para, banka ve mali piya.p65
advertisement
VII PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR 103 104 PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR A. GENEL DURUM 2002 yýlý baþýndan itibaren dalgalý kur rejimi altýnda nominal çýpa olarak para tabanýnýn ve örtük enflasyon hedeflemesinin kullanýlmasý politikasýna devam edilmiþ, bu çerçevede Merkez Bankasý nihai hedefi olan fiyat istikrarýný saðlamak amacýyla kýsa vadeli faiz oranlarýný enflasyon hedefi ve öngörülerine dayanarak belirlemiþ; programla belirlenen performans ve gösterge niteliðindeki hedeflere ulaþýlmýþtýr. 2002 yýlýnda Merkez Bankasý gecelik ve bir haftalýk borçlanma faiz oranlarýný 6 kez indirmiþtir. Merkez Bankasý 2002 yýlý baþýnda sadece kurlardaki aþýrý dalgalanmalarýn önlenmesi amacýyla kurlarýn seviyesine yönelik olmayan sýnýrlý müdahalelerde bulunacaðýný, bunun yanýsýra da döviz rezervlerini artýrmak için þeffaf döviz alým ihaleleri yapacaðýný açýklamýþ ve bu paralelde hareket etmiþtir. Bu süreçte, enflasyonda ve enflasyonist bekleyiþlerde görülen iyileþmeye ve pozitif makro ekonomik verilere paralel olarak belirgin bir ters para ikamesi süreci baþlamýþtýr. Bu nedenle, Merkez Bankasý Nisan ayýndan itibaren döviz alým ihaleleri ile döviz rezervi biriktirmeye baþlamýþ ancak Temmuz ayýndan itibaren ters para ikamesinde duraksama gözlemlediðini açýklayarak döviz alým ihalelerine geçici olarak ara vermiþtir. Merkez Bankasý rezervlerini güçlendirme ve arz fazlalýðýný dikkate alarak 6 Mayýs 2003 tarihinden itibaren tekrar döviz alým ihaleleri düzenlemeye baþlamýþtýr. 2003 yýlýnda da para politikasý uygulamasýnda örtük enflasyon hedeflemesi stratejisine devam edilmiþ, kýsa vadeli faiz oranlarý enflasyonla mücadelede temel politika aracý olarak kullanýlmýþ ve yürütülmekte olan program çerçevesinde takip edilmekte olan parasal hedefler de tutturulmuþtur. PERFORMANS KRÝTERLERÝ, GÖSTERGE DEĞERLER VE GERÇEKLEŞMELER Tablo VII-1 Para Tabanı Net Ýç Varlıklar Net Uluslararası Rezervler (Trilyon TL) (Trilyon TL) (Milyon Dolar) Üst sınır Gerçek. Üst sınır Gerçek. Alt sınır Gerçek. 28 Şubat 2002 8 250 P 7 823 26 100 G 24 318 - 6 500 P 30 Nisan 02 8 900 P 8 680 27 700 G 25 197 - 7 200 P - 4 926 30 Haziran 02 9 250 P 9 009 28 739 G 26 374 - 7 800 P - 5 755 30 Eylül 02 10 600 P 10 104 31 139 G 28 551 - 8 500 P - 5 889 31 Aralık 02 10 850 P 10 720 33 100 G 28 600 - 9 700 P - 4 600 30 Nisan 03 12 800 P 11 883 32 800 G 30 951 - 6 500 P - 5 996 30 Haziran 03 13 200 P 13 039 34 100 G 29 395 - 7 000 P - 3 865 30 Eylül 03 14 100 G 13 877 33 800 G 22 968 - 6 000 G 1 504 31 Aralık 03 14 300 G 34 200 G - 6 000 G - 4 907 Kaynak : TCMB P : Performans kriteri G : Gösterge değer 105 Merkez Bankasý, gelecek dönem enflasyonunu belirleyen temel deðiþkenleri göz önünde bulundurarak 25 Nisan, 4 Haziran, 16 Temmuz, 6 Aðustos, 18 Eylül ve 15 Ekim 2003 tarihlerinde gecelik ve bir haftalýk borçlanma faiz oranlarýný her seferinde 3’er puan düþürmüþtür. 2002 yýlýnda yüzde 30.8 olan TEFE artýþýna göre mevduat ve net kredi hacmi reel olarak azalmýþtýr. M1 para arzý reel olarak artarken M2 ve M3’deki reel artýþlar sýnýrlý olmuþ, M2Y ile M3Y reel olarak gerilemiþtir. 2003 Eylül ayý ile 2002 yýlýnýn ayný ayýnýn, bu dönem için yüzde 19.1 olan TEFE artýþý ile karþýlaþtýrýlmasýnda ise, mevduat, M2Y ve M3Y’de reel gerileme; M1, M2 ve M3 ile net kredi hacminde ise reel artýþ olduðu görülmektedir. BAŞLICA PARASAL BÜYÜKLÜKLER Tablo VII-2 MÝKTAR (Milyar TL) YILLIK DEĞÝŞÝM (Yüzde) EYLÜL YILLIK EYLÜL 1999 2000 2001 2002 2002 2003 2000 2001 2002 Merkez Bank. Parası 1 587 100 979 884 9 868 820 20 519 454 18 824 005 27 427 335 -38.3 907.1 107.9 45.7 Rezerv Para 3 932 210 5 949 348 7 975 887 10 668 323 10 759 028 14 027 413 51.3 34.1 33.8 30.4 Emisyon 2 390 748 3 772 411 5 282 660 7 635 622 6 938 037 10 033 068 57.8 40.0 44.5 44.6 M1 4 681 181 7 549 243 11 368 782 15 827 630 14 276 761 19 160 173 61.3 50.6 39.2 34.2 M2 22 401 817 31 912 095 47 241 075 61 879 759 56 180 929 74 610 563 42.5 48.0 31.0 32.8 M3 23 283 046 33 530 572 49 422 897 64 802 153 60 356 627 80 359 366 44.0 47.4 31.1 33.1 M2Y 40 562 720 56 849 061 106 566 526 133 664 544 125 443 966 137 868 178 40.2 87.5 25.4 9.9 M3Y 41 443 949 58 467 538 108 748 348 136 586 938 129 619 664 143 616 981 41.1 86.0 25.6 10.8 Mevduat (TL+YP) 45 291 799 64 942 983 110 521 576 135 575 189 129 164 535 137 655 751 43.4 70.2 22.7 6.6 49.5 -66.7 24.0 26.0 1.5 1.4 Merkez Bank. Krd.(*) Mevduat Bank.Krd. Net Kredi Hacmi 2 913 501 724 750 000 250 000 750 000 0 16 967 066 17 370 922 27 372 173 28 652 549 33 952 167 36 111 033 34 474 675 36 630 250 32 617 653 34 766 601 42 519 639 44 366 112 61.3 64.9 2003 30.4 27.6 Kaynak : TCMB (*) Dolaysız krediler B. PARA POLÝTÝKALARI 1. Merkez Bankası Analitik Bilançosu Merkez Bankasý analitik bilançosu büyüklüðü 2002 yýlýnda yüzde 23.3 oranýnda artmýþtýr. 