tc gazi üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü işletme ana bilim dalı

T.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANA BİLİM DALI
MUHASEBE BİLİM DALI
VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI’NDA TÜREV
ÜRÜNLERİN ULUSLARARASI MUHASEBE
STANDARTLARINA GÖRE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Gürdal TUFAN ÇETİN
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Semih Hüseyin TOKAY
ANKARA, 2009
T.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANA BİLİM DALI
MUHASEBE BİLİM DALI
VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI’NDA TÜREV
ÜRÜNLERİN ULUSLARARASI MUHASEBE
STANDARTLARINA GÖRE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Gürdal TUFAN ÇETİN
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Semih Hüseyin TOKAY
ANKARA, 2009
ONAY
Gürdal Tufan ÇETİN tarafından hazırlanan “Vadeli İşlem Ve
Opsiyon Borsası’nda Türev Ürünlerin Uluslararası Muhasebe
Standartlarına Göre Muhasebeleştirilmesi” başlıklı bu çalışma
19/11/2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile
başarılı bulunarak jürimiz tarafından İşletme Ana Bilim Dalı
Muhasebe Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Prof. Dr. Hasan KAVAL
(Başkan)
Prof. Dr. Semih Hüseyin TOKAY
(Tez Danışmanı)
Yrd. Doç. Dr. Serap YANIK
ÖNSÖZ
Bu çalışmanın konusunu, finansal araçlar içinde günümüzde
hızla gelişmekte olan türev finansal araçlar, bu türev finansal araçların
kullanım alanları ve muhasebe uygulamaları oluşturmaktadır.
Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan
bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır.
Türkiye’de
bulunan
yatırımcılar
piyasalardaki
dalgalanmalardan
korunmak amacıyla Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası nezdinde türev
finansal araçlara yatırım yapabilmektedirler.
Türev
finansal
değiştirmesine
gerek
araçlar
dayanak
olmaksızın,
bu
varlığın
sahipliğinin
el
varlıkla
ilgili
ve
hak
yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlamaktadır. Türev piyasaları
kavramı, vadeli teslim piyasası (forward), gelecek piyasaları (futures),
opsiyon ve değiş-tokuş piyasası (swap) işlemlerinin tamamını
içermektedir. Bu tür işlemler vadeli işlemlerdir. Vadeli işlemlerin ortak
özelliği, ilerideki bir tarihte teslimatı yapılmak üzere herhangi bir malın
veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapılabilmesidir.
Vadeli teslim piyasası (forward), gelecek piyasaları (futures),
opsiyon ve değiş-tokuş piyasası (swap)
karmaşık
sözleşmeler
muhasebe
gibi yeni ve son derece
ve
finansal
raporlama
standartlarında 2001 yılı itibarıyla uygulanmaya başlanmıştır.
Finansal
araçların
muhasebeleştirilmesi
ve
finansal
raporlaması, Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB)
tarafından oluşturulan Uluslararası Muhasebe Standartları (IAS) ve
ii
Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS) raporlama
standartları tarafından da ayrıca düzenlenmiştir.
Türk sermaye piyasalarında ise, türev finansal araçlar Seri:XI,
No:19 sayılı “Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebesine
İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ” ile düzenlenmiştir.
Bu çalışmanın her aşamasında, yoğun akademik ve idari
çalışma koşullarına rağmen kıymetli görüş, öneri ve eleştirilerini
esirgemeyerek titiz bir biçimde inceleyen, yol gösteren danışmanım,
kıymetli hocam Sayın Prof. Dr. Semih Hüseyin TOKAY’a şükranlarımı
sunarım.
Tezin uygulama bölümünün oluşturulmasında yardımlarını
esirgemeyen, yol gösteren Sayın Emir ÇETİNKAYA’ya da teşekkürü
borç bilirim.
Öğrenim hayatımın zorluğunu benimle beraber paylaşmak
zorunda kalmış olan sevgili annem Neriman TUFAN, babam Ahmet
TUFAN,
kardeşim
Erdal
TUFAN,
eşim
Engin
ÇETİN
ve
iş
arkadaşlarıma da sonsuz teşekkürlerimi iletmek isterim.
Gürdal Tufan Çetin
Haziran 2009
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ...................................................................................................i
İÇİNDEKİLER ........................................................................................i
KISALTMALAR ...................................................................................vi
TABLOLAR........................................................................................ viii
ŞEKİLLER............................................................................................ix
GİRİŞ.................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
VADELİ İŞLEMLER VE VADELİ İŞLEM BORSALARI
1. TEMEL KAVRAMLAR ..................................................................... 6
1.1. BORSA......................................................................................6
1.2. FİYAT ........................................................................................7
1.3. TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR..................................................7
2. VADELİ İŞLEM BORSALARI .......................................................... 8
2.1. VADELİ İŞLEM BORSALARI VE TARİHİ GELİŞİMİ .................8
2.2. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI A.Ş. ........................11
2.2.1. Şirket Tarihçesi ................................................................11
2.2.2. Ortaklar ............................................................................13
2.2.3. Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Olan Ürünler..............14
3. KİŞİ VE KURUMLAR AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN
SAĞLADIĞI YARARLAR .................................................................. 14
3.1. ÇİFTÇİLER AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI
YARARLAR....................................................................................14
3.2. İHRACATÇI AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI
YARARLAR....................................................................................15
3.3. İTHALATÇI AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI
YARARLAR....................................................................................15
3.4. İMALATÇI AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI
YARARLAR....................................................................................15
3.5. BİREYSEL VEYA KURUMSAL YATIRIMCILAR AÇISINDAN
VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI YARARLAR............................15
3.6. ARACI KURUM AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN
SAĞLADIĞI YARARLAR................................................................16
4. VADELİ İŞLEMLERDE TARAF OLAN KURUMLAR .................... 18
4.1. TAKAS KURUMU....................................................................18
4.2. ARACI KURUMLAR VE ARACI KURUMLARIN YAPTIĞI
İŞLEMLERİN ÖZELLİKLERİ ..........................................................18
4.2.1. Emir Formu ......................................................................19
ii
4.2.2. Telefonla Alınan Emirlere İlişkin Olarak Düzenlenen Özel
Hükümler:...................................................................................20
4.2.3. Emirlerin Borsaya İletilmesi Ve Emir Takip Formu ...........21
4.2.4. İşlemlerin Gerçekleşmesi Ve İşlem Dağıtım Listesi..........22
4.3. DENETLEYİCİ KURUMLAR....................................................23
5. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN ÖZELLİKLERİ ................... 23
5.1.
VADELİ
İŞLEM
SÖZLEŞMELERİNİN
STANDART
ÖZELLİKLERİ ................................................................................23
5.2. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ 25
6. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN ALIMI-SATIMI ................... 27
6.1. BAŞLANGIÇ TEMİNATI ..........................................................27
6.2. HESAPLARIN GÜNCELLENMESİ VE TEMİNATLARIN ÖNEMİ
.......................................................................................................27
6.3. SÜRDÜRME TEMİNATI VE EK TEMİNAT TALEBİ ................28
7. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI’NDA İŞLEM GÖREN
SÖZLEŞMELERİN AVANTAJLARI ve DEZAVANTAJLARI ............ 30
7.1. DÖVİZE DAYALI VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN
AVANTAJLARI ...............................................................................30
7.2. İMKB 30 HİSSE SENEDİ ENDEKSİNE DAYALI VADELİ İŞLEM
SÖZLEŞMELERİNİN AVANTAJLARI.............................................30
7.3. FAİZE DAYALI VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN
AVANTAJLARI ...............................................................................31
İKİNCİ BÖLÜM
TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR VE MUHASEBE
STANDARTLARINDAKİ YERİ
1. FİNANSAL ARAÇ KAVRAMI ve FİNANSAL ARAÇ TÜRLERİ .... 32
1.1. BİRİNCİ EL PİYASADA İŞLEM GÖREN FİNANSAL ARAÇLAR
.......................................................................................................32
1.2. İKİNCİ EL PİYASADA İŞLEM GÖREN FİNANSAL ARAÇLAR33
1.3. PARA PİYASASINDA İŞLEM GÖREN FİNANSAL ARAÇLAR33
1.4. SERMAYE PİYASASINDA İŞLEM GÖREN FİNANSAL
ARAÇLAR ......................................................................................34
2. FİNANSAL ARAÇLARIN ÖZELLİKLERİ....................................... 34
2.1. FİNANSAL ARACIN ADI .........................................................34
2.2. FİNANSAL ARACIN VADESİ ..................................................35
2.3. FİNANSAL ARACIN TAŞIDIĞI HAKLAR.................................36
2.4. FİNANSAL ARACIN TEMİNATI VE TAŞIDIĞI RİSKLER ........37
3. TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR ..................................................... 38
3.1. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN ÖZELLİKLERİ ....................38
iii
3.2. TÜREV ARAÇLARIN KULLANIM AMAÇLARI ........................39
3.3. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN TAŞIDIĞI RİSKLER............39
3.3.1. Kredi Riski ........................................................................40
3.3.2. Likidite Riski .....................................................................40
3.3.3. Piyasa Riski......................................................................41
3.3.4. Operasyon Riski...............................................................41
3.3.5. Düzenleme (Yasal) Riski ..................................................42
4. TÜREV FİNANSAL ARAÇ ÇEŞİTLERİ ......................................... 42
4.1. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİ...........43
4.1.1 Vadeli Teslim Piyasası (Forward) İşlemlerinin Özellikleri ..43
4.1.2. Vadeli Teslim Piyasasında (Forward) Fiyatların Tespiti ...44
4.1.3. Vadeli Teslim Piyasası (Forward) Sözleşmenin Taraflara
Sağladığı Avantaj Ve Dezavantajları..........................................45
4.2. GELECEK SÖZLEŞMELERİ (FUTURES) İŞLEMLER ............47
4.2.1. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Özellikleri..................48
4.2.2. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Tarafları ....................49
4.2.3. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Avantaj Ve
Dezavantajları ............................................................................50
4.2.4. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Sona Ermesi.............52
4.3. OPSİYON İŞLEMLERİ ............................................................53
4.3.1. Opsiyonlar İle İlgili Kavramlar...........................................54
4.3.1.1. Opsiyon Primi (Option Premium) ..............................54
4.3.1.2. Uygulama Fiyatı (Exercise, Strike Price)...................54
4.3.1.3. Vade (Expiry Date)....................................................54
4.3.2. Opsiyon Türleri.................................................................58
4.3.2.1. Alım Opsiyonu (Call Option)......................................58
4.3.2.2. Satım Opsiyonu (Put Option) ....................................58
4.3.3. Döviz Opsiyon Piyasalarının Tarafları ..............................59
4.3.3.1. Bankalar Ve Finansal Kuruluşlar...............................59
4.3.3.2. Firmalar.....................................................................59
4.3.3.3. Uluslararası Yatırımcılar............................................60
4.4. DEĞİŞ-TOKUŞ SÖZLEŞMELERİ (SWAP) ............................ 60
4.4.1. Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) İşleminin Kullanım
Amaçları.....................................................................................61
4.4.2. Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) İşlemleri Türleri..........61
4.4.2.1. Döviz Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) (Fixed Rate
Currency Swap) .....................................................................61
4.4.2.2. Faiz Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) (Interest Rate
Değiş-Tokuş Sözleşmeleri) ....................................................68
4.4.3. Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) İşleminin Tarafları......71
4.4.4. Değiş-Tokuş Sözleşmelerinin (Swap) Diğer Türev
Ürünlerden Farklılıkları...............................................................73
5. ULUSLARARASI MUHASEBE STANDARTLARINDA TÜREV
FİNANSAL ARAÇLAR....................................................................... 75
iv
5.1.
