösterirse, hisse senetlerine temettü ödenir. Tahvil sahipleri alacaklarını aldıktan sonra, şirketin mal varlığı üzerinde hiçbir hak iddia edemezler. Hisse senedi satın alarak şirketin ortağı olan hak sahipleri, kendilerine tanınan tüm ortaklık haklarından yararlanabilirler. 5 Tahvilde kesin bir vade vardır, bu vade sonunda tahvil sahibi ile şirket arasındaki hukuki ilişki sona erer. Hisse senedinde vade olmadığı gibi, hisse senedi sahibi ile şirket arasındaki ilişki ebedidir, sadece hisse senedinin sahibi değişebilir. 6 Tahvilin getirisi belli ve sabittir. (Değişken faizli tahvillerde faiz oranları ancak iktisadi şartlar değiştiğinde mevzuat değişikliği ile değişebilir.) Hisse senedinin getirisi, hisse senedi değerinde meydana gelen artış ve şirketin dağıtacağı kar payıdır. Ancak senet sahibinin hangi yıl ne kadar gelir elde edeceği, hatta gelir elde edip edemeyeceği belli değildir. 7 Tahviller, mevzuatta itibari değerinin altında bir değerle (iskontolu olarak) ihraç edilebilir. Hisse senetleri, itibari değerin altında bir fiyatla satılamazlar. ise, bir mülkiyet senedini 38 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 8 Tahviller, şirketler dışında devlet ve belediyeler gibi tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşları tarafından da çıkarılabilir. Birer katılma payını ifade eden hisse senetleri anonim şirketler tarafından ihraç edilebilirler. (Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler de hisse senedi çıkarabilmekte ancak bunlar halka arz yoluyla satılamamaktadır.) 9 Tahviller, bir itfa planı dahilinde itfa edilir. Hisse senetlerinde prensip itibariyle itfa söz konusu değildir. Ancak isteğe bağlı olarak, hisse senetlerinin bir bölümü itfa edilebilir ki, bunun anlamı sermaye azaltımıdır. Hisse senetlerinin tamamen itfası ise, şirketin tasfiyesi demektir. 3.5.2) Ekonomik Açıdan Farklar Tahvil ile hisse senedi arasındaki en önemli ekonomik fark risk konusudur. Tahvil sahibi tahvil ihraç eden şirketin kâr-zarar riskine katılmaz. Tahvil sahibi için risk, ancak şirketin tahvil anapara ve faizlerini ödeyemeyecek duruma gelmesi halinde söz konusudur. Bu durumda da, hisse senedine karşı avantajlıdır. Tahvil bir borç senedi olduğuna göre, borcun anapara ve faizleri gereğinde yargı yollarına başvurmak suretiyle tahsil edilebilir. Şirketin iflası veya tasfiyesi halinde de, tasfiyeden öncelikle borçlar ödeneceği için, tahvil sahipleri hisse senedi sahibinden önce alacaklarını alır. Hisse senedi sahipleri ise, ancak şirketin mal varlığından bütün borçlar ödendikten ve tasfiye masrafları çıktıktan sonra, kalanı, hisseleri oranında paylaşırlar. Yalnız, tahvil alacaklıları icra, iflas ve tasfiyede yeterince korunmuş değillerdir. TTK, tahvili kıymetli evrak saydığı halde, İcra İflas Kanunu tahvili bono, çek ve poliçe gibi mütalaa etmemiş, öncelik bakımından adi borç senedi gibi ticari senetlerin gerisinde bırakmıştır. Türkiye'de Kurul’ca kayda alınan, satışı yapılacak sermaye piyasası araçlarının ihraç değerinin binde üçü tutarında bir ücret Kurul nezdindeki bir “özel hesaba yatırılmaktadır. Bu oran gerektiğinde Bakanlar Kurulunca azaltılabilir.4 Bu kapsamda tahvil ihraçları için de bu 4 1) 4/9/2009 tarihli ve 27339 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 28/7/2009 tarihli ve 2009/15330 sayılı Bakanlar Kurulu Kararının eki Kararın 2 inci maddesi ile; 1/11/1996 tarih ve 22804 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 30/9/1996 tarih ve 96/8571 sayılı Bakanlar Kurulu Kararının eki Karar yürürlükten kaldırılmıştır. 2009/15330 sayılı Kararın yayımı tarihinden itibaren uygulanacak yeni oranlar aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: “MADDE 1 – (1) İhraççıların, Sermaye Piyasası Kurulunca kayda alınan, satışı yapılacak sermaye piyasası araçlarının ihraç değerleri üzerinden Kurul'a yatıracakları ücretin hesaplanmasına esas teşkil eden oranlar aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: a) İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Gelişen İşletmeler Piyasasında işlem gören ve görecek olan hisse senetleri için onbinde iki, b) Borsada ya da teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem görüp görmediğine bakılmaksızın diğer hisse senetleri için binde iki, c) Sermaye piyasası mevzuatı uyarınca ihraç edilecek borçlanma araçları ve ortaklık varantlarından; 1) Vadesi 180 güne kadar olanlar için onbinde beş, 2) Vadesi 181 gün ile 1 yıl arasında (1 yıl dahil) olanlar için onbinde yedi, 3) Vadesi 1 yıl ile 2 yıl arasında (2 yıl dahil) olanlar için binde bir, 4) Vadesi 2 yıldan daha uzun olanlar için binde iki, ç) Yukarıda sayılmayan sermaye piyasası araçları için binde iki. 39 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI ücret yatırılmaktadır. Özel hesap Sermaye Piyasası Kurulu'nun giderlerini karşılamak amacıyla kurulmuştur. Batı ülkelerinde ise, kamu otoritesi tarafından oluşturulan fonlara/hesaplara, her tahvil ihracı dolayısıyla ihraç eden şirketlerce belli bir oranda prim yatırılmakta, tahvil ihraç eden bir şirket tahvillerinin anapara veya faizlerini ödeyemediği takdirde, tahvil sahiplerinin alacakları tamamen veya belli bir oranda bu sigorta fonundan ödenmektedir. Hisse senedi sahipleri ise tamamen risk altındadır. Bu risklerden biri temettü alıp almama riskidir. Hisse senedi yatırımı tahvillere nazaran daha riskli bir yatırım konusudur. Tahvil ve hisse senetlerinin önemli bir ekonomik farkı da, tahvillerin sabit gelirli, hisse senetlerinin de değişken gelirli olmasıdır. Tahvillerde faiz oranlarını devlet tayin eder. Faiz oranlarının enflasyonun altında tutulduğu çok görülmüştür. Bu durumda tahvilin gerçek geliri sıfır olabileceği gibi, 1978-1980 yılları arasındaki dönemde görüldüğü gibi negatif hale de gelebilir. (2) İpotek teminatlı menkul kıymetler, varlık teminatlı menkul kıymetler, konut finansmanı fonu, varlık finansmanı fonu ve yatırım fonlarından alınacak kayda alma ücretinin hesaplanmasında, 2/4/2007 tarihli ve 2007/11943 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı hükümleri uygulanır. (3) Emeklilik yatırım fonlarından alınacak kayda alma ücretinin hesaplanmasında 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanununun 16 ncı maddesinin üçüncü fıkrası hükümleri uygulanır.” 2) a.25/12/2003 tarihli ve 5035 sayılı Kanunun ilgili hükümleri uyarınca eğitim katkı payı uygulamasına son verilmiştir. 21/2/2007 tarihli ve 5582 sayılı Kanunun 33 üncü maddesi ile finansal faaliyet harcına ilişkin düzenlemeler de yürürlükten kaldırılmıştır. b. 4481 sayılı Kanunun 9 uncu maddesi hükmüne göre tahsil edilen özel işlem vergisi yürürlük süresi 31.12.2003 tarihinde sona ermiştir. 3) Kurulca alınan kayda alma ücretleri 19/8/1997 tarihinden itibaren T.C. Merkez Bankası Ankara şubesi’ndeki 350109000 no’lu Müşterek Fon” hesabına yatırılacaktır. 40 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 4) DEVLET TAHVİLLERİ VE HAZİNE BONOLARI Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS), Hazine Müsteşarlığı tarafından yurtiçi piyasada ihraç edilen borçlanma senetlerini ifade etmektedir. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen DİBS’ler genel olarak vadeleri dolmadan paraya dönüştürülemezler. Başka bir deyişle, borçlu olan devlet, DİBS sahiplerine vade sonunda ilgili borç tutarını öder. Bununla birlikte DİBS’ler, vadeleri boyunca ikincil piyasalarda kişi ve kurumlar tarafından alınıp satılmaktadırlar. DİBS’ler, hem kamunun kaynak ihtiyacının giderilmesinde hem de para ve sermaye piyasalarında önemli birer araçtırlar. Bu yönüyle DİBS’ler para politikalarının yürütülmesi, faiz oranlarının oluşması ve ekonomideki fon hareketlerinde önemli bir role sahiptir. Ülkemizde DİBS’ler farklı açılardan sınıflandırılmaktadır. İhracı yapılan DİBS’ler vadelerine, ihraç yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine, faiz ödeme türlerine, üzerlerinde kupon taşıyıp taşımamalarına ve ihraç amacına göre sınıflandırabilir. En çok kullanılan sınıflandırılma vadeye göre yapılmaktadır. Buna göre; - 1 yıl (364 gün) ve daha uzun vadeli DİBS’ler Devlet Tahvili, - 1 yıldan kısa vadeli DİBS’ler ise Hazine Bonosu, olarak adlandırılmaktadır. DİBS’ler bunun yanı sıra ihraç edildikleri para birimi cinsine göre de yaygın olarak sınıflandırılmaktadırlar. Zira ülkemizde, Hazine Müsteşarlığı tarafından döviz ve TL üzerinden iç borçlanma senedi ihraçları yapılabilmekte, döviz üzerinden ihracı gerçekleştirilen senetler ya döviz cinsinden ya da dövize endeksli olarak ihraç edilmektedir.Döviz cinsi ve dövize endeksli senetler arasındaki en belirgin fark, döviz cinsinden senetlerin borçlanma ve ödemelerine ilişkin işlemlerin dövizle yapılmasına karşın dövize endeksli senetlerin borçlanma ve ödemelerinin belirlenen kur üzerinden hesaplanan TL üzerinden yapılmasıdır. 4.1) Devlet İç Borçlanmasına İlişkin Yasal Çerçeve Ülkemizde kamu finansmanına ilişkin borçlanma faaliyetleri Hazine Müsteşarlığı tarafından yürütülmektedir. 41 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 4059 sayılı “Hazine Müsteşarlığı ile Dış Ticaret Müsteşarlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun”a göre borçlanma faaliyetleri iki ayrı genel müdürlük tarafından yürütülmektedir. Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü: İç borçlanmaya ilişkin faaliyetlerin yürütülmesi ve dış borç ödemelerinin yapılması. Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü: Dış borçlanmanın sağlanması. İç borçlanmada 2003 yılına kadar temel dayanak, her yıl için çıkarılan Bütçe Kanunları olmuştur. Ancak mevcut yasal yapıdaki yetki ve kavram karmaşası, yetersiz mali disiplin ve şeffaflık ve eksik hukuki alt yapı (borç yönetimi, alacak yönetimi ve risk yönetimi yetkilerinin olmayışı) gibi nedenler sonucunda 2002 yıl Mart ayında 4749 sayılı “Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun” ihdas edilmiştir. 2003 yılında itibaren borçlanmalar söz konusu Kanun çerçevesinde yapılmaktadır. Söz konusu borçlanma kanunuyla Devletin, • • • • • iç ve dış borçlanması, hibe alması ve vermesi nakit yönetiminin maliye ve para politikaları ile koordineli bir şekilde yürütülmesi, dış borçlarının ikraz, devir ve garanti edilmesi, iç ve dış borçları ile alacaklarının yönetilmesi, izlenmesi ve bütçeleştirilmesi, ile ilgili düzenlemeler tek bir hukuki mevzuat altında toplanmıştır. Borçlanma Kanunu ile Hazine Müsteşarlığından sorumlu Bakanın ilgili yılın Bütçe dengesi kadar iç ve dış borçlanma yapmaya, bu borçlanmayı belli bir oranda artırmaya, ihraç edilecek borçlanma senetlerinin çeşitlerine, satış yöntemlerine, faiz koşullarına, vadelerine ve bunlarla ilgili diğer şartları belirlemeye yetkili olduğu belirlenmektedir. Bakan bu yetkisini ve bir yetki devri onayı ile Hazine Müsteşarlığına devretmektedir. Söz konusu Kanun uyarınca Hazine Müsteşarlığı tarafından; ilgili bütçe yılı içinde sağlanan iç ve dış finansman imkanları, sağlanan Hazine garantileri, risk hesabı, alınan ve verilen hibeler, dış borcun devri, dış borcun ikrazı ve dış borcun tahsisine ilişkin bilgilerle finans piyasalarına ve borç yönetimine ilişkin değerlendirmelerin yer aldığı Kamu Borç Yönetimi Raporu üçer aylık dönemler itibariyle hazırlanmaktadır. Hazine Müsteşarlığı bünyesindeki borç ve risk yönetiminden sorumlu birimleri kapsayan “Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik” ile de 4749 sayılı Kanun ile yapılan düzenlemeler çerçevesinde, kamu borç ve risk yönetiminin koordinasyonu ve yürütülmesine ilişkin esas ve usuller düzenlenmiştir. Bu Yönetmelik çerçevesinde, borç ve risk yönetimi politikalarının değerlendirilmesi, bu 42 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI politikaların borç yönetiminden sorumlu birimler tarafından uygulanmasının sağlanması amacıyla Hazine Müsteşarlığı bünyesinde bir komite oluşturulmuştur. Komitenin görevleri arasında, 4749 sayılı Kanunun 14 üncü maddesi çerçevesinde üçer aylık dönemler itibariyle hazırlanacak Kamu Borç Yönetimi Raporunu değerlendirmek de bulunmaktadır. 4.2) Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu İhraç Süreci ve Yöntemleri Türkiye’de DİBS ihracı Hazine Müsteşarlığı tarafından yürütülmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) bu süreçte Hazine’nin mali ajanı olarak görev almaktadır. Hazine Müsteşarlığı, borçlanma programı çerçevesinde finansman ihtiyacını karşılarken çeşitli yöntemlerle Devlet Tahvili ve Borçlanma Senedi ihraç etmektedir. Aşağıda bu yöntemler açıklanmaktadır. 4.2.1) İhale Yöntemi Hazine Müsteşarlığı ihale yöntemi ile ihraç edilecek senedin, ihale tarihini, valör tarihini, vade ve faiz yapısını belirler ve ihaleye ilişkin basın duyurusunu hazırlar. İhale duyurusu ihale gününden en az bir gün önce Hazine Müsteşarlığı’nın internet sayfasından (http://www.hazine.gov.tr) kamuoyuna duyurulur. İç borçlanma ihaleleri genellikle Salı günleri yapılmaktadır. İç borçlanma ihaleleri tüm tüzel ve gerçek kişilere açıktır. İhalelere tüm bankalar, aracı kurumlar, şirketler, özel finans kuruluşları ve bireysel yatırımcılar katılabilmektedir. Katılımcılar, ihale günü saat 12:00’ye kadar, minimum 1.000 TL nominal (1 TL’nin katları şeklinde) tutarlı tekliflerini (döviz cinsi borçlanmalarda min. 10.000 birim döviz) TCMB’ye iletirler. İhale teklifleri TCMB’ye faks, on-line ve EFT (Elektronik Fon Transferi) aracılığıyla ve/veya TCMB şubelerine bizzat şahısların başvurusu ile yapılır.Katılımcılar fiyat teklifinde bulunmakta olup her katılımcı ihaleye birden çok teklifle katılabilir. İhaleye katılanlar (Piyasa Yapıcı bankalar hariç) teklif ettikleri miktarın % 1’ini, ihaleden önce teminat olarak yatırmak zorundadırlar. Valör günü DİBS almaya hak kazandığı halde yükümlülüğünü yerine getirmeyen katılımcıların teminatlarına Müsteşarlık tarafından el konmaktadır. Ayrıca, söz konusu katılımcıların sonraki ihalelere teklif vermek istediklerinde %1 yerine %20 teminat yatırmaları gerekmektedir. % 20 teminat yatırdığı halde aynı davranışı tekrarlayan katılımcılar %100 teminat yatırmak zorundadırlar. Dövizli ihalelerde teminat TL olarak yatırılmaktadır. Bu süreçte kullanılacak döviz kuru ihaleden önce TCMB tarafından açıklanmaktadır. 43 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Kamu Kuruluşlarına ve Piyasa Yapıcısı olan bankalara ihale öncesinde ihale sistemine göre; ihalede oluşacak fiyattan ya da ortalama fiyattan teklif verme yani Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT) verme hakkı tanınmıştır. İhale günü saat 10:30’a kadar ROT yolu ile DİBS almak isteyen kamu kurumlarının almak istedikleri net tutarı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’na faksla bildirerek % 1 oranında teminatı yatırmış olmaları gerekmektedir. ROT satışları ihale günü saat 11:00’de kamuoyuna duyurulur. İhale günü TCMB’ye gelen tüm teklifler saat 12:00’den sonra yüksek fiyattan düşük fiyata (düşük faizden yüksek faize) göre sıralanır. Ayrıca, teklif listelerinde her fiyat seviyesinde elde edilecek kümülatif hasılat, satılacak nominal tutar, ortalama, basit ve bileşik faiz oranları görülebilmektedir. Bu sayede ihale farklı (tek fiyat-çoklu fiyat) değerlendirme yöntemleriyle incelenebilmektedir. İhale listesi TCMB tarafından hazırlandıktan sonra değerlendirilmek üzere Hazine’ye gönderilmektedir. Hazine, mevcut koşullar çerçevesinde tüm teklifleri inceler ve ihalede kabul edebileceği en düşük fiyatı belirler. Bu fiyat, kesme noktasıdır. Bunun üzerindeki tüm teklifler kabul edilecek; altındakiler ise reddedilecektir. Hazine kesme noktasına karar verdikten sonra tüm teklif sahiplerine bildirilmek üzere TCMB’ye iletir. 4.2.2) “TAP” Yöntemi Bu yöntemde Hazine, yatırımcıların istedikleri zaman satın alabilecekleri, senedin türü, vade ve faiz yapısını önceden belirlediği senetleri Merkez Bankasına depolamaktadır. Yatırımcılar Merkez Bankasından alana kadar bu senetlerin mülkiyeti Hazine’ye aittir. Merkez Bankası “TAP” satışları süresince sadece aracı ve depolayıcı görevi görmektedir. Bu yöntemle yapılan ihraç süresi, bir gün olabileceği gibi, senetler daha uzun süre ile satışta kalabilir. Senetlerin birden fazla gün satışta kalması durumunda, ilan edilen faiz oranı üzerinden her gün için fiyat belirlenip bu fiyatlar üzerinden satış gerçekleştirilir. Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi gereği TAP satışlarından sadece Piyasa Yapıcı bankalar yararlanabilmektedir. 4.2.3) Doğrudan Satış Yöntemi Hazine; kamu kurumları, bankalar ile diğer finansal kuruluşlara doğrudan satış yöntemi ile DİBS ihraç etmektedir. Özelliği başlangıçta kime, ne kadar ve hangi koşullara sahip senetlerin satılacağının belli olmasıdır. Kamu kurumları, bankalar ile diğer finansal kuruluşlar senet taleplerini Hazine’ye iletmektedir. Söz konusu talep Hazine tarafından değerlendirilmekte ve piyasa koşulları çerçevesinde senedin faizi belirlenerek karşı tarafla da mutabakat sağlanarak senet ihracı gerçekleştirilmektedir. Daha önce ihraç edilmiş olan 44 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI bir senet için de doğrudan satış söz konusu olabilmektedir. Senedin ihraç fiyatının üzerine işlemiş faizi de eklenerek hesaplanan fiyat üzerinden ihraç gerçekleştirilmektedir. 4.2.4) Halka Arz Yöntemi Yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla, kamu bankaları, özel bankalar ve aracı kurumlar aracılığı ile halka doğrudan DİBS ihracı gerçekleştirilmektedir.Bu yöntemle hem piyasaya yeni bir enstrüman sunulmakta hem de alıcı tabanı genişletilerek bireysel yatırımcılara da fırsat verilmektedir. Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde, halka arz yoluyla satışlara sadece Piyasa Yapıcı bankalar aracılık edebilmektedir. Halka Arz yönteminde Hazine öncelikle, ihrac edilecek senet için koşulları belirler. İhraç koşulları, ihraç miktarı, senedin vade ve faiz koşulları, halka arza aracılık edecek bankalar ve aracı kurumlar, bunlara ödenecek komisyon oranı ile senetlerin ne kadar süre boyunca satışta kalacağı hususlarını içermektedir. Halka arz yolu ile satılan senetler, ilan edilen süre boyunca satışa açıktır. Hazine ihraç edilecek senetlerin günlük fiyatlarını her gün için belirler ve Merkez Bankası kanalı ile aracılık yapan kuruluşlara ve kamuoyuna bildirir. 