2003 yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 5.2 oranýnda artmýþtýr. Bilançonun aktifinde yer alan dýþ varlýklar 2002 yýlýnda yüzde 48.2 artarken 2003 yýlýnýn Eylül ayýnda önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 8.1 oranýnda artmýþtýr. Ýç varlýklar ise 2002 yýlýnda yüzde 10.1 ve 2003 Eylül ayýnda yüzde 0.8 gerilemiþtir. Deðerleme hesabý ise 2002 yýlý sonunda eksi 1.1 katrilyon lira iken 2003 yýlý Eylül ayýnda artý 833.6 trilyon lira olmuþtur. Ýç varlýklarýn toplam varlýklar içindeki payý 2001 yýlýnda bankacýlýk krizi nedeniyle 106 açýlan krediler nedeniyle yüzde 42.7’ye yükseldikten sonra 2002 yýlýnda yüzde 31.2’ye gerilemiþ olup 2003 yýlý Eylül ayý itibariyle de yaklaþýk ayný düzeydedir. Dýþ varlýklarýn toplam varlýklar içindeki payý ise 2001 yýlýnda yüzde 57.3’e gerilemiþ; 2002 yýlý sonunda yüzde 68.8’e ve 2003 yýlý Eylül ayýnda da yüzde 69.2’ye yükselmiþtir. Buna paralel olarak dýþ varlýklarýn toplam döviz yükümlülüklerine bölünmesiyle bulunan kur riski oraný, 2001 yýlýnda yüzde 68.5’e kadar gerilemiþ ise de 2002 yýlý sonunda yüzde 95.2’ye yükselmiþ ve 2003 yýlý Eylül ayýnda da 1’i geçerek yüzde 108.4 olmuþtur. TCMB ANALÝTÝK BÝLANÇOSU Tablo VII-3 MÝKTAR ( Milyar TL ) AKTİFLER (Varlıklar) 2000 2001 DEĞÝŞÝM (Yüzde) EYLÜL YILLIK 2002 2002 YILLIK 2003 1. Dış Varlıklar 18 004 037 34 409 563 50 995 283 48 621 828 52 575 908 2. Ýç Varlıklar (A+B+C) A. Nakit Ýþlemleri a-Hazine Borçlarý aa.Bankanýn Portföyü - 5 Kasým 2001 öncesi DÝBS d.Diðer Kalemler B. Deðerleme Hesabý C. IMF Acil Yard. Tak. Hes.(Hazine) 3.Toplam Aktifler (Varlıklar) 2002 2003 48.2 8.1 -1 100 599 25 679 957 23 075 242 23 564 126 23 369 211 -27.0 -2,433.3 -10.1 -0.8 - 416 026 25 664 127 24 221 843 25 213 791 22 535 635 16.0 -6,268.9 -5.6 -10.6 1 490 801 34 403 119 30 812 443 29 762 468 27 361 878 65.4 2,207.7 -10.4 -8.1 1 514 941 34 459 513 30 919 409 29 937 572 27 431 433 65.8 2,174.6 -10.3 -8.4 1 514 941 34 301 090 30 919 409 29 937 572 27 431 433 65.8 2,164.2 -9.9 -8.4 89.7 -60.3 -21.3 -30.2 158 423 - 24 140 b.Bankalara Açýlan Nakit Krediler c. TMSF'na Kullandýrýlan Krediler 23.9 2001 91.1 - Ýkincil Piyasadan alýnan DÝBS ab.Diðer 2000 EYLÜL 500 000 - 56 394 - 106 966 - 175 104 - 69 555 16 270 12 804 15 576 10 871 750 000 250 000 750 000 92.4 133.6 50.0 -66.7 89.9 294.9 -27.9 -9.0 16 903 438 60 089 520 74 070 525 72 185 954 75 945 119 29.8 255.5 23.3 5.2 -9.1 -2 406 827 -9 505 262 -6 853 404 - 875 207 190 634 - 174 804 -1 146 601 -5 314 253 -4 837 114 -1 649 665 833 576 190 634 PASİFLER (Yükümlülükler) 1. Toplam Döviz Yükümlülükleri 15 923 554 50 220 700 53 551 071 53 361 949 48 517 784 39.3 215.4 6.6 a. Dýþ Yükümlülükler 10 405 974 36 733 224 37 368 781 35 711 117 33 467 399 55.4 253.0 1.7 -6.3 b. Ýç Yükümlülükler 5 517 580 13 487 476 16 182 290 17 650 832 15 050 385 16.5 144.4 20.0 -14.7 -Döviz Olarak Takip Olunan Mevd. 1 222 177 7 049 760 5 641 698 -29.1 156.8 74.0 -20.0 -Bankalarýn Döviz Mevd. 4 295 403 10 348 363 10 719 476 10 601 072 9 408 687 42.6 140.9 3.6 -11.2 907.1 107.9 45.7 2. Merkez Bankası Parası 3 139 113 5 462 814 979 884 9 868 820 20 519 454 18 824 005 27 427 335 -38.3 5 949 348 7 975 887 10 668 323 10 759 028 14 027 413 51.3 34.1 33.8 30.4 a. Emisyon 3 772 411 5 282 660 7 635 622 6 938 037 10 033 068 57.8 40.0 44.5 44.6 b. Bankalar Mevduatı 2 015 481 2 520 198 2 791 824 3 694 384 3 928 057 35.4 25.0 10.8 6.3 1 404 157 1 626 371 1 671 841 1 584 964 2 148 765 37.3 15.8 2.8 35.6 611 324 893 827 1 119 983 2 109 420 1 779 292 31.2 46.2 25.3 -15.7 115 720 104 157 178 059 101 066 41 719 271.0 -10.0 71.0 -58.7 25 541 24 569 111.6 50.6 A. Rezerv Para - Bankalar Zorunlu Karþýlýklarý - Bankalar Serbest Ýmkaný c. Fon Hesapları d. Banka Dışı Kesim Mevduatları B. Diğer Mer.Bank.Parası a. Açık Piyasa Ýşlemlerinden Borç b. Kamu Mevduatı 3. Toplam Pasifler (Yükümlülükler) 45 736 68 872 62 818 -4 969 464 1 892 933 9 851 131 -5 218 625 1 243 969 9 578 737 249 161 648 964 272 394 -8.8 -3.8 8 064 977 13 399 922 111.9 -138.1 420.4 66.1 6 779 308 11 867 866 116.8 -123.8 670.0 75.1 1 285 669 1 532 056 303.9 16 903 438 60 089 520 74 070 525 72 185 954 75 945 119 29.8 160.5 -58.0 19.2 255.5 23.3 5.2 Kaynak : TCMB Bilançonun pasifinde yer alan toplam döviz yükümlülükleri 2002 yýlýnda yüzde 6.6 oranýnda artarak 53.5 katrilyon lira, 2003 yýlý Eylül ayýnda da geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 9.1 azalarak 48.5 katrilyon lira olmuþtur. Toplam döviz yükümlülüklerinin toplam yükümlülükler içindeki payý ise 2002 yýlýnda yüzde 72.3 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 63.9’a gerilemiþtir. Dýþ yükümlülükler 2002 yýlýnda yüzde 1.7 artarken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 6.3 oranýnda azalmýþtýr. Ýç yükümlülükler ise 2002 yýlýnda döviz olarak takip edilen mevduattaki yüzde 74 artýþýn etkisiyle yüzde 20 artmýþ; 2003 yýlý Eylül ayýnda ise bu mevduatýn ve bankalarýn döviz mevduatýnýn azalmasý nedeniyle yüzde 14.7 oranýnda azalmýþtýr. 