ULUSLARARASI
MUHASEBE
STANDARTLARI
32
“FİNANSAL ARAÇLAR SUNUMU”.................................................75
5.1.1. Finansal Araçlar Sunumu.................................................75
5.1.2. Netleştirme .......................................................................76
5.1.3. Türev Finansal Araçlara İlişkin Açıklama .........................77
5.2. ULUSLARARASI MUHASEBE STANDARDI 39 “FİNANSAL
ARAÇLAR MUHASEBELEŞTİRME VE ÖLÇÜLME” ......................80
5.2.1. Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi Ve Ölçülmesi....80
5.2.2. UMS 39’da Riskten Korunma Muhasebesi Türleri............81
5.3. ULUSLARARASI FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI 7
“FİNANSAL ARAÇLAR: AÇIKLAMALAR”........................................... 83
5.3.1. Finansal Araçlar: Dipnotlar...............................................83
5.3.2. Uluslararası Finansal Raporlama Standardı 7’de Açıklanan
Konular.......................................................................................84
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜREV FİNANSAL ARAÇLARDA MUHASEBE UYGULAMALARI
1. BORSADA TÜREV ARAÇLARIN İŞLEM SÜRECİ........................ 87
2. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON SÖZLEŞMELERİNİN
MUHASEBESİNE İLİŞKİN USUL VE ESASLAR HAKKINDA TEBLİĞ
/ SERİ: XI, NO: 19.............................................................................. 91
2.1. KORUNMA AMAÇLI İŞLEMLER.............................................91
2.1.1. Makul Değer Değişikliği Riskine Karşı Yapılan Korunma
Amaçlı Sözleşmelere İlişkin Özel Hükümler...............................96
2.1.2. Nakit Akışı Riskine Karşı Yapılan Korunma Amaçlı
Sözleşmelere İlişkin Özel Hükümler...........................................97
2.2. SPEKÜLASYON AMAÇLI İŞLEMLER.....................................98
2.2.1. Riske Karşı Korunmada Etkinliğin Değerlendirilmesi .....105
2.2.2. Teminatların Muhasebeleştirilmesi.................................106
2.2.3. Sözleşme Gruplarının Birlikte Değerlendirilmesi ............106
3. ARACI KURULUŞLARDA TÜREV ARAÇLARIN VE İŞLEMLERİN
MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ............................................................ 108
3.1. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNDE KISA VE UZUN
POZİSYON ALINMASI .................................................................113
3.2. VERİLEN TEMİNATLAR .......................................................115
3.3. DEĞERLEME FARKLARI .....................................................117
4. OPSİYON İŞLEMLERİNE İLİŞKİN MUHASEBE KAYITLARI ..... 118
4.1. Alım Opsiyonu.......................................................................118
4.1.1. Uzun Pozisyon ...............................................................118
v
4.1.2. Kısa Pozisyon ................................................................122
4.2. Satım Opsiyonu’nunda Uzun ve Kısa Pozisyon Alınması .....124
5. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİNİN
MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ............................................................ 132
5.1. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİNİN
KAYITLAMA YÖNTEMLERİ.........................................................132
5.1.1.Kayıtlama Tarihi Açısından Kayıtlama Yöntemleri ..........132
5.1.2. Değerleme Açısından Kayıtlama Yöntemleri..................132
5.2. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİNE
İLİŞKİN UYGULAMA ÖRNEĞİ.....................................................133
6. FUTURES İŞLEMLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ................ 154
6.1. GÜNLÜK HESAPLAŞMA VE TEMİNAT SİSTEMİNİN
İŞLEYİŞİNE AİT MUHASEBE UYGULAMASI..............................154
6.2.
SPEKÜLATİF
AMAÇLI
İŞLEMLERİN
MUHASEBELEŞTİRİLMESİ.........................................................159
7. DEĞİŞ-TOKUŞ (SWAP) SÖZLEŞMELERI İŞLEMLERİNİN
MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ............................................................ 167
SONUÇ ............................................................................................ 177
KAYNAKÇA..................................................................................... 182
EK LİSTESİ..................................................................................... 187
EK/1: TÜREV PİYASALAR EMİR TAKİP FORMU.......................... 188
EK/2: TÜREV ARAÇLAR ALIM SATIM TEYİT FORMU ................. 190
EK/3: TÜREV PİYASALAR İŞLEM DAĞITIM LİSTESİ ................... 192
EK/4: UMS 39 VE UMSK STANDARTLARININ
KARŞILAŞTIRILMASI ..................................................................... 193
EK/5: 14–18 NİSAN 2008 ÜYE BAZINDA HAFTALIK İŞLEM HACMİ203
EK/6: 2007 YILI BORSA VERİLERİ ................................................ 206
EK/7: 2006 ve 2007 YILINA İLİŞKİN GRAFİKSEL GÖSTERGELER210
EK/8: TÜRKİYE’DE 2008 YILINDA İŞLEM HACMİNİN VE AÇIK
POZİSYON SAYISININ AYLIK GELİŞİMİ ( ADET&YTL) ................ 215
ÖZET................................................................................................ 220
ABSTRACT...................................................................................... 223
vi
KISALTMALAR
ABD
: Amerika Birleşik Devletleri
A.Ş.
: Anonim Şirket
BSMV : Banka Sigorta Muamele Vergisi
CBOT : Chicago Board of Trade
FAS
: Financial Accounting Standards
FASB
: Financial Accounting Standards Board
IAS
: International Accounting Standards
IFRS
: International Financial Raporting Standards
İMKB
: İstanbul Menkul Kıymet Borsası
İTB
: İzmir Ticaret Borsası
KDV
: Katma Değer Vergisi
Kg
: Kilogram
LIBOR
: London Interbank Offering Rate
OTC
: Over The Counter
SPK
: Sermaye Piyasası Kurumu
TCMB
: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
TFRS
: Türkiye Finansal Raporlama Standartları
TTK
: Türk Ticaret Kanunu
TOBB
: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
UFRS
: Uluslararası Finansal Raporlama Standartları
vii
UMS
: Uluslararası Muhasebe Standartları
UMSK
: Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu
Vb.
: Ve Benzeri
VOB A.Ş: Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi
YP
: Yeni Pozisyon
YTL
: Yeni Türk Lirası
viii
TABLOLAR
TABLO–1: VOB A.Ş. Ortaklık Yapısı .................................................. 13
TABLO 2: Organize Piyasalarda İşlem Gören Vadeli İşlem
Sözleşmelerinin İçeriği Ve Özellikleri:................................................. 24
TABLO–3: Bir Türev Araç Alındığında Nazım Hesaplarda ve Bilanço
Hesaplarında Yer Alan Kalemler: ..................................................... 108
ix
ŞEKİLLER
ŞEKİL–1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Vadeli İşlem Piyasalarında
Kurumsal Ve Bireysel Yatırımcıların Payı–2003:................................ 17
ŞEKİL–2: Dünya’da Vadeli İşlem Ve Opsiyon Sözleşmeleri İşlem
Hacimleri: ........................................................................................... 17
ŞEKİL–3: Faiz Değiş-Tokuş Sözleşmeleri “Swap”’ının Temel İşleyiş
Şeması: .............................................................................................. 70
ŞEKİL–4: Vadeli İşlem Sözleşmeleri Toplam İşlem Hacminde
Aracıların Payı.................................................................................... 72
ŞEKİL–5: Avro Alım Opsiyonunun Akış Şeması:................................ 55
ŞEKİL–6: ABD Doları Satım Opsiyonunun Akış Şeması: ................... 57
ŞEKİL–7: UMS 39’da Riskin Olduğu Alanlar ve Bunların İlişkilendirildiği
Mali Tablo Kalemleri: .......................................................................... 82
ŞEKİL–8: Borsada Türev Finansal Araçların İşlem Süreci: ................ 87
GİRİŞ
İnsan yaşamında çok çeşitli ihtiyaçlar vardır ve bu ihtiyaçalar sonsuz
olup, bu ihtiyaçların hepsinin kendisi tarafından karşılanması imkânsız
olmaktadır. Dolayısı ile ihtiyaç duyduğu mal veya hizmetleri almak için
başkalarınca değer ifade eden bir başka mal veya hizmeti üretmesi ve almak
istediği mal veya hizmetlerin karşılığında sahip olduğu değerlerin bir kısmını
karşı tarafa vermesi gerekmektedir. Paranın bulunmasından önce bu değişim
takas yoluyla yapılmaktaydı. Paranın kullanılmaya başlaması ile birlikte insanlık
tarihinde yeni bir dönem başlamıştır. Paranın başlangıçta değişim ve değer
ölçüsü işlevini yerine getirerek insanların yaşamlarında önemli kolaylıklar
sağladığı bilinmektedir. Daha sonraları para aynı zamanda bir tasarruf aracı
olarak da kullanılmaya başlanmıştır.
Zaman içinde mal ve hizmetlerin değişiminde değerlerin/fiyatların
oluşumu ön plana çıkmaya başlamıştır. İhtiyaç duyulan malların alınması, eldeki
satılmak istenen malların satılması için zaman içerisinde insanlar belirli yer ve
zamanda bir araya gelerek işlem yapmaya başlamışlardır. Böylelikle pazar
kavramı ortaya çıkmıştır. Pazarların gelişimi sonucu da çeşitli piyasaların ortaya
çıktığı görülmektedir.
Piyasa kavramı1 günlük yaşantımızda oldukça sık karşılaşılan bir
kavramdır. Piyasaların seyri günlük hayatımızı olumlu veya olumsuz olarak
doğrudan etkilemektedir.
Piyasalar, kendi içinde alım satıma konu mal veya hizmetlerin niteliğine,
alım satım işlemlerinin gerçekleşmesinin zamanı ve mekânına göre değişik
1
Piyasa, her türlü mal veya hizmetin arz talep dengesi içerisinde oluşan fiyatlara göre alım satımlarının
yapıldığı sistemdir.
2
isimler almaktadır. Dövizlerin alım satımının yapıldığı döviz piyasaları, hisse
senetlerinin alınıp satıldığı hisse senetleri piyasası, tahvil ve bonoların alım
satımının yapıldığı tahvil ve bono piyasası, mali araçların işlem gördüğü mali
piyasalar, piyasa çeşitlerine örnek olarak verilebilmektedir. Diğer taraftan
işlemlerin gerçekleştirildiği mekâna göre piyasalar; serbest döviz piyasası,
bankalar arası döviz piyasası gibi farklı isimlerle anılmaktadırlar.
Yapılan işlemlerin gerçekleşme zamanı açısından bakıldığında ise
piyasaların spot (cari) ve vadeli olmak üzere ikiye ayrıldığını görülmektedir. Spot
piyasalarda alım satıma konu mal veya hizmetin bedelinin ödenmesi ve teslimi
aynı gün veya aynı hafta içerisinde gerçekleşirken, vadeli piyasalarda varılan
anlaşma çerçevesinde bu süre daha uzun olmaktadır.
Finansal türev araçlar, piyasaların ve yatırımcıların ihtiyaçlarından
türedikleri için türev ismini almışlardır. Bretton Woods sisteminin2 çöküşü ile
birlikte işletmeler kendilerini eskisinden çok farklı bir ortam içinde bulmuşlardır.
Bu ortam içinde risk yönetiminde kullanılmak amacıyla ihtiyaç duyulan
araçlardaki boşluğu finansal türev araçlar doldurmuştur. Bu bakımdan finansal
türevler için “yaratıcı” ve “gelişmiş” sıfatları rahatlıkla kullanılabilmektedir.
2
II. Dünya Savaşı sırasında Temmuz 1944'te ABD'nin küçük bir kasabası olan Bretton Woods'da toplanan
Birleşmiş Milletler Para ve Finans konferansında ortaya çıkan iktisadi sistemdir.
Bretton Woods uluslararası para idare sistemi, dünyanın önde gelen devletleri arasındaki ticari ve finansal
işlemlerde uyulması gereken kuralları belirler. Bu sistem, dünya tarihinde ilk kez, bağımsız ulusdevletlerin kendi aralarında ortak bir parasal düzen üzerinde anlaşmaları sonucunda uygulamaya
konulmuştur.
3
Dünya para ve sermaye piyasalarında; uluslararası finansal ilişkilerin
yoğunlaşması ve bilişim ve iletişim teknolojilerindeki yenilikler nedeniyle, hızlı
gelişmeler yaşanmaktadır. Söz konusu gelişmeler, para ve sermaye piyasalarını
hızla
bütünleşmeye
yöneltirken,
değişkenliği
de
arttırmaktadırlar.
Bu
değişkenlikleri sürekli ve anında izleyebilme ihtiyacı ve bunu sağlayacak yeni
teknolojilerin verdiği olanaklar, finans teorisyen ve uygulamacılarını yeni finansal
araçlar aramaya yönlendirmiştir.
Vadeli piyasalar, finansal piyasaların tarihi gelişme çizgisinde en son
noktayı temsil etmektedir. Geleneksel araçların doğuşundan türev piyasalara
kadar olan süreç insanlık tarihindeki birçok ana gelişme akımı gibi, doğudan
batıya doğru çizgi üzerinde uzanmaktadır. Bu nedenle, türev piyasaların,
“finansal piyasaların batı yakası” olarak adlandırılmasının uygun bir tanımlama
olduğu düşünülebilmektedir.