45 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 5) DEĞİŞTİRİLEBİLİR TAHVİLLER (DET) Dünya uygulamasında HDT’lerin ihraçcı ortaklığın hisse senetlerinin yanısıra ihraçcı ortaklık dışındaki şirketlerin hisse senetleri ile değiştirilebilmesi söz konusudur. Ülkemiz mevzuatında HDT’lerin yalnızca ihraçcı ortaklığın hisse senetlerine dönüştürülebilmesi düzenlenmiştir. Seri:II, No:22 sayılı Tebliğ’de başka bir şirketin hisse senetleri ile değiştirilebilmesine imkan sağlayan tahviller Değiştirilebilir Tahviller (DET) olarak tanımlanmış ve ayrıca düzenlenmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu’nun Seri:II, No:22 sayılı “Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği”nde DET (Değiştirilebilir Tahvil); ihraçcı tarafından çıkarılan ve payları borsalarda veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören diğer ortaklıklara ait paylarla değiştirme hakkı veren menkul kıymetler olarak tanımlanmaktadır. Bu Tebliğ’de DET’lere ilişkin yer verilen belli başlı hususlar aşağıda açıklanmıştır: DET’lerin vadesi ve değiştirmenin başlangıcı: DET’in vadesi 1 yıldan az olamaz. DET’lerin hisse senetleriyle değiştirilmesi vade başlangıç tarihinden itibaren en erken 1 yıl sonra yapılabilir. Değiştirme fiyatı ve oranı: Değiştirme fiyatı, DET sahiplerinin tahvillerini hisse senetleri ile değiştirmeleri halinde bu hisse senetlerine uygulanacak fiyattır. Değiştirme oranı, hisse senedi ile değiştirme sırasında DET’in nominal değeri karşılığında verilecek pay sayısını gösterir. Payları borsada veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören ortaklıklarca ihraç edilecek DET’lerin tahsisli olarak satılması durumunda uygulanacak değiştirme fiyatının belirlenmesinde, hisseleri borsada işlem gören ortaklıkların tahsisli sermaye artırımlarına ilişkin fiyat tespit esasları uygulanır. İhraç edilmiş DET’lere ilişkin dönüştürme işlemleri, ortaklığın ve mevcut ortakların hak ve menfaat kaybına neden olacak şekilde gerçekleştirilemez. İhraç edilen DET’lerin vadesi içerisinde sermaye artırımı, temettü ödemesi ve benzeri nedenlerle hisse fiyatını etkileyen işlemler olması durumunda değiştirme oranının belirlenmesinde düzeltilmiş fiyatlar esas alınır ve değiştirme oranının düzeltilme esasları DET ihracına ilişkin izahname ve sirkülerde belirtilir. 46 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Değiştirme oranı DET’in vadesi içerisinde yapılacak bütün sermaye artırımlarında hesaplanarak, yeni değiştirme oranı ihraçcı tarafından özel durum açıklaması ile kamuya duyurulur. İtfa planına bağlı değiştirme: DET’lerin halka arz edilmesi durumunda değiştirme esasları ve itfa planı izahname ve sirkülerde yer alır. DET’lerin hisseler ile taksitler halinde değiştirilmesi durumunda, son taksidin DET vadesinin bitim tarihine rastlayacak şekilde belirlenmesi zorunludur. İhraçcı, DET’lerin hisse senetleri ile değiştirilmesi hakkının kullanılabilmesi için, değiştirmeye ilişkin talep toplama süresinin başlangıç tarihinden en az 15 gün önce özel durum açıklaması yapar. Yapılacak özel durum açıklamasında; değiştirmeye ilişkin talep toplama tarihleri, başvuru yerleri ile değiştirmeye ilişkin diğer hususlar belirtilir. Değiştirmeye ilişkin talep toplama süresi 10 işgününü geçemez. DET sahipleri değiştirme süresi içinde bu haklarını, DET’lerini hisse senetleriyle değiştirmek veya anaparalarını işlemiş faiziyle birlikte geri almak üzere kullanırlar. İhraçcı değiştirme talebinde bulunan DET sahiplerine yönelik olarak, değiştirilecek DET tutarı karşılığında verilmesi gereken miktardaki hisse senetlerini değiştirmek üzere DET sahiplerine arz eder. Değiştirilecek DET’lere ilişkin olarak yapılacak talep toplama ve bildirim işlemlerinin aracı kuruluş vasıtası ile yapılması zorunludur. Değiştirmeye ilişkin talep toplama süresi içerisinde talepte bulunulmayan DET sahiplerinin tüm hakları devam eder. İhraçcının, değiştirilecek DET tutarı karşılığında verilmesi gereken miktardaki hisse senetlerini hangi surette temin edeceğine ilişkin bilgilerin izahname ve sirkülerde açıklanması zorunlu olup; değiştirme işlemlerinin itfa planına uygun olarak tam ve zamanında yerine getirilmesinden ihraçcı sorumludur. İhraçcının talebine bağlı değiştirme ve değiştirme çağrısı: DET’lerin tamamı veya bir kısmı ihraçcının talebine bağlı olarak hisse senetleri ile değiştirilebilir. DET’lerin halka arz edilmesi durumunda, değiştirmeye ilişkin esaslar izahname ve sirkülerde yer alır. DET’lerin kısmen değiştirilmesi durumunda, değiştirilecek DET’lerin ne şekilde belirleneceğine ilişkin hususlara izahnamede yer verilir. DET’lerin hisse senetleri ile değiştirilmesi hakkının kullanılabilmesi için, değiştirmeye ilişkin talep toplama süresinin başlangıç tarihinden en az 15 gün önce ihraçcı tarafından özel durum açıklaması yapılır. Yapılacak özel durum açıklamasında; değiştirmeye ilişkin talep toplama tarihleri, başvuru yerleri ve ihraçcının değiştirme çağrısını kabul etmeyen tasarruf sahiplerine yapılacak ödeme ile değiştirmeye ilişkin diğer hususlar belirtilir. Değiştirmeye ilişkin talep toplama süresi 10 işgününü geçemez. 47 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Talep toplama süresi içerisinde talepte bulunmayan tasarruf sahiplerinin iradeleri DET bedellerinin nakden ödenmesi şeklinde değerlendirilir ve bu bedeller DET’lerin değiştirme tarihinde ihraçcı tarafından ilgili tasarruf sahiplerinin hesaplarına aktarılır. Değiştirme işlemlerinin tam ve zamanında yerine getirilmesinden ihraçcı sorumludur. Değiştirilecek DET’lere ilişkin olarak yapılacak talep toplama ve bildirim işlemlerinin aracı kuruluş vasıtası ile yapılması zorunludur. Tasarruf sahibinin talebine bağlı olarak değiştirme ve değiştirme hakkının kullanım esasları: DET’lerin tamamı veya bir kısmı tasarruf sahibinin talebine bağlı olarak hisse senetleriyle değiştirilebilir. DET’lerin halka arz edilmesi durumunda, değiştirmeye ilişkin esaslar izahname ve sirkülerde yer alır. DET’lerin kısmen değiştirilmesi durumunda, değiştirilecek DET’lerin ne şekilde belirleneceğine ilişkin hususlara izahnamede yer verilir. Değiştirme hakkını kullanmak isteyen DET sahipleri, DET’lerin ihracına ilişkin izahnamede belirtilen tarihlerden en erken bir ay önce değiştirme hakkının kullanımı için ihraçcıya bildirimde bulunurlar. Bu bildirimin aracı kuruluş vasıtası ile yapılması zorunludur. İhraçcı, söz konusu bildirimin kolaylıkla yapılabilmesi için gerekli önlemleri alır. Değiştirme işlemlerinin tam ve zamanında yerine getirilmesinden ihraçcı sorumludur. İşlemiş faizler ve giderler: DET’lerin değiştirme gününe kadar işlemiş faizleri DET sahiplerine nakden ödenir. Değiştirme giderlerinin tamamı ihraçcıya aittir. Değiştirme hakkının kalkması: İhraçcı tarafından yükümlülüklerin tam olarak yerine getirilmesine rağmen değiştirme hakkını kullanmayan DET sahiplerinin değiştirme hakları ortadan kalkar ve bu durumdaki DET sahipleri anapara ve işlemiş faizleri alırlar. 48 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 6) HİSSE SENEDİNE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLİR TAHVİL (HDT) Ortaklıkların uzun süreli fon sağlamada kullanabilecekleri araçlardan birisi de tasarruf sahiplerine, belirli koşullar altında, tahvili hisse senedine dönüştürme hakkı sağlayan ve bu çerçevede kısmen sabit getirili menkul kıymet, kısmen hisse senedi niteliği taşıması nedeniyle finans literatüründe karma (hibrit) menkul kıymetler grubuna dahil edilen sermaye piyasası araçları olan dönüştürülebilir (convertible) tahvillerdir. Hisse senedine dönüştürülebilir tahvil (HDT), sahibine elindeki tahvili önceden belirlenmiş sayıdaki hisse senedine dönüştürme hakkı veren sabit getirili menkul kıymet olarak tanımlanmaktadır. HDT ihracı özellikle, hisse senedi piyasasının sunduğu yüksek getiri potansiyelinden yararlanmayı amaçlayan, bununla birlikte hisse senedi fiyatlarındaki değişkenliğin getirdiği riski üstlenmek istemeyen yatırımcılara hitap etmektedir. HDT’in en temel özelliği tahvillerin içerdiği anapara güvencesi ile hisse senetlerinin sağladığı sermaye kazancını bir arada sunmasıdır. HDT ihracı gerçekleştiren şirketler, sabit getiri ile birlikte dönüştürme hakkının da tasarruf sahiplerine tanınmasının etkisi ile, fiyatlamada esneklik kazanmakta ve düşük maliyetle fon temin edebilmektedirler. Ülkemizde HDT’lere ilişkin düzenleme SPK’nın Seri:II, No:22 sayılı “Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği”nde yer almaktadır. Hisse senedine dönüştürülebilir tahvil ihracı yoluyla, şirketlerin borçlanma piyasalarına erişimi kolaylaşmaktadır. Hisse senedine dönüştürülülebilme özelliği nedeniyle, HDT’nin içerdiği faiz oranı tahvillere kıyasla daha düşük olarak belirlenebilmektedir. Yatırımcıların daha düşük faiz oranına razı olmalarının nedeni, ihraçcı ortaklığın hisse senetlerinin potansiyel değer artışı olup, gelecekte beklenen anapara artışı için, cari gelirden vazgeçilmektedir. Sermaye piyasaları yoluyla fon teminini amaçlayan bir şirketin hisse senetlerinin piyasa değerinin düşük olması ve ihtiyaç duyulan fonun sağlanabilmesi için ihraç edilmesi gereken hisse senedi adedinin çok yüksek olması nedeniyle ihraç, mevcut hisse senetleri üzerinde sulandırma etkisi yaratacağından, şirket hisse senedi ihracını avantajlı bulmayabilir. Sabit getirili menkul kıymet ihracı da şirket açısından oldukça maliyetli olabilecektir, çünkü şirket benzer risk ve vade koşullarına haiz borçlanma senetlerinin sağladığı getiriyi tasarruf sahiplerine sunmak durumunda kalacaktır. Bu çerçevede, şirket daha düşük faiz oranı ile HDT ihracını tercih edecek ve hisse senetlerinin cari piyasa değeri ile artış potansiyelini dikkate alarak dönüştürme oranı ve 49 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI dönüştürme fiyatını belirleyecektir. Dönüştürme oranı yükseldikçe yatırımcıların ihraç edilecek menkul kıymete ilişkin talebi olumlu etkilenecektir. HDT, dönüşüm değeri veya tahvil değeri ağırlıklı olarak değerlenebilir. Uygulamada ise, her iki faktör esas alınarak piyasa fiyatı belirlenmektedir. 6.1) Hisse Senedine Dönüştürülebilir Tahvillere İlişkin Bazı Kavramlar Hisse senedine dönüştürülebilir tahvillere ilişkin gerek sermaye piyasası mevzuatımızda gerekse de uluslararsı literatürde yer alan bazı kavramlara aşağıda yer verilmektedir: Dönüştürme Fiyatı: HDT sahiplerinin, tahvillerini hisse senetlerine dönüştürmeleri halinde bu hisse senetlerine uygulanacak fiyattır. Bu fiyat HDT nominal değerinin dönüştürme oranına bölünmesi ile hesaplanmaktadır. Tahvilin Nominal Değeri Dönüştürme Fiyatı = -------------------------------------------------------Tahvil Karşılığında Verilecek Hisse Adedi Dönüştürme Oranı: Bu kavram, HDT’nin hisse senedine dönüştürülmesi sırasında elde edilecek hisse senedi adedini belirtmektedir. Dönüştürme oranı, hisse senedine dönüştürme sırasında HDT’nin nominal değeri karşılığında verilecek pay sayısını gösterir. Tahvilin Nominal Değeri Dönüştürme Oranı = ----------------------------------------Dönüştürme Fiyatı Dönüşüm Değeri (Parite): Dönüştürme sonucunda elde edilecek hisse senetlerinin cari piyasa değerinin dönüştürme oranı ile çarpılması sonucu bulunan tutardır. Yatırımcının Talebine Bağlı Olarak Dönüştürme (Satım Opsiyonu): İhraç sırasında belirlenmek kaydıyla, vade sonuna kadar belirli dönemlerde, yatırımcıların talebine bağlı olarak gerçekleştirilen tahvillerin hisse senetlerine dönüştürülmesi işlemidir. Bu yatırımcılar için bir nevi satım opsiyonu sağlamaktadır. İhraçcının Talebine Bağlı Olarak Dönüştürme (Alım Opsiyonu): İhraç sırasında belirlenmek kaydıyla, vade sonuna kadar belirli dönemlerde, ihraçcıların talebine bağlı olarak gerçekleştirilen hisse senetlerine dönüştürme işlemi olup, bu uygulamada amaç şirketlerin finansman tercihlerinde bir ölçüde esneklik kazanmalarını sağlamaktadır. 50 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Tahvil (Yatırım) Değeri: HDT’nin sağladığı dönüştürme hakkının olmadığının varsayılması durumunda, aynı kuruluş veya benzer finansal koşullara ve kredibiliteye sahip kuruluşlar tarafından ihraç edilen aynı faiz oranlı, vadeli, nominal değerli tahvillerin değeri esas alınarak belirlenen değerdir. Tahvil (Yatırım) Primi: Tasarruf sahiplerinin içerdiği hisse senedine dönüştürme opsiyonu dolayısıyla HDT’nin tahvil değerinin üzerinde ödedikleri tutar olup, HDT fiyatı ile tahvil değeri arasındaki farktır. Yatırım değerine oranla yüzde değer olarak ifade edilir. 6.2) Sermaye Piyasası Mevzuatının Hisse Senedine Dönüştürülebilir Tahvillere İlişkin Düzenlemeleri Sermaye Piyasası Kanunu’nun “Hisse Senedi ile Değiştirilebilir Tahvil” başlıklı 14’üncü maddesinde, hisse senedi ile değiştirilebilir tahvillerin şekil, çıkarılma ve değiştirilme şart ve usullerinin SPK tarafından tespit ve ilan olunacağı hükmü yer almaktadır. Maddede, ortaklık genel kurulu veya yönetim kurulunun, hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil sahiplerinin haklarını kullanmalarına engel olacak herhangi bir karar alamayacağı belirtilmektedir. Ayrıca maddenin 3’üncü bendi ile, kayıtlı sermaye sistemini kabul eden anonim ortaklıklar tarafından hisse senedine dönüştürülebilir tahvil çıkarılması halinde, dönüştürme sonucunda verilecek hisse senetleri ile ortaklığın çıkarılmış sermayesi toplamının kayıtlı sermaye tavanını aşamayacağı hükme bağlanmıştır. HDT’lere ilişkin ayrıntılı hükümler SPK’nın Seri:II, No:22 sayılı “Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği”nde Hisse Senedine Dönüştürülebilir Tahvil başlığı altında almaktadır. Aynı Tebliğ’de başka bir şirketin hisse senetleri ile değiştirilebilmesine imkan sağlayan tahviller Değiştirilebilir Tahviller (DET) olarak tanımlanmış ve ayrıca düzenlenmiştir. Bu Tebliğ’de HDT’lere ilişkin yer verilen belli başlı hususlar aşağıda açıklanmıştır: HDT Çıkarma Yetkisi: Mevzuatımızda HDT çıkarma yetkisi esas sözleşmelerinde hüküm bulunan anonim ortaklık ve mevzuata göre özelleştirme kapsamına alınanlar dahil anonim ortaklık niteliğindeki kamu iktisadi teşebbüslerine verilmiştir. HDT’lerin halka arz yolu ile satılacak olması durumunda ihraçcının paylarının borsada veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem görmesi zorunludur. HDT’lerin Vadesi: HDT’nin vadesinin 1 yıldan az olamayacağı, HDT’lerin hisse senetlerine dönüştürülmesinin vade başlangıç tarihinden itibaren en erken 1 yıl sonra yapılabileceği hükme bağlanmıştır. Dönüştürme Fiyatı ve Oranı: Dönüştürme fiyatı, HDT sahiplerinin tahvillerini hisse senetlerine dönüştürmeleri halinde bu hisse senetlerine uygulanacak fiyattır. 51 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Dönüştürme oranı ise, hisse senedine dönüştürme sırasında HDT’nin nominal değeri karşılığında verilecek pay sayısını göstermektedir. Bununla birlikte borsada işlem görmeyen ortaklıkların HDT ihraçlarında, dönüştürme fiyatının belirlenmesine ilişkin esasların izahnamede gösterilmesi gerekmektedir. İtfa Planına Bağlı Dönüştürme: HDT’ler itfa planına bağlı olarak hisse senetlerine dönüştürülebilir. HDT’lerin halka arz edilmesi durumunda dönüştürme esasları ve itfa planı izahname ve sirkülerde yer alır. HDT’lerin hisselere taksitler halinde dönüştürülmesi durumunda, son taksidin HDT vadesinin bitim tarihine rastlayacak şekilde belirlenmesi zorunludur. Ortaklıklar, itfa planına bağlı dönüştürmede aşağıdaki esaslardan birini seçebilir: a) Ortaklık, dönüştürülecek HDT tutarı karşılığında verilmesi gereken pay sayısını temsil eden tutarda sermaye artırımı yaparak hisse senetlerini, dönüştürülmek üzere, HDT sahiplerine arz eder. İtfa edilecek HDT’lerin sahipleri, dönüştürme süresi içinde bu haklarını HDT’lerini hisse senetlerine dönüştürmek veya anaparalarını işlemiş faiziyle birlikte geri almak üzere kullanırlar. Dönüştürme süresi içerisinde ortaklığa dönüştürme talebiyle başvuruda bulunmayan tasarruf sahiplerinin iradeleri HDT bedellerinin nakden ödenmesi şeklinde değerlendirilir ve bu bedeller HDT’lerin dönüştürme süresinin sonunda ortaklık tarafından ilgili tasarruf sahiplerinin hesaplarına aktarılır. Dönüştürme süresinin sonunda, hisse senetleriyle değiştirilmeyen HDT’ler nedeniyle ortaklığın elinde kalan hisse senetleri, Kurul’un hisse senetlerinin Kurul kaydına alınmasına ilişkin düzenlemelerine uygun olarak halka arz edilir. b) Ortaklık, HDT’lerin hisse senetlerine dönüştürülmesi hakkının kullanılabilmesi için, dönüştürmeye ilişkin talep toplama süresinin başlangıç tarihinden en az 15 gün önce özel durum açıklaması yapar. Yapılacak özel durum açıklamasında; dönüştürmeye ilişkin talep toplama tarihleri, başvuru yerleri ile dönüştürmeye ilişkin diğer hususlar belirtilir. Dönüştürmeye ilişkin talep toplama süresi 10 işgününü geçemez. Ortaklık talepte bulunan HDT sahiplerine yönelik olarak, HDT tutarı karşılığında verilmesi gereken pay sayısını temsil eden tutarda sermaye artırımı yaparak hisse senetlerini, dönüştürülmek üzere, bu kişilere arz eder. Dönüştürmeye ilişkin talep toplama süresi içerisinde talepte bulunulmayan HDT sahiplerinin tüm hakları devam eder. Dönüştürülecek HDT’lere ilişkin olarak yapılacak talep toplama ve bildirim işlemlerinin aracı kuruluş vasıtası ile yapılması zorunlu olup; dönüştürme işlemlerinin itfa planına uygun olarak tam ve zamanında yerine getirilmesinden ortaklık sorumludur. Ortaklığın Talebine Bağlı Dönüştürme ve Dönüştürme Çağrısı: HDT’lerin tamamı veya bir kısmı ortaklığın talebine bağlı olarak hisse senetlerine dönüştürülebilir. HDT’lerin halka arz edilmesi durumunda dönüştürmeye ilişkin esaslar izahname ve sirkülerde belirtilir. HDT’lerin kısmen dönüştürülmesi durumunda, dönüştürülecek HDT’lerin ne şekilde belirleneceğine ilişkin hususlara izahnamede yer verilir. 