107 Merkez Bankasý Parasýnýn toplam yükümlülükler içindeki payý 2002 yýlýnda yüzde 27.7 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 36.1’e yükselmiþtir. Bu yükseliþte emisyondaki yüzde 44.6 oranýnda artýþ ile Merkez Bankasýnýn piyasaya olan yükümlülüðünü gösteren Açýk Piyasa Ýþlemleri hesabýnýn 2002 yýlý sonunda 9.6 katrilyon lira iken 2003 yýlý Eylül ayý itibariyle geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 75.1 oranýnda artarak 11.9 katrilyon lira seviyesine yükselmesi etkili olmuþtur. TCMB BÝLANÇOSUNA ÝLÝŞKÝN BAZI ORANLAR ( Yüzde ) Tablo VII-4 2000 YILLIK 2001 2002 EYLÜL 2002 2003 1-Dýþ Varlýklar / Dýþ Döviz Yükümlüklükleri 173.0 93.7 136.5 136.2 157.1 2-Dýþ Varlýklar / Toplam Döviz Yükümlülükleri 113.1 68.5 95.2 91.1 108.4 3-Dýþ Varlýklar / Ýç Döviz Yükümlülükleri 326.3 255.1 315.1 275.5 349.3 4-Dýþ Varlýklar / Toplam Varlýklar 106.5 57.3 68.8 67.4 69.2 5- Ýç Varlýklar / Toplam Varlýklar -6.5 42.7 31.2 32.6 30.8 6- Hazine Borçlarý / Ýç Varlýklar -135.5 134.0 133.5 126.3 117.1 7- Bankalara Açýlan Nakit Krediler / Ýç Varlýklar 0.0 0.1 0.1 0.1 0.0 -45.4 2.9 1.1 3.2 0.0 9-Deðerleme Hesabý / Toplam Varlýklar -5.2 -0.3 -1.5 -2.3 1.1 10-Deðerleme Hesabý / Ýç Varlýklar 79.5 -0.7 -5.0 -7.0 3.6 8-TMSF'na Kullandýrýlan Krd / Ýç Varlýklar 11-Deðerleme Hesabý / Toplam Döviz Yükümlülükleri -5.5 -0.3 -2.1 -3.1 1.7 12-Toplam Döviz Yükümlülükleri / Toplam Yükümlülükler 94.2 83.6 72.3 73.9 63.9 13. Dýþ Döviz Yükümlülükleri / Toplam Yükümlülükler 61.6 61.1 50.5 49.5 44.1 14-Ýç Döviz Yükümlülükleri / Toplam Yükümlülükler 32.6 22.4 21.8 24.5 19.8 -342.8 20.6 33.1 29.4 42.9 22.3 8.8 10.3 9.6 13.2 385.0 5.8 53.5 16.4 37.2 27.7 36.9 26.1 36.6 36.1 15-Emisyon / Ýç Varlýklar 16-Emisyon / Toplam Yükümlülükler 17-Emisyon / Merkez Bankasý Parasý 18-Merkez Bankasý Parasý / Toplam Yükümlülükler 2. Açık Piyasa Ýþlemleri (APÝ) 2002 yýlýnda, Hazine erken itfalarý, kamu ve TMSF bankalarýnýn likidite durumlarýnýn Þubat ayýndan itibaren iyileþmesi sonucu Merkez Bankasý ile olan repo iþlemleri azalarak Nisan ayýnda tamamen sona ermiþtir. Böylece kamu ve TMSF bankalarýnýn APÝ çerçevesinde repo iþlemleri yoluyla fonlanmasý uygulamasý sona ermiþ, 2002 yýlýnýn kalan döneminde repo iþlemi yapýlmamýþtýr. IMKB Tahvil ve Bono Piyasasý Repo-Ters Repo Pazarý’nda kotasyon yöntemiyle gerçekleþtirilen ters repo iþlemleri bankacýlýk operasyonu ile birlikte piyasada ortaya çýkan Türk Lirasý likidite fazlalýðýnýn çekilmesinde 2002 yýlý boyunca 108 aktif olarak kullanýlmaya devam edilmiþtir. 2002 yýlý boyunca Merkez Bankasý doðrudan alým iþlemi gerçekleþtirmemiþtir. Ocak ayýndan itibaren net etki olarak piyasalardan sürekli para çekilirken, Þubat ayýnda çekilen miktar 4.4 katrilyon lira, Haziran ayýnda 1.1 katrilyon lira, Ekim ayýnda 1.3 katrilyon lira, Aralýk ayýnda da 374.3 trilyon lira olmuþtur. 2002 yýlýnda piyasalara Temmuz, Aðustos, Eylül ve Kasým aylarýnda likidite verilmiþtir. 2002 yýlý sonun itibariyle açýk piyasa iþlemlerinin net etkisi piyasadan 6.3 katrilyon lira likidite çekilmesi yönünde olmuþtur. 720 trilyon, Mayýs ayýnda 691.4 trilyon ve Haziran ayýnda da 90 trilyon lira verilmiþtir. Ocak-Eylül döneminde açýk piyasa iþlemlerinin piyasaya net etkisi ise piyasalara 370.1 trilyon lira verilmesi yönünde olmuþtur. 2003 yýlýnýn ilk dokuz ayýnda ise Mayýs, Haziran ve Temmuz aylarýnda toplam 769 trilyon liralýk repo iþlemi yapýlýrken, doðrudan alým iþlemi bu dönemde de yapýlmamýþtýr. Þubat ayýnda likitide talebinin artmasýyla piyasaya 2.3 katrilyon, Nisan’da AÇIK PÝYASA ÝŞLEMLERÝ (Milyar TL) Tablo: VII-5 Doğrudan Doğrudan Alım(1) Ocak Şubat 2001 Mart Satım(2) 70 007 72 445 1 228 019 29 077 1 869 Ters Repo Dönüþ Repo Repo Dönüþ 15 816 000 18 622 973 APÝ TOPLAM Net Etki (3) 34 581 425 -2 809 411 3 300 686 73 500 73 701 33 815 740 31 714 198 66 934 234 7 340 000 6 180 758 53 697 350 47 714 042 114 934 019 4 825 935 Nisan 3 515 867 1 528 406 28 007 500 26 544 792 38 842 700 36 867 383 135 306 646 2 500 070 Mayıs 10 523 377 184 124 539 962 52 432 400 51 955 455 32 223 068 41 545 414 188 863 837 Haziran 53 656 499 54 049 857 15 862 000 16 190 971 139 759 327 64 387 Temmuz 12 684 108 12 678 864 57 711 500 58 705 896 19 336 300 19 734 128 180 850 797 601 812 Ağustos 27 440 500 28 587 314 15 597 638 15 707 712 93 783 057 1 036 739 18 449 500 18 590 674 20 452 221 21 868 147 79 360 541 -1 274 752 17 586 000 17 739 929 20 485 183 21 714 348 112 184 366 -1 075 236 17 070 500 16 852 625 20 110 101 19 371 854 76 