Riskin, yatırımcıların içinde bulundukları ortamdaki tüm değişkenliklerden
doğduğundan hareketle, finansal türevlerin, faiz taşıyan menkul değerlere,
dövize, hisse senedi, borsa endeksi ve benzer endekslere ve fiziksel mallara
dayalı olabileceği söylenilebilmektedir. Böylece yatırımcılar kendilerini faiz
oranındaki, döviz kurundaki veya fiyatlardaki değişimlerden kaynaklanan risklere
karşı korumayı hedeflemektedirler.
Türev finansal araçlar bir grup tarafından riskten korunma (hedging)
amacıyla kullanılırken, diğer bir grupsa risk üstlenerek kar elde etme, yani
spekülasyon amacıyla bu piyasada yer almaktadırlar. Arbitraj yapma imkânına
sahip olduğunu düşünen aktörlerde piyasada yer alan bir diğer gruptur.
4
1982 yılında Sermaye Piyasası Kurulunun ve müteakiben 1986 yılında
İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının kurulmasıyla birlikte ülkemizde sermaye
piyasalarında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Menkul kıymetlerin alım satımının
etkin bir şekilde yapılabildiği piyasalar kurulmuş ve buna paralel olarak hukuki ve
teknik altyapı hızla geliştirilmiştir. Gelinen bu noktada, sermaye piyasasında
önemli yapıtaşlarından biri olan vadeli işlem ve opsiyon borsasının hayata
geçirilmesi söz konusu olmaktadır. Bu amaçla Sermaye Piyasası Kanununun
40. maddesi uyarınca 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla Vadeli İşlem
ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi (VOB A.Ş.) kurulmuştur.
VOB A.Ş.’nin kuruluş amacı ve faaliyet konusu, 4487 sayılı Kanun’la
değişik 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve ilgili mevzuat hükümlerine
uygun olarak; vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile her türlü türev araçtan
oluşan sermaye piyasası araçlarının işlem göreceği piyasaları oluşturmak,
geliştirmek, güven ve istikrar içerisinde, serbest rekabet koşulları altında,
dürüstlük ve açıklık ilkeleri çerçevesinde faaliyette bulunmasını sağlamaktır.
Avrupa Birliğine girme yönünde ilerlemekte olan ülkemizde devlet her gün
daha fazla alandan çekilmekte, fiyatların piyasada belirlenmesine imkân
tanıyacak düzenlemeleri hayata geçirilmektedir. Bunun yanında, sermayenin
uluslararası dolaşımının önündeki engeller kaldırılmakta, her işletme dünyadaki
gelişmelerden etkilenmektedir. Bu gelişmeler, yabancı işletmelerin kullandığı risk
yönetim araçlarının ülkemizdeki işletmelerin hizmetine sunulmasını zorunlu hale
getirmektedir. VOB A.Ş. bu ihtiyaçların en etkin şekilde karşılanması için
faaliyete geçme çalışmalarına devam etmektedir.
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, İzmir Ticaret Borsası, İstanbul Menkul
Kıymetler Borsası, İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş, Koçbank A.Ş, Vakıflar
Bankası T.A.O, Garanti Bankası T.A.Ş, Akbank T.A.Ş, Türkiye Sınaî ve
5
Kalkınma Bankası A.Ş, İMKB Takasbank A.Ş ve Türkiye Sermaye Piyasası
Aracı Kuruluşlar Birliği, VOB A.Ş.’nin hissedarları arasında yer almaktadır. 3
Çalışmanın birinci bölümünde vadeli işlemler ve vadeli işlem piyasaları
anlatılmıştır. İkinci bölümde finansal araçlar içinde yer alan türev finansal araçlar
ve türev finansal araçların muhasebe standartları içindeki yeri ele alınmış,
üçüncü bölümde ise türev finansal araçlara ilişkin örnek muhasebe kayıtları
yapılmıştır.
Bu çalışmanın amacı günümüzde hızla gelişmekte olan vadeli işlem
piyasalarının ayrıntılı bir şekilde açıklanmasıdır. Türkiye’de kurulmuş olan tek
vadeli işlem borsası olan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın işleyişinin ve bu
piyasaların araçları olan türev finansal araçların kullanım amacı ve şeklinin
ayrıntılı olarak anlatılmasıdır.
3
(Erişim) http://www.vob.org.tr, 08.06.2008
BİRİNCİ BÖLÜM
VADELİ İŞLEMLER ve VADELİ İŞLEM BORSALARI
1. TEMEL KAVRAMLAR
1.1. BORSA
Borsa, alıcı ve satıcıların buluştuğu mal, ürün, değerli kağıt vb.’nin alım,
satım ve değişiminin yapıldığı, serbest piyasa koşulları altında alış-satış
fiyatlarının oluştuğu yerdir.
Borsa sözcüğü XV. Yüzyılda Belçika’nın Brugge kıyı kentinde han işleten
ve hanını alım-satım yeri olarak tüccarların toplanmasına açan Van Der Bourse
adlı bir tacirden gelmektedir. Her türlü malın alınıp satıldığı ilk genel borsalar
zamanla tek malın alınıp satıldığı ihtisaslaşmış borsalara dönüşmüşlerdir.
Böylece borsa; belli zamanlarda alıcı ve satıcıların bildik mekânlarda bir
araya gelmesiyle arz ve talebin oluşmasını sağlamak ve bunun doğal sonucu
olarak da nakit fiyatları belirleyip o fiyatlar üzerinden alış veriş yapmak anlamına
kavuşmuştur.
Borsanın Sağlaması Gereken Özellikler;
•
Alıcı ve satıcıların buluşabileceği bir mekan. Bu mekan, borsa salonu gibi
fiziki bir yer veya elektronik borsalarda olduğu gibi birbiriyle bağlantılı
bilgisayarlar yardımıyla alıcı ve satıcıların emirlerinin karşılaştığı “sanal”
mekanlar olabilir.
7
•
Borsalarda gerçekleşen işlemlerin ve fiyatların en fazla yatırımcıya
ulaşacak şekilde kamuya açıklanması.
•
Borsadaki işlemlerin dürüst ve düzenli bir şekilde gerçeklemesini
sağlayacak şekilde gözetimin yapılması.
•
Borsada gerçekleşen işlemlerde, tarafların yükümlülüklerini yerine
getirmelerin sağlanması.
Günümüzde vadeli işlem ve opsiyon borsaları liberal ekonomik sistemin
vazgeçilmez kurumları arasında görülmektedir. Gelişmiş ekonomik sistemlere
baktığımızda hemen hepsinde vadeli işlem ve opsiyon borsalarının yer aldığı
görülmektedir.
1.2. FİYAT
Fiyat genel anlamıyla, belirli bir zamanda, gelişmiş bir piyasada herhangi
bir mali araç, mal veya hizmetin üreticisinin veya sahibinin satmaya, alıcısının da
ödemeye razı olduğu değeri ifade eder. Basit anlamı ile fiyat, bir ürünü bir tarafın
satmaya, diğer tarafın da almaya razı olduğu değer seviyesidir.
Satıcının sahip olduğu ürünü satarak elde edeceği ekonomik fayda ile
alıcının ilgili ürünü satın alarak elde edeceği ekonomik fayda arasında bir denge
kurulması gerekmektedir. Bu dengeyi sağlayan araç ise fiyattır.
1.3. TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR
Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı
olan finansal araçlardır. Türev finansal araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el
değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin
ticaretine imkan sağlarlar. Ayrıca, riskten korunma veya getirisi değişken olan
8
araçların getirisi sabit olan araçlarla değiştirilmesi amacıyla kullanılabilirler.
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri türev finansal araçlar arasındadır. Bunun
yanında, vadeli teslim piyasası (forward) ve değiş-tokuş (swap) sözleşmeleri de
türev finansal araçlar içerisinde yer almaktadır.
2. VADELİ İŞLEM BORSALARI
2.1. VADELİ İŞLEM BORSALARI VE TARİHİ GELİŞİMİ
Vadeli işlem borsalarının tarihi gelişimi aşağıda kısaca ele alınmıştır.4
Günümüzdeki modern vadeli işlem piyasalarının tarihi binlerce yıl geriye
gitmekle birlikte, ilk vadeli işlemlerin başlangıcı 1800’lü yıllar olarak kabul
edilmektedir. Vadeli işlem piyasalarının tarihinde Amerika’nın Chicago kentinin
özel bir yeri vardır. 1833 yılına kadar köy olarak kabul edilen Chicago 1837
yılında şehir statüsüne kavuştuğunda 4.107 kişilik bir nüfusa sahipti. Chicago,
Michigan gölü kıyısında Amerika’daki diğer büyük göllere ve orta batıya kadar
ulaşım imkânına sahip olması nedeniyle stratejik bir öneme sahipti. Bu konumu
Chicago’nun hızla gelişerek bir ticaret merkezi olmasını sağladı. Chicago’nun
çevresinde yetiştirilen tarımsal ürünler bu bölgeye taşınıyor ve burada
depolanarak ticareti yapılıyordu.
Tarımsal ürünlerin arz ve talebindeki dalgalanmalar sonucu fiyatlar yılın
belli dönemlerinde çok düşük olurken diğer dönemlerde aşırı yükselmekteydi.
Arzın, talebin çok üzerinde olduğu dönemlerde üreticiler zarar ediyorlar, aksi
durumlarda ise aranan mal piyasada bulunamıyordu. O yıllarda yeterli depolama
4
VOB türev araçlar lisanslama rehberi.
(Erişim) http://www.vob.org.tr, 10.12.2007.
9
sistemlerinin olmaması ve ulaşım zorlukları piyasalarda hareketlenmenin
artmasında etkili olmaktaydı.
Bu durum karşısında üretici ve tüccarlar çözüm olarak aralarında
geleceğe yönelik ticari sözleşmeler yapmayı tercih etmeye başladılar. İlk kayıtlı
geleceğe yönelik sözleşme, 13 Mart 1851 yılında 3.000 kile mısır üzerine
Haziran ayı Chicago teslimi olarak yapıldı.5
İki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı olarak yapılan geleceğe yönelik
sözleşmeler tam olarak ihtiyaca cevap veremedi. Çünkü fiyat değişimleri
aleyhine olan taraf, yükümlülüğünü yerine getirmeyebiliyordu. Bunun üzerine
arayışlarına devam eden 82 tüccar bir araya gelerek 1848 yılında tarımsal
ürünlerin alıcı ve satıcılarının merkezi bir yerde işlem yapmaları ve aynı
zamanda şehirde ticaretin gelişmesi amacıyla Chicago Board of Trade’i (CBOT)6
kurdular. İlk yıllarda geleceğe yönelik sözleşmeler işlem görürken tarafların
yükümlülüklerini yerine getirmemeleri sonucu, sözleşmelerin standart hale
getirilmesi ve borsanın garantör olması kararlaştırıldı. Borsa, bu garantiyi alıcı
karşısında satıcı, satıcı karşısında alıcı konumuna geçerek ve işlem yapan
taraflardan bir teminat alarak vermeye başladı.
Korunma amaçlı yapılan bu işlemler standartlaşmayı da beraberinde
getirdi. Vadeli işlem sözleşmesi ile alım satıma konu ürünün kalitesi, miktarı,
vadesi, teslim yeri standart hale getirildi. Vadeli işlem sözleşmesinde tek
değişken
5
sözleşmenin
fiyatı
olup
o
da
borsada
alım
satım
anında
(Erişim) http://www.vob.org.tr 10.12.2007.
Chicago şehrinde bulunan ve günde 20 milyar dolarlık ticaretin olduğu dünyanın en büyük emtia
borsasıdır. işlemlerin çoğu kağıt üzerinden yapılsada, buradaki fiyatlardaki oynama tüm dünyadaki emtia
fiyatlarını etkiler.
6
10
belirlenmektedir. Sözleşmelerin standart hale getirilmesi ve teminat sistemi,
piyasaya spekülatörlerin7 de girmesine yol açmıştır.
1970’li yıllara kadar Amerika’da sadece tarımsal ürünler üzerine vadeli
işlem sözleşmeleri kullanılmıştır. 1972 yılında Bretton Woods sisteminin terk
edilmesi ile birlikte döviz kurları ve faiz oranlarındaki değişim piyasa katılımcıları
açısından risk oluşturmaya başlamıştır. Bu gelişme üzerine yıllardır tarımsal
ürünlerde
uygulanan
vadeli
işlem
sözleşmeleri
finansal
araçlara
da
uygulanmaya başlanmıştır.
Döviz kurları üzerine ilk vadeli işlem sözleşmeleri 1973 yılında
yapılmıştır8. Bunu faiz vadeli işlem sözleşmeleri izlemiştir. 1970’li yılların ikinci
yarısında Avrupa kıtasında da vadeli işlem borsalarının kurulmaya başlandığı ve
günümüze kadar hızlı bir gelişme gösterdiği görülmektedir.