52 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI HDT’lerin hisse senetlerine dönüştürülmesi hakkının kullanılabilmesi için, dönüştürmeye ilişkin talep toplama süresinin başlangıç tarihinden en az 15 gün önce ortaklık tarafından özel durum açıklaması yapılır. Yapılacak özel durum açıklamasında; dönüştürmeye ilişkin talep toplama tarihleri, başvuru yerleri ve ortaklığın dönüştürme çağrısını kabul etmeyen tasarruf sahiplerine yapılacak ödeme ile dönüştürmeye ilişkin diğer hususlar belirtilir. Dönüştürmeye ilişkin talep toplama süresi 10 işgününü geçemez. Talep toplama süresi içerisinde talepte bulunmayan tasarruf sahiplerinin iradeleri HDT bedellerinin nakden ödenmesi şeklinde değerlendirilir ve bu bedeller HDT’lerin dönüştürme tarihinde ortaklık tarafından ilgili tasarruf sahiplerinin hesaplarına aktarılır. Dönüştürme hakkı kullanılmak üzere talepte bulunulan toplam HDT’ler karşılığında verilecek hisse adedinin, ortaklığın toplam pay sayısına oranının %20’nin altında kalması durumunda sermaye artırımı yapılmayabilir; ancak, bu durumda dönüştürme işleminin ne şekilde yapılacağına ve dönüştürülecek HDT tutarı karşılığında verilmesi gereken miktardaki hisse senetlerinin hangi surette temin edileceğine ilişkin bilgilere izahname ve sirkülerde yer verilir. Dönüştürme işlemlerinin tam ve zamanında yerine getirilmesinden ortaklık sorumludur. Dönüştürülecek HDT’lere ilişkin talep toplama ve bildirim işlemlerinin aracı kuruluş vasıtası ile yapılması zorunludur. Ortaklık söz konusu bildirimin kolaylıkla yapılabilmesi için gerekli önlemleri alır. Tasarruf Sahibinin Talebine Bağlı Olarak Dönüştürme ve dönüştürme hakkının kullanım esasları: HDT’lerin tamamı veya bir kısmı tasarruf sahibinin talebine bağlı olarak hisse senetlerine dönüştürülebilir. HDT’lerin halka arz edilmesi durumunda dönüştürmeye ilişkin esaslar izahname ve sirkülerde belirtilir. Dönüştürme hakkını kullanmak isteyen HDT sahipleri, HDT’lerin ihracına ilişkin izahnamede belirtilen tarihlerden en erken bir ay önce dönüştürme hakkının kullanımı için ortaklığa bildirimde bulunurlar. Bu bildirimin aracı kuruluş vasıtası ile yapılması zorunludur. Ortaklık, söz konusu bildirimin kolaylıkla yapılabilmesi için gerekli önlemleri alır. Dönüştürme hakkı kullanılmak üzere talepte bulunulan toplam HDT’ler karşılığında verilecek hisse adedinin, ortaklığın toplam pay sayısına oranının %20’nin altında kalması durumunda sermaye artırımı yapılmayabilir; ancak, bu durumda dönüştürme işleminin ne şekilde yapılacağına ve dönüştürülecek HDT tutarı karşılığında verilmesi gereken miktardaki hisse senetlerinin hangi surette temin edileceğine ilişkin bilgilere izahname ve sirkülerde yer verilir. Dönüştürme işlemlerinin tam ve zamanında yerine getirilmesinden ortaklık sorumludur. 53 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Dönüştürme Hakkının Kalkması: Ortaklık tarafından yükümlülüklerin tam olarak yerine getirilmesine rağmen dönüştürme hakkını kullanmayan HDT sahiplerinin dönüştürme hakları ortadan kalkar ve bu durumdaki HDT sahipleri anapara ve işlemiş faizleri alırlar. 6.3) HDT’nin Tahvil Duyarlılığı Değeri ve Hisse Senedi Fiyatına HDT fiyatı piyasa kosullarında meydana gelecek değişikliklere paralel olarak faiz oranlarında ve hisse senedi fiyatlarında meydana gelecek değişikliklere göre artmakta veya azalmaktadır. HDT’nin sabit getirili menkul kıymet olarak değeri, kupon faiz oranı, ihraçcı şirketin yükümlülüklerini karşılama gücü, vadeye kalan süre, piyasa faiz oranları, “alım” opsiyonu kullanım koşulları ve sair etkenlere bağlıdır. Tahvil (yatırım) değeri, kupon ödemeleri ve nominal değerin, piyasada benzer koşullar ile ihraç edilen borçlanma senetlerine ilişkin faiz oranı ile iskonto edilmesi suretiyle hesaplanacaktır. HDT’nin tahvil değerinin önemi, bir taban fiyat oluşturarak yatırımcıya bir çeşit sigorta sağlamasıdır. Hisse senedinin cari piyasa fiyatının dönüşüm değerinin altında kalması durumunda, tahvil değeri bir alt limit teşkil ederek, fiyatın daha düşük bir seviyeye düşmesini önleyecektir. Hisse senedi fiyatlarının dönüşüm değerinin üzerinde oluşması halinde ise fiyatlamada, HDT’nin daha ziyade hisse senedi niteliği ağırlıkta olacaktır. Tahvil değeri, diğer sabit getirili menkul kıymetlere benzer şekilde, piyasa faiz oranlarında gerçekleşen değişimler ile birlikte dalgalanma gösterecektir. Ayrıca, ihraçcı şirketin hisse senedi fiyatının sistematik olmayan riskler nedeniyle (düşük karlılık, borçlanma oranının sektör ortalamasının üzerinde olması vb.) düşmesi halinde de, tahvil değeri etkilenecek ve şirketin yükümlülüklerini karşılama riskini yansıtarak düşecektir. Tahvil değeri, uzun vadede dalgalanma göstermekle birlikte, vadeye yakın tarihlerde nominal değere yaklaşacaktır. Bununla birlikte sabit getiri, dönüştürülebilir tahvillerin yalnızca bir boyutu olduğundan, yukarıda belirtilen değişkenlerdeki dalgalanmalar, HDT’nin piyasa fiyatını her zaman doğrudan etkilemeyecektir. Diğer taraftan normal şartlarda hisse senedinin piyasa değerinin, değişim fiyatından daha yüksek olması durumunda, HDT’nin değeri, nominal değerinin üzerinde oluşacaktır. Hisse senetlerinin piyasa değerleri arttıkça HDT fiyatı hisse senedi ağırlıklı olarak belirlenecek ve yükselecektir. Aynı zamanda, riskten korunma faktörü olarak da tanımalanabilecek tahvil değerinin HDT üzerindeki olumlu etkisi hisse senedi fiyatları arttıkça önemini yitirecektir. Örneğin yatırımcının nominal değeri 100.000 TL ve dönüştürme oranı 5 olan bir HDT sahibi olması durumunda dönüştürme fiyatı 20.000 TL olacak ancak hisse senedinin piyasa 54 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI fiyatının 20.000 TL’nin üzerinde seyretmesi durumunda HDT’nin değeri de 5 adet hisse senedi alma hakkı verdiği için nominal değerinin üzerine çıkacaktır. Teorik olarak hisse senedinin fiyatı 30.000 TL ise yatırımcının sahip olduğu HDT‘nin değerinin en az 150.000 TL (30.000*5) olması beklenecektir. Diğer taraftan HDT ile dönüştürülme opsiyonu sunulan hisse senedinin piyasa fiyatının dönüştürme değeri olan 20.000 TL’nın altına inmesi durumunda HDT’nin değerini HDT için alt koruma değeri olarak da düşünülebilecek olan tahvil değeri oluşturacak, fiyat 20.000 TL’na yaklaştıkça hisse senedi fiyatının artma potansiyeliyle beraber HDT’nin değerinin tahvil değerinin üzerine çıkması beklenecektir. Sonuç olarak, HDT yatırımcılarının en yüksek getiriyi, faiz oranlarının düştüğü ve hisse senedi fiyatlarının yükseldiği piyasa koşullarında elde edecekleri yorumunu yapmak mümkündür. Piyasa faiz oranlarında meydana gelebilecek düşüşler, değiştirilebilir tahvil fiyatı üzerinde tahvil değerinin nominal değer ve kupon ödemelerinin bugünkü değerinin yükselmesi nedeniyle yükseleceği ve değişim değerinin hisse senedi fiyatlarının, sabit getirili menkul kıymetlere olan talebin düşmesi sebebiyle artış kaydedeceğinden HDT değeri üzerinde çift yönlü etki yaratacaktır. HDT değerini faiz oranlarında ya da hisse senedi piyasalarındaki değişikliklerin yanısıra başka faktörler de etkilemektedir. Bu hususlara aşağıda yer verilmektedir. (dönüştürme primi, alım opsiyonu koruma süresi, getiri oranı vb.) kendi aralarında ikame edilebilmektedirler; - Daha uzun bir alım opsiyonu koruma süresi öngören HDT ihracında, yatırımcılar, sabit getirinin göreli olarak düşük olmasını kabul edebilecektir çünkü yatırımcının hisse senedi fiyat artışından yararlanmak için yeterli zaman alternatifleri olacaktır. Aksine daha uzun bir satım opsiyonu koruma süresi öngören HDT’ler için ihraçcının yatırımcıya nispeten yüksek bir faiz oranı önermesi gerekecektir. - HDT ihraçcıları hisse senedi fiyatlarında meydana gelebilecek anormal artışlara karşı kendilerini korumak için başlangıçtaki dönüştürme fiyatının belirli oranda üzerinde “alım” opsiyonu kullanım hakkı öngörebilirler. Bu noktada, yatırımcılar ortaklığın talebiyle ellerindeki tahvilleri hisse senetlerine dönüştürmek durumunda kalabileceklerinden, belirlenen alım opsiyonunu hisse senedinin piyasa değerine ne kadar yakın belirlenirse HDT’nin değerinde hisse senedi fiyatlarında meydana gelmesi muhtemel artışlardan dolayı oluşacak yükseliş potansiyeli o kadar kısıtlanacağından yatırımcılar alım opsiyonu içeren HDT’ler için daha yüksek faiz talep edeceklerdir. - HDT’in vadesi uzadıkça hisse senedi fiyatlarında yükseliş meydana gelmesi beklenen dönem de uzadığından HDT’nin değerinin yüksek olması beklenecektir. 55 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 7) BONOLAR 7.1) Finansman Bonosu Finansman bonoları, ihraçcıların bu Tebliğ hükümlerine göre borçlu sıfatıyla düzenleyip ihraç ederek iskonto esasına göre sattıkları menkul kıymettir. Finansman bonolarının vadesi 1 yıldan fazla olamaz. Finansman bonoları, ihraçcı tarafından belirlenen vadeye uygun iskonto oranları ile iskonto edilerek bulunan fiyat üzerinden satılır. Halka arz edilmek suretiyle satışa sunulan finansman bonolarının satışında uygulanacak vadeye uygun iskonto oranları yıllık bazda hesaplanarak, satışın yapılacağı yerlerde satış süresi içerisinde ihraçcı tarafından duyurulur. 7.2) Altın, Gümüş ve Platin Bonoları Altın, gümüş ve platin bonoları, İAB üyesi bankalar ile kıymetli maden aracı kurumlarının belli miktarda kıymetli maden cinsinden ihraç ederek iskontolu veya iskontosuz olarak sattıkları menkul kıymettir. Altın, gümüş ve platin bonolarının vadesi 60 günden az 1 yıldan fazla olamaz. Halka arz edilmek suretiyle ve iskonto esasına göre satışa sunulan altın, gümüş ve platin bonolarının satışında uygulanacak vadeye uygun iskonto oranları yıllık bazda hesaplanarak, satışın yapılacağı yerlerde satış süresi içerisinde ihraçcı tarafından duyurulur. Altın, gümüş ve platin bonolarının satış bedeli, esasları izahname ve sirkülerde belirtilmek kaydıyla, Türk Lirası, döviz veya kıymetli maden olarak tahsil edilir. Altın, gümüş ve platin bonolarına ilişkin ödemeler, esasları izahname ve sirkülerde belirtilmek kaydıyla, kıymetli madenin borsasında oluşan ağırlıklı ortalama fiyatı esas alınarak, Türk Lirası veya ödeme tarihinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ilan edilen gösterge niteliğinde döviz satış kuru kullanılmak suretiyle, döviz cinsinden ya da ihraç sırasında fiziki teslim öngörülmüşse kıymetli maden cinsinden aracı kuruluş vasıtasıyla yapılır. 7.3) Banka Bonoları Bankaların, sermaye piyasasından kaynak sağlamak amacıyla çıkaracakları banka bonolarının nitelikleri ile bunların ihracına dair esaslar, Sermaye Piyasası Kanununun ilgili maddeleri ile SPK’nın Seri:II, No:22 sayılı “Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği” ile düzenlenmiştir. Banka bonoları, bankaların bu Tebliğ hükümlerine göre borçlu sıfatıyla düzenleyip ihraç ederek iskonto esasına göre sattıkları menkul kıymettir. 56 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Halka arz edilecek olan banka bonolarının vadesi 60 günden az 1 yıldan fazla olamaz. Tahsisli satılacak banka bonolarının vadesi 15 günden az 1 yıldan fazla olamaz. Banka bonoları, ihraççı banka tarafından belirlenen vadeye uygun iskonto oranları ile iskonto edilerek bulunan fiyat üzerinden satılır. İhraç edilmiş banka bonoları ikinci el piyasada, bu banka bonolarını ihraç etmiş banka tarafından da alınıp satılabilir. Tahvillere ilişkin olarak itfa, erken itfa ve faiz belirleme yöntemine ilişkin esaslar bonolarda da kıyasen uygulanır. 57 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 8) GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) Gelir ortaklığı senetleri (Revenue Sharing Certificates) köprü, baraj, elektrik santralı, karayolu, demiryolu, telekomünikasyon sistemleri ile sivil kullanıma yönelik deniz ve hava limanları ile benzerlerinden, kamu kurum ve kuruluşlarına ait olanların gelirlerine, gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için çıkarılacak senetlerdir. Bu tanım iki önemli özellik arz etmektedir. a) Gelir ortaklığı senedi ulaşım, haberleşme, enerji kesiminde kamuya ait olan alt yapı tesislerinin gelirlerini ilgilendirmektedir. b) Bu gibi tesislerin mülkiyeti ve işletmesi ile ortaklık senedi alanların hiçbir ilgisi yoktur. GOS ile ilgili SPK ve TTK'da bir düzenleme yoktur. 2983 sayılı Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında Kanun'un 3’üncü maddesinde, gelir ortaklığı senetleri "kamu iktisadi kuruluşları (KİK) ve iktisadi devlet teşekkülleri (İDT) dahil olmak üzere, kamu kurum ve kuruluşlarına ait altyapı tesislerinin gelirlerine gerçek ve tüzel kişilerin ortak olmaları için çıkarılacak senetler" olarak tanımlanmıştır. Diğer bir düzenleme de Kamu Ortaklığı Fonu Yönetmeliği (R.G. 13.9.1984 - 18514) ile yapılmıştır. Gelir ortaklığı senetleri, hukuki statüsü itibariyle adındaki "ortaklık" ibaresine rağmen, değişken faizli bir tahvil özelliği taşımaktadır. İstenildiği an paraya çevrilebilir, genellikle üç veya beş yıl vadeli ve başlangıç yıllarında vergiden muaf tutulmuştur. 2983 sayılı kanunun 14’üncü maddesi ilk beş yıl gelir ortaklığı senetlerinden hiç vergi alınmamasını, bunu izleyen üç yıl için vergilerde %50 indirim yapılmasını öngörmekteydi. Şu an gelir ortaklığı senetleri, 0.10 gelir vergisi stopajına tabidir. (23.07.2006 tarihli Resmi Gazete – 2006/10731 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı) Kanunda tanımlanan menkul kıymetler arasına gelir ortaklığı senetlerinin de dahil edilmesine ihtiyaç duyulmasının nedenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir; - Altyapı yatırımlarına devlet bütçesi dışında kaynak sağlamak, - Soyut nitelikte olan devlet tahvili ve hazine bonosu yerine somut imajlı olan köprü ve barajların adlarını kullanarak daha kolay borçlanmak, - Küçük kupürler çıkararak sermaye piyasasının yararlanacağı yeni bir araç yaratmak, 58 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI - Özellikle faiz geliri elde etmekten çekinen ve haram sayan tasarruf sahiplerine gelir ortaklığı ismini kullanmak suretiyle ulaşmak, - Enflasyon hızı aşağıya çekildiğinde, yüksek ve sabit faizli devlet tahvillerinin hazineye getirdiği faiz yükünü hafifletmek. Gelir ortaklığı senetleri, vergi avantajı ve teminat olarak kullanılabilmesi gibi nedenlerle işletmelerin ve kurumsal tasarrufçuların talep ettiği bir menkul değer türü olmakla beraber, yatırımcıların gelir ortaklığı senetlerini talep etmelerinin değişik nedenleri de olmaktadır. Öncelikle gelir ortaklığı senetlerinin ihracı ile tasarruf sahibi, tahvil ve hisse senedi dışında menkul kıymet türleri de olduğu konusunda bilinçlenmiştir ve tasarrufların boşta kalan bir bölümü de bu suretle hareketlendirilmiştir. Bazı olumlu yanlarının yanı sıra, gelir ortaklığı senetlerinin sakıncalı tarafları da bulunmaktadır. Gelir ortaklığı senetlerinin en önemli sakıncalarından biri, bunlara devletçe taahhüt edilen enflasyon oranının üzerinde gelir sağlama garantisi sorunudur. Bu durumda gelir ortaklığı senedi uygulaması ile kamu hizmeti anlayışı çelişmektedir. Eğer enflasyon ve faiz oranları düşürülmezse, senet satın alanlara taahhüt edilen reel gelirin gerçekleştirilebilmesi için bu hizmetlerin (köprü, elektrik vb.) fiyatlarına zam yapılması gerekmektedir. Ayrıca sistemin olumsuz sonuçlar ortaya çıkarmaması için elde edilen fonların hızla yatırıma dönüştürülmesi gerekmektedir. Tamamlanması yıllar alacak olan büyük baraj projelerinin, ortaklık senedi süresi içinde tamamlanıp gelir getirmesi güç olacağından, bunların anaparaları ya hazineden karşılanacak, ya da yeni gelir ortaklığı senetleri çıkarılarak bunlardan elde edilecek gelirlere ihtiyaç duyulacaktır. Bu verilerin ışığı altında, gelir ortaklığı senedi sistemi kamuya fon sağlanması açısından ilginç bir uygulama olmakla beraber, toplanan fonların etkin ve verimli kullanılamaması ve ekonomik istikrar sağlanamaması halinde ciddi sakıncalar ortaya çıkarılabilecek, dikkatli kullanılması gereken hassas dengelere sahip bir araçtır. 59 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 9) GELİRE ENDEKSLİ SENETLER (GES) Getirileri, Kamu İktisadi Teşebbüslerinden (KİT) elde edilen ve Bütçe’ye aktarılan Hasılat Paylarına endekslenmek suretiyle oluşturulan “Gelire Endeksli Senet (GES)” ihracı ile Hazine Müsteşarlığınca ihraç edilen Devlet iç borçlanma senetlerinin çeşitlendirilmesi ve yatırımcı tabanının genişletilmesi amaçlanmaktadır. Gelirlere Endeksli Senetler (GES) ile getirisi Devlet gelirleriyle ilişkilendirilen bir yatırım aracı yaratılmış olmaktadır. Söz konusu senetlere uygulanacak asgari kupon ödeme garantisi sayesinde yatırımcının gelir payındaki değişimden olumsuz etkilenmesi önlenmiş olacaktır. Bu çerçevede, 28 Ocak 2009 tarihinde Doğrudan Satış Yöntemi ile 3 yıl vadeli 3 ayda bir kupon ödemeli TL cinsi ve 3 yıl vadeli 6 ayda bir kupon ödemeli USD cinsi Gelire Endeksli Senet ihraç edilmiştir. İhraç Yöntemi Gelire Endeksli Senetler, Hazine Müsteşarlığı tarafından 28 Ocak 2009 tarihinde Doğrudan Satış Yöntemi ile ihraç edilmeye başlanmıştır. Bu amaçla, GES almak isteyen bankalar, taleplerini 26 Ocak 2009 ve 27 Ocak 2009 tarihlerinde Müsteşarlığa bildirmişlerdir. Senet Özellikleri İhraç edilecek senetlerin özellikleri aşağıda özetlenmektedir. • Bütçe Kanunu’nda 2009, 2010 ve 2011 yılları için açıklanan Hasılat Payına ilişkin gelir tahmini rakamları, GES’ler için azami getiri sınırını oluşmaktadır. • 28 Ocak 2009 tarihinde ihraç edilen TL cinsi ve USD cinsi GES’lerin toplam değeri nominal 1.890 milyon TL’dir. • TL cinsi senetlerin herbiri nominal 100 TL değerinde, USD cinsi senetlerin herbiri nominal 100 USD değerindedir. • TL cinsi senetler, 3 yıl vadeli 3 ayda bir kupon ödemeli; USD cinsi senetler 3 yıl vadeli 6 ayda bir kupon ödemeli olarak ihraç edilmiştir. • Senetler, her bir kupon döneminde asgari gelir payı getiri garantili ve azami gelir payı getiri limitine haizdir. • GES’ler, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Tahvil ve Bono Piyasasında işlem görebilecektir. • Kamu kurumlarının yapacakları ihale ve sözleşmelerde ve Hazinece satılan Milli Emlak bedellerinin ödenmesinde teminat olarak kabul edilebilecektir. Hasılat Paylarının İçeriği GES’lerin getirileri, Kamu İktisadi Teşebbüsleri içerisinde yer alan Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO), Devlet Malzeme Ofisi (DMO), Devlet Hava Meydanları İşletmeleri (DHMİ) ve Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü’nden (KIYEM) Bütçe’ye aktarılan Hasılat Payları kadar olacaktır. Bu çerçevede, söz konusu senetlerin getirilerine ilişkin ödemelerin hesaplanmasında TPAO, DMO, DHMİ ve KIYEM tarafından Bütçe’ye aktarılan üç aylık ve altı aylık Hasılat Paylarının toplamı esas alınacaktır. 