313 143 520 372 Aralık 17 705 500 18 243 860 20 043 600 19 872 925 75 865 885 TOPLAM 50 031 679 36 501 347 297 473 399 297 524 859 306 281 900 310 924 093 1298 737 277 8 939 599 3 224 947 3 224 947 Eylül Ekim Kasım 17 329 453 17 329 453 1 454 032 1 454 032 709 034 Ocak 12 077 000 11 551 685 24 745 000 24 874 685 73 248 370 - 655 000 Şubat 10 033 500 10 081 148 11 356 700 15 825 145 47 296 493 -4 420 797 Mart 14 063 000 15 042 982 3 837 677 4 890 123 37 833 782 - 72 465 Nisan 15 455 500 15 355 558 771 000 1 080 079 32 662 136 - 409 021 Mayıs 2002 Ters Repo 26 740 000 26 568 808 53 659 745 - 522 128 Haziran 350 937 36 598 000 35 519 195 72 117 195 -1 078 805 Temmuz 47 313 500 47 739 665 95 053 165 426 165 Ağustos Eylül 34 582 000 35 440 227 70 022 227 858 227 50 230 500 50 573 858 100 804 358 343 358 Ekim 39 220 500 37 907 815 77 128 315 -1 312 685 Kasım 60 342 000 61 211 576 121 553 576 869 576 2003 Aralık 50 329 000 49 954 708 100 283 708 - 374 292 TOPLAM 350 937 396 984 500 396 947 225 40 710 377 46 670 032 881 663 071 -6 347 866 Ocak 79 529 000 79 160 236 158 689 236 - 368 764 Şubat 38 282 000 40 551 624 78 833 624 2 269 624 Mart 46 524 500 45 659 448 92 183 948 - 865 052 Nisan 35 652 500 36 372 340 72 024 840 719 840 Mayıs 12 311 500 13 002 998 60 000 60 079 25 434 577 691 419 Haziran 8 949 500 8 969 685 149 000 79 226 18 147 411 89 959 Temmuz 18 781 000 17 484 633 560 089 632 135 37 457 856 -1 368 413 Ağustos 29 429 500 29 040 998 58 470 498 - 388 502 Eylül 51 356 500 50 946 495 102 302 995 - 410 005 TOPLAM 320 816 000 321 188 456 769 089 771 439 643 544 984 370 105 Kaynak : TCMB (1) Piyasadan ve Hazine'den nakit karşılığı yapılan doğrudan alımlardır. TCMB'nin Hazine'den nakit dışı işlemlerden dolayı (ve likidite üzerinde etkisi olmayan) gerçekleştirdiği alım işlemleri dahil edilmemiştir. (2) Nakit işlemlerden dolayı alınan kıymetlerin itfa ve ikincil piyasa satış işlemleridir.TCMB'nin Hazine'den nakit dışı işlemlerden dolayı (ve likidite üzerinde etkisi olmayan) aldığı kıymetlerin itfaları dahil edilmemiştir. (3) Eksi rakamlar piyasadan para çekildiğini, artı rakamlar ise piyasaya para verildiğini ifade etmektedir. 109 3. Para Arzları 2002 yýlýnda dar tanýmlý para arzý M1, bir önceki yýla göre yüzde 39.2 oranýnda büyürken, 2003 yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 34.2 oranýnda artýþ göstererek 19.2 katrilyon lira olmuþtur. Dar tanýmlý para arzýný belirleyen faktörlerden dolaþýmdaki para 2002 yýlý sonunda önceki yýla kýyasla yüzde 54.6 oranýnda artarak 6.9 katrilyon liraya yükselirken vadesiz mevduattaki artýþ yüzde 29.3 oranýnda olmuþtur. 2003 yýlý Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný ayýna göre dolaþýmdaki para yüzde 58.3 oranýnda artarken vadesiz mevduat artýþý yüzde 16.1’de kalmýþtýr. Geniþ tanýmlý para arzý M2, 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 31 oranýnda artarak 61.9 katrilyon lira olmuþtur. 2003 yýlý Eylül ayýnda ise önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 32.8 oranýnda artarak 74.6 katrilyon lira olmuþtur. M2Y, yurt içi yerleþiklerin yabancý para mevduattaki artýþýn yüzde 21’de kalmasý nedeniyle 2002 yýl sonunda yüzde 25.4 geniþleyerek 133.7 katrilyon lira olmuþtur. 2003 yýlýnda belirsizliklerin ortadan kalkmasý, döviz kurlarýnýn düþmesi ve alternatif yatýrým araçlarýndan daha fazla getiri beklentisi Türk lirasýna talebin artmasýna yol açmýþ ve yurtiçi yerleþikler yabancý para mevduatý 2003 yýlý Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 8.7 azalmýþtýr. Bu nedenle M2Y’deki artýþ yüzde 9.9’da kalmýþtýr. Grafik VII-1 PARA ARZLARI 160000 140000 Trilyon TL 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 1999 2000 2001 M1 110 M2 2002 M2Y 2003/09 M2Y, resmi mevduat ve diðer TCMB mevduatýnýn toplamýný gösteren M3Y ise 2002 yýlýnda yüzde 25.6 oranýnda artarak 136.6 katrilyon lira, Eylül 2003 itibariyle geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 10.8 artýþla 143.6 katrilyon lira olmuþtur. Geniþ tanýmlý para arzýnýn (M2) rezerv paraya oraný þeklinde tanýmlanan rezerv para çarpaný (M2/RP), 2002 yýlýnda dalgalý bir seyir izlemiþ yýl sonu itibariyle bu oran 5.8 seviyesine gerilemiþtir. 2003 yýlýnda ise Ocak ayýndaki 5.4 seviyesinden Eylül ayýnda 5.3’e gerilemiþtir. Geniþ tanýmlý para arzýnýn Merkez Bankasýnýn yarattýðý toplam Türk Lirasýna oranýný gösteren Merkez Bankasý Parasý çarpaný, (M2/MBP) 2002 yýlýnda da azalan bir seyir izlemiþ Ocak ayýnda 4.5 iken yýl sonunda 3 olarak gerçekleþmiþ, 2003 yýlý baþýnda 2.6 iken Mayýs-Aðustos döneminde yüzde 3’ü geçmiþ, Eylül ayýnda 2.7’ye inmiþtir. 111 4. Bankalararası Para Piyasası (INTERBANK) Merkez Bankasý 2002 yýlýnda da ortaya çýkan likidite fazlasýný APÝ yanýnda bankalararasý para piyasasýnda alým yönlü iþlemler de yapmak suretiyle çekmeye devam etmiþtir. 