2004 yılı itibari ile dünya genelinde vadeli işlem hacmi, tezgah üstü
piyasalar hariç 1.143 katrilyon dolara ulaşmıştır. Alım satıma konu olan
sözleşme sayısı 8,8 milyar adet olarak gerçekleşmiştir.9 2003 yılına göre vadeli
işlem borsalarında gerçekleşen işlem hacmindeki artış oranı %30,77’tir.10
Vadeli işlem ve opsiyon borsalarının, kurumların ve kişilerin risk yönetim
ihtiyacını karşılayarak, ekonominin daha sağlıklı işlemesini ve gelecekteki
risklerden korunmayı sağlayacak sosyal ve iktisadi fonksiyonları vardır. Bu
yönüyle
7
VOB
A.Ş.,
diğer
ticari
kuruluşlardan
ayrılmaktadır.
Varlığını
Spekülatör, menkul kıymetleri ucuz bir fiyatla alıp daha ileri bir tarihte, alış fiyatından daha yüksek
fiyatla satmayı hedefleyen kişidir.
8
(Erişim) http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/intfinvob1.doc 14.10.2008
9
Bank for International Settlements 2004 rakamlarına göre.
(Erişim) http://www.bis.org, 14.10.2008
10
2003 yılı işlem hacmi 874 trilyon dolar, işlem adedi ise 8,05 milyar
11
sürdürebilmesi için mutlaka faaliyetlerinden bir gelir elde etmesi zorunluluk ise
de tek amaç karlılık değildir.
Dünya’da uluslararası ticaretin serbestleşmesi ve hacminin artması ile
döviz kurları, faiz oranları ile çeşitli malların fiyatlarındaki dalgalanmalar
karşısında ortaya çıkan riske karşı korunma ihtiyacı da artmıştır. Bu bağlamda
vadeli işlem borsalarının işlem hacminin yıllar itibari ile geometrik oranda sürekli
arttığı görülmektedir.
Vadeli işlem sözleşmelerinin riske karşı etkin bir koruma sağlaması ve
finansal piyasalarda devrim niteliğinde yeni bir uygulama olmasına rağmen
piyasa katılımcılarının arayışları devam etmiş, 1980’li yılların başında teknolojik
gelişmelerin de katkısı ile standart opsiyon sözleşmeleri geliştirilmiştir.
Günümüzde borsalar, iktisadi sistemde karşılaşılan her türlü risk için sözleşme
üretmeye devam etmektedir. Bu nedenle vadeli işlem ve opsiyon sözleşmesi
düzenlenen dayanak varlıklar çok çeşitlendirilmiştir. Hava durumu, enerji, sigorta
riskleri, canlı hayvan vb varlık ve göstergeler üzerine düzenlenmiş sözleşmeler
bunlara örnek olarak gösterilebilmektedir.
2.2. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI A.Ş.
2.2.1. Şirket Tarihçesi
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (VOB A.Ş.), Sermaye Piyasası
Kurulu’nun 17.8.2001 tarihli ve 9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet
Bakanlığı’nın 3.9.2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 Sayılı Sermaye
Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19.10.2001 tarih, 24558 Sayılı
Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan
12
ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. Bunu izleyen yılın temmuz ayında
Ticaret Siciline tescil olmuştur.
Borsanın kurulmasıyla ilgili hukuki düzenleme ve faaliyetler tarih sırasına
göre aşağıda belirtilmiştir;
15 Aralık 1999
2499 sayılı Sermaye Piyasası
Kanunu’nun
22
ve
40’ıncı
maddesinde yapılan değişiklikle
vadeli
işlemler
ve
borsalarının
opsiyon
Türkiye’de
kurulmasıyla
ilgili
düzenleme
yapılmıştır.
23 Şubat 2001
24327 sayılı Resmi Gazete’de
“Vadeli
İşlemler
ve
Opsiyon
Borsaları’nın Kuruluş ve Çalışma
Esasları Hakkında Yönetmelik”
yayımlamıştır.
19 Ekim 2001
Bakanlar Kurulu Kararı ile VOB
A.Ş.’
un
kurulmasına
izin
verilmiştir.
4 Temmuz 2002
VOB A.Ş. kurulmuştur.
5 Mart 2004
SPK’ dan faaliyet izni alınmıştır.
27 Mart 2004
VOB
A.Ş.
borsa
yönetmeliği
resmi gazetede yayınlanmıştır.
30 Kasım 2004
VOB
A.Ş.
hususlar
onaylandı.
üyelerine
SPK
ilişkin
tarafından
13
26 Ocak 2005
VOB
A.Ş.
esasları
üyelik
ile
ve
vadeli
işlem
işlem
sözleşmelerine ilişkin genelgeler
yürürlüğe girmiştir.
4 Şubat 2005
VOB
A.Ş.’
de
işlemler
başlamıştır.
2.2.2. Ortaklar
VOB A.Ş.’ nin onbir hissedarı bulunmaktadır. Şirketin sermayesi 6 Milyar
YTL’dir. 31 Ocak 2003 tarihi itibariyle sermayenin tamamı ödenmiştir. Tablo1’de VOB A.Ş.’nin ortaklık yapısı yer almaktadır.
TABLO–1: VOB A.Ş. Ortaklık Yapısı
Hissedarın Adı
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB)
İzmir Ticaret Borsası (İTB)
Koçbank A. Ş
Akbank T.A.Ş.
Vakıflar Bankası T.A.O
Garanti Bankası T.A.Ş
İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş
Türkiye Sermaye Piyasaları Aracı Kuruluşlar Birliği
İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş
Payı
%25
%18
%17
%6
%6
%6
%6
%6
%6
%3
%1
14
2.2.3. Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Olan Ürünler
I.
Finansal Varlıklar Üzerine
II.
Döviz (Çeşitli)
Faiz Oranları
Hisse Senedi Endeksleri
Diğer Endeksler
Devlet Tahvili ve Hazine Bonoları
Emtia Üzerine
Tarımsal Ürünler
Kıymetli Madenler
Endüstriyel Madenler
Enerji Ürünleri
Egzotik Ürünler
3. KİŞİ VE KURUMLAR AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI
YARARLAR
3.1. ÇİFTÇİLER AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI YARARLAR
a. Vadeli piyasalarda oluşan fiyatları göz önüne alarak ekim yapıp
yapmamaya, doğru ürünü seçmeye ve en uygun ekim miktarının ne
olacağına karar verebilirler.
b. Ayrıca ekmiş oldukları ürüne ait sözleşmeyi önceden satarak gelirlerini
kendilerine göre makul bir fiyattan sabitleme yapabilirler.
15
3.2. İHRACATÇI AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI YARARLAR
a. Döviz cinsinden alacağını önceden YTL cinsinden sabitleyebilir.
b. Kur riskine karşı korunarak müşterilerine daha uzun vadeli fiyat verebilir.
3.3. İTHALATÇI AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI YARARLAR
a. Döviz cinsinden borçlarını önceden YTL cinsinden sabitleyebilirler.
b. Kur riskine karşı korunarak daha uzun vadeli alım anlaşması yapabilirler.
3.4. İMALATÇI AÇISINDAN VADELİ İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI YARARLAR
a. İleride kullanacakları girdilerin fiyatını bugünden sabitleyebilirler.
b. Kur risklerinden korunurlar.
c. Yüksek stoklama maliyetinden kurtulurlar.
d. İleride
alacakları
veya
şu
anda
kullandıkları
kredinin
maliyetini
sabitleyebilirler.
e. Önceden hesaplanabilir maliyetler üzerinden, uzun vadeli satış fiyatı
verebilirler.
3.5. BİREYSEL VEYA KURUMSAL YATIRIMCILAR AÇISINDAN VADELİ
İŞLEMLERİN SAĞLADIĞI YARARLAR
a. Küçük bir teminatla büyük miktarda pozisyon alabilirler. Bu sayede düşük
maliyetli yatırım ve risk yönetimi imkânına sahip olurlar.
b. Portföylerindeki diğer yatırım araçlarını fiyat riskine karşı koruyabilirler.
c. Klasik yatırım araçları dışında alternatif yatırım imkanlarına sahip
olabilirler.
16
3.6.
ARACI
KURUM
AÇISINDAN
VADELİ
İŞLEMLERİN
SAĞLADIĞI
YARARLAR
a. Müşterilerine sunabilecekleri alternatif yatırım araçları çoğalır.
b. Vadeli işlem ve opsiyon borsası ile müşteri sayılarını arttırabilirler.
Türev finansal araçları her türlü yatırımcı kullanabilir. Bankalar, aracı
kurumlar, kurumsal yatırımcılar ve bunların dışındaki reel sektör şirketleri ile
bireysel yatırımcılar türev araçları kullanmaktadır. Türev araçları alıp satan
kesimler ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. Örneğin Hindistan ve Kore’de
bireysel yatırımcının işlem hacmi önemli büyüklükte iken Amerika ve Avrupa’da
kurumsal yatırımcıların işlem hacmi (Bankalar, fonlar, şirketler, vs. ) öne
çıkmaktadır.11 Elektronik işlem sözleşmelerinin kullanılmaya başlanması,
önceleri sadece kurumsal yatırımcılar tarafından kullanılan türev araçların
bireysel yatırımcılar tarafından da kullanılmasının önünü açmış ve bu araçları
kullanan yatırımcı sayısı hızla artmıştır.
Şekil-1’de, 2003 yılında gelişmekte olan ülkelerden Kore ve Hindistan’da
vadeli işlem piyasalarında işlem yapan bireysel yatırımcıların işlem hacminin
kurumsal yatırımcılardan daha fazla olduğunu, Hong Kong da ise tam tersi
olarak
kurumsal
yatırımcıların
işlem
hacminin
daha
yüksek
olduğu
görülmektedir.
Şekil-2’de Dünya’da vadeli işlem ve opsiyon borsalarında işlem gören
vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri işlem hacmi 2000 yılından 2004 yılına
kadar devamlı artan bir ivme göstermiştir.
11
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası yatırımcı rehberi, www.ayatirim.com/pdf/yat_rehberi_tekborsa1.pdf
17
ŞEKİL–1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Vadeli İşlem Piyasalarında Kurumsal
Ve Bireysel Yatırımcıların Payı–2003:
ŞEKİL–2: Dünya’da Vadeli İşlem Ve Opsiyon Sözleşmeleri İşlem Hacimleri:
18
4. VADELİ İŞLEMLERDE TARAF OLAN KURUMLAR
4.1. TAKAS KURUMU
Borsada alıcı karşısında satıcı, satıcı karşısında alıcı konumuna geçerek
piyasa katılımcılarının hak ve yükümlülüklerini teminat altına alan, gerçekleşen
işlemler sonucu oluşan ödeme ve teslimat yükümlülüklerinin zamanında
yapılmasını sağlayan ve risklerin takibi, kontrolü ve teminatların teminini
sağlamakla görevli merkezdir.12 Takas kurumu borsa bünyesinde bir birim
olabileceği gibi borsa tarafından yukarıdaki görevleri yerine getirmek için
kurulmuş borsa dışında bağımsız bir kurumda olabilir. Takas kurumu riskin
transfer edilmesinde temel yapı taşlarından birisidir.
Vadeli işlem sözleşmelerinde pozisyon alan tarafların her birinin takas
kurumuna belirli bir teminat yatırması gerekmektedir. Opsiyon sözleşmelerinde
ise sadece opsiyonu yazan taraf (opsiyon alıcısı) opsiyonun içerdiği değerin
belirli bir yüzdesi kadar teminatı takas kurumuna yatırır.
Takas kurumu sayesinde, birbirlerini hiç tanımayan taraflar, alıcı ve satıcı
olarak vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde güvenli bir şekilde alım satım
yapabilmektedirler.
4.2. ARACI KURUMLAR VE ARACI KURUMLARIN YAPTIĞI İŞLEMLERİN
ÖZELLİKLERİ
Vadeli işlem borsasında gerek korunma gerekse yatırım amacıyla işlem
yapmak isteyenlere her türlü hizmeti vermek üzere aracı kurumlar faaliyet
gösterirler. Vadeli işlem piyasalarında işlem yapabilmek için borsa üyesi bir aracı
kurum nezdinde hesap açtırılması gerekmektedir.
12
(Erişim) http://www.yatirimyap.com/vob/islemesaslari.asp, 11.10.2008
19
4.2.1. Emir Formu
Aracı kuruluş, müşterilerinden vadeli işlemler ve opsiyon borsalarında
gerçekleştirmek
üzere
herhangi
bir
emir
aldığında,
bir
"emir
formu"
düzenlemekle yükümlüdür.