60 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Hasılat Payı Gelirleri; 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 78. maddesi uyarınca, KİT ve Kamu Şirketlerinin gayrisafi hasılatının yüzde on beşine kadar tutarda tahsil edilerek Bütçe’ye aktarılan gelirlerdir. Hasılat 3 payı oranları, Bakanlar Kurulu Kararları ile belirlenmektedir. Bakanlar Kurulu Kararları uyarınca, tahakkuk ettiği ayı izleyen ayın 20’sine kadar Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’nın (TPAO) gayrisafi hasılatının %10’u, Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü’nün (DHMİ) gayrisafi hasılatının %14’ü, Devlet Malzeme Ofisi Genel Müdürlüğü’nün (DMO) gayrisafi hasılatının %10’una kadarı; tahakkuk ettiği ayı izleyen ayın sonuna kadar ise Kıyı Emniyeti ve Gemi Kurtarma İşletmeleri Genel Müdürlüğü’nün (KIYEM) gayrisafi hasılatının %10’u, Bütçeye gelir kaydedilmek amacıyla ilgili Kurumlarca ödenir. Kupon Ödemesi Gelire Endeksli Senetlerin kupon ödemelerinde esas alınacak azami hasılat payı tutarı olarak, Bütçe Kanunu’nda 2009 yılı için açıklanan Hasılat Payına ilişkin gelir tahmini rakamı olan 300,725 milyon TL; 2010 yılı için açıklanan 312,911 milyon TL; 2011 yılı için açıklanan 332,972 milyon TL baz alınacaktır. Gerçekleşen gelir tahsilatının Bütçe’de açıklanan azami tutarların üzerinde olması durumunda yatırımcılara söz konusu azami tutar karşılıkları esas alınarak ödeme yapılacaktır. Kupon ödemesinde, Veri Yayımlama Takvimine göre açıklanan, kupon ödeme tarihinden önceki üç aylık ve altı aylık Hasılat Payları esas alınarak ödeme tutarları belirlenecektir. Bu çerçevede, her bir yatırımcıya kupon ödeme dönemlerinde yapılacak ödeme tutarı, ilgili dönemde elde edilen Hasılat Payı’nın, TL cinsi ve USD cinsi GES’ler için belirlenen azami ihraç adedine bölünmesi ve çıkan sonucun satılan GES adedi ile çarpılması sonucu hesaplanacaktır. Anapara Ödemesi Yatırımcının GES anapara ödemesi vade sonunda yapılacak son gelir payı ödemesi ile birlikte gerçekleştirilecektir. Bu çerçevede, yatırımcıya vade sonunda “Anapara+Son Kupon Ödemesi” tutarında ödeme yapılacaktır. Asgari Kupon Tutarı Garantisi Yatırımcıları KİT’lerin hasılat paylarındaki dalgalanmaya karşı korumak amacıyla senetlere asgari getiri garantisi sağlanmıştır. Asgari getiri garantisi sayesinde, TL cinsi senet için, ihraç aşamasında her bir kupon döneminde öngörülen azami kupon ödemesinin %90’ı garanti edilmektedir. USD cinsi senet için ise, senedin ihraç aşamasında her bir kupon döneminde öngörülen azami kupon ödemesinin %95’i garanti edilmektedir. Her Bir Kupon Döneminde Yapılacak Azami ve Asgari Kupon Ödemeleri Gelire Endeksli Senetlerin yatırımcılara sağlayacağı getirilere baz teşkil eden Hasılat Paylarının, yıl içerisinde değişiklik göstermesi durumunda yatırımcıları korumak amacıyla her bir kupon ödemesine ilişkin asgari gelir tutarı belirlenmiştir. Aynı şekilde, yıl içerisinde 61 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI elde edilecek Hasılat Paylarında öngörülenin üzerinde tahsilat gerçekleşmesi durumunda, ortaya çıkabilecek ödeme miktarının öngörülenin üzerinde oluşmasını önlemek amacıyla, satılan senet karşılığı dağıtılacak azami gelir tutarı da açıklanmaktadır. 62 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 10) YATIRIM FONLARI KATILMA BELGELERİ Yatırım fonlarına ilişkin esaslar Seri:VII, No:10 sayılı Sermaye Piyasası Kurulu Tebliği ile düzenlenmiştir. Yatırım Fonu; Kanun hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karşılığında toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre, aşağıda belirtilen varlıklardan oluşan portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlığıdır: a) Özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye’de kurulan ortaklıklara ait hisse senetleri, özel ve kamu borçlanma senetleri, b) Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkındaki 32 sayılı Karar hükümleri çerçevesinde alım satımı yapılabilen, yabancı özel ve kamu borçlanma senetleri ve hisse senetleri, c) Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı olarak ihraç edilmiş ve borsalarda işlem gören sermaye piyasası araçları, d) Kurul’ca uygun görülen diğer sermaye piyasası araçları, repo, ters repo, future, opsiyon ve forward sözleşmeleri, e) Nakit değerlendirmek üzere yapılan İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. nezdindeki borsa para piyasası işlemleri. Yatırım fonunun mal varlığı, kurucunun Kanun’dan, ilgili tebliğden ve fon içtüzüğünden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi ve sorumluluğunu karşılaması dışında hiçbir amaçla kullanılamaz. Fon malvarlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez ve üçüncü şahıslar tarafından haczedilemez. 10.1) Fon Türleri Yatırım fonları, içtüzüklerinde belirtilmek koşuluyla aşağıdaki türlerde kurulabilir. i) Fon portföyünün en az %51’ini devamlı olarak, Kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yatırmış fonlar “Tahvil ve Bono Fonu”, Özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye’de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış fonlar “Hisse Senedi Fonu”, Belirli bir sektörü oluşturan ortaklıkların menkul kıymetlerine yatırmış fonlar “Sektör Fonu” 63 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Kurul’un Seri:XI, No:1 sayılı Tebliği’nin 3 nolu ekinde tanımlanan iştiraklerce çıkarılmış menkul kıymetlere yatırmış fonlar “İştirak Fonu” Belli bir topluluğun menkul kıymetlerine yatıran fonlar “Grup Fonu” Yabancı özel ve kamu sektörü menkul kıymetlerine yatırmış fonlar “Yabancı Menkul Kıymetler Fonu” Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlar “Kıymetli Madenler Fonu”, ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ile altına dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlar “Altın Fonu”, ii) Portföyün tamamı; Hisse senetleri, borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarından en az ikisinden oluşan ve her birinin değeri fon portföy değerinin %20’sinden az olmayan fonlar “Karma Fon” Vadesine en fazla 180 gün kalmış likiditesi yüksek sermaye piyasası araçlarından oluşan ve portföyünün ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlar “Likit Fon” Portföy sınırlamaları itibariyle yukarıdaki türlerden herhangi birine girmeyen fonlar “Değişken Fon” iii) Portföyün en az %80’i devamlı olarak; Seri:VII No:10 sayılı Tebliğ’in 3 numaralı ekinde yer alan formüle uygun olarak yapılan hesaplama çerçevesinde, baz alınan ve Kurul tarafından uygun görülen bir endeksin değeri ile fonun birim pay değeri arasındaki korelasyon katsayısı en az %90 olacak şekilde, endeks kapsamındaki menkul kıymetlerin tümünden ya da örnekleme yoluyla seçilen bir kısmından oluşan fonlar “Endeks Fon”, Diğer yatırım fonlarının ve borsa yatırım fonlarının katılma paylarından oluşan fonlar “Fon Sepeti”, olarak adlandırılır. Katılma payları sadece Tebliğ’de tanımlanan nitelikli yatırımcılara satılmak üzere kurulmuş olan fonlar ise “Serbest Yatırım Fonları” (Hedge Funds) olarak adlandırılır. Katılma belgeleri önceden belirlenmiş kişi ve kuruluşlara tahsis edilmiş fonlar “Özel Fon” olarak adlandırılır. 64 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Fon içtüzüklerinde belirtilmek suretiyle, portföy değerinin aylık ağırlıklı ortalama bazda en az %25’ini, devamlı olarak özelleştirme kapsamına alınan KİT’ler dahil Türkiye’de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış fonlar A tipi, diğerleri B tipi olarak adlandırılır ve bu tipler fon türleri ile birlikte belirtilir. iv) Alt fonları asgari olarak altı ay vadeli kurulmak kaydıyla; Yatırımcının başlangıç yatırımının belirli bir bölümünün, tamamının ya da başlangıç yatırımının üzerinde belirli bir getirinin izahnamede belirlenen esaslar çerçevesinde belirli vade ya da vadelerde yatırımcıya geri ödenmesinin, uygun bir yatırım stratejisine ve garantör tarafından verilen garantiye dayanılarak taahhüt edildiği ve şemsiye fon şeklinde kurulan fonlar “Garantili Fon”, Yatırımcının başlangıç yatırımının belirli bir bölümünün, tamamının ya da başlangıç yatırımının üzerinde belirli bir getirinin izahnamede belirlenen esaslar çerçevesinde belirli vade ya da vadelerde yatırımcıya geri ödenmesinin, uygun bir yatırım stratejisine dayanılarak en iyi gayret esası çerçevesinde amaçlandığı ve şemsiye fon şeklinde kurulan fonlar “Koruma Amaçlı Fon” olarak adlandırılır. Koruma amaçlı ve garantili yatırım fonların unvanlarında koruma amaçlı veya garantili fon ibarelerinin bulunması yeterli olup, garantinin veya korumanın başlangıç yatırımına oranına ya da garantili yatırım fonlarında garantör tarafından sağlanan garanti kapsamındaki getiri oranına alt fonların unvanlarında izahname ve sirkülerlerinde yer verilmesi gerekmektedir. Şemsiye Fon; payları tek bir içtüzük kapsamında ihraç edilen tüm alt fonları kapsayan fonu, Alt Fon; bir şemsiye fon içtüzüğüne bağlı olarak her katılma payı ihracı için ayrı bir izahname ve sirküler düzenlenmesi gereken fonları ifade eder. Şemsiye fonların kuruluş ve kayda alma başvuruları birlikte değerlendirilir ve sonuçlandırılır. Bir şemsiye fon kapsamındaki her bir alt fonunun tüm varlık ve yükümlülükleri birbirinden ayrıdır. Garantöre ilişkin esaslar Garantör, garantili yatırım fonları tarafından içtüzüklerinde belirlenen esaslar çerçevesinde yatırımcılara geri ödeneceği taahhüt edilen yatırım tutarının Fon tarafından karşılanamayan kısmının yatırımcılara geri ödenmesini Fon’a garanti eden ve ilgili Tebliğde belirlenen nitelikleri haiz; 5411 sayılı Bankacılık Kanununda tanımlanan bankalar ve sigorta şirketleri ile tabi oldukları mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla yurtdışında yerleşik bankaları ve sigorta şirketlerini ifade eder. Garantöre, Türkiye'de derecelendirme faaliyetinde bulunması Kurulca kabul edilen derecelendirme kuruluşları tarafından yatırım yapılabilir seviyeye denk gelen derecelendirme notu verilmiş olması zorunludur. Fonun vadesi içerisinde garantörün derecelendirme notunda bir değişiklik olması halinde, yeni derecelendirme notu izahname değişikliği yoluyla kamuya duyurulur. 65 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Garanti sözleşmesine ilişkin esaslar Garantili yatırım fonu kurucusu ile garantör arasında lehdarı katılma payı sahipleri olmak üzere, garanti sözleşmesinin muacceliyetinde fonun talebi, fonun talepte bulunmaması halinde katılma payı sahiplerinden en az birinin talebi üzerine, ilk talepte fona ödeme garantisi içeren bir garanti sözleşmesi imzalanması zorunludur. Kurucunun kendi fonuna garantör olması halinde garantiye ilişkin esaslar fon içtüzüğünde belirlenir ve yatırımcılara geri ödeneceği taahhüt edilen yatırım tutarının fon tarafından karşılanamayan kısmı, garantinin muacceliyetinde herhangi bir ödeme talebine gerek bulunmaksızın içtüzükte belirlenen esaslar çerçevesinde kurucu tarafından fona ödenir. Kurucu tarafından içtüzükte belirlenen esaslar çerçevesinde fona ödeme yapılmaması halinde, katılma payı sahiplerinden en az birinin talebi üzerine, yatırımcılara geri ödeneceği taahhüt edilen yatırım tutarının fon tarafından karşılanamayan kısmının, edimin geç ifa edilmesi nedeniyle gecikme faizi ile birlikte fona ödenmesi zorunludur. Garanti sözleşmesinde ve fon içtüzüğünde garantiye ilişkin olarak bulunması gereken asgari unsurlar Kurulca belirlenir. Garanti sözleşmesinde ve kurucunun verdiği garantiyle ilgili olarak fon içtüzüğünde yer alan asgari unsurların garantili yatırım fonunun vadesi boyunca korunması zorunludur. Garanti sözleşmesi ve sözleşmede yapılacak değişiklikler için Kurulun uygun görüşünün alınması zorunludur. Garanti, fona aittir ve fonun ayrılmaz bir parçasıdır. Garanti edilen tutarın ödenmesi hiçbir koşula bağlanamaz ve garantiden cayılamaz. Koruma amaçlı yatırım fonları tarafından, yatırımcının başlangıç yatırımının belirli bir bölümünün ya da tamamının korunmasına yönelik olarak oluşturulacak yatırım stratejisinin, kamu borçlanma senetlerine ve/veya ters repoya ve/veya korumayı sağlayabilecek nitelikteki Kurulca uygun görülen diğer sermaye piyasası araçlarına yatırım yapılmasını içermesi zorunludur. Katılma payı sahiplerinin garantiden ya da korumadan yararlanabilme koşulları ve katılma paylarının vadeden önce fona iadesi halinde uygulanacak esaslar alt fonların izahname ve sirkülerinde belirlenir. Garantili yatırım fonlarına ve koruma amaçlı yatırım fonlarına ilişkin olarak yatırımcılar tarafından, vergi hariç olmak üzere, doğrudan katlanılan maliyetler garanti edilen ya da korunan yatırım tutarını azaltamaz. Garanti ya da koruma, garantiden ve korumadan faydalanma hakkına sahip tüm katılma payı sahipleri açısından aynı nitelikte olmalıdır. Garantili yatırım fonlarının ve koruma amaçlı yatırım fonlarının portföy yönetim stratejisinde ve türünde fonun vadesi içerisinde değişiklik yapılamaz. Garantili yatırım fonlarının alt fonlarının portföy yönetim stratejileri Tebliğde belirtilen sınırlamalar dikkate alınarak serbestçe belirlenebilir. Portföy yönetim stratejilerine alt fonların izahnamelerinde yer verilir. 66 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 10.2) Fon Kurabilecekler ve Yatırım Fonu Kurulması Kurul'ca aranacak nitelikleri taşıyan bankalar, aracı kurumlar, sigorta şirketleri ve kanunlarında engel bulunmayan emekli ve yardım sandıkları ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nun geçici 20’nci maddesi uyarınca kurulmuş olan sandıklar Kurul’dan izin almak koşuluyla fon kurabilirler. Kurucunun Nitelikleri Fon kurmak isteyen, a) Aracı kurumların, sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık ile alım satımına aracılık faaliyetlerinde bulunmak üzere Kurul'dan izin almış olmaları, b) Aracı kurumların özsermayelerinin Seri:V, No:34 sayılı “Aracı Kurumların Sermayelerine ve Sermaye Yeterliliğine İlişkin Esaslar Tebliği”nin 7’nci maddesi kapsamında hesaplanan tutardan az olmaması, c) Banka ve sigorta şirketlerinin kendi mevzuatlarına göre sahip olmaları gereken asgari ödenmiş sermayeye sahip olmaları, d) Kurucuların kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde faaliyetlerinin tamamen veya belirli faaliyet alanları itibariyle sürekli veya son bir yıl içinde 1 ay veya daha fazla süreyle geçici olarak durdurulması kararı verilmemiş olması, e) Kurucuların yetkililerinin, müflis olmamaları ve zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, emniyeti suistimal, sahtecilik, hırsızlık, dolandırıcılık, istihsal kaçakçılığı hariç kaçakçılık gibi yüzkızartıcı suçlardan dolayı veya kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatına aykırılıktan dolayı mahkumiyet kararlarının bulunmamış olması, yüzkızartıcı suçlardan veya kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatına aykırılıktan dolayı mahkumiyet kararının bulunmamış olması gerekir. Fon Kurma Limiti Bankalar, aracı kurumlar ve sigorta şirketlerinin kurabilecekleri fonların, içtüzüklerinde belirtilen fon tutarlarının toplamı , - Kurul'a gönderilen bağımsız denetimden geçmiş son mali tabloda yer alan çıkarılmış veya ödenmiş sermaye ile - Genel kurulca onaylanan son mali tabloda görülen yedek akçelerin ve yeniden değerleme değer artış fonunun toplamından, varsa - Zararların indirilmesinden sonra kalan tutarın on katını, [(Çıkarılmış/Ödenmiş Sermaye + Yedek Akçeler + Yeniden Değerleme Değer Artış Fonu)Zararlar] x 10 67 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI - Diğer kuruluşlarda genel kurulca onaylanan son mali tabloda yeralan özkaynaklar toplamını aşamaz. Asgari Fon Tutarı Fonların kuruluşta asgari fon tutarı 2012 yılı için 4.807.000 TL’den az olamaz. Bu tutar her yıl ilan edilen yeniden değerleme katsayısı oranı dikkate alınarak belirlenir. Fonun Kuruluşu Kurucu, fon kurmak için hazırlayacağı fon iç tüzüğü taslağı ve Seri:VII, No:10 md.16’da belirtilen bilgi ve belgelerle Kurul’a başvurarak kuruluş izni alır. Banka ve sigorta şirketlerinin fon kurmak veya fon tutarını arttırmak üzere Kurul'a başvurmaları halinde Hazine Müsteşarlığı’nın görüşü alınır. 506 sayılı Kanun’un geçici 20’nci maddesi uyarınca kurulmuş olan vakıfların fon kurmak veya fon tutarını artırmak üzere Kurul’a başvurmaları halinde ise Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün görüşü alınır. Kurucu, kendi adına fonla ilgili işlemleri yürütmek üzere her bir fon için en az üç kişiden oluşan bir fon kurulu ve en az bir denetçi atar. Fon kurulu üyeliklerine ve denetçiliğe dışardan atama yapılabilir. Fon portföyünün yönetilmesi amacıyla yöneticiden portföy yönetim hizmeti alınır. Yönetici, fon portföyünü Kanun, Tebliğ ve Fon içtüzük hükümlerine göre yönetmekle yükümlüdür. Fon içtüzüğü, katılma belgesi sahipleri ile kurucu, saklayıcı ve yönetici arasında, fon portföyünün inançlı mülkiyet esaslarına göre saklanmasını ve vekalet akdi hükümlerine göre yönetimini konu alan genel işlem şartlarını içeren iltihaki bir sözleşmedir. 