2002 Nisan ayýndan itibaren gecelik ve bir haftalýk iþlemlere ek olarak dört hafta vadeli Türk lirasý depo alým ihalelerine baþ- 112 lamýþ, bu ihaleler piyasaya çýkan Türk lirasýnýn sterilizasyonunda daha etkin kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Eylül 2002 tarihinden itibaren ‘geç likidite penceresi’ uygulamasýna baþlamýþ; ayrýca Türk lirasý piyasalarýndaki aracýlýk hizmetlerine kademeli olarak 2 Aralýk 2002 tarihinde son vermiþtir. 2002 yýlýnda ekonomik programýn kararlý bir þekilde yürütülmesi ve gerçekleþen enflasyonun yýl sonu hedefine uyumu nedeniyle bankalararasý para piyasasýnda faiz oranlarýndaki gerileme sürmüþ ve 11 Kasým 2002 tarihinde yüzde 44’e düþürülmüþtür. Ýþlem hacminde de istikrar saðlanmýþ, yýllýk iþlem hacmi bir önceki yýla göre yüzde 26.2 oranýnda artarak 870.5 katrilyon lira olmuþtur. Uygulanan örtük enflasyon hedeflemesi stratejisi doðrultusunda kýsa vadeli faiz oranlarý etkin þekilde kullanýlmýþ ve 2002 5. Döviz ve Efektif Piyasası a) Ýþlem Hacmi Merkez Bankasý tarafýndan yönetilen bu piyasada, iþlem hacmi 2002 yýlýnda yüzde 73.9 oranýnda azalarak 69.7 milyar dolara gerilemiþtir. Merkez Bankasý 2002 yýlýnda, bankalararasý döviz piyasasýnda derinliði artýrmak, gerçekleþtirilen iþlemlerin Merkez Bankasý taraflý olduðu yanýlgýsýnýn para ve döviz kuru politikalarý üzerindeki olumsuz etkisini önlemek amacýyla bu yýlýnda toplam altý kez faiz indirimi yapýlmýþtýr. Bu deðiþikliklerle, BPP’ndaki faiz oranlarý APÝ çerçevesindeki iþlemlere paralel olarak indirilmiþtir. 2003 yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde iþlem hacmi 2002 yýl sonuna göre yüzde 25.9 oranýnda artarak 1 096 katrilyon lira olmuþtur. Bu dönemde de Merkez Bankasý faiz indirimlerine devam etmiþ, toplam 6 kez faiz indirimi gerçekleþtirmiþ ve 15 Ekim 2003 tarihinde gecelik iþlemlerde alýþ kotasyonunu yüzde 26’ya, satýþ kotasyonunu yüzde 31’e düþürmüþtür. piyasadaki aracýlýk iþlemlerinden de aþamalý olarak çekilmiþtir. 2003 yýlý Ocak-Eylül dönemi iþlem hacmi geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 24.6 oranýnda azalarak 43.1 milyar dolara gerilemiþtir. Döviz ve efektif piyasasý iþlemlerine iliþkin ayrýntýlý bilgiler tabloda verilmiþtir. 113 b) Döviz Kurları 2002 yýlýnda ödemeler dengesinde gerçekleþmelerin beklenenden daha iyi olmasý döviz kurundaki istikrarýn sürdürülmesine yardýmcý olmuþtur. Ancak Nisan ayýndan itibaren Türk Lirasýnýn aþýrý deðerli olduðu yönündeki açýklamalar ve siyasi belirsizlik beklentilerinin artmasý kurlarda artýþa neden olmuþtur. Alýnan seçim kararý ve Avrupa Birliði uyum yasalarýnýn çýkmasý bu hareketliliði durdurmuþtur. Seçim sonrasýnda oluþan güven ortamý kurlarýn önemli ölçüde düþmesine yol açmýþtýr. Ancak Avrupa Birliði zirvesinde alýnan karar, Irak’a yönelik olasý operasyon beklentilerinin artmasý piyasalarca olumsuz karþýlanmýþ, döviz kuru artýþ eðilimine girmiþtir. 2002 yýlý sonunda toptan eþya fiyatlarýndaki yýllýk artýþ yüzde 30.8 oranýnda olurken, Dolardaki artýþ yüzde 13.5, Eurodaki 114 artýþ yüzde 34.3, Ýngiliz Sterlinindeki artýþ yüzde 25.8 ve Japon Yenindeki artýþ ise yüzde 24.7 olarak gerçekleþmiþtir. Ocak ayýnda 119 iken yükselerek Nisan ayýnda 133.3’e çýkan TEFE bazlý reel kur endeksi Temmuz ayýna kadar gerilemiþ, sonra yükselerek yýl sonunda 117 olmuþtur. 2003 yýlýnýn ilk çeyreðinde Irak savaþýna iliþkin belirsizlikler döviz kurlarýnýn oldukça hareketli bir seyir izlemesine neden olmuþ, Mayýs ayý baþlarýndan itibaren savaþýn sona ermesi ve belirsizliklerin azalmasý ile Türk Lirasý yabancý para birimleri karþýsýnda hýzlý bir deðer kazanma sürecine girmiþ ve bu eðilim Eylül ayý sonuna kadar devam etmiþtir. Savaþýn beklenenden çok daha kýsa sürede sona ermesi, makro ekonomik göstergelerin bundan etkilenmemesi, ekonomi ile ilgili açýklanan verilerin olumlu olmasý beklentileri de olumlu etkilemiþ, savaþ sonrasýnda Türk lirasý yatýrým araçlarýndan yüksek getiri beklentisi ile ters para ikamesi hýzlanmýþtýr. Merkez Bankasý rezervlerini güçlendirme ve arz fazlalýðýný dikkate alarak 6 Mayýs’tan itibaren tekrar döviz alým ihaleleri düzenlemeye baþlamýþtýr. 6 Mayýs-30 Eylül 115 116 117 2003 döneminde toplam 4.327 milyon ABD dolarý tutarýnda döviz alýmý yapýlmýþtýr. Aþýrý oynaklýðý önlemeye yönelik olarak, MayýsEylül aylarýnda yapýlan 6 adet doðrudan döviz alým müdahalesinde alýnan 4.229 milyon ABD dolarý ile birlikte, söz konusu dönemde Merkez Bankasý’nca alýmý yapýlan toplam 118 döviz tutarý 8.556 milyon ABD dolarýna ulaþmýþtýr. Bu süreçte ABD dolarý Mart ayýndaki 1 708 213 lira seviyesinden Eylül ayý sonunda 1 376 707 lira seviyesine kadar gerilemiþtir. 2003 yýlý Eylül ayýnda toptan eþya fiyatlarýndaki kümülatif artýþ yüzde 10.7 olurken 2002 yýl sonuna göre Dolar yüzde 15.8, Euro yüzde 7.8 ve Japon Yeni yüzde 9.9 oranýnda deðer kaybetmiþtir. Ocak ayýnda 113.7’ye inen TEFE bazlý reel kur endeksi ise sürekli yükselerek Eylül ayý sonunda 137.1’e ulaþmýþtýr. 2002 yýlý sonunda 1.0422 olan euro/ dolar paritesi 2003 yýlýnda özellikle Nisan 6. Mevduat Mevduat Bankalarý toplam mevduatý, 2002 yýlýnda yüzde 22.7 oranýnda artarak 135.6 katrilyon lira seviyesine çýkmýþtýr. 2003 yýlý Eylül ayýda ise bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 6.6, 2002 ayýndan itibaren yükselmeye baþlamýþ, 27 Mayýs’ta 1.1895’e ulaþmýþtýr. Haziran ve Temmuz aylarý sonunda 1.14, Aðustos ayý sonunda 1.0844 olmuþ, Eylül ayý sonunda 1.1413’e çýkmýþtýr. Ekim ayýna yükselme göstermiþ olup 17 Ekim 2003 günü itibariyle TCMB kapanýþ kuru, dolar için 1 431 623, euro için 1 660 250 lira olmuþtur. Buna göre euro/dolar paritesi 1.1597’dir. yýl sonuna göre yüzde 1.5 oranýnda artarak 137.7 katrilyon lira olmuþtur. Mevduatýn daðýlýmý içinde en önemli yeri tutan vadeli tasarruf mevduatý 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 25.3 oranýnda 119 artarken 2003 yýlý Eylül ayýndaki artýþ yüzde 27.3 oranýnda gerçekleþmiþtir. Vadesiz tasarruf mevduatý ise 2002 yýlýnda yüzde 45.4 artýþa karþýlýk 2003 yýlý Eylül ayýnda önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 61.7 oranýnda artmýþtýr. Bu geliþmeler sonucunda toplam tasarruf mevduatýndaki artýþ 2002 yýlýnda yüzde 26.5 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 29.2 oranýnda gerçekleþmiþtir. Toplam ticari kurumlar mevduatý, 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 59, 2003 yýlý Eylül ayýnda da yüzde 39.7 oranýnda artmýþtýr. Toplam diðer kurumlar mevduatý 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 4.4 oranýnda artarken 2003 yýlý Eylül ayýnda bu artýþ geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 15.1 oranýnda olmuþtur. Toplam resmi kurumlar mevduatý ise 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 77, 2003 yýlý Eylül ayýnda da geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 70.4 oranýnda artmýþtýr. Bu geliþmeler sonucunda mevduat bankalarýnýn bankalararasý mevduat hariç toplam Türk Lirasý mevduatlarý 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 30.3 oranýnda artarak 58 katrilyon liraya, 2003 yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 31.2 oranýnda artarak 70 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Yabancý para cinsinden mevduatýn (DTH) Türk lirasý karþýlýðý 2002 yýlýnda yüzde 23.7 oranýndaki artýþla 74.8 katrilyon lira olarak gerçekleþmiþtir. 2003 yýlý Eylül ayýnda ise kurlardaki gerilemenin de etkisiyle ters para ikamesinin etkileri görülmeye 120 baþlanmýþ ve döviz tevdiat hesaplarý geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 8.6 oranýnda azalarak 65.4 katrilyon lira seviyesine kadar gerilemiþtir. Döviz tevdiat hesaplarýnýn genel mevduat toplamý içindeki payý 2002 yýlýnda yüzde 55.2 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 47.5’e inmiþtir. 7. Krediler Bankacýlýk toplam kredi hacmi, yurt dýþý net kredi hacmindeki yüzde 10.7 artýþa karþýlýk yurt içi net kredi hacmindeki yüzde 1.4 artýþ sonucu 2002 yýlýnda nominal sadece yüzde 2.3 oranýnda geniþlemiþtir. 2003 yýlý Eylül ayý itibariyle ise, geçen yýlýn ayný ayýna göre yurt dýþý net kredi hacmini yüzde 35.6 daralýrken yurt içi net kredi hacmi yüzde 27.6 oranýnda artmýþ ve toplam hacimdeki artýþ yüzde 20.8 olmuþtur. Mevduat bankalarýnýn dolaysýzlar dahil toplam kredi hacmi, yüzde 1.5 oranýnda nominal artýþ sonucu 2002 yýlýnda da reel olarak gerilemiþ ve 34.5 katrilyon lira olmuþ; 2003 yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 30.4 oranýnda artarak 32.6 katrilyon liradan 42.5 katrilyon liraya yükselmiþtir. 121 Bu kredi hacmine göre mevduat bankalarýnca toplanan mevduatýn 2002 yýlý sonunda yüzde 25.4’ü krediye dönüþmüþken bu oran ekonomideki geliþmeler ve 122 beklentilerdeki iyileþmeler çerçevesinde 2003 yýlýnda artmaya baþlamýþ ve Eylül ayýnda yüzde 30.9 seviyesine çýkmýþtýr. 2002 yýlý sonu itibariyle yurtiçi kredi hacmi içinde mevduat bankalarý kredilerinin payý yüzde 89.9, kalkýnma ve yatýrým bankalarý kredilerinin payý 9.5 merkez bankasý kredilerinin payý ise yüzde 0.7’dir. 2003 yýlý Eylül ayýnda ise mevduat bankalarý kredilerinin payýnýn yüzde 92.1, kalkýnma ve yatýrým bankalarý kredilerinin payý yüzde 7.9 olmuþtur. 8. Mevduat ve Kredi Faizleri a) Tasarruf Mevduatı Faizleri 2002 yýlý sonunda bir yýl vadeli tasarruf mevduat faiz oraný yüzde 48.2, altý ay vadeli mevduat faiz oraný ise 46.9 düzeyinde olmuþtur. 2003 yýlýnda özellikle Nisan ayýndan itibaren gerilemeye baþlamýþ ve Aðustos ayý itibariyle bir yýl vadeli mevduat faiz oraný yüzde 38.2, altý ay vadeli mevduat faiz oraný ise 36.5 seviyelerinde olmuþtur. Tasarruf mevduatý faiz oranlarý yandaki tabloda gösterilmiþtir. 123 b) Ticari Kredi Faiz Oranları 2002 yýlýnda da düþüþ eðilimini sürdüren kýsa vadeli aðýrlýklý ortalama faiz oranlarý, Ocak ayýndaki yüzde 70.5 seviyesinden Aralýk ayýnda yüzde 52’ye gerilerken, orta vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarý da benzer bir seyir izleyerek Aralýk ayýnda yüzde 45.9’a düþmüþtür. Kýsa vadeli aðýrlýklý ortalama faiz oranlarý 2003 yýlýnýn Ocak ve Þubat aylarýnda gerilemiþ ise de Mart-Mayýs döneminde artmýþ, ancak Haziran ayýnda yüzde 46.2’ye inmiþtir. Orta vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarý ise dalgalanma göstermiþ Mayýs ayýnda yüzde 49’a çýktýktan sonra Haziran ayýnda yüzde 45.9’a gerilemiþtir. 9. Türk Lirası Referans Faiz Oranı (TRLIBOR) 1 Aðustos 2002 tarihinden itibaren 13 bankanýn katýlýmýyla Türkiye Bankalar Birliði bünyesinde Türk Lirasý Bankalararasý Satýþ Oraný olarak tespit edilen referans faiz oraný (TRLIBOR) uygulanmasýna baþlanmýþtýr. Türkiye’de bankalarýn kendi 124 aralarýnda ve müþterileri ile yaptýklarý iþlemlerde esas alýnabilecek bir referans faiz oraný olmasý ve gelecekte kredi ve mevduat faizleri ile Devlet borçlanma senetleri için de gösterge niteliði taþýmasý amaçlanan Türk Lirasý Referans Faiz Oraný (TRLIBOR), katýlýmcý bankalar arasýnda sekiz ayrý vadede ilan edilmektedir. 2002 yýlýnda gecelik vadede 280.4 trilyon lira, diðer vadelerde 94 trilyon lira olmak üzere toplamda 374.4 trilyon lira tutarýnda 244 iþlem gerçekleþtirilmiþtir. 2003 yýlý Ocak ayýnda yüzde 45 olan gecelik faiz oraný Eylül ayý son iþlem gününde yüzde 30.04’e gerilemiþtir. 2003 yýlýnýn ilk dokuz ayýnda gecelik vadede 240.2 trilyon lira, diðer vadelerde 57.6 trilyon lira ve toplamda 297.8 trilyon lira tutarýnda 182 iþlem gerçekleþmiþtir. 10. Reeskont ve Avans Ýþlemlerinde Faiz Oranları Merkez Bankasý’nýn vadesine en çok üç ay kalan senetler için reeskont iþlemlerinde uyguladýðý iskonto oraný ile avans iþlemlerinde uygulanacak faiz oranlarý tabloda gösterilmiþtir. 11. Zorunlu Karþılık ve Umumi Disponibilite Oranları 2002/1 sýra No’lu Zorunlu Karþýlýklar Hakkýnda Teblið ile 10 Mayýs 2002 tarihli zorunlu karþýlýk cetvelinden baþlamak üzere, mevduat bankalarýnýn yaný sýra özel finans kurumlarý (ÖFK) ile kalkýnma ve yatýrým bankalarý da zorunlu karþýlýk kapsamýna alýnmýþtýr. Önceki zorunlu karþýlýk, disponibilite ve blokaj uygulamalarýnýn nakit kýsýmlarýna iliþkin yasal karþýlýk oranlarý aynen korunmuþ olup, yeni zorunlu karþýlýk uygulamasýna göre zorunlu karþýlýk oranlarý; Türk lirasý yükümlülüklerde yüzde 6, yabancý para yükümlülüklerde yüzde 11’dir. 2003/2 sayýlý Teblið ile bankalar ve özel finans kurumlarý için Türk Lirasý yükümlülüklerde yüzde 6 olan zorunlu karþýlýk oraný özel finans kurumlarý için yüzde 5.7’ye düþürülmüþtür. 125 2002/2 sýra No.lu Umumi Disponibilite Hakkýnda Teblið ile daha önce muaf olan iki özel sermayeli kalkýnma ve yatýrým bankasý da disponibilite kapsamýna alýnmýþtýr. Umumi disponibilite oranlarý 2 puan azaltýlarak, Türk lirasý yükümlülükler için yüzde 4, yabancý para yükümlülükler için yüzde 1 olarak belirlenmiþtir. 24 Mayýs 2002 tarihinden itibaren yalnýz Devlet Ýç Borçlanma Senetleri disponibl deðer olarak kabul edilmeye baþlanmýþtýr. C. MENKUL KIYMET PÝYASALARI Sermaye Piyasasý Kurulu kaydýna alýnarak yeni çýkarýlan sermaye piyasasý 1. Birinci El Piyasalar a) Kamu Kesimi Menkul Kıymet Ýhraçları 2002 yýlýnda kamu kesimince ihraç edilen menkul kýymetler yüzde 39.9 oranýnda azalarak 126.4 katrilyon lira olmuþtur. 2003 yýlý Ocak-Temmuz döneminde ise önceki 126 araçlarýnýn satýldýðý birinci el piyasasýna iliþkin geliþmeler aþaðýdadýr. yýlýn ayný dönemine göre yüzde 30.6 oranýnda artarak 73.9 katrilyon liradan 96.5 katrilyon liraya yükselmiþtir. 2002 yýlýnda devlet tahvili ihraçlarý önceki yýla göre yüzde 64.1 oranýnda azalýrken, hazine bonosu ihraçlarý yüzde 46.2 oranýnda artmýþtýr. 2003 yýlýnýn OcakTemmuz döneminde ise tahvil ihraçlarý b) Özel Kesim Menkul Kıymet Ýhraçları Özel sektör menkul ihraçlarý 2002 yýlýnda yüzde 26.8 oranýnda azalarak 4.2 katrilyon liraya gerilemiþ, 2003 yýlýnýn Temmuz ayýnda ise önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 18.1 oranýnda artarak 3.1 katrilyon liraya yükselmiþtir. 2. Ýkinci El Piyasalar a) Ýþlem Hacmi Ýkinci el piyasalardaki iþlem hacmi, 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 62.9 oranýnda azalarak 1008 katrilyon liradan 373.9 katrilyon liraya gerilemiþtir. Bu düþüþte 2002 yýlý Temmuz ayý itibariyle ikinci el piyasa iþlem hacminin yüzde 73’ünü oluþturan kamu sektörü menkul kýymet- yüzde 56.7 artarken hazine bonosu ihraçlarý yüzde 6.3 oranýnda artmýþtýr. Kamu kesimi menkul kýymetlerinin birinci el piyasa iþlemlerindeki aðýrlýðý yüzde 96’lardadýr. Ocak-Temmuz dönemi itibariyle 2002 yýlýnda özel sektör menkul kýymet ihraçlarýnýn yüzde 38’i hisse senedinden oluþurken 2003 yýlýnda bu oran 21.7’ye düþmüþtür. Toplam tutarda Menkul Kýymet Yatýrým Fonlarýnýn (MKYF) payý yüzde 58.5’den yüzde 78.3’e yükselmiþtir. lerindeki yüzde 70.7 oranýndaki azalma etkili olmuþtur. 2003 yýlýnýn Ocak-Temmuz döneminde ise önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 9 oranýnda artarak 197.4 katrilyon liradan 215.3 katrilyon liraya yükselmiþtir. 2002 yýlýnda yüzde 13.5 oranýnda artarak 106.3 katrilyon lira olan özel sektör 127 menkul kýymet alým-satým iþlem hacmi, 2003 yýlýnýn Ocak-Temmuz döneminde önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 12.3 artarak 59.8 katrilyon lira olmuþtur. Ýþlem hacmindeki payý ise yüzde 27.8’dir. Ýkinci el piyasa iþlemlerinin aracý kuruluþlar arasýndaki daðýlýmý incelendiðinde, 2002 yýlýnda b) Ýstanbul Menkul Kıymetler Borsası Son üç yýlda borsaya giren þirket sayýsý çýkan sayýsýnýn çok altýnda kaldýðý için ÝMKB’de þirket sayýsý 2000 yýlýndan sonra azalmaya baþlamýþtýr. 2000 yýlý sonunda 315 þirket Borsada iþlem görürken bu sayý 2001 yýlý sonunda 310’a, 2002 yýlý sonunda da 288’e gerilemiþtir. ÝMKB borsa pazarlarýnda 2003 Eylül ayý itibariyle 286 þirket iþlem görmektedir. ÝMKB iþlem hacmi 2002 yýlýnda yüzde 13.1 oranýnda azalarak 1491 katrilyon liraya düþmüþtür. Bu dönemde tahvil ve bono piyasasý toplam iþlem hacmi yüzde 13.9 artarak 838.5 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Kesin alým-satým pazarý yüzde 156.7 oranýnda artarmýþ; tescil iþlemleri yüzde 38.3 oranýnda ve bunun alt kalemini oluþturan repo iþlemleri de yüzde 47.6 128 iþlem hacminin yüzde 30.1’i bankalar eliyle gerçekleþtirilirken, 2003 yýlýnýn Temmuz ayý sonunda bu oran yüzde 26.7’ye gerilemiþ, aracý kuruluþlar tarafýndan gerçekleþtirilen iþlemler ise yüzde 69.9’dan yüzde 73.3’e yükselmiþtir. oranýnda azalmýþtýr. Kesin satýþ iþlemleri ise yüzde 37.8 oranýnda artmýþtýr. Bu dönemde hisse senetleri piyasasýnda iþlem hacmi yüzde 14.2 oranýnda artarak 106.3 katrilyon liraya çýkmýþtýr. 2003 yýlý Ocak-Eylül döneminde ise ÝMKB toplam iþlem hacmi geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 26.5 oranýnda artarak 1323 katrilyon liraya, tahvil bono piyasasý iþlem hacmi yüzde 51 oranýnda artarak 854 katrilyon liraya yükselmiþtir. ÝMKB’deki tescil iþlemleri toplam iþlem hacmi ise yüzde 7.4 oranýnda azalarak 385.4 katrilyon liraya gerilemiþtir. Tescil iþlemlerini oluþturan repo iþlemleri yüzde 13.3 oranýnda azalarak 279.2 katrilyon lira, kesin satýþ iþlemleri ise yüzde 3.8 artarak 97.9 katrilyon lira olarak gerçekleþmiþtir. 129 ÝMKB’de 2002 yýlý ile 2003 yýlý OcakEylül döneminde yabancý yatýrýmcýlar alýþ ve satýþ iþlemlerine iliþkin bilgiler tabloda yer almaktadýr. ÝMKB Ulusal-100 endeksi 2002 yýlýnda siyasi ortamda meydana gelen belirsizlikler, kriz sonrasý borsayý terkeden yabancýlarýn borsaya girmemesi ve olasý Irak operasyonundan olumsuz etkilemiþ ve borsa yýl boyunca azalan bir seyir takip ederek Eylül ayýný 8842 puandan tamamlamýþtýr. Ekim ayýndan itibaren seçimin ertelenmesi ihtimalinin ortadan kalkmasý ve Kasým ayýndan itibaren de seçim sonuç- 130 131 larýnýn piyasalarca olumlu karþýlanmasýyla borsa endeksi yükselmeye baþlamýþ ve Kasým ayýnda 13300 puana ulaþmýþ ancak Irak krizi nedeniyle endeks azalarak yýlý 10370 puandan kapatmýþtýr. 2003 yýlýn ilk iki ayýnda yükselen endeks Irak krizi nedeniyle Mart ayýnda 9475 puana kadar gerilemiþtir. Irak’ta savaþýn beklenenden daha çabuk sona ermesi beklentileri olumluya çevirmiþ ve Nisan ayýnda endeks 11510’a yükseltmiþ ise de Mayýs, Haziran ve Temmuz aylarýnda gerilemiþtir. Endeks Aðustos ayýnda 11612’ye ve Eylül ayý sonunda da 13056 seviyesine yükselmiþtir. D. ALTIN PÝYASASI Ýstanbul Altýn Borsasýnda (ÝAB), 2002 yýlýnda Türk Lirasý karþýlýðý yapýlan iþlemlerin miktarý yüzde 17.4 oranýnda azalarak 47.8 132 ton olmuþ ancak iþlem hacmi 2001 yýl sonuna göre yüzde 50.1 oranýnda artarak 749 trilyon liraya yükselmiþtir. Dolar ile yapýlan iþlemler 2002 yýlý sonunda yüzde 27.2 oranýnda artýþla 942.4 milyon dolara yükselmiþ, iþlem miktarý ise yüzde 13.4 oranýnda artarak 83.9 tondan 95.1 tona yükselmiþtir. 2003 yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre dolar ile yapýlan iþlemler yüzde 105.4 oranýnda artarak 1.5 milyar dolara, iþlem miktarý yüzde 77.9 oranýnda artarak 74.1 tondan 131.9 tona yükselmiþtir. Türk Lirasý ile yapýlan iþlem hacmi ise yüzde 81.1 oranýnda artarak 895.6 trilyon liraya yükselirken iþlem miktarý da yüzde 64.5 artarak 32.8 tondan 53.9 tona yükselmiþtir. 2003 yýlý Ocak-Eylül döneminde 35.6 milyon Euro karþýlýðýnda 3.5 ton iþlem yapýlmýþtýr. Ýstanbul Altýn Borsasýnda (ÝAB) oluþan aylýk ortalama altýn fiyatlarýnýn izlediði seyir grafikte gösterilmiþtir. 133 134