Emirlerin yazılı olarak alınması halinde emir formunda müşterinin
imzasının bulunması zorunludur. Müşterilerden telefon veya benzeri iletişim
araçları ile veya sözlü olarak verilmiş emirlerin, alındıkları anda müşteri imzası
aranmaksızın yazılı hale getirilmesi zorunludur. Emir formunda, emrin alındığı
tarih ile saat ve dakika olarak zamanı gösteren bir ibarenin damga olarak veya
bilgisayar marifetiyle basılması şarttır. 13
Emir formunda en az aşağıdaki bilgilerin bulunması şarttır:
a) Sıra numarası,
b) Kısa ya da uzun pozisyon olduğu,
c) Sözleşmenin tipi (Vadeli işlem sözleşmesi veya opsiyon sözleşmesi olduğu),
d) Opsiyon sözleşmesi ise alım ya da satım opsiyonu olduğu,
e) Ters işlem (T) veya yeni bir pozisyon açmak (YP) istendiği,
f) Sözleşme adedi,
g) Sözleşmenin tanımı,
h) Fiyat ve emir türü,
i) Emrin geçerlilik süresi,
j) Emrin verildiği seans,
k) Hesap tipi (Müşteri, global hesap vs.),
l) Müşteri hesap numarası,
13
Aracı kuruluşların türev araçların alım satımına aracılık faaliyetlerinde düzenleyecekleri
belgeler ve kayıt düzeni hakkında tebliğ / seri: v, no: 51
20
m) Tarih ve zaman,
n) Müşterinin ad-soyadı ya da unvanı ile imzası,
o) Emri alan aracı kuruluş görevlisinin adı, soyadı ve imzası,
p) İşlem yapılacak borsa, pazar ve takas kurumu,
r) İşlem yapılacak para birimi (Yeni Türk lirası, ABD Doları ve diğer).
Emir formu, müteselsil sıra numarası ile yukarıdaki bilgileri taşıması
şartıyla serbestçe düzenlenebilmektedir. Emir formu en az iki nüsha olarak
düzenlenir, bir nüshası emri veren müşteriye verilir. Diğer nüshası, gerçekleşen
işlemlerin muhasebede izlenmesine esas teşkil etmek üzere, ilgili muhasebe
kaydını içeren fişle birlikte saklanır. Herhangi bir nedenle sıra numarasının
atlanması üzerine kullanılmayan emir formları iptal edilerek saklanmalıdır.
Telefonla emir alınması halinde müşterinin imzası emir formunda
bulunmadığı durumlarda, telefonla alınan emirlere ilişkin bu Tebliğde belirtilen
özel hükümlere uyulmalıdır.
4.2.2. Telefonla Alınan Emirlere İlişkin Olarak Düzenlenen Özel Hükümler:
Telefonla alınan emirlere ilişkin olarak Tebliğ’de düzenlenen özel
hükümler aşağıdadır14;
Telefonla alınan emirlerde konuşmaların aracı kuruluş tarafından uygun
cihazlarla kaydedilmesi ve en az 6 ay saklanması gerekmektedir.. Müşterinin
veya yetkili kıldığı kişilerin imzasını taşımayan emirler ile ilgili çıkan ihtilafların
olması halinde, bu cihazlardaki kayıtlar ve ilgili diğer belgeler Kurul ve Borsa
tarafından dikkate alınmaktadır.
14
Aracı kuruluşların türev araçların alım satımına aracılık faaliyetlerinde düzenleyecekleri belgeler ve
kayıt düzeni hakkında tebliğ / seri: v, no: 51, madde 6.
21
Müşterinin veya yetkili kıldığı kişilerin imzasının bulunmadığı emirler
üzerine, müşteri ile aracı kuruluş arasında çıkan ihtilaflarda, ihtilaf tarihinden
sonraki 3 ay içinde ilgili aracı kuruluşa ve borsaya bildirilmesi şartıyla, aksini
kanıtlayan önemli bir bilgi ve belge bulunmadıkça müşterinin iddiasının geçerli
olduğu Kurulca kabul edilmektedir.
4.2.3. Emirlerin Borsaya İletilmesi Ve Emir Takip Formu
Emirler borsaya "zaman önceliği" gözetilerek iletilmektedir15. Belirli bir
işlem tarihi veya fiyatı için koşul taşımayan emirler, diğer emirlere kıyasla daha
önceliklidir. Zaman önceliği ve koşullar açısından eşitliğin söz konusu olduğu
emirler arasında, müşteri emirleri, aracı kuruluşun kendi portföyü için verdiği
emirlerden önce borsaya iletilmektedir.
Gerek müşteriler gerekse portföy için verilen emirler, aracı kuruluşta
tutulan
"Türev
Piyasalar
Emir
Takip
Formu"na
alınış
sırasına
göre
kaydedilmektedir. Bu formda verilen sıra numarası, emrin alınması sırasında
müşteriye bildirilir. Türev piyasalar emir takip formu, Ek/1 de yer alan örneğe
uygun olarak hazırlanmaktadır.
Aracı kuruluşlarda her emir kabul edilen yerde bir tane türev piyasalar
emir takip formu tutulmaktadır. Emirler alındıkları yerden borsaya doğrudan
iletilebilirler. Alındıkları yerden borsaya iletilmeyen emirler, borsaya iletilecek
yerde tutulan türev piyasalar emir takip formuna işlenmek üzere bildirilir.
Gerçekleşen işlemler türev piyasalar emir takip formundaki ilgili bölüme
işlenmektedir. Söz konusu formdaki bilgiler, sıralama işlemine imkan verecek
15
Aracı kuruluşların türev araçların alım satımına aracılık faaliyetlerinde düzenleyecekleri belgeler ve
kayıt düzeni hakkında tebliğ / seri: v, no: 51, madde 7.
22
şekilde bilgisayar ortamına aktarılmaktadır. Geçerlilik süresi bir günden uzun
olan emirlerden verildiği gün gerçekleşmeyenler, izleyen günlerde türev
piyasalar emir takip formuna kaydedilmektedirler.
4.2.4. İşlemlerin Gerçekleşmesi Ve İşlem Dağıtım Listesi
Gerçekleşen işlemler müşteriye en geç gün sonunda bildirilir16. Aynı gün,
alınan ve satılan sözleşmenin cins, miktar, fiyat veya primi ile müşteriye
tahakkuk
ettirilen
komisyon
ve
gider
karşılıklarını
gösterecek
şekilde
düzenlenecek "Türev Araçlar Alım Satım Teyit Formu" müteselsil numara
taşıyacak şekilde düzenlenerek müşteriye gönderilmektedir. Türev araçlar alım
satım teyit formunun Ek/2 de yer alan örneğe uygun olarak hazırlanması
zorunludur. Faturada bu bilgilerin yer alması halinde söz konusu form
düzenlenmeyebilir. Ancak faturanın düzenlenip müşteriye gönderilmesinde bu
maddede belirtilen süre şartına uyulmalıdır. Müşteri ile yapılacak sözleşmede
"Türev Araçlar Alım Satım Teyit Formu"nda belirtilen hükümlerin aksi
kararlaştırılamaz.
İşlemlerin gerçekleşmesini takiben, gün sonunda bir örneği Ek/3 te yer
alan, "Türev Piyasalar İşlem Dağıtım Listesi" düzenlenir. Türev piyasalar işlem
dağıtım listesi, gerçekleşen işlemlerin hangi müşteri için yapıldığını ve işlem
fiyatını izlemek amacıyla, her bir borsa ve piyasa için ayrı ayrı, her iş günü sonu
itibarıyla düzenlenir. Türev piyasalar işlem dağıtım listesinde en az; tarih,
müşteri ismi, sözleşmenin tanımı, alım veya satım olduğu, işlem miktarı ve fiyatı,
işlemin yeni bir pozisyon açmak için yapılıp yapılmadığı, işlemlerin korunma
veya spekülatif amaçlı olduğu belirtilir. Bu bilgileri taşıyan bir belgenin takas
16
Aracı kuruluşların türev araçların alım satımına aracılık faaliyetlerinde düzenleyecekleri belgeler ve
kayıt düzeni hakkında tebliğ / seri: v, no: 51, madde 8.
23
kurumu veya borsa tarafından düzenlenmesi halinde, aracı kuruluşların türev
piyasalar işlem dağıtım listesi düzenlemesi zorunlu değildir.
Türev piyasalar işlem dağıtım listesi, belge tarih sırası izleyecek şekilde
saklanır; bu listedeki bilgiler, sıralama işlemine imkân verecek şekilde bilgisayar
ortamına aktarılmaktadır.
4.3. DENETLEYİCİ KURUMLAR
Vadeli işlem borsalarında piyasaların sağlıklı işlemesi için borsalar ve
borsalarda faaliyet gösteren aracı kurumlar ile piyasalarda yapılan işlemler
denetime tabidir. Bu yönü ile denetleyici kurumlar da vadeli işlemlere kamu
adına taraf olan kuruluşlardır. Temel olarak iki amaçları vardır;
•
Yatırımcıların korunması ve
•
Yapay fiyat oluşumunun önlenmesidir.
5. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN ÖZELLİKLERİ
5.1. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN STANDART ÖZELLİKLERİ
Organize piyasalarda işlem gören vadeli işlem sözleşmelerinin içeriği ve
özellikleri borsa tarafından belirlenmektedir.
Bu özellikler aşağıda tablo-2’de özetlenmiştir.
24
TABLO 2: Organize Piyasalarda İşlem Gören Vadeli İşlem Sözleşmelerinin
İçeriği Ve Özellikleri:
a) Sözleşmeye konu olan varlık ve bu varlığın nitelikleri
b) Miktarı
c) Başlangıç teminatı
d) Kotasyon şekli
e) Sürdürme teminatı
f) Vade ayları
g) İşlem saatleri
h) Son işlem günü
i) Fiyat adımı aralığı
j) Günlük fiyat hareket sınırı
k) Uzlaşma fiyatı belirlenmesi
l) Teslimat yöntemleri gibi hususları kapsar.
Konuyla ilgili örnek verecek olursak;
Sözleşmeye Konu Olan Dayanak Varlık: Pamuk
Baz Kalitesi: Ege Standart 1 Sıra,
Sözleşme Büyüklüğü: 10 ton
Kotasyon Şekli: YTL/Kg
Fiyat Adımı: 0,25 YTL,
Günlük Fiyat Sınırı: -%6<f<+%6,
Başlangıç Teminatı: Sözleşme büyüklüğünün %8’i,
Sürdürme Teminatı: Başlangıç teminatının %75’i,
Vade Ayları: Mart, Mayıs, Temmuz, Ekim ve Aralık
Son İşlem Günü: Vade ayının sondan önceki üçüncü işgünü,
Uzlaşma Fiyatı: Seansın son 5 dakikası içerisinde gerçekleştirilen asgari 10
işlemin ağırlıklı ortalama fiyatı,
Teslimat Şekli: Fiziki Teslimat
25
Yukarıda yer alan bilgiler Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda işlem
görebilecek pamuk sözleşmesinin standartlarıyla ilgili bir örnek oluşturmaktadır.
Sözleşmeler, fiyat hariç diğer unsurları itibarıyla standarttır. Fiyat borsada
taraflar arasında belirlenmektedir. Sözleşme özetinde fiyat hariç tüm verilerin
standart olması, yatırımcıların ihtilafa düşmeden hızlı ve etkin bir şekilde alım
satım yapmalarını sağlamaktadır.
5.2. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ
Vadeli işlem sözleşmelerinin genel özellikleri şunlardır;
a. Gelecekte Oluşacak Olan Maliyeti Veya Geliri Bugünden Sabitler
Gelecekte yapılacak bir alış verişte kullanılacak fiyatın bugünden
belirlenmesi, vadeli işlem sözleşmesi alan tarafa, gelecekte yapacağı alımın
maliyetini bugünden sabitleme imkanı vermektedir.
b. Zaman Sınırlıdır
Zaman sınırları, bir vadeli işlem sözleşmesinin geçerli olduğu son ayı ve
yılı belirlemektedir. Vadeler borsa tarafından baştan belirlenir ve taraflar bu
vadeler üzerinden işlem yapabilmektedirler. Tarafların kendi belirleyecekleri
vadeler üzerinden işlem yapması mümkün değildir.
c. Kısa Vadelidir
Kısa vadeli olmasının nedeni ise genellikle vade sonuna birkaç ay kalan
sözleşmelerin, en çok işlem hacmine ve açık pozisyon sayısına sahip olmasıdır.
26
İşlem yapan taraflar, etkin olarak yatırım yapabilmek için vadesi yakın ve işlem
hacmi en yüksek olan vadeli işlem sözleşmelerini tercih etmektedirler.
d. Varlık Değildir
Vadeli işlem sözleşmesi almak ya da satmak gelecekte oluşabilecek bir
yükümlülüğü bugünden kabul etmektir. Dolayısıyla mal ve paranın değişimi
sözleşmenin vadesinde yapılmaktadır.
e. İkili Anlaşmalardır
Fiyatın hareketine bağlı olarak bir tarafın kazancı diğer tarafın kaybı olur.
Bu durumda piyasadaki toplam kazanç ve toplam kayıp eşit miktarda olmaktadır.
f. Teslimat Özelliği
Vadeli işlem sözleşmesi alıp da vade sonuna kadar satmadan bekleyen
bir yatırımcı, vade sonu geldiğinde, sözleşmeye konu olan dayanak varlığı,
sözleşmede önceden belirtilen miktarda, teslimatın yapılacağı günde borsa
tarafından belirlenen nakit fiyattan satın almakla ve satıcı tarafında kendisine
yapılan teslimatı kabul etmekle yükümlüdür.
Aynı şekilde vadeli işlem sözleşmesi satıp da sattığı sözleşmeyi vade
sonuna kadar geri almayan yatırımcı, vade sonu geldiğinde sözleşmeye konu
olan dayanak varlığı, sözleşmede önceden belirtilen miktarda, teslimatın
yapılacağı günde borsa tarafından belirlenen nakit fiyat üzerinden satmak ve
dayanak varlığın teslimatını gerçekleştirmekle yükümlüdür.
27
6. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN ALIMI-SATIMI
VOB A.Ş.’de’ da işlem gören herhangi bir malın veya finansal ürünün
vadeli
işlem
sözleşmesi
satılabilmektedir.
Bunun
nedeni,
vadeli
işlem
sözleşmesinin, şartları üzerinde bugünden anlaşılan, ancak teslim ve ödemenin
daha ileri bir tarihte gerçekleşmesi konusunda tarafları bağlayan bir sözleşme
olmasıdır. Bu noktadan yola çıkarak bir sözleşme satıldığında, sözleşmenin
vadesi gelmeden, kimse sözleşmeye konu olan varlığa sahip olduğunu iddia
edememektedir.
6.1. BAŞLANGIÇ TEMİNATI
VOB A.Ş.’ de alım satım yapmak isteyen her yatırımcının, bir vadeli işlem
sözleşmesi alıp satabilmesi için borsanın belirlediği asgari teminat tutarını
yatırması gerekmektedir. Borsa tarafından ilan edilen bu teminat, başlangıç
teminatı olarak adlandırılmaktadır. Borsa tarafından ilan edilen teminatlar
sözleşme sayısı bazında olmaktadır.
6.2. HESAPLARIN GÜNCELLENMESİ VE TEMİNATLARIN ÖNEMİ
VOB A.Ş.’ de hesaplar oluşan uzlaşma fiyatına göre her gün itibarıyla
değerlemeye tabi tutulmaktadır. Buna hesapların güncellenmesi denir. Alınan
pozisyonlar neticesinde kâr ve zarar her gün sonu itibariyle hesaplanmaktadır.
Bu hesaplama sonucunda kâr eden yatırımcıya, zarar eden yatırımcının yatırmış
olduğu teminattan aktarım yapılır. Bu nedenle teminatlar vadeli işlem ve opsiyon
borsalarının devamlılığı için önemlidir. Borsalar kârın tahsil edilmesini garanti
etmek için kendi kaynaklarından ilave fon bulundururlar. Bu çerçevede
teminatlar, aynı zamanda sözleşmelerdeki yükümlülüklerin yerine getirilmesini
sağlama açısından da gereklidirler.
28
6.3. SÜRDÜRME TEMİNATI VE EK TEMİNAT TALEBİ
Olumsuz fiyat hareketleri neticesinde başlangıç teminatının miktarı
azalmaktadır. Borsalar teminatların düşebileceği asgari miktarı belirler. Bu
miktar sürdürme teminatı olarak adlandırılır. Sürdürme teminatı, bir yatırımcının
zarar etmesi sonucu oluşan teminat eksilmesinin, ek teminata gerek
duyulmaksızın nereye kadar izin verileceğinin sınırını belirlemektedir.
Eğer yatırımcı pozisyon aldıktan sonra kâr ederse bir sorun yoktur. Ancak
yatırımcı zarar etmeye başlarsa ve bunun sonucunda hesabındaki teminat söz
konusu zararı karşılamayacak kadar olursa, kazanan yatırımcının kazandığı
parayı alamama riski oluşmaktadır.
Yatırımcıların aldıkları pozisyonları ve kar, zarar durumunu takip
edebilmesi için VOB A.Ş.’de oluşan fiyat bilgisi ekranı aşağıda yer almaktadır.
29
30
7. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI’NDA İŞLEM GÖREN
SÖZLEŞMELERİN AVANTAJLARI ve DEZAVANTAJLARI
7.1. DÖVİZE DAYALI VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN AVANTAJLARI
•
Daha etkin ve kolay bir yatırım alternatifi,
•
Döviz kurlarındaki iniş çıkışlardan korunma imkanı,
•
Sadece yükselen piyasalarda değil düşen piyasalarda da kar etme
imkânı,
•
Daha düşük bir yatırımla daha yüksek bir yatırımın getirisinden
yararlanma imkanı,
•
Katlanılabilecek kadar risk alma imkanı,
•
Gelecekteki döviz kurlarındaki belirsizlikten korunarak rekabetçi fiyat
verebilme imkanı,
•
Döviz kurlarındaki beklentiler doğrultusunda yatırım kararlarına yön
verme imkanı sağlamaktadır.
7.2. İMKB 30 HİSSE SENEDİ ENDEKSİNE DAYALI VADELİ İŞLEM
SÖZLEŞMELERİNİN AVANTAJLARI
•
Daha etkin ve kolay bir yatırım alternatifi,
•
Hisse senedi fiyat düşüşlerinden korunma olanağı,
•
Sadece yükselen piyasalarda değil düşen piyasalarda da kar etme
imkanı,
•
Daha düşük bir yatırımla daha yüksek bir yatırımın getirisinden
yararlanma imkanı,
•
Katlanılabilecek kadar risk alma imkanı,
31
•
Bireysel hisse senetlerindeki olumsuz gelişmelerden etkilenmeden bir
işlemle 30 adet hisse senedinin fiyatlarını yansıtan endekste işlem
yapabilme olanağı,
•
Ekonomideki beklentiler doğrultusunda yatırım kararlarına yön verme
olanağı sağlamaktadır.
7.3. FAİZE DAYALI VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN AVANTAJLARI
•
Daha etkin ve kolay bir yatırım alternatifi,
•
Faiz hadlerinin yükselmesi ve bunun sonucunda gerçekleşen bono
fiyatlarının düşüşlerinden veya artan kredi maliyetlerinden korunma
olanağı,
•
Faizlerin düşmesinden kar elde edebileceği gibi faizlerin yükselmesi
durumundan da yararlanma imkanı,
•
Daha düşük bir yatırımla daha yüksek bir yatırımın getirisinden
yararlanma imkanı,
•
Katlanılabilecek kadar risk alma imkanı,
•
Ekonomideki beklentiler doğrultusunda yatırım kararlarına yön verme
imkânı sağlamaktadır.
İKİNCİ BÖLÜM
TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR VE MUHASEBE STANDARTLARINDAKİ YERİ
1. FİNANSAL ARAÇ KAVRAMI ve FİNANSAL ARAÇ TÜRLERİ
Finansal araçlar, para ve sermaye piyasalarında fon transferi için
tarafların düzenlediği ve kullandığı belgelerdir. Bu belgeler, yayınlayıcısı (belgeyi
hazırlayan) kişi veya kurumun statüsüne, finansal işlemin özelliğine ve içerdiği
hak ve yükümlülüğe göre birbirinden ayrılırlar. Finansal araçlar;17 alacaklar,
borçlar ve hisse senedine dayalı finansal araçlar gibi asıl araçlar ile finansal
opsiyonlar, vadeli işlem sözleşmeleri-gelecek piyasaları (futures) sözleşmeleri
ve vadeli teslimat piyasası (forward) sözleşmeleri, vadeli faiz oranı takasları ve
döviz takasları gibi türev finansal araçları içermektedir.
1.1. BİRİNCİ EL PİYASADA İŞLEM GÖREN FİNANSAL ARAÇLAR
Birinci el piyasada işlem gören finansal araçlar, bir ekonomide fonu bizzat
kullanan nihai yatırımcıyı temsil etmektedir.18 Nihai yatırımcı tarafından
yayınlanır ve imzalanırlar. Bu yüzden belgeyi elinde bulunduran tasarruf sahibi,
fonu bizzat kullanan yatırımcının kim olduğunu bilmektedir. Elinde bulundurduğu
belgenin dolayısıyla finansal yatırımının riskini hesap edebilir. Bu belgelerin en
yaygın olanları tahviller, hisse senetleri ve finansman bonolarıdır.
17
18
UMS 32-Uygulama Rehberi Madde–15
(Erişim) www.kenancelik.com/documents/mcob.pdf, 10.08.2008
33
1.2. İKİNCİ EL PİYASADA İŞLEM GÖREN FİNANSAL ARAÇLAR
İkinci el piyasada işlem gören finansal araçlar ise, ekonomide fonu bizzat
kullanan nihai yatırımcıyı değil, fon transferinde zincirin bir halkası olarak yer
alan finansal aracıyı temsil etmektedir.19 Belgeler finansal aracılar tarafından
düzenlenir ve yayınlanırlar. Tasarruf sahibi tasarrufunun en son kim ya da kimler
tarafından kullanıldığını, keza yatırım sahipleri de kullandıkları fonların son
üreticisini (tasarruf sahibi) bilmezler. Bu iki kesim sadece transferde aracılık
yapan aracıyı tanır. Dolayısıyla belgenin içerdiği risk aracının üzerindedir. Bu
belgelerin başlıcaları banknotlar, mevduat hesap cüzdanları ile sertifikaları, fona
katılma belgeleri, sigorta poliçeleri, banka kartları, kredi kartları, kredi
sözleşmeleri, banka opsiyonları, vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmeleri ve
bizzat aracılar tarafından yayınlanmış devredilebilir veya devredilemez nitelik
taşıyan benzeri belgelerdir.
1.3. PARA PİYASASINDA İŞLEM GÖREN FİNANSAL ARAÇLAR
Kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya "para piyasası" denir.
Para piyasasının tipik özelliği kısa vadeli fonlardan oluşması ve vadenin
genellikle bir yılı aşmamasıdır. Para piyasasından sağlanan fonlar kredi olarak
işletmelerin dönen varlıklarının finansmanında kullanılır. Para piyasasının
araçlarını ticari senetler; kaynaklarını ise çeşitli mevduat oluşturmaktadır. En
yaygın kullanım alanına sahip para piyasası araçları başta yerli ve yabancı
banknotlar olmak üzere, ticari senetler (bono, poliçe, çek), mevduat sertifikası,
kısa süreli kredi sözleşmeleri, hazine bonoları, finansman bonoları, yatırım
fonları katılma belgeleri, kar ve zarara katılma hesapları, kredi kartları ile banka
kartlarıdır.
19
(Erişim) http://www.kenancelik.com/documents/mcob.pdf, 12.08.2008
34
1.4. SERMAYE PİYASASINDA İŞLEM GÖREN FİNANSAL ARAÇLAR
Sermaye piyasası; orta ve uzun vadeli ödünç verilebilir fonların, menkul
kıymet alım satımı suretiyle, tasarruf sahiplerinin birikimlerini yatırımcılara
aktarılmasını sağlayan diğer bir ifade ile yatırımcılar, tasarruf sahipleri ve bunlar
arasındaki fon akımını sağlayan aracı kurum ve bankalar, yatırım ortaklıkları,
yatırım fonları gibi aracı kuruluşlardan oluşan geniş kapsamlı bir sistemdir.
Sermaye piyasasının kendisinden beklenen görevleri yerine getirebilmesi
için mevcut araç ve kurumların geliştirilmesi, koşullara göre yenilerinin
eklenmesi şarttır. Fakat bu piyasada iki temel kavram olan güven ve açıklık
ilkelerinin tam olarak işler hale getirilmesi, tüm topluma ve özellikle bu piyasada
işlem görenlere rahat bir ortam oluşturulması için bir zorunluluk olarak
algılanmalıdır. Bu tür bir çalışma sonucunda sermaye piyasasına müşterilerin
gelmeleri ve ekonomiye olan katıklarının artması sağlanacaktır.
Sermaye piyasası araçları orta ve uzun vadeli fon transferinde kullanılan;
tahvil, hisse senedi, intifa senedi, gelir ortaklığı senetleri (GOS), kar ve zarar
ortaklığı belgeleri (KOB), orta ve uzun vadeli türev finansal araçlara ait
sözleşmelerdir.
2. FİNANSAL ARAÇLARIN ÖZELLİKLERİ
Finansal araçları birbirinden ayıran başlıca özellikler söyle sıralanabilir:
2.1. FİNANSAL ARACIN ADI
Finansal araçlar finansal aracı ihraç eden kişi veya kurumun kimliği,
vadesi, içerdiği hak ve teminat, kupon ödeme dönemi, pazarlanabilir nitelikte
olup olmadığı gibi çeşitli kıstaslara göre farklı adlar altında toplanabilirler.
35
Tahviller, hisse senetleri, gelir ortaklığı senetleri, sigorta poliçesi, mevduat,
banknot, değişken faizli tahvil, ayrıcalıklı hisse senedi, hayat sigorta poliçesi,
yatırım fonu katılma belgesi vb. örnek olarak verilebilir.
2.2. FİNANSAL ARACIN VADESİ
Aracın içerdiği vade, satın alınan finansal aracın bugünden başlayarak
finansal aracı ihraç eden tarafından geri ödenecek olduğu tarihe kadar
beklenmesi gereken süredir. Bono, tahvil, mevduat cüzdanı gibi alacağı temsil
eden finansal araçların geri ödeme tarihleri üzerlerinde yazılıdır.
Hisse senedi, yatırım fonu katılma belgesi, kar ve zarar ortaklığı belgesi
gibi belgelerin üzerlerinde geri ödeme tarihleri yazılı değildir. Bu yüzden bu
belgelerde süre sınırsız olarak kabul edilir. Bu tür senetlerde vade, alım-satım
tarihleri arasında geçen süre, yani, finansal varlığın el değiştirme tarihleri
arasındaki zaman aralığı olarak dikkate alınmaktadır. Valörün (faiz işleminin
başladığı tarih) dikkate alındığı durumlarda vade işlemin niteliğine göre birkaç
gün ertelenebilir. Keza, bazen de ödeme günü finansal aracın üzerinde somut
bir tarih biçiminde belirtilmeyebilir. Örneğin TTK’ ya göre ticari senetlerin vadeleri
aşağıdaki biçimlerde olabilmektedir20.
• Üzerinde belirtilen tarihte ödenecekler.
• Görüldüğünde ödenecekler. Örneğin, çekte olduğu gibi alacaklının
senedi borçluya gösterme ya da bankaya ibraz tarihi ödeme tarihi olarak
kabul edilir.
• Görüldükten belli bir süre sonra ödenecek olanlar. Örneğin, bir poliçenin
üzerine, “ödeme ibraz tarihinden 15 gün sonradır” biçiminde yazılmış
20
Türk Ticaret Kanunu, md. 703
36
olabilir. Bu durumda poliçe lehdarı tarafından muhatabına ibraz edildiği
tarihten 15 gün sonra ödenecektir.
• Keşide tarihinden belli bir süre sonra ödenecek olanlar. Örneğin, yine
bir poliçe keşide edildiği (düzenlendiği) tarih esas alınarak belli bir süre
sonra ödenme koşuluna bağlanmış olabilir.
Finansal
araçların
vadeleri,
borçlu
ve
alacaklılarca
serbestçe
kararlaştırılabilir. Ancak bazı durumlarda, piyasalar vadeyi kendileri belirleyip
standartlaştırabilmektedirler. Örnek verecek olursak, vadeli teslim piyasası
(forward) sözleşmelerinin üzerinde belirli bir vade vardır ve sözleşmenin bu vade
sonunda gerçekleşmesi gerekmektedir.
2.3. FİNANSAL ARACIN TAŞIDIĞI HAKLAR
Finansal araçların bir bölümü, finansal araçları elinde bulunduran finansal
yatırımcıya sahiplik (ortaklık), bir bölümü alacak, bir bölümü belli bir şeyi
kullanım (intifa), bir bölümü ise bir şeyden yararlanma hakkı verir. Hisse
senedini elinde bulunduran şirketin ortağıdır. Bu yüzden şirketin yönetiminde ve
denetiminde söz sahibidir. Şirketin faaliyet sonuçlarına kar ya da zarar etme
biçiminde katılır. Bono, tahvil gibi araçlar alacak hakkını verirler. Alacak hakkının
karşılığı ise genellikle önceden belirlenmiş bir oranda faiz geliri alınmasıdır. İntifa
senetleri ortaklık ve alacaklılık hakkını vermemekle birlikte, şirketin yönetimine
katılma veya kardan pay alma gibi hakları içerebilirler. GOS, KOB, kar ve zarara
katılma belgeleri gibi finansal araçlar da ortaklık hakkı vermezler. Üzerlerinde
yazılı olan konulardaki faaliyetlerin sonuçlarından yararlanırlar.
37
2.4. FİNANSAL ARACIN TEMİNATI VE TAŞIDIĞI RİSKLER
Finansal araçlara ilişkin olarak verilen teminat, araçların niteliğinin bir
göstergesidir. Tüm finansal araçların ana teminatı fon kullanan ekonomik birimin
gelir yaratma kapasitesidir. Alacaklılık hakkı veren finansal araçlarda teminat,
aracı ihraç eden firmanın varlıkları ile geliridir. Alacaklı, firma varlıkları üzerinde
birinci derecede hak sahibidir. Kısa süreli alacaklılar açısından firmanın likidite
gücü, uzun süreli alacaklılar için firmanın gelir yaratma kapasitesi önem taşır.
Uzun süreli alacaklılar örneğin tahvil sahipleri için birincil risk firmanın iflası,
ikincil risk ise, tahvil faiz kuponlarının ödenmemesidir.
Alacaklılar için bahsedilen riskler hisse senedi sahipleri açsından da
aynen geçerlidir, ancak risklerin sıralaması farklıdır. Hisse senedi sahiplerinin
birincil riski şirketin iflas etmesi, ikincil riski ise, şirketin gelir yaratma
kapasitesinin düşmesine bağlı olarak elde edilecek temettü miktarının
azalmasıdır. Bunun nedeni ise İflas durumunda hisse senedini elinde
bulunduranların şirket varlıkları üzerinde alacaklılardan sonra, ikinci derecede
hakka sahip olmalarıdır.
Risk derecesi finansal aracın vadesine ve finansal aracı yayınlayan
şirketin finansal gücüne bağlı olarak değiştiğinden, riskten korunmak isteyen
finansal yatırımcılar kısa vadeli ve finansal gücü yerinde olan (gelir yaratma
kapasitesi yüksek ve sermaye yapısı güçlü) şirketlerin yayınladıkları finansal
araçları almayı tercih ederler. Ancak, risk derecesi düşük olan bu finansal
araçların kısa sürede sağlayacağı getiri, riski yüksek olan finansal araçlara
oranla büyük olasılıkla daha düşük olacaktır. Diğer yandan, risk derecesindeki
artışa bağlı olarak finansal aracın değer kaybetmesi de söz konusudur. Kısa
38
vadeli yatırımcılar (spekülatörler) açısından finansal yatırımdan beklenen sonuç,
finansal aracın değer kaybetmesi veya kazanmasına bağlıdır.
3. TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR
Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı
olan finansal araçlardır. Türev finansal araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el
değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin
ticaretine imkan sağlarlar. Ayrıca, riskten korunma veya getirisi değişken olan
araçların getirisi sabit olan araçlarla değiştirilmesi amacıyla kullanılabilirler.
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, vadeli teslim piyasası (forward) ve değiş –
tokuş (swap) sözleşmeleri türev finansal araçlar arasında yer almaktadırlar.
Türev finansal araçlar; kurumlara finansal ürünlerin piyasa risklerini
tanımlama, ayırma (izole etme) ve yönetme olanağı sağlamaktadırlar.21 İhtiyatlı
bir şekilde kullanıldıklarında yöneticilere kur riskinden koruma (hedging) yoluyla,
belli riskleri azaltabilmeleri için verimli ve etkili metodlar sunmaktadırlar. Ayrıca
belli
ürünlerin,
finansman
maliyetlerini
düşürüp
getirisini
artırmada
kullanılabilirler.
3.1. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN ÖZELLİKLERİ
•
Değeri başka bir değişkenin değişimi ile belirlenen sözleşmelerdir.
•
Finansal aracın değerinin belirli bir faiz haddi, menkul kıymet veya mal
fiyatı, döviz kuru, fiyat veya oran endeksleri, kredi derecelendirilmesi veya
21
(Erişim) http://www.isbank.com.tr/kurumsal/k-risk.html, 07.01.2008.
39
endeksi veya benzeri değişkenlerde (İşlemin dayandığı varlık) meydana
gelen değişikliklere bağlı olarak değişir.
•
Finansal araç ilk yatırım gerektirmemektedir veya piyasa şartlarındaki
değişikliklere benzer tepki vermesi beklenen diğer sözleşme tiplerine göre
daha az düzeyde ilk yatırım gerektirir.
•
Finansal aracın gerekleri ileri bir tarihte ifa edilir.
3.2. TÜREV ARAÇLARIN KULLANIM AMAÇLARI
Türev araçların kullanım amaçlarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:
a) Spekülasyon,
b) Kur Riskinden Korunma (Bugünden gelecekteki fiyat riskine karşı korunma),
c) Finansman (Kredi garantisi),
d) Yeni ihtiyaçlara uygun hizmet sağlayabilecek yeni ürünler yaratabilmek,
e) Fon kaynağı olarak sadece mevduata bağlı kalmayıp yeni kaynaklar
yaratabilmek amacıyla kullanılabilmektedir.
3.3. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN TAŞIDIĞI RİSKLER
Türev araçların taşıdığı başlıca riskler; kredi riski, likidite riski, piyasa riski,
operasyon riski ve düzenleme (yasal) riski olarak sınıflandırılabilir
40
3.3.1. Kredi Riski
Kredi riski, karşı tarafın finansal yükümlülüğünü tamamıyla yerine
getirememesi riskidir. Kredi riskini borsada işlem gören araçlar ve over the
counter “OTC” basliği altinda, herhangi bir kuralı olmayan tamamen müsteri
talebine göre şekillenen , tezgah üstü piyasasında işlem gören araçlar açısından
ayrı ayrı değerlendirmek gerekir. Organize borsalar ve takas kurumları kredi
riskini azaltırken, OTC piyasalarda kredi riski önemli bir risk olarak varlığını
sürdürmektedir.
Türev ürünlerde kredi riski birçok unsurun fonksiyonudur. Bu unsurlar
aşağıdaki gibidir22;
•
Sözleşmenin kalan vadesi,
•
Sözleşme şartları,
•
Tarafların kredi değerliliği,
•
Tarafların coğrafi farklılaşmaları,
•
Teminat tutarı
Kredi riski yönetiminde kredi riskinden korunmak için kullanılması gereken
en etkin araç teminat olmaktadır.
3.3.2. Likidite Riski
Türev araçlara ilişkin iki temel likidite riski türü vardır; piyasa likidite riski
ve fonlama riski.
22
(Erişim) http://www.treasury.gov.tr, 04.04.2009.
41
•
Piyasa likidite riski; bir pozisyonun, likidite edilemeyerek veya ters işlem
ile netleştirilemeyerek elimine edilememesi riskidir.
•
Fonlama riski ise; ters fonlama sağlayan ve kuruluş üzerinde nakit akımı
baskısı yaratan türev işlemlerin yarattığı risktir.23 Diğer bir ifade ile
fonlama riski, firmanın ödeme yükümlülüklerini veya teminat çağrılarını,
fon giriş ve çıkışlarının zamanlamasını ayarlayamamasından dolayı
yerine getirememesi riskidir.
3.3.3. Piyasa Riski
Piyasa riski; pozisyonlar likidite edilmeden veya diğer pozisyonlarla
netleştirilmeden önce, bilanço içi veya bilanço dışı pozisyonların değerinin
düşmesi riskidir.24 Başka bir deyişle, piyasa riski, türev aracın dayalı olduğu
varlık, fiyat, oran veya endeks seviyesindeki dalgalanmalar sonucunda türev
aracın fiyatının değişmesi riski olarak tanımlanabilir.