10.3) Katılma Belgeleri Katılma belgesi, belge sahibinin kurucuya karşı sahip olduğu hakları taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senet olup kaydi değer olarak tutulur. İçtüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen A tipi yatırım fonlarının katılma belgeleri menkul kıymet sayılır. Katılma Belgelerinin Fiyatları ve Pay Değeri Katılma belgesi, temsil ettiği değerin tam olarak nakden ödenmesi şartıyla satılabilir. Katılma belgelerinin itibari değeri yoktur. Fon pay değeri fon toplam değerinin tedavüldeki katılma belgelerinin kapsadığı pay sayısına bölünmesiyle elde edilir. A tipi fonlarda ve likit fonlar dışındaki B tipi fonlarda, katılma belgesi alım-satımlarında içtüzük hükümleri uyarınca verilen alım-satım emirleri, emrin verilmesini takip eden ilk 68 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI hesaplamada bulunacak pay fiyatı üzerinden yerine getirilir. İçtüzüklerinde hüküm bulunmak kaydı ile aynı gün içinde iki fiyat açıklanabilir. Diğer fon türlerinden farklı olarak, serbest yatırım fonlarının pay fiyatları en az ayda bir kere hesaplanmak ve fon yatırımcılarına bildirilmek zorundadır. Bu fonların içtüzüklerinde katılma paylarının fona iadesi için pay fiyatlarının ilan süresinden daha farklı ve uzun süreler belirlenebilir. Garantili yatırım fonlarının ve koruma amaçlı yatırım fonlarının pay fiyatları en az ayda iki kere hesaplanmak ve ilan edilmek zorundadır. Fon içtüzüğünde belirlenen esaslara göre hesaplanan pay değerleri, katılma belgelerinin alım-satım yerlerinde açıkça görülebilecek şekilde asılan ilanlarla duyurulur. Katılma Belgelerinin Alım-Satımı Katılma belgesi sahipleri belgelerini fon içtüzüklerinde belirlenen esaslara göre fona iade etmek suretiyle paraya çevirebilirler. Ayrıca içtüzüğünde hüküm bulunmak şartı ile fon kurucusunun talebi ve borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymet niteliği verilen fonların katılma belgeleri borsada işlem görebilir. Özel fonların ve serbest yatırım fonlarının katılma payları borsada işlem göremezler, özel fonların bu katılma paylarından fona geri dönenler ancak başlangıçta içtüzükte belirlenen kişi ve kuruluşlara satılabilir. İçtüzüklerinde hüküm bulunmak ve kuralları belirlenmiş olmak koşuluyla, likit fonlar dışında kalan fonlarda, katılma paylarının tasarruf sahipleri tarafından fona geri satımında elde tutma süresine göre komisyon uygulanabilir. Elde edilecek komisyon tutarı fona, kurucuya, yöneticiye veya katılma paylarının alım satımına aracılık eden kuruluşlara gelir olarak kaydedilir. Katılma Belgesi Alım Satımına Aracılık Borsa’da işlem görmeyen katılma paylarının, aracılık amacıyla borsa dışında alım satımı fon içtüzüklerinde hüküm bulunması kaydıyla mümkündür. Bu durumda kurucu dışında fon katılma paylarının alım satımına aracılık edecek aracı kuruluşların Kurulca uygun görülecek yöntemlerle kamuya duyurulması zorunludur. Özel sektör borçlanma araçlarına yatırım yapan garantili ve koruma amaçlı yatırım fonları ile serbest yatırım fonlarının katılma paylarının satışına aracılık edecek kurumların bu konuda yeterli bilgi ve deneyime sahip satış personeli istihdam etmeleri ve söz konusu fon katılma payı satışlarının bu satış personeli tarafından gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Serbest yatırım fonlarının katılma paylarının alım satımı konusunda yetkili kuruluşlar, satış yapılan yatırımcıların bu Tebliğde belirlenen nitelikli yatırımcı vasıflarını haiz olduklarına dair bilgi ve belgeleri temin etmek ve düzenli olarak tutmakla yükümlüdürler. 69 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Özel sektör borçlanma araçlarına yatırım yapan garantili ve koruma amaçlı yatırım fonlarının katılma payı satışının gerçekleştirilmesinde, yatırımcılardan fon izahnamesi ve sirkülerinin okunup anlaşıldığı ve risklerin algılandığı bilgisini de içeren yazılı pay alım talimatları alınır. Borsa’da işlem görmeyen anonim şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapan fonların kurucuları, fon katılma belgelerinin geri dönüşlerinde gerekli likiditenin sağlanmasından sorumludur. Bu kapsamda geri dönen katılma belgeleri kurucu tarafından kendi portföyüne alınabilir. Kurucu ayrıca söz konusu fonların portföylerinin büyütülmesi ve çeşitlendirilmesi amacıyla da fon katılma belgelerini kendi portföyüne alabilir. Kurucu tarafından katılma belgelerinin fon adına alım satımı esastır. Kurucu ve/veya yönetici tarafından gerekli görülmesi halinde fon katılma belgeleri fonun toplam pay sayısının %20’sini aşmayacak şekilde kendi portföylerine dâhil edilebilir. Kurucu ve yönetici tarafından kendi portföylerine alınabilecek katılma belgelerine ilişkin sınırlamalar borsada işlem görmeyen anonim şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapan fonlar ile serbest yatırım fonları için uygulanmaz. Aracılık amacıyla katılma belgelerinin borsa dışında alım satımı için, kurucu ile alım satımı gerçekleştirecek kuruluşlar arasında alım-satıma aracılık sözleşmesi yapılması zorunludur. Alım-satıma aracılık sözleşmesinde asgari şu hususların bulunması gerekir; a) Sözleşmenin tarafları ile katılma belgeleri sözleşmeye konu olan fonun adı, b) Sözleşmenin süresi, c) Katılma belgelerinin alım-satımına aracılık edecek kuruluşlara ödenecek ücret ve ödeme biçimi, ç) Katılma paylarının alım-satım esasları, d) Günlük alım-satım sonuçlarının fona bildirilme esasları, e) Kurul tarafından gerekli görülecek diğer hususlar. Katılma Belgesi Karşılığı Çek Hesabı Fon içtüzüklerinde hüküm bulunmak kaydıyle, kurucular tarafından, bir banka nezdinde, katılma belgesi sahipleri adına katılma belgeleri karşılığında ödeme yapılmak üzere açtırılacak hesaplar üzerine, çek keşide etme olanağı sağlanabilir. Fon kurucusunun bir banka olması arasında yapılacak bir sözleşmede, işleyeceği belirtilir ve bankaya keşide ilgili hesaba mevduat aktarma yetkisi halinde, kurucu banka ile katılma belgesi sahipleri hesabın hangi fonun katılma belgeleri karşılığında edilen çekler için katılma belgelerinin nakde çevrilerek verilir. Fon kurucusunun banka dışında bir kuruluş olması halinde kurucunun bir sözleşmeyle belirleyeceği banka ile katılma belgesi sahipleri arasında, bu madde hükümleri çerçevesinde bir sözleşme yapılabilir. Yapılacak sözleşme içindeki koşullar uyarınca, katılma belgesi 70 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI sahiplerine, belirlenmiş banka nezdinde fon katılma belgeleri karşılık gösterilerek çek keşide etme imkanı sağlanabilir. 10.4) Fonların Yapabilecekleri Diğer İşlemler Fonlar aşağıdaki işlemleri yapabilirler. a) Fon portföyüne riskten korunma ve/veya yatırım amacıyla döviz, kıymetli madenler, faiz, finansal göstergeler ve sermaye piyasası araçları üzerinden düzenlenmiş opsiyon sözleşmeleri, forward, finansal vadeli işlemler ve vadeli işlemlere dayalı opsiyon işlemleri dâhil edilebilir. Vadeli işlem sözleşmeleri nedeniyle maruz kalınan açık pozisyon tutarı fon toplam değerini aşamaz. Portföye alınan vadeli işlem sözleşmelerinin fonun yatırım stratejisine ve karşılaştırma ölçütüne uygun olması zorunludur. Karşılaştırma ölçütü belirlemeksizin opsiyon sözleşmeleri ve mala dayalı vadeli işlem sözleşmeleri garantili yatırım fonlarının ve koruma amaçlı yatırım fonlarının portföyüne hem koruma hem de yatırım amaçlı olarak alınabilir. Garantili yatırım fonları ve koruma amaçlı yatırım fonları tarafından, vade ve diğer sözleşme koşulları açısından borsada işlem gören eşdeğerlerinin bulunmaması halinde, borsa dışından, ters repo sözleşmelerine taraf olunabilir; bu bendin birinci paragrafında belirtilen gösterge ve varlıklar ile mala ve ekonomik göstergelere dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri satın alınabilir ve Kurulca uygun görülen diğer sermaye piyasası araçlarına yatırım yapılabilir. Garantili yatırım fonları ve koruma amaçlı yatırım fonları tarafından borsa dışında yabancı kurumlarla yapılan ters repo sözleşmelerine ancak Kurul düzenlemeleri uyarınca ters repo sözleşmelerine konu olabilecek menkul kıymetlere eşdeğer yabancı menkul kıymetler konu olabilir. Garantili yatırım fonlarının ve koruma amaçlı yatırım fonlarının borsa dışında taraf oldukları sözleşmeler aşağıda yer verilen esaslara tabidir: 1) Sözleşmelerin, alt fonların yatırım amacına uygun olması zorunludur. 2) Sözleşmelerin karşı tarafları ancak Türkiye’de derecelendirme faaliyetinde bulunması Kurulca kabul edilen derecelendirme kuruluşları tarafından yatırım yapılabilir seviyeye denk gelen derecelendirme notu verilmiş mali kuruluşlar olabilir. 3) Sözleşmelerin herhangi bir ilişkiden etkilenmeyecek şekilde objektif koşullarda yapılması ve adil bir fiyat içermesi zorunludur. Sözleşmelerin bu ilkelere uygunluğunun temini için uygulanacak güvenilir yöntemler ve sözleşmelerle ilgili genel ilkeler alt fon izahnamelerinde belirlenir ve kamuya açıklanır. 4) Sözleşmelerin alt fonun fiyat açıklama dönemlerinde makul değeri üzerinden nakde dönüştürülebilir olması zorunludur. 71 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Garantili yatırım fonları ve koruma amaçlı yatırım fonlarının alt fonlarının portföylerine borsa dışından alınan sözleşmelerin bu bendin dördüncü paragrafının (2) ve (4) nolu alt bentlerinde sayılan niteliklere uygunluğunu tevsik edici tüm bilgi ve belgeler, sözleşmelerin portföye dâhil edilmelerini takip eden 10 işgünü içinde Kurula gönderilir. Gerekli nitelikleri taşımadığı Kurulca tespit edilen sözleşmeler fon portföyünden çıkarılarak Kurul düzenlemelerine uygun olan sözleşmeler portföye dâhil edilir. Sözleşmelerin portföyden çıkarılması nedeniyle doğan masraf ve zararlar fon malvarlığına yansıtılamaz. Opsiyon sözleşmesine ilişkin imzaların opsiyonun alt fon portföyüne alınmasını müteakip en geç bir ay içerisinde tamamlanması ve opsiyon sözleşmesinin imza tarihinden itibaren 5 yıl süreyle kurucu veya yönetici nezdinde saklanması zorunludur. Garantili yatırım fonlarının ve koruma amaçlı yatırım fonlarının portföylerine alınan opsiyon sözleşmeleri ve Kurulca uygun görülen diğer sermaye piyasası araçları nedeniyle maruz kalınan toplam risk tutarı fon toplam değerini aşamaz. b) Fonlar, katılma payları geri dönüşlerinde oluşan nakit ihtiyacını karşılamak amacıyla portföylerinde yer alan repo işlemine konu olabilecek menkul kıymetlerin rayiç bedelinin %10’una kadar İMKB repo ve ters repo piyasasında repo yapabilirler c) Fon varlığının %10’unu geçmemek üzere fon hesabına kredi almasına Kurul’ca izin verilebilir. Bu takdirde kredinin alınması ve geri dönmesi aşamalarında Kurul’a bilgi verilir. d) Fon portföyüne aracı kuruluş ve ortaklık varantları dahil edilebilir. Aracı kuruluş ve ortaklık varantlarına yapılan yatırımların toplamı fon portföyünün %15’ini geçemez. Ayrıca, aynı varlığa dayalı olarak çıkarılan aracı kuruluş ve ortaklık varantlarının toplamı fon portföyünün %10’unu, tek bir ihraççı tarafından çıkarılan aracı kuruluş varantlarının/ortaklık varantlarının toplamı ise fon portföyünün %5’ini geçemez. Fonun açık pozisyonunun hesaplanmasında, varantlar ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda taraf olunan aynı varlığa dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde alınan ters pozisyonlar netleştirilir. e) Fon portföyüne, Kurulun Seri:V, No:7 sayılı Menkul Kıymetlerin Geri Alma veya Satma Taahhüdü ile Alım Satımı Hakkında Tebliğinde belirtilen banka bonoları ve varlığa dayalı menkul kıymetler dahil olmak üzere menkul kıymetler borsaları veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören veya borsada tescil edilmiş olan borçlanma senetlerinin konu edildiği borsada veya borsa dışında taraf olunan ters repo sözleşmelerinin dahil edilmesi mümkündür. Borsa dışında taraf olunan ters repo sözleşmelerinin karşı tarafının Kurulca belirlenen nitelikleri taşıması zorunludur. Borsa dışında taraf olunan ters repo sözleşmeleri çerçevesinde karşı taraftan alınan ters repoya konu varlıkların İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş.’de fon adına açılmış olan bir hesapta saklanması gerekmektedir. Borsa dışında taraf olunan ters repo işlemlerine fon portföyünün en fazla %10’una kadar yatırım yapılabilir. 72 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Fon, yukarıda (b) bendinde yer alan esaslar çerçevesinde, Kurulun Seri:V, No:7 sayılı Menkul Kıymetlerin Geri Alma veya Satma Taahhüdü ile Alım Satımı Hakkında Tebliğinde belirtilen banka bonoları ve varlığa dayalı menkul kıymetler dahil olmak üzere menkul kıymetler borsaları veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören veya borsada tescil edilmiş olan borçlanma senetlerinin konu edildiği borsada veya borsa dışında repo sözleşmelerine taraf olabilir. Borsa dışı repo-ters repo işlemlerinin vade ve faiz oranı Kurulun Seri:V, No:7 sayılı Menkul Kıymetlerin Geri Alma veya Satma Taahhüdü ile Alım Satımı Hakkında Tebliği hükümleri çerçevesinde belirlenir. Şu kadar ki; faiz oranının belirlenmesi, borsada işlem gören benzer vade yapısına sahip sözleşmelerin faiz oranları dikkate alınmak üzere, fon kurulunun sorumluluğundadır. Bu itibarla borsa dışında repo-ters repo sözleşmelerine taraf olunması durumunda en geç sözleşme tarihini takip eden işgünü içinde fonun sürekli bilgilendirme formunda ve KAP’ta sözleşmeye konu edilen kıymet ve sözleşmenin vadesi, faiz oranı, karşı tarafı hakkında kamuya bilgi verilmesi gerekmektedir. Söz konusu sözleşmelere ilişkin bilgi ve belgeler ayrıca şirket merkezinde sözleşme tarihini müteakip 5 yıl süreyle muhafaza edilir. Borsa dışı repo-ters repo sözleşmelerinin değerlemesine ilişkin esaslar piyasa fiyatını en doğru yansıtacak şekilde fon kurulu tarafından belirlenerek yazılı karara bağlanır. Yabancı menkul kıymet fonları tarafından, repo-ters repo sözleşmelerine konu olabilecek menkul kıymetler ve söz konusu kıymetlerin saklamasına ilişkin hükümler hariç olmak üzere yukarıda belirtilen esaslar çerçevesinde yurt dışı piyasalarda borsa dışı repo-ters repo sözleşmelerine taraf olunabilir. Repo-ters repo sözleşmelerinin karşı tarafının Kurul tarafından kabul edilen derecelendirme kuruluşları tarafından verilmiş “ihraççı notu” (issuer rating) nun asgari olarak yatırım yapılabilir seviyede olması gerekir. Fon kurulu, repo-ters repo sözleşmelerinde uygulanacak faiz oranının adil bir şekilde belirlenmesinden sorumludur. g) Borsada işlem gören dış borçlanma araçlarının, borsa dışında yapılacak işlemler ile fon portföyüne dahil edilmesi veya fon portföyünden çıkartılması mümkündür. Borsada veya borsa dışında yapılan işlemler ile fon portföyüne dahil edilen dış borçlanma araçlarının değerlemesine ilişkin esaslar piyasa fiyatını en doğru yansıtacak şekilde fon kurulu tarafından belirlenerek yazılı karara bağlanır.” Serbest yatırım fonları yukarıda açıklanan işlemleri, belirtilen sınırlamalara tabi olmaksızın fon içtüzüklerinde yer alacak yatırım stratejileri ve limitleri dahilinde gerçekleştirebilirler. 73 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 10.5) Fonlara Uygulanan Ücret ve Komisyonların Kamuya Açıklanması ve Fon Yönetim Ücretinin Üst Sınırının Belirlenmesi Yatırım fonlarına uygulanan yönetim ücreti ile giriş ve çıkış komisyonlarının kurucunun resmi internet sitesinde yatırımcıların kolaylıkla ulaşabileceği şekilde ilan edilmesi gerekmektedir. Yapılan açıklamada, günlük ve yıllık yönetim ücreti oranları ile giriş ve çıkış komisyonlarının hangi şartlar dahilinde yatırımcılardan tahsil edileceği bilgilerine ayrıntılı olarak yer verilmelidir. Kurul yatırım fonlarına uygulanan yönetim ücretleri için üst sınır belirleyebilir. Bu kapsamda Kurul tarafından yapılan belirlemeye göre yatırım fonlarına; a) 01.10.2010 – 31.12.2010 tarihleri arasında günlük en fazla yüzbinde oniki, b) 01.01.2011 – 30.06.2011 tarihleri arasında ise günlük en fazla yüzbinde on, oranlarında yönetim ücreti uygulanabilir. İçtüzüklerinde/izahnamelerinde bu orandan daha yüksek oranda yönetim ücreti belirlenmiş olan fonlar için, bu dönemlerde herhangi bir içtüzük/izahname değişikliğine gidilmeden yukarıda belirtilen oranlarda yönetim ücreti uygulanması gerekmektedir. Serbest fonlar, yukarıda belirlenen sınırlamaya tabi değillerdir. 10.6) Fonun Sona Ermesi Kurucunun iflası veya tasfiyesi halinde Kurul, fonu uygun göreceği başka bir kuruluşa tasfiye amacıyla devreder. Saklayıcı kurumun iflası halinde, kurucu fon varlığını Kurul’ca uygun görülecek başka bir kuruluşa devreder. Bu durumdan başka aşağıdaki nedenler de fonun sona ermesine yol açar. a) Fon içtüzüğünde bir süre öngörülmüş ise bu sürenin sona ermesi, b) Fon süresiz ise kurucunun Kurul'un uygun görüşünü aldıktan sonra 6 ay öncesinden feshi ihbar etmesi, c) Kurucunun fon kurma koşullarını kaybetmesi, d) Kurucunun mali durumunun zayıflaması, fonun kendi maliyetlerini karşılayamaz durumda olması ve benzer nedenlerle fonun devamının yatırımcıların yararına olmayacağının Kurulca tespit edilmiş olması. Ayrıca endeks fonlarda, ay sonları itibarıyla son üç aylık dönemde endeks fonun birim pay değeri ile baz alınan endeksin değeri arasındaki korelasyon katsayısının, fon içtüzüğünde belirtilen korelasyon katsayısının altına düşmesi halinde Kurul, söz konusu fonun tasfiyesini veya türünün değiştirilmesini isteyebilir. 74 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Fon mal varlığı, fon içtüzüğündeki ilkelere göre tasfiye edilir ve tasfiye bakiyesi katılma belgesi sahiplerine payları oranında dağıtılır. Fesih anından itibaren hiçbir katılma belgesi ihraç edilemez ve geri alınamaz. 75 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 11) BORSA YATIRIM FONLARI Borsa yatırım fonlarına ilişkin esaslar, 13.04.2004 tarih ve 25432 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Seri:VII, No:23 sayılı “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği” ile düzenlenmiştir. Bu Tebliğ’de hüküm bulunmayan konularda borsa fonları, Seri:VII, No:10 sayılı “Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği” ile getirilen düzenlemelere tabidir. Borsa Yatırım Fonu; katılma belgeleri borsa pazarlarında işlem gören, fonun oluşturulma sürecine doğrudan katılan yetkilendirilmiş katılımcıların fon portföyünün kompozisyonunu yansıtacak şekilde, portföyde yer alan menkul kıymet ve nakdi biraraya getirerek karşılığında fon katılma belgesi alabildiği ya da söz konusu kurumların en az asgari işlem birimine tekabül eden fon katılma belgelerini saklamacı kuruluşa iade edip karşılığında fonun içindeki menkul kıymetlerin payına düşen kısmını alabildiği, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre portföy işletmek amacıyla kurulan malvarlığıdır. Borsa Yatırım Fonlarının Tür ve Tipi Borsa yatırım fonları, portföyünün en az %80’i devamlı olarak, baz alınan ve Kurul tarafından uygun görülen bir endeks kapsamındaki menkul kıymetlerden oluşan ve ilgili Tebliğ'in ekinde yer alan formüle uygun olarak yapılan hesaplama çerçevesinde, baz alınan endeksin değeri ile fonun birim pay değeri arasındaki korelasyon katsayısı en az %90 olacak şekilde, baz alınan endeksi takip etmek üzere Endeks Fon olarak kurulur. Borsa yatırım fonları baz alınan endeks kapsamındaki menkul kıymetlerin; - Tümünden tam kopyalama yoluyla, - Seçilen bir kısmından örnekleme yoluyla, oluşturulabilir. Borsa yatırım fonlarının baz alacağı, T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen devlet iç borçlanma senetlerinden oluşan endekslerin ve bu endeksleri baz alan borsa yatırım fonu portföylerinin; - En az 6 menkul kıymetten oluşması, - Menkul kıymetlerin hiç birinin endeks/fon portföyü içindeki ağırlığının %35’i geçmemesi, gerekir. Fon portföy değerinin aylık ağırlıklı ortalama bazda en az %25'ini, devamlı olarak mevzuata göre özelleştirme kapsamına alınan Kamu İktisadi Teşebbüsleri dahil Türkiye'de kurulmuş ortaklıkların menkul kıymetlerine yatıran fonlar A tipidir. A Tipi olmayanlar dahil olmak üzere borsa fonlarının katılma belgeleri menkul kıymet niteliğindedir. 76 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Borsa Yatırım Fonlarının İç Tüzüğü Borsa Yatırım Fonlarının içtüzüğünde, asgari olarak, Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliğinde yer alan hususlarla birlikte, aşağıdaki hususların bulunması zorunludur. - Yetkilendirilmiş katılımcının unvanı ve adresi, - Asgari işlem birimi, - Yeni fon katılma belgesi oluşturulmasına ve geri alımına ilişkin esaslar, - Fon katılma belgelerinin borsada alım satımına ilişkin esaslar. Fon içtüzük standardı Kurul tarafından belirlenir. Borsa Yatırım Fonlarının İşleyiş Esasları Borsa fonu katılma belgelerinin kayda alınması için Kurul’a yapılan başvurular sonucunda Kurul tarafından kayda alınan katılma belgeleri, kurucunun Borsa’ya başvurması halinde, İMKB mevzuatı çerçevesinde, Borsa’nın uygun göreceği ilgili pazarda işlem görür. Borsa Yatırım Fonlarının Birincil ve İkincil Piyasa İşlemleri Borsa fonlarının birincil piyasa işlemleri, yetkilendirilmiş katılımcılarla saklamacı kuruluş arasında yeni fon katılma belgelerinin oluşturulması ve fon katılma belgelerinin geri alınması süreçlerinin ayni olarak gerçekleştirildiği işlemlerden oluşur. Fon katılma belgesi oluşturma sürecinin ardından, yetkilendirilmiş katılımcılar aracılığıyla elde edilen yeni oluşturulan fon katılma belgelerinin, borsada alım satıma tabi tutulması fonun ikincil piyasa işlemlerini oluşturur Tedavülde bulunan katılma belgesi sayısının artırılmak istenmesi halinde, belirlenen fon tutarını aşmamak kaydıyla, fon portföyünün kompozisyonunu yansıtacak şekilde, fon portföyünde yer alan menkul kıymet ve nakdi bir araya getiren yetkilendirilmiş katılımcı, bir araya getirmiş olduğu bu portföyü saklamacı kuruluşa teslim ederek asgari işlem birimi miktarı ve katları kadar yeni fon katılma belgesi oluşturur. Takas zamanında, menkul kıymetler ve nakdi alan saklamacı kuruluş, bunların karşılığında yeni fon katılma belgelerini yetkilendirilmiş katılımcıya iletir. Fon katılma belgelerinin tümünü veya bir kısmını elinden çıkarmak isteyen yetkilendirilmiş katılımcı, en az bir asgari işlem birimi oluşturur ve söz konusu katılma belgelerini saklamacı kuruluşa teslim eder. Takas zamanında yetkilendirilmiş katılımcı, vermiş olduğu katılma belgelerinin karşılığında portföyden payına düşen miktarda menkul kıymet ve nakdi alır. Yetkilendirilmiş katılımcılar, fon katılma belgelerinin oluşturulması ve geri alınması işlemlerini asgari işlem birimini oluşturan bloklar halinde gerçekleştirirler. Asgari işlem biriminin miktarı Kurul’un ve saklamacı kuruluşun uygun görüşü alınarak kurucu tarafından belirlenir ve fon içtüzüğünde yer alır. 77 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Borsa Yatırım Fonlarının Fiyat ve Değeri Her bir fon katılma belgesinin net aktif değeri ve işlem fiyatı olmak üzere iki ayrı değeri bulunur. Net aktif değer; katılma belgesi sahiplerinin adına fona dahil edilen menkul kıymet portföyünün ve/veya fonun yatırım yaptığı diğer varlıkların toplam değerine alacakların eklenip borçların düşülmesi suretiyle bulunan tutarı ifade eder. Net aktif değerin mevcut katılma belgesi sayısına bölünmesi sonucunda pay başına net aktif değer bulunur. Net aktif değerin hesaplanması kurucunun sorumluluğunda olup, Borsa’nın uygun gördüğü ve fon izahnamesinde açıklanan şekilde ilan edilir. İşlem fiyatı ise, borsada işlem gününde gerçekleşen son işlem fiyatıdır. 78 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 12) VARLIK FİNANSMAN FONLARI VE DAYALI MENKUL KIYMETLER (VDMK) VARLIĞA Sermaye Piyasası Kanununun varlığa dayalı menkul kıymetleri düzenleyen 13/A maddesinin değiştirilmesi ve 5582 sayılı Kanun ile varlık finansman fonuna düzenleyen 38/C maddesinin eklenmesi sonucu varlığa dayalı menkul kıymetler farklı bir yapı ile mevzuatımıza kazandırılmıştır. Yeni düzenlemelerle varlığa dayalı menkul kıymetler bilanço dışı bir enstrüman olarak tasarlanmış ve sadece varlık finansman fonu tarafından ihraç edilmesine olanak sağlanmıştır. Varlık Finansman Fonları ve varlığa dayalı menkul kıymetlerin Kurul kaydına alınması, ihracı ve kamunun aydınlatılmasına ilişkin esaslar 27.08.2008 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan Seri:III, No:35 Tebliği ile düzenlenmiştir. Varlık Finansman Fonu Varlık finansman fonu, ihraç edilen VDMK karşılığında toplanan paralarla, VDMK sahipleri hesabına, inançlı mülkiyet esaslarına göre oluşturulan malvarlığıdır. Fonun Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde kurulması zorunludur. Fonun tüzel kişiliği yoktur. Fon malvarlığı kurucunun, hizmet sağlayıcının ve kaynak kuruluşun malvarlığından ayrıdır. Aynı kurucu tarafından kurulan fonlar kuruluş sırasına göre ardışık sayı ile numaralandırılır. Fona ve fondan yapılacak her türlü ödeme ve harcama için bir banka nezdinde Kurucunun diğer hesaplarından ayrı olarak Fon adına bir hesap açılır. Fon süreli veya süresiz olarak kurulur. Fon doğrudan aktarım veya dolaylı aktarım usullerinden biri ile yönetilir. Doğrudan aktarım, fon portföyünde yer alan varlıklardan elde edilen, ödeme planına bağlı olan veya olmayan nakit akımlarının Tebliğ kapsamında gerekli kesintiler yapıldıktan sonra Fon bünyesinde bekletilmeksizin doğrudan VDMK sahiplerine aktarılmasıdır. Dolaylı aktarım usulünde ise fon portföyünde yer alan varlıklardan elde edilen, ödeme planına bağlı olan veya olmayan nakit akımlarının Tebliğ kapsamında gerekli kesintiler yapıldıktan sonra VDMK sahiplerine aktarılmadan önce Fon iç tüzüğü ve izahnamede belirtilen esaslar çerçevesinde Fon bünyesinde bekletilmesi mümkündür. VDMK ödemeler tamamlandıktan sonra itfa edilir. Fon, Tebliğde belirtilen amaçlar dışında kurulamaz ve kullanılamaz. Tebliğ kapsamında kurulmayan fonlar için "Varlık finansmanı fonu", Tebliğ kapsamında ihraç edilmeyen menkul kıymetler için "varlığa dayalı menkul kıymet", "VDMK" veya bunlara eşdeğer ifadeler kullanılamaz. Fon Kurucularının Nitelikleri Varlık finansman fonu oluşturmaya yetkili kurucular, bankalar, finansal kiralama ve finansman şirketleri, ipotek finansmanı kuruluşları ve Tebliğde yer alan nitelikleri taşıyan aracı kurumlardır. Fon kurmak isteyen kurucuların; 79 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI a) Kendi özel mevzuatları ve/veya sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde sahip olmaları gereken kriterleri sağlamaları ve faaliyetlerinin tamamen veya belirli faaliyet alanları itibarıyla sürekli veya son bir yıl içinde 1 ay veya daha fazla süreyle geçici olarak sınırlandırılması veya durdurulması kararı verilmemiş olması, b) Yetkililerinin, müflis olmamaları ve zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, inancı kötüye kullanma, sahtecilik, hırsızlık, dolandırıcılık, dolanlı iflas, istimal ve istihlak kaçakçılığı hariç kaçakçılık gibi yüzkızartıcı suçlar ile ihaleye fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama, vergi kaçakçılığı ve terörün finansmanı suçlarından dolayı veya kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatına aykırılıktan dolayı haklarında verilmiş mahkumiyet kararlarının bulunmamış olması, gerekir. Kurucu olacak aracı kurumların, Kurulun aracı kurumlara ilişkin düzenlemeleri ile birlikte ayrıca; - Kurul kaydına alınacak sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık, - Daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının aracılık amacıyla alım satımına aracılık, - Ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına, mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri dahil her türlü türev - Sermaye piyasası araçlarının geri alım veya satım taahhüdü ile alım satımı, - Yatırım danışmanlığı, - Portföy İşletmeciliği veya yöneticiliği, faaliyetlerinde bulunmak üzere Kuruldan izin almış olmaları, - Asgari özsermayelerinin, sahip olunan tüm yetki belgelerine karşılık gelen asgari özsermaye tutarının en az 10 katı olması, - Sermaye yeterliliği tabanı tutarlarının olması gerekenden en az %30 fazla olması, gerekmektedir Hizmet Sağlayıcı Fonun günlük idaresinden hizmet sağlayıcı sorumludur. Hizmet sağlayıcı, kurucu veya kurucunun sahip olması gereken niteliklere haiz diğer bir kuruluştur. Hizmet sağlayıcının görev ve sorumlulukları Fon Kurulu ile aralarında akdedilen yazılı bir hizmet sözleşmesiyle belirlenir ve asgari olarak aşağıdaki hususları kapsar. a) Fon portföyünde yer alan varlıklara ilişkin alacakların zamanında tahsil edilmesi ve Fon hesabına aktarılması, b) Fon portföyünde yer alan varlıklara ilişkin sigorta, vergi ve benzeri idari işlemlerin yerine getirilmesi, c) Borçluların ödeme kabiliyetlerinin gözetimi ve denetimi ile ödemelerin geç yapılması veya hiç yapılmaması halinde borçluya gerekli ihtarların yapılması, ç) Alacaklardan kaynaklanan tüm nakit akımlarına ilişkin bilgilerin, ödeme zamanlarını ve bakiye bilgisini de gösterecek şekilde aylık olarak Fon Kuruluna raporlanması, d) Kurulca belirlenen diğer görevler. Hizmet sağlayıcıya piyasa rayicinin üstünde ücret ödenemez. Hizmet sağlayıcının sözleşmeyle belirlenen yükümlülüklerini yerine getirmemesi veya kendi özel mevzuatları gereği faaliyet izninin iptali halinde, sözleşme fon kurulu tarafından sona erdirilerek önceden belirlenmiş başka bir hizmet sağlayıcı atanır ve aynı gün Kurula bilgi verilir. 80 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Fon Portföyüne Alınabilecek Varlıklar Fon portföyüne, içtüzüğünde hüküm bulunmak şartıyla aşağıdaki varlıklar dahil edilebilir; a) Bankaların ve finansman şirketlerinin, ipotekli konut kredileri haricindeki tüketici kredilerinden, ipotekli kredilerden, motorlu kara taşıtları kredilerinden, proje finansmanı kredilerinden ve kurumsal kredilerinden kaynaklanan alacaklar, b) İlgili mevzuat uyarınca finansal kiralama yapmaya yetkili kuruluşların yaptıkları finansal kiralama sözleşmelerinden doğan alacaklar, c) T.C. Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığının gayrimenkul satışından kaynaklanan alacakları, ç) Fon portföyünde yer alan varlıklardan elde edilen nakdin değerlendirilmesi amacına yönelik olarak yapılan nakit benzeri kısa vadeli yatırımlar, d) Kurulca uygun görülecek diğer varlıklar. Nakit benzeri kısa vadeli yatırımlar; üç aydan kısa vadeli ters repo ve mevduat ile likit fonlar, Borsa Para Piyasası İşlemleri ve Kurulca uygun görülen ve kamuya ilan edilen diğer para ve sermaye piyasası araçlarını ifade eder. Fon malvarlığı, Kanun, bu Tebliğ, fon içtüzüğü ve ilgili diğer mevzuattan doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesi amacı dışında kullanılamaz. Fon malvarlığı, ihraç edilen VDMK'lar itfa edilinceye kadar, başka bir amaçla tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsili amacı da dahil olmak üzere haczedilemez, ihtiyati tedbir kararı verilemez ve iflas masasına dahil edilemez. 81 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 13) İPOTEK TEMİNATLI MENKUL KIYMETLER İpotek Teminatlı Menkul Kıymetler (İTMK) Sermaye Piyasası Kanununun 13/A maddesine dayanılarak Seri:III, No:33 “İpotek Teminatlı Menkul Kıymetlere İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ” ile düzenlenmiştir. İTMK, ihraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde olan ve oluşturulan teminat havuzundaki varlıklar karşılık gösterilerek ihraç edilen borçlanma senetleridir. İTMK ihraççının talebi ve ilgili borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymet borsalarında işlem görebilir. İTMK sabit veya değişken faizli, iskontolu veya primli, nama veya hamiline yazılı olarak ihraç edilebilir. İpotek teminatlı menkul kıymetler bankalar ve ipotek finansmanı kuruluşları tarafından ihraç edilebilir. Tebliğ, banka ve ipotek finansmanı kuruluşlarının İTMK ihraççısı olabilmeleri için gerekli nitelikleri belirlemiştir. Bu çerçevede, bu kuruluşların İTMK ihraçcısı olabilmesi için, - gerekli mekan, donanım ve organizasyon yapısının oluşturulması, - İTMK ihracı ve teminat varlıkların yönetiminden kaynaklanan risklere karşı risk yönetim sisteminin kurulmuş olması, zorunludur. Bu şartları yerine getiren banka ve ipotek finansman kuruluşları durumlarını tevsik eden bilgi ve belgelerle birlikte Sermaye Piyasası Kuruluna (Kurul) başvurur. Başvuru sahibinin banka olması halinde Kurul, ilgili bankanının İhraçcı olmasını engelleyeci bir hususun bulunup bulunmadığı konusunda Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun (BDDK) görüşünü alır. Teminat Varlıklar İhraççılar, ipotek teminatlı menkul kıymetlerin teminatı olan varlıkları, diğer varlıklarından ayrı olarak, oluşturacakları teminat havuzu içerisinde izlemekle yükümlüdür. İhraçcılar, teminat varlıkların ihraçcının diğer malvarlığından ayrıştırılması amacıyla yazılı ve/veya elektronik ortamda kayıt sistemi olarak tanımlanan “teminat defteri” tutmak zorundadır. Teminat defterinin tutulmasına ilişkin usul ve esaslar BDDK’nın uygun görüşü alınmak suretiyle Kurulca belirlenir. Kurul, BDDK’nın uygun görüşü alınmak suretiyle, teminat havuzuna dahil edilen varlıklara ilişkin kayıtların ihraçcının yanı sıra ayrı bir kayıt kuruluşu nezdinde de tutulmasını zorunlu tutabilir. Teminat varlıklar ile ilgili tüm işlem ve ihtilaflarda, teminat defterine yapılmış olan kayıtlar esas alınır. Teminat havuzu; yapı kullanma izni alınmış konut ve diğer gayrimenkuller üzerine ipotek tesis edilmek suretiyle teminat altına alınmış alacaklar, ikame varlıklar ve bunların riskten 82 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI korunması amacıyla yapılan sözleşmelerden oluşur. Bunlar dışında kalan varlık ve alacaklar teminat havuzuna dahil edilemez. Yapı kullanma izni alınmış konutlar üzerine ipotek tesis edilmek suretiyle teminat altına alınmış alacakların ilgili konutun değerinin yüzde yetmişbeşini, yapı kullanma izni alınmış diğer gayrimenkuller üzerine ipotek tesis edilmek suretiyle teminat altına alınmış alacakların ise ilgili gayrimenkulun değerinin yüzde ellisini aşan kısmı, teminat değerinin hesaplanmasında dikkate alınmaz. Teminat havuzuna dahil edilecek yapı kullanma izni alınmış konut ve diğer gayrimenkuller üzerine ipotek tesis edilmek suretiyle teminat altına alınmış alacakların vadesi gelmiş tüm ödemelerinin yapılmış olması şarttır. İkame varlıklar nakit, devlet iç borçlanma senetleri, hazine kefaletiyle ihraç edilen menkul kıymetler, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatına üye ülkelerin merkezi yönetimleri ile merkez bankalarınca ya da bunların kefaletiyle ihraç edilen menkul kıymetler ile Kurulca uygun görülen benzer nitelikteki varlıklardan oluşur. Teminat havuzundaki tüm varlıklar içerisinde yapı kullanma izni alınmış diğer gayrimenkuller üzerine ipotek tesis edilmek suretiyle teminat altına alınmış alacakların ve ikame varlıkların payı ayrı ayrı yüzde onbeşi aşamaz. İhraççılar, teminat havuzundaki varlıkların faiz, kur, kredi ve benzeri risklerden korunması amacıyla sözleşmeler yapabilir. Teminat havuzunda yer alan varlıkların riskten korunması amacıyla yapılmış sözleşmeler de teminat havuzuna dahildir. Teminat Varlıkların Korunması İpotek teminatlı menkul kıymetler itfa edilinceye kadar, teminat havuzlarında yer alan varlıklar, teminat amacı dışında tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsili amacı da dahil olmak üzere haczedilemez ve iflas masasına dahil edilemez, ayrıca bunlar hakkında ihtiyati tedbir kararı verilemez. İhraççının İTMK’lardan kaynaklanan ödeme yükümlülüğünü yerine getirememesi ve teminat havuzlarına dahil edilen varlıkların menkul kıymet sahiplerinin alacaklarını karşılamaya yetmemesi halinde, alacağı teminat havuzundaki varlıklarla karşılanmayan ipotek teminatlı menkul kıymet sahipleri ihraççının diğer malvarlığına başvurabilir. Kurul Kaydına Alınma İhraç edilecek İTMK’ların Kurul kaydına alınması talebiyle Kurula başvuru yapılması zorunludur. Başvurularda, Tebliğde belirlenen bilgi ve belgeler eksiksiz olarak Kurula tevdi edilir. Söz konusu bilgi ve belgelerde eksikliklerin bulunması halinde, yapılan başvurular Kurulca işleme alınmayacaktır. 83 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI İTMK’lar halka arz edilerek ya da halka arz edilmeksizin ihraç edilebilir. İTMK’ların halka arz yoluyla satışının, anapara ve faiz ödemelerinin, halka arza aracılık yetki belgesine sahip aracı kuruluşlar vasıtasıyla yapılması zorunludur. İzahname ve sirkülerin ihraçcı, aracı kuruluş ve teminat sorumlusu tarafından imzalanması gerekir. Aracı kuruluşlar ve teminat sorumlusu (bağımsız denetleme kuruluşlarının sorumluluğunda olan bilgiler hariç) izahname ve sirkülerdeki bilgilerin gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmasından Sermaye Piyasası Kanunun çerçevesinde sorumludur. 84 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 14) VARLIK TEMİNATLI MENKUL KIYMETLER Varlık teminatlı menkul kıymetler (VTMK), Kurulun Seri:III, No:38 sayılı “Varlık Teminatlı Menkul Kıymetlere İlişkin Esaslar Tebliği” ile düzenlenmiştir. Varlık teminatlı menkul kıymetler (VTMK), ihraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde olan borçlanma senetleridir. VTMK, aşağıda belirtilen varlıkların teminatı altında Kurulca kayda alınarak ihraç edilebilecektir. - Tüketici kredileri, - Ticari krediler, - Finansal ve operasyonel kiralama sözleşmelerinden doğan alacaklar, - İhracat işlemlerinden doğan alacaklar, - Bankalar dışındaki, mal ve hizmet üretimi faaliyetlerinde bulunan anonim ortaklıklar ile mevzuata göre özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Kamu İktisadi Teşebbüslerinin müşterilerine yaptıkları vadeli satışlardan doğan, senede bağlanmış alacaklar, - Bankalar tarafından esnaf ve sanatkarlarla küçük işletmelere açılan ihtisas kredilerinden doğacak alacaklar, - Gayrimenkul yatırım ortaklıklarının portföylerindeki gayrimenkullerin satış veya satış vaadi sözleşmelerinden kaynaklanan alacaklar, - Toplu Konut İdaresi Başkanlığının gayrimenkul satışından kaynaklanan alacakları, - Toplam teminat havuzunun %10’unu aşmamak kaydıyla, teminat varlıklardan elde edilenler de dahil olmak üzere nakit, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri ve bu Banka nezdinde yasal yükümlülükler dışında bulundurulan serbest mevduat ile devlet iç ve dış borçlanma senetleri. VTMK ihraç etmek isteyen ihraççıların, belirtilen alacak türlerini bir başkasından devralmasına da imkan verilmiştir. İhraççılar, ihraç ettikleri VTMK’ya teminat teşkil eden varlıkları kendi malvarlıklarından ayrı özel hesaplarda izlemek, bunlar için ayrı muhasebe hesapları açmak veya ayırt edici sistem altyapısı oluşturmak suretiyle teminat defteri tutmakla yükümlüdürler. VTMK itfa edilinceye kadar teminat varlıklar teminat amacı dışında tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsili amacı da dahil olmak üzere haczedilemez, iflas masasına dahil edilemez, ayrıca bunlar hakkında ihtiyati tedbir kararı verilemez. Tebliğ kapsamında, bankalar, finansman şirketleri ve finansal kiralamaya yetkili kuruluşlar, gayrimenkul yatırım ortaklıkları, kendi kanunlarınca menkul kıymet ihraç etmeye yetkili kamu kurum ve kuruluşları VTMK ihraç edebileceklerdir. İhraç edilen VTMK için, gerekli 85 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI görülmesi halinde Kurul tarafından banka garantisi istenebilecektir. Bu halde, ihraççılar tarafından banka garantisinin sağlanması zorunlu olacaktır. Kendi kanunlarınca menkul kıymet ihraç etmeye yetkili kamu kurum ve kuruluşları dışındaki ihraççılar tarafından, Kurulun sermaye piyasasında bağımsız denetimle yetkili kuruluşlar listesinde yer alan bir bağımsız denetim kuruluşunun teminat sorumlusu olarak atanması zorunlu tutulmuştur. Kurul, gerekli gördüğü takdirde, kendi kanunlarınca menkul kıymet ihraç etmeye yetkili kamu kurum ve kuruluşları için de bir teminat sorumlusu belirlenmesini zorunlu tutabilecektir. Teminat sorumlusu, ihraççının düzenleme hükümlerine uygun hareket edip etmediğini izlemekle, teminat defteri (Teminat defteri; teminat varlıkların, ihraççının diğer malvarlığından ayrıştırılması amacıyla yazılı veya elektronik olarak takip edildiği kayıt sistemidir.) ve teminat havuzunu (Teminat havuzu; varlık teminatlı menkul kıymetlere teminat gösterilebilecek varlıkları temsil eden kambiyo senetleri, sözleşmeler ve diğer belgelerdir.) kontrol etmekle yükümlüdür. Kurul, VTMK sahiplerinin haklarının korunması amacıyla teminat sorumlusunun değiştirilmesini istemeye veya resen değiştirmeye yetkilidir. İhraççı, VTMK’dan kaynaklanan ödeme yükümlülüğünü kısmen veya tamamen yerine getirememesi durumunda, teminat sorumlusunun onayı çerçevesinde, teminat varlıklardan elde edilen fonları ivedilikle VTMK sahiplerine aktaracaktır. Teminat havuzlarına dahil edilen varlıkların VTMK sahiplerinin alacaklarını karşılamaya yetmemesi halinde, alacağı teminat havuzundaki varlıklarla karşılanmayan VTMK sahipleri, ihraççının diğer malvarlığına başvurabilecektir. Varlık teminatlı menkul kıymetler, halka arz yolu ile satılabileceği gibi, halka arz edilmeksizin nitelikli yatırımcılara da satılabilir. Her iki durumda da, ihraççıların, varlık teminatlı menkul kıymetlerin kayda alınması için Kurula başvurması gerekmektedir. Halka arz yolu ile yapılacak satışlarda izahname ve sirküler düzenlenecektir. Halka arz edilmeksizin yapılan ihraçlarda izahname ve sirküler düzenlenmez. Halka arz edilecek VTMK’nın satışının, anapara ve dönemsel faiz veya getiri ödemelerinin aracı kuruluşlar aracılığıyla yapılması zorunludur. VTMK, Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş. nezdinde hak sahipleri bazında izlenecek ve ihraççının talebi ve ilgili borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymet borsalarında işlem görebilecektir. 86 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 15) GAYRİMENKUL SERTİFİKALARI Gayrimenkul Sertifikaları Kurulun Seri:III, No:19 sayılı Gayrimenkul Sertifikalarının Kurul Kaydına Alınmasına İlişkin Esaslar Tebliği ile düzenlenmiştir. Gayrimenkul sertifikası, ihraçcıların bedellerini inşa edilecek veya edilmekte olan gayrimenkul projelerinin finansmanında kullanılmak üzere ihraç ettikleri, nominal değeri eşit, hamiline yazılı menkul kıymettir. Bu sertifika sahipleri gerekli sayıda sertifikaya sahip olarak vade sonunda inşa edilecek gayrimenkulü devralabilirler ya da ilan edilen faizi elde edebilirler. Gayrimenkul sertifikalarının metinlerinde aşağıda belirtilen unsurların bulunması zorunludur. a) Gayrimenkul sertifikası ibaresi, b) İhraçcının unvanı, c) Sertifikanın nominal değeri, d) Sertifikaya konu gayrimenkulün pafta, ada, parsel numarası, metrekaresi ve diğer nitelikleri, e) Sertifika sahiplerinin asli edimin yerine getirilmesini talep edecekleri tarihler ve bu edimin yerine getirilme süresi, f) Tali edim ve yerine getirilme süresi, g) Cezai şartlar ve yerine getirilme süresi, h) Sertifika sahibinin ödemekle yükümlü olacağı vergi, resim, harçlar ile şerefiye gibi giderler hakkında bilgi, ı) İhraçcının edimlerinin yerine getirilmesinin banka tarafından garanti edildiği. Asli Edim : Gayrimenkul sertifikasında belirtilen sürede mülkiyetin gayrimenkul sertifikası sahibine geçirilmesi yükümlülüğüdür. Asli edimi kullanmak isteyen sertifika sahipleri, sertifikada belirtilen tarihlerde almak istedikleri bağımsız bölümün gerektirdiği sayıda sertifika ibraz etmek; ihraçcı ise, belirtilen sürede gayrimenkulün mülkiyetinin tesisini ve teslimini yapmak zorundadır. Birden fazla kişi yeterli sayıda sertifikayı ibraz ederek müşterek mülkiyet esasları çerçevesinde asli edimin yapılmasını talep edebilir. Tali Edim : Asli edimin yerine getirilmesini belirlenen süreler içerisinde talep etmeyen sertifika sahiplerine, anapara ve izahnamede belirtilen oranlarda faiz ödenmesini veya gayrimenkulün sertifika sahiplerince talep edilmeyen bölümünün banka tarafından açık artırma ile satılarak sertifika sahiplerine dağıtılmasıdır. İhraçcı tali edimi belirlenen süre içerisinde yerine getirmekle yükümlüdür. Cezai Şart : Sertifikaya konu olan projenin gerçekleştirilememesi veya tamamlanmasının gecikmesi halinde yerine getirilmesi taahhüt edilen yükümlülüklerdir. 87 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI İhraçcının edimlerinin ve belirlenen cezai şartların bir banka tarafından garanti edilmesi zorunludur. Bankanın ihraçcı lehine vereceği garantiler için şekli ve projeye göre miktarı Kurulca belirlenecek, Kurula hitaben düzenlenmiş Banka Teminat Mektubu'nun Kurula verilmesi gereklidir. Gayrimenkul sertifikası ihraç etmek isteyen ortaklıkların; a) Gayrimenkul sertifikası ihracına konu olacak projeye eşdeğer büyüklükteki en az bir projeyi, sözleşmesi ve teknik şartnamelerine uygun olarak Kurula başvuru tarihinden önceki 5 yıl içerisinde tamamlamış olması, b) Üstlendiği gayrimenkul projesini gerçekleştirebilecek mesleki ve teknik donanıma sahip olduğunu belgelendirmesi, şarttır. Sertifika ihracı karşılığında elde edilen para banka tarafından açılan özel bir hesapta toplanır ve bu para vekilin özen borcu çerçevesinde bankaca gelir elde edilecek şekilde ihraçcı adına değerlendirilir. Banka tarafından ihraçcıya anapara ve gelirin aktarılması sözleşmede yeralan esaslara göre gerçekleştirilir. Gayrimenkul Esaslar Sertifikalarının Kurul Kaydına Alınmasına İlişkin Gayrimenkul sertifikalarının Kurul kaydına alınması zorunludur. Halka arz yoluyla satılacak sertifikaların Kurul kaydına alınmasından sonra ihraçcı, Kurulca onaylanmış izahnameyi kayıt belgesi tarihinden itibaren 15 gün içinde Ticaret Siciline tescil ile TTSG'nde ilan ettirir. İzahnamenin tescil tarihinden en geç bir hafta içinde ise, halkın sertifikaları satın almaya davet edilmesi amacıyla, Türkiye çapında yayım yapan gazete veya gazetelerde sirküler ilan ettirilir. Sirküler yayımlanmadan ilan ve reklama başlanmaz. Gazeteler yoluyla yayım yapılmak istendiği takdirde, yapılacak ilk ilan ve reklamların sirkülerle aynı gazetelerde ve aynı tarihlerde yayımlanması zorunludur. Bu uygulamada, ilan ve reklamlar sirkülerden daha büyük ebatta yayımlanamaz. Bunlara ilişkin gazetelerin birer nüshası ilk yayımı izleyen 6 işgünü içerisinde Kurula gönderilir. Sertifikaların satış süresinin bitiş tarihinden itibaren 6 işgünü içinde Banka; a) İzahnamenin yayımlandığı TTSG ve sirkülerin ilan edildiği gazetelerin birer nüshasını, 88 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI b) Satış sonuçlarını gösteren bilgileri, c) Satış süresi sonunda satılamayan sertifikaların iptal edilmesi halinde bunların noter önünde iptal edildiğini gösterir belgeyi, Kurula göndermekle yükümlüdür. Sertifikaların, satış süresinin bitiminden itibaren en geç onbeş gün içinde kota alınmasını teminen gerekli belgenin verilmesi istemiyle Kurula başvurulur. Bu belgenin alınmasını izleyen en geç 15 gün içinde sertifikaların kote edilmesi isteği ile menkul kıymetler borsasına müracaat edilir. 89 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 16) KİRA SERTİFİKALARI Kira sertifikalarının Kurul kaydına alınması, ihracı ve satışı ile varlık kiralama şirketlerinin kuruluş ve faaliyetlerine ilişkin esaslar Seri:III, No:43 sayılı “Kira Sertifikalarına ve Varlık Kiralama Şirketlerine İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ” ile düzenlenmiştir. Tebliğ ile, varlık kiralama şirketi; aracı kurumlar, bankalar ve kaynak kuruluşları (“Kaynak kuruluş”, sahip olduğu veya kiraladığı varlıkları, kiralamak üzere varlık kiralama şirketine devreden anonim şirketlerdir.) tarafından münhasıran kira sertifikası ihraç etmek üzere kurulmuş olan anonim şirket olarak tanımlanmıştır. Kira sertifikası; varlık kiralama şirketinin satın almak veya kiralamak suretiyle devraldığı varlıkların finansmanını sağlamak amacıyla düzenlediği ve sahiplerinin bu varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi olmalarını sağlayan menkul kıymet, kira sukuku olarak belirtilmektedir. Varlık ise, varlık kiralama şirketinin satın alacağı veya kiralayacağı her türlü menkul veya gayrimenkul mal ve maddi olmayan varlık olarak belirlenmektedir. Kira sertifikası, kaynak kuruluşun, bir varlık kiralama şirketi aracılığı ve devret-kirala-devral yöntemiyle, mülkiyetlerindeki veya kiralamak suretiyle devralacakları varlıkları kullanarak finansman sağlamalarına imkan veren bir enstrüman olarak düzenlenmiştir. Varlık kiralama şirketleri, kaynak kuruluşlardan devraldığı varlıkları tekrar kaynak kuruluşa kiralamak suretiyle kira geliri elde etmek, söz konusu kira gelirlerine dayalı olarak kira sertifikası ihraç etmek ve kira süresi sonunda ilgili varlığı kaynak kuruluşa devretmek amacıyla aracı kurumlar, bankalar ve kaynak kuruluşları tarafından kurulabilecektir. Varlık kiralama şirketlerinin faaliyet konuları; - Kira sertifikası ihraç etmek, - Kendi nam ve kira sertifikası sahipleri hesabına her türlü varlığı devralmak, kiralamak, varlıklardan elde edilen gelirleri payları oranında kira sertifikası sahiplerine ödemek, - Kira sözleşmesinin sonunda, başlangıçta anlaşılan koşullarda kiraya konu varlığı kaynak kuruluşa devretmek, olarak belirlenmiştir. Varlık kiralama şirketleri, yukarıda belirtilen faaliyetler dışında herhangi bir ticari faaliyetle uğraşamayacağı gibi aşağıdaki faaliyetlerde de bulunamayacaklardır. - Her ne ad altında olursa olsun kredi kullanamayacak, borçlanamayacak, sahip olduğu varlıkları yukarıda ifade edilen faaliyetlerin olağan ifası dışında kullanamayacaklardır. - Sahip olduğu varlıklar üzerinde üçüncü kişiler lehine hiç bir ayni hak tesis edemeyeceklerdir. 90 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI - Varlığı, kira sözleşmesinden kaynaklanan tüm yükümlülüklerini yerine getiren kaynak kuruluş dışında başka bir kişiye devredemeyeceklerdir. Varlık kiralama şirketleri, varlıklarını devralacağı kaynak kuruluş ile, söz konusu varlıkların devralınması, kaynak kuruluşa kiralanması ve kira süresi sonunda kaynak kuruluşa devredilmesini içeren bir sözleşme imzalamak zorundadırlar. Varlık kiralama şirketleri, aynı anda tek bir kaynak kuruluşa ait varlıkları devralabilecek ve aynı anda tek bir tertip kira sertifikası ihraç edebilecektir. Tedavüldeki kira sertifikaları itfa edilmeden yeni bir kira sertifikası ihracı yapılamayacaktır. Düzenleme uyarınca, kira sertifikası sahiplerine verilen taahhütlerin yerine getirilmemesi durumunda, kira sertifikasına konu varlığın devredilerek elde edilecek kaynağın, kira sertifikası sahiplerine payları oranında dağıtılacağına ilişkin esas sözleşmede hüküm yer alması zorunlu tutulmuştur. Kira sertifikaları halka arz yoluyla satılabileceği gibi, tahsisli olarak veya nitelikli yatırımcılara satılmak üzere de ihraç edilebilecektir. Kira sertifikalarının halka arz yolu ile satışında izahname ve sirkülerin düzenlenmesi gerekirken, tahsisli olarak veya nitelikli yatırımcılara satılmak üzere yapılan ihraçlarda kira sertifikalarına ilişkin olarak izahname ve sirküler düzenlenmeyecektir. Kira sertifikalarının halka arz yoluyla satışının ve varlıklardan elde edilen gelirlerin ödemelerinin, aracı kuruluşlar vasıtasıyla yapılması zorunludur. Halka arz yoluyla satışta halka arza aracılık yetki belgesine sahip aracı kuruluşların kullanılması zorunlu tutulmuştur. Kurulca gerekli görülmesi halinde, halka arz edilecek kira sertifikalarının Türkiye’de kurulan ve Kurul tarafından yetkilendirilen derecelendirme kuruluşları ile Türkiye’de derecelendirme faaliyetinde bulunması Kurulca kabul edilen uluslararası derecelendirme kuruluşlarından en az biri tarafından derecelendirilmesi ve derecelendirme notuna izahname ve sirküler ile diğer bilgilendirme dokümanlarında yer verilmesi gerekmektedir. Varlık kiralama şirketlerinin talebi ve ilgili borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymet borsalarında işlem görebilecek olan kira sertifikalarının, Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş. nezdinde hak sahipleri bazında izlenmesi zorunlu tutulmuştur. 91 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 17) DEPO SERTİFİKALARI Yaklaşık 20 yıl önce dünya sermaye piyasalarının bütünleşmeye başlaması, yatırımcıların ve ihraçcıların özel ihtiyaçlarına uygun çözümler aranmasına neden olmuştur. Depo sertifikaları bu sürecin önemli sonuçlarından biridir. Depo sertifikaları yatırımcılara yabancı menkul kıymet edinme ve işlem yapma imkanı verirken ihraçcılara da uluslararası piyasalara girme imkanı tanımıştır. İngiliz kanunlarının ülkedeki şirketlerin hisse senetlerini başka ülkelerin borsalarında kote etmelerini yasaklaması nedeniyle, ülke dışına çıkarılamayan bu hisse senetlerine yatırım yapmak isteyen Amerikan yatırımcılar için ilk olarak 1927’de ADR’ler (American Depository Receipt) ortaya çıkmıştır. Depo sertifikaları menkul kıymetlerin ihraç edildiği ülke dışındaki başka ülkelerde de halka arz edilmesinde kullanılan ve asıl menkul kıymetleri temsil eden belgelerdir. Bu belgelerin dayandığı menkul kıymetler ihraçcının ülkesindeki bir saklama kuruluşunun kasalarında muhafaza edilmektedir. Depo sertifikası sahipleri yasal olarak bütün kar payı alma haklarına sahiptirler ve bu kar paylarını kendi ülkelerindeki para birimi olarak alırlar. (Örneğin ABD’de ihraç edilen bir Türk şirketinin kar payı ABD’deki yatırımcıya dolar olarak ödenir.) Depo sertifikaları yatırımcılara daha iyi hizmet sunmak için zaman içinde büyük gelişmeler kaydetmiş ve çeşitli türleri ortaya çıkmıştır. Bunlar; - ADR (American Depository Receipt), GDR (Global Depository Receipt), EDR (European Depository Receipt)’dir. ADR’ler Dolar cinsinden ABD’de ihraç edilir ve Securities and Exchange Commission’ın (SEC) belirlediği ayrıntılı kamuyu aydınlatma ve raporlama yükümlülüklerini yerine getirmesine bağlı olarak yalnızca Nitelikli Kurumsal Alıcı’lara (Qualified Institutional Buyer) satılabileceği gibi, Tezgahüstü Piyasalarda (OTC) veya borsalarda da işlem görebilir. Bu ADR’lerden Nitelikli Kurumsal Alıcı’ların elindeki ve borsalarda işlem görenler sermaye artırımı yoluyla fon toplayabilirler. EDR’ler Euro cinsinden ihraç edilmekte, genellikle Londra ve Lüksemburg borsalarına kote olmakta ve takas işlemleri Euroclear ve CEDEL sistemi aracılığıyla gerçekleşmektedir. 92 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI EDR’ler ADR ihracı için SEC’in istediği koşulları yerine getiremeyen şirketlerin Avrupa piyasalarından fon bulmalarını sağlamaktadır. GDR’ler ise ADR ve EDR’lerin bir karışımı olarak her iki piyasadan (Amerika ve Avrupa) fon bulmaya yarayan bir başka depo sertifikası türüdür. GDR’lerin Amerika’da ihraç edilecek kısmı SEC’in ADR’ler için öngördüğü ayrıntılı kamuyu aydınlatma ve raporlama yükümlüklerine tabidir. Eğer Amerika’da ihraç edilen kısım sadece Nitelikli Kurumsal Alıcı’lara yapılmışsa, bu yükümlülüklere tabi olunmayacaktır. Ülkemizde depo sertifikaları Kurul’un Seri:III, No:44 sayılı Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının ve Depo Sertifikalarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar Tebliği ile düzenlenmiştir. Aşağıdaki işlemler bu Tebliğ hükümlerine tabi olup bu işlemlere konu teşkil eden yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının Kurul’a kaydettirilmesi zorunludur. a) Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının halka arzı, b) Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve depo sertifikalarının tahsisli olarak ve/veya nitelikli yatırımcılara satışı, c) Payları Borsada işlem gören yabancı ortaklıkların bedelli ve bedelsiz pay ihracı, Yabancı yatırım fonu paylarının kurul kaydına alınmasına ve satışına ilişkin esaslar ile yabancı sermaye piyasası araçları Borsa’da işlem görmeyen yabancı ortaklıkların halka arz edilmeksizin pay satışı bu Tebliğ kapsamı dışındadır. Türkiye’de yerleşik kişilerin; bankalar, özel finans kurumları ve sermaye piyasası mevzuatına göre yetkili bulunan aracı kurumlar vasıtasıyla yurtdışındaki mali piyasalarda işlem gören yabancı sermaye piyasası araçlarının satın almaları, satmaları bu Tebliğ kapsamı dışındadır. Meğer ki bu işlemler sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde halka arz niteliği taşısın. Yabancı ortaklıklar tarafından, çalışanlara hisse senedi edindirme planları ve benzeri programlar kapsamında Türkiye’deki çalışanlarına verilecek hisse senetlerinin satışı, satış işleminin Türkiye’de gerçekleşmemesi, halka arz tanımına girecek bir uygulama yapılmaması, çalışanlara sunulacak bilgilerin halka arz izlenimi verecek ifadeler içermemesi koşuluyla Kurul kaydına tabi bir işlem olmayıp, bu tebliğ kapsamı dışındadır. Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı sermaye piyasası araçları, Kurul’a yapılacak kayda alınma başvurusu öncesinde saklama kuruluşunda depocu kuruluş adına depo edilir. Kurulca kayda alınmayı müteakip depo sertifikaları depocu kuruluş tarafından MKK nezdinde kayden ihraç edilir. Depocu kuruluşların MKK üyesi olmaları zorunludur. 93 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı sermaye piyasası araçları, yetkili saklama kuruluşu nezdinde MKK’nın hesabı bulunması halinde MKK’nın bu hesabında saklanır. Depo sertifikalarının temsil ettiği yabancı hisse senetlerini ihraç eden yabancı ortaklık tarafından nakit ve/veya bedelsiz sermaye arttırımı yapılması halinde ihraç edilecek yabancı hisse senetlerinin de depo sertifikası olarak çıkarılması zorunludur. Depo sertifikaları istendiğinde, depo sertifikası sahiplerince temsil ettikleri yabancı sermaye piyasası araçları ile değiştirilir. Depocu kuruluş tarafından belirlenen, değiştirmenin şekline ve süresine ilişkin esaslara izahnamede yer verilir. 94 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 18) VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ Finansal piyasalar, gerçekleştirilen alım-satım işlemi sonucunda el değiştiren kıymetlerin vadesine bağlı olarak spot ve türev piyasalar olmak üzere ikiye ayrılır. Spot piyasalar, belli miktarda bir mal veya kıymetin ve bunların karşılığı olan paranın işlemin ardından takas günü el değiştirdiği piyasalardır. İMKB bünyesinde faaliyet gösteren Hisse Senetleri Piyasası ve Tahvil ve Bono Piyasası ile Bankalararası Döviz Piyasası spot piyasalara örnek olarak verilebilir. Türev piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır. Vadeli piyasalarda işlem gören sözleşmeler spot piyasa işlemlerine göre daha karmaşık ve bu nedenle profesyonel yatırımcıya daha fazla hitap eden ürünlerdir. Özellikle küçük yatırımcıların türev ürünler hakkında yeterince bilgilenmeden işlem yapmaya başlamamaları daha sonra karşılaşılabilecek olumsuz sonuçların önlenmesi açısından yararlıdır. Türev piyasaların tanımı forward, swap, futures ve opsiyon işlemlerinin tamamını içermektedir. Esas itibarıyla, vadeli piyasalar kavramı türev piyasaları, vadeli işlem sözleşmesi kavramı “futures” sözleşmelerini, opsiyon kavramı da “options” sözleşmelerini ifade etmektedir. Daha çok tezgahüstü piyasada yapılmakta olan ve İngilizce adı forward olan sözleşmeler ise Türkiye’deki finansal piyasalar tarafından da “forward” olarak adlandırılmaktadır. Diğer taraftan, vadeli işlem sözleşmeleri (futures) ve opsiyon sözleşmeleri çoğunlukla organize borsalarda işlem görmekte, bunun doğal bir sonucu olarak da, vade, sözleşme büyüklüğü, teminat oranları, fiyat adımları gibi işlem kriterleri ilgili borsalar tarafından belirlenmektedir. Organize borsalarda işlem gören vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin standartlaştırılmasının en önemli nedeni piyasanın likit olmasını sağlamaktır. Vadeli işlem sözleşmesi, sözleşmenin taraflarına bugünden, belirlenen ileri bir tarihte, üzerinde anlaşılan fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmedir. Diğer taraftan, vadeli işlem sözleşmesine benzer özellikler taşıyan forward işlemlerin en temel özelliği, organize borsalarda yapılmaması, dolayısıyla fiyat, miktar ve vade gibi unsurların standart olmayıp, tarafların karşılıklı anlaşmasıyla belirlenmesidir. Forward işlemlerde, doğal olarak, takas garantisi de bulunmamakta ve taraflar kredi riski ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Forward sözleşmelerin en temel avantajı ise alıcı ve satıcı taraflara ihtiyaçlarına göre vade, büyüklük vb. unsurları serbestçe belirleyebilme imkanını sağlamasıdır. Opsiyon sözleşmesi ise, opsiyon primi olarak tanımlanan bir meblağın alıcı tarafından satıcıya ödendiği ve alıcı tarafa işlemin yapıldığı tarih itibarı ile, belirlenen ileri bir tarihte 95 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI veya opsiyonun tipine bağlı olarak söz konusu tarih öncesinde, üzerinde anlaşılan bir fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi opsiyonun tipine göre alma veya satma hakkını veren, buna karşılık satıcıya yükümlülük getiren sözleşmedir. Vadeli işlem sözleşmeleri kadar yaygın olmamakla birlikte, opsiyon sözleşmeleri de organize borsalar bünyesinde işlem görmekte, ancak tezgahüstü piyasada işlem gören opsiyon sözleşmelerinde de işlem hacmi yüksek seviyede gerçekleşmektedir. Aşağıdaki tabloda forward, futures ve opsiyon sözleşmeleri taşıdıkları temel özellikler itibarı ile karşılaştırılmaktadır: Forward, Futures ve Opsiyon Sözleşmelerinin Karşılaştırılması Temel Özellikler 1. Riskten Korunma Aracı 2. Standart Sözleşmeler 3.Borsada/Tezgahüstü Piyasada (OTC) İşlem Görme 4. Fiziki Teslimat 5. Teminat Zorunluluğu 6. Vadeye Kadar Nakit Akışı 7. Kredi Riski 8. Kaldıraç Etkisi 9. Hak ve Yükümlülük Birlikteliği Forward Futures Opsiyon Evet Evet Evet Hayır Evet Evet OTC Borsa Borsa ve OTC Var Genelde yok Hak Kullanılırsa Var Genelde yok Var Satıcı İçin Var Yok Var Satıcı İçin Var Var Yok Yok Önemi yok Var Var Var Var Yok 18.1) Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri Vadeli işlem sözleşmesi, herhangi bir ürün (pamuk, pirinç, buğday gibi), finansal gösterge (hisse senetleri endeksi gibi), menkul kıymet (hisse senedi, tahvil, bono gibi), yabancı para (dolar, euro gibi) veya kıymetli maden (altın, bakır, platin gibi) üzerine düzenlenebilir. Vade sonunda standartlaştırılmış şartlar çerçevesinde taraflar nakit uzlaşma veya fiziki teslimat yoluyla yükümlülüklerini yerine getirirler. Düzenleyici otoriteler, vadeli işlem sözleşmelerinin asgari unsurlarını belirler. Vadeli işlem sözleşmesinin standart unsurları aşağıda belirtilmiştir. Sözleşmeye Konu Ürün/Menkul Kıymet/Finansal Gösterge: Vadeli sözleşmesinin üzerine düzenlendiği pamuk/hisse senedi/endeks gibi ürünler. işlem 96 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Sözleşmenin Vadesi: Sözleşmeye konu ürünün nakit uzlaşmasının veya fiziki takasının yapılacağı zamandır. Genellikle standart vadeler; Ocak, Şubat ve Mart döngüleri olarak belirlenmekle birlikte, bu konuda farklı ülkelerde farklı uygulamalar olabilmektedir. a. Ocak Döngüsü: Ocak, Nisan, Temmuz, Ekim b. Şubat Döngüsü: Şubat, Mayıs, Ağustos, Kasım c. Mart Döngüsü: Mart, Haziran, Eylül, Aralık Sözleşme Büyüklüğü: Sözleşmeye konu ürünün standartlaştırılmış minimum işlem miktarıdır. Teslim Şekli: Vade sonunda teslimatın fiziki teslim veya nakit uzlaşma yöntemlerinden hangisi yoluyla yapılacağını ifade eder. Uzlaşma Fiyatı: Sözleşme türü bazında belirlenen ve hesap bazında günlük kar/zarar ve teminat yükümlülüklerinin hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Son İşlem Günü: Vadeli işlem sözleşmesinin vade bitiminden önce işlem yapılabilen son işgünüdür. Teminat Oranları: Vadeli işlem sözleşmesinde pozisyon alanların, işlemin başlangıcında ve pozisyon tutulurken hesaplarında bulundurmaları gereken başlangıç ve sürdürme teminat oranlarıdır. Fiyat Adımları: Vadeli işlem sözleşmesinde, sözleşme fiyatında gerçekleşebilecek en küçük fiyat hareketidir. Günlük Fiyat Hareket Limitleri: Vadeli işlem sözleşme fiyatının bir gün içinde aşağı veya yukarı doğru hareket edeceği fiyat bandıdır. Pozisyon Limitleri: Vadeli işlem sözleşmesinde bir firmanın veya hesabın sahip olacağı maksimum pozisyon sayısıdır. Vadeli işlem sözleşmesinde alıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen miktarda bir kıymeti sözleşme vadesinde alma yükümlülüğüne girer. Vadeli işlem sözleşmesinde satıcı, Borsa tarafından önceden belirlenmiş bulunan standart sözleşme şartlarına uygun olarak, sözleşmede belirtilen özellik ve miktarda bir kıymeti sözleşme vadesinde satma yükümlülüğüne girer. Vadeli işlem sözleşmesinin yapıldığı tarihten itibaren, vade sonuna veya pozisyonun kapatıldığı tarihe kadar her gün taraflar arasında tesis edilen teminat oranları çerçevesinde 97 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI nakit transferi gerçekleşir. Alıcı ve satıcının piyasada anlaştığı fiyat, sözleşme vadesinde alıcının satıcıya vadeli sözleşme başına ödeyeceği tutardır. Vadeli işlem sözleşmesinde taraflar birbirine karşı değil, Takas Kurumu’na karşı sorumludur. Bu nedenle, taraflar açısından kredi riski yoktur. 18.2) Opsiyon Sözleşmesi Opsiyon sözleşmesi, alan tarafa, üzerine opsiyon yazılan mal veya kıymeti gelecekte belirli bir tarihte veya tarihe kadar, belli bir fiyattan, belirlenen miktarda alma veya satma hakkını sağlayan sözleşmedir. Dolayısıyla opsiyon sözleşmesi, alıcı taraf açısından bir hak sağlamakta, buna karşılık satıcı tarafı bu hakkı satan taraf olarak yükümlülük altına sokmaktadır. Alıcı taraf, opsiyon sözleşmesiyle tanınan hakkı satın alırken bunun için bir para öder, bu paraya opsiyon primi denir. Bu primi alan taraf ise satıcı taraftır. Opsiyon sözleşmeleri sigorta primi ödenmesi işlemine çok benzer. Evin yanması veya hırsızlık gibi risklerin getirebileceği zararlara karşı, evler ve içindeki eşyalar sigorta şirketlerine belirli bir süre boyunca sigorta ettirilerek, bunun karşılığında sigorta primi ödenir. Eğer ev yanar veya hırsızlığa uğrarsa, sigorta şirketi primi ödeyen sigortalının zararını tazmin eder. Bir portföy yöneticisinin, spot piyasada meydana gelebilecek olumsuz gelişmelere veya fiyat düşüşlerine karşın, portföyü üzerinden gerçekleşebilecek zararı en aza indirmek veya belli bir seviyede sabitlemek amacıyla opsiyon sözleşmesi (satım opsiyonu -put option-) satın alması ve bunun karşılığında prim ödemesi işlemi, temelde yukarıda anlatılan ev sigortalama işlemine oldukça benzemektedir. Opsiyon sözleşmesi satın alan portföy yöneticisinin yaptığı işlem de finans literatüründe “portföy sigortalanması” (Portfolio Insurance) olarak adlandırılmaktadır. Bir opsiyon sözleşmesi aşağıdaki bilgileri içerir. Opsiyonun tipi: Avrupa veya Amerikan tipi opsiyon Sözleşme tipi: Call (Alım) opsiyonu veya Put (Satım) opsiyonu Opsiyona konu mal veya kıymet: Hisse senedi, tahvil vb. Kullanım fiyatı: Opsiyonun sağladığı hakkın kullanılacağı fiyat Vade sonu: (Örnek: Mart ayının 3’üncü Cuması, Haziran ayının ilk iş günü) Prim: Opsiyonun fiyatı 98 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 18.2.1) Opsiyon Terimleri Avrupa Tipi Opsiyonlar: Opsiyonu alan tarafın, sözleşmeye konu mal veya kıymeti satın alma veya satma hakkını sadece vade sonunda kullanmasını sağlayan opsiyonlardır. Amerikan Tipi Opsiyonlar: Vade sonu da dahil olmak üzere opsiyon alıcısına istediği zaman hakkını kullanma imkanını sağlayan opsiyonlardır. Opsiyonlara kullanım sürelerine göre Amerikan tipi veya Avrupa tipi denmesinin sebebi bu opsiyonların Avrupa veya Amerika’da alınıp satıldığını göstermemektedir. Günümüzde gerek Amerika Birleşik Devletleri’ndeki, gerekse Avrupa’daki vadeli piyasalarda her iki tip opsiyon da işlem görmektedir. Alım Opsiyonları: (Call Options) Opsiyonu alan tarafa, sözleşmeye konu mal veya kıymeti önceden belirlenmiş bir fiyattan (kullanım fiyatı), satın alma hakkını sağlayan opsiyonlardır. Satım Opsiyonları: (Put Options) Opsiyonu alan tarafa, sözleşmeye konu mal veya kıymeti, önceden belirlenmiş bir fiyattan (kullanım fiyatı) satma hakkını veren opsiyonlardır. Kullanım Fiyatı: (Exercise Price, Strike Price) Sözleşmeye konu mal veya kıymetin, opsiyon kullanıldığında, alınıp satılacağı fiyattır. Kullanım: Opsiyonu alan (Uzun) tarafın kendisine ait olan hakkı kullanması işlemidir. Vade Sonu: Opsiyonu kullanma hakkının son günüdür. 18.3) Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerine Ürünlerde Aranan Temel Özellikler Konu Borsalar, vadeli işlem sözleşmeleri ile bu sözleşmelerin işlem göreceği pazarları oluştururken, vadeli işlemin temel alacağı ürünün belli özelliklere sahip olmasını beklerler. Vadeli işlem sözleşmelerinin piyasa tarafından aranan ürünler olması için, üzerine vadeli işlem sözleşmesi düzenlenen ürünlerin aşağıdaki şartları sağlaması gerekmektedir: 1- Etkin ve derin bir nakit piyasanın varlığı (Zaman zaman derin bir spot piyasası olmayan ürünlerin üzerine de türev işlemler yapılmaktadır.) 2- Değişken fiyatlar (volatility) 3- Nakit piyasa fiyat düzeyine ilişkin etkin bilgi akışının olması 4- Üyelerden güçlü destek ve talep 5- Teslimat tarihi geldiğinde, teslimata yetecek kadar ürünün bulunabilmesi 6- Engelleyici kuralların olmaması 7- Nakit (spot) ürünün homojen olması 8- Spot piyasada oluşan bir ihtiyacın karşılanması. 99 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI 18.3.1) Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünler Vadeli işlem sözleşmelerinin temel aldığı ürünler (veya varlıklar), genel bir sınıflamayla iki gruba ayrılabilir. a- Finansal varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri i- Uzun Dönem Devlet Tahvilleri US T-Bond; UK Long Gilts; Deutschland Bunds; İtalyan Devlet Tahvilleri (BTP) Japon Devlet Tahvilleri (JGB); Fransız Devlet Tahvilleri (Notionnels); ... ii- Orta Vadeli Devlet Tahvilleri US T-Notes; Orta Vadeli Alman Devlet Tahvilleri(Bobl); ... iii- Kısa Dönem Faiz Oranına bağlı varlıklar -Üç aylık ABD Hazine Bonosu; üç aylık Fransız Hazine Bonosu; ... -Üç ay vadeli Eurocurrency Sözleşmeleri (Eurodollar; Euroyen; LIBOR); ... -Üç ay vadeli Mevduat Sertifikası (ABD’de dolar bazında); Üç ay vadeli EURO; ... iv- Döviz Kurları (Currencies) Brezilya Kuruzerosu; Alman Markı; Kanada Doları; Japon Yeni; İngiliz Sterlini; İsviçre Frangı; Fransız Frangı; Avustralya Doları; ... v- Tek tek hisse senetleri için hazırlanan vadeli işlem sözleşmeleri vi- Endeks üzerine düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri - TOPIX (Japonya, Singapur) - IBEX35 (İspanya-MEFF RV); CAC40 (Fransa-MATIF); - Ibovespa (Brezilya-BM&F); S&P100 (ABD-CBOE); ValueLine (ABD); - S&P500 (ABD-CME); FT-SE100 (İngiltere-LIFFE); Nikkei 225 (Japonya-Osaka) . vii -Enflasyon oranı ve Tüketici fiyat endeksi gibi ekonomik ve hava durumu gibi ekonomik olmayan diğer değişkenler üzerine hazırlanan vadeli işlem sözleşmeleri. b- Çeşitli mallar üzerine vadeli işlem sözleşmeleri i- Tarım ürünlerine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri - Soya fasulyesi (soybeans) - Domuz işkembesi (pork bellies) - Mısır (corn) - Canlı sığır (live cattle) - Besi sığırı (feeder cattle) - Soya fasulyesi yağı (soybean oil) - Kakao (cocoa) - Kahve (coffee) - Portakal suyu (orange juice) - Şeker (sugar) 100 TSPAKB MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI - Buğday (wheat) Yulaf (oats) Soya fasulyesi unu (soybean meal) Canlı domuz (live hogs) - Kereste (lumber) - Deniz mahsülleri (seafood) ii- Doğal kaynaklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri - Altın (gold) - Gümüş (silver) - Ham petrol (crude oil) - Isınmada kullanılan petrol (heating oil) - Alüminyum (aluminum) - Bakır (copper) - Paladyum (palladium) - Platinyum (platinum) Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements-BIS) tarafından 2007 yılı sonu itibarıyla yayımlanan bir araştırmaya göre tüm piyasalarda işlem gören türev ürünlerin büyüklüğü (notional value) yaklaşık 600 trilyon Amerikan Dolarıdır. Borsalar bünyesinde işlem gören vadeli enstrümanlar, standartlaştırılmış olmaları dolayısıyla tezgahüstü ürünlere göre çok daha az sayıda ve çeşitliliktedir. Ancak bu özellik nedeniyle borsalarda işlem hacmi ve dolayısıyla likidite, tezgahüstü piyasalara göre çok daha fazladır. Bunun doğal bir sonucu olarak da, piyasada ürünlerin gerçek fiyatını yansıtmakta en önemli gösterge olarak borsalar bünyesindeki piyasalarda oluşan fiyatlar dikkate alınmaktadır. 101 TSPAKB