3.3.4. Operasyon Riski
Operasyon riski, bilgi sağlayan sistemlerdeki veya iç kontrol sistemindeki
yetersizlikler nedeniyle ortaya çıkabilecek beklenmedik zararlara ilişkin risktir. Bu
risk, insan hatası, sistem yetersizliği, yetersiz prosedür ve kontroller nedeniyle
ortaya çıkar. Ödeme yapıları ve değer hesaplamaları karmaşık yapıya sahip
olan türev araçlarda operasyon riski daha büyük bir risk olarak kendisini
göstermektedir.
23
Nevruz Akalın, Türev araçların taşıdığı risklerin ortaya konmasında kamuyu aydınlatma
düzenlemelerinin yeri ve önemi, Sermaye Piyasası Kurulu Muhasebe Standartları Dairesi, Yeterlilik
Etüdü, Nisan, 1999.
24
Nevruz Akalın, Türev araçların taşıdığı risklerin ortaya konmasında kamuyu aydınlatma
düzenlemelerinin yeri ve önemi, Sermaye Piyasası Kurulu Muhasebe Standartları Dairesi, Yeterlilik
Etüdü, Nisan, 1999.
42
3.3.5. Düzenleme (Yasal) Riski
Düzenleme riski; mahkemelerin, düzenleyici otoritelerin veya yetkili
herhangi bir kamu kurumunun aldığı bir karardan dolayı türev araç
sözleşmesinin tamamen veya kısmen uygulanamaması sonucunda zarara
uğrama riskidir. Düzenleme riski iki nedenden ortaya çıkar. Dökümantasyon riski
olarak ifade edilebilecek risk türü, özellikle borsalar tarafından hazırlanmamış
standart olmayan sözleşmelerin iyi kaleme alınamaması nedeniyle açık olmayan
ifadeler içermesi, sözleşmenin hukuken geçerli olması için gerekli şartların
sözleşmede yer almaması gibi sebeplerden doğar. Düzenleme riskinin ortaya
çıkmasının bir başka nedeni ise, sözleşmenin mevcut mevzuat hükümlerine
aykırı olması veya sözleşme taraflarının hukuki ehliyetinin bulunmamasından
kaynaklanır.
4. TÜREV FİNANSAL ARAÇ ÇEŞİTLERİ
Yaygın olarak kullanılmakta olan türev ürünler vadeli teslim piyasası
“forward“, değiş-tokuş sözleşmeleri “swap”, gelecek sözleşmeleri “futures” ve
“opsiyon” işlemleridir.
43
4.1. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİ
Döviz, menkul kıymet veya emtiaların ileri bir tarihte teslimi kaydıyla
bugünden yapılan sözleşmelerle (vadeli teslim piyasası (forward) sözleşme)
alınıp satılması vadeli alım/satım (vadeli teslim piyasası (forward) işlem), bu tür
işlemlerin oluşturduğu piyasa vadeli işlem piyasası (forward market), işlem fiyatı
ise vadeli teslim fiyatı (forward fiyat) olarak bilinmektedir. Vadeli işlemlerin süresi
birkaç günden birkaç yıla kadar değişebilmektedir. Bununla birlikte uygulamada
vadeler genellikle kısa olmaktadır. Vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmeleri,
spekülasyon ve risk yönetimi amaçları için kullanılmaktadır.
4.1.1 Vadeli Teslim Piyasası (Forward) İşlemlerinin Özellikleri
Vadeli teslim piyasası (forward) işlemleri bir sözleşme vasıtasıyla
yapılmaktadır. Bu sözleşme gereğince taraflar; ileri bir tarihte ve bugünden
belirlenen bir fiyattan, belirli tutardaki menkul değerin, dövizin veya emtianın el
değiştireceğini hükme bağlamaktadırlar. Dolayısıyla bir vadeli teslim piyasası
(forward) sözleşmesinde,
•
Taraflar,
•
Vadeli Teslim Piyasası (Forward) Fiyat,
•
Vadeli Teslim Piyasası (Forward) Vade,
•
Döviz tutarı,
•
İşlem tarihi,
•
Döviz, menkul kıymet veya emtianın cinsi,
•
Teslimat ile ilgili bilgiler (muhabir banka vb.) yer almaktadır.
44
Taraflar; vadeli teslim piyasası (forward) vadesinde oluşan piyasa fiyatı
ne olursa olsun, sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden yükümlülüklerini yerine
getirmek zorundadırlar. Dolayısıyla bu tür sözleşmeler geri dönülemez
niteliktedir.
4.1.2. Vadeli Teslim Piyasasında (Forward) Fiyatların Tespiti
Döviz vadeli teslim piyasası (forward) fiyatlarının tespitinde, spot25 fiyat ile
vadeli teslim piyasasına (forward) konu olan dövizlerin faiz oranları kullanılır.
Spot fiyata, faiz farkı yardımıyla hesaplanan değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
puanları eklenerek veya çıkartılarak vadeli teslim piyasası (forward) fiyatına
ulaşılır. Bir paranın gelecekteki değerinin; faiz oranı yüksek olduğu sürece
düşük, düşük olduğu sürece ise yüksek olacağı muhtemeldir. Bunun nedeni ise
yüksek faizin, ilgili ülkede enflasyonun veya enflasyon beklentisinin yüksek
olduğuna ve dolayısıyla paranın değer kaybedeceğinin beklentisi olarak
görülebilir. Faizlerin düşük olması ise bunun tersi bir durumun söz konusu
olacağı anlamına gelebilir. Spot fiyata; değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
puanlarının ilave edilmesi primli işlem (premium), çıkartılması ise iskontolu işlem
(discount) olarak adlandırılır. Primli işlemlerde ilgili dövizin gelecekte değer
kazanması, iskontolu işlemlerde ise değer kaybetmesi beklenmektedir.
Konu aşağıda bir örnek yardımıyla açıklanmıştır:
27 Temmuz 2007 tarihinde dolar’ın YTL’ye karşı kuru bir vadeli teslim
piyasası (forward) sözleşmesine göre 1,70 YTL olarak görülmektedir. 27
Temmuz 2007 tarihli kur beklentilerine göre piyasada aşağıda yer alan durumlar
oluşmaktadır.
Bu
durumları
dikkate
alarak
sözleşmeye
konusundaki tutumumuzun ne olması gerekmektedir?
25
Anında teslim durumları için istenen fiyata spot fiyat denilmektedir.
girip
girmeme
45
•
Doların spot fiyatı 28 Mayıs 2007 tarihinde 1,55 YTL’dir.
•
28 Mayıs 2007 tarihinde ABD Doları yıllık mevduat faizi %5
•
28 Mayıs 2007 tarihinde YTL yıllık mevduat faizi %5
Bu verilere göre vadeli teslim piyasası (forward) fiyatı;
1+((YTL faizi/100)xvadeye kalan gün sayısı) / 360)
Forward Fiyat=
xspot fiyat
1+((ABD Doları faizi/100)xvadeye kalan gün sayısı) / 360))
1+((82/100) x 60) / 360)) x 1,55
Forward Fiyat=
1+((5/100) x 60) / 360))
Forward Fiyat = 1,75 YTL
Vadeli teslim piyasasında (forward) 1,70 YTL’ye satılan 27 Temmuz 2007
tarihli sözleşme hesaplamalarına göre 1,75 YTL olarak bulunmuştur. Kazanç
sağlamak için 27 Temmuz 2007 tarihli vadeli teslim piyasası (forward)
sözleşmesine alım amaçlı girmekte yarar vardır.26
4.1.3. Vadeli Teslim Piyasası (Forward) Sözleşmenin Taraflara Sağladığı
Avantaj Ve Dezavantajları
Vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmeleri, öncelikle risklerini minimum
kılmak isteyen yatırımcılara bu amaçları doğrultusunda hizmet etmektedir. Bu
26
(Erişim) http://www.baskent.edu.tr/~gurayk 12.10.2008
46
sözleşmelerde satıcı tarafında bulunan taraf, satmak istediği malı veya hizmeti
ileri bir tarihte satmayı garanti altına almakla birlikte, satıcıyı en önemli risk
sayılan fiyat dalgalanmalarının fiyat riskinden27 korumaktadır.
Alıcı pozisyonunda bulunan taraf ise, ileri bir tarihte ihtiyacı olan mal ve
hizmeti, fiyat riskine karşı korunmuş bir şekilde satın alabilme garantisini elde
etmektedir. Bu özelliğiyle vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmeleri alıcı ve
satıcı açısından gelecekteki belirsizlikleri ortadan kaldırmakta ve taraflara
geleceğe yönelik daha gerçekçi planlar yapma imkanı tanımaktadır.
Vadeli teslim piyasası (forward) işlemlerinin saydığımız avantajlarının
yanısıra birtakım dezavantajları da vardır. Öncelikle, vadeli teslim piyasası
(forward) sözleşmesi yapmak, bu sözleşmelerin tabiatı gereği, sözleşmeyi
yapanlar için bir risk üstlenmek demektir. Şöyle ki; vadeli teslim piyasası
(forward) sözleşmeleri, ayrı bir garanti mekanizması içermeyip güven ağırlıklı
işlemler olması dolayısıyla tarafları, karşı tarafın taahhüdünü yerine getirmemesi
vaya sözleşmeye uymaması halinde çok büyük sayılabilecek zararlarla karşı
karşıya bırakabilmektedir. Bu durum, taraflardan birinin iflası ya da ölümü gibi
durumlarda geçerli olabilmektedir.
Vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmelerinde vadeden önce işlemin
sona erdirilememesi taraflar için bir güvence mekanizması olurken, aynı
zamanda tarafların vadeden önce, avantajın kaybolduğunu sezmeleri halinde ise
daha büyük kayıplardan kurtulmalarına da engel olmaktadır.
Vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmelerin, bütün taraflara; malın
nitelikleri, miktarı, vadesi, teslim yeri ve koşulları hakkında herşeyi özgürce
27
Belirli bir menkul kıymete veya menkul kıymeti ihraç edene özgü veya piyasanın tümünü etkileyen
olaylara bağlı olarak piyasa fiyatlarının değişmesi neticesinde bir finansal aracın değerinin dalgalanma
riskidir.
47
belirleyebilecekleri geniş bir alan sunarken taraflar için bir avantaj sayılan bu
durum, aynı zamanda malın veya hizmetin standart olmaması, tarafların bütün
dikkat ve yoğunluklarını fiyat üzerine verememeleri gibi bir dezavantajı da
beraberinde getirmektedir. 28
4.2. GELECEK SÖZLEŞMELERİ (FUTURES) İŞLEMLER
Gelecek (futures) sözleşmeleri de vadeli teslim piyasası (forward) ile aynı
şekilde tanımlanabilir ancak aralarındaki fark gelecek (futures) sözleşmelerinin
organize borsalarda işlem görmesi ve işleme konu dövizin alım-satımının
standart miktar ve vade üzerinden yapılmasıdır.
Vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmesi, gelecek piyasası (futures)
sözleşmelerinin ilk biçimidir. Vadeli teslim piyasasında (forward) mal alım-teslim
anlaşması, arada üçüncü bir parti olmadan alıcı ve satıcı arasında yapılır. Hem
geleceğe dönük fiyat, hem de sözleşmede geçen miktar ve malın kalite
özellikleri alıcı ve satıcı arasında saptanır. Burada üçüncü bir kurumun, anlaşma
koşullarının bir parti tarafından bozulması halinde garanti söz konusu değildir.
Anlaşma koşullarına uymama diğer ticaret sözleşmelerinde olduğu gibi
konuyla ilgili mahkemelerde çözümlenir. Mahkeme kararlarının uzun zaman
alabilmesi Vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmelerinin güvenilirlik açısından
istenilen düzeyde olmadığını gösterebilir. Gelecek sözleşmeleri (futures)
piyasası bu eksiği ortadan kaldırmak amacıyla geliştirilmiştir.
Türev finansal araçların fiyatlarının belirlenmesi konusunda da vadeli
teslim piyasası (forward) ve gelecek sözleşmeleri (futures) işlemleri farklıdır.
28
Vadeli İşlem Piyasaları “Vadeli teslim piyasası (forward) & Gelecek (futures) sözleşmeler” ve
Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları, Yusuf Erdem, Ocak 1993, Sayfa 45
48
Vadeli teslim piyasasında (forward) geleceğe yönelik fiyat belirlemesi iki taraf
arasında pazarlıkla saptanır. Buna karşın gelecek sözleşmeleri (futures)
piyasası diğer menkul kıymet borsaları gibi çalışır. Belirli bir günde alıcılar ve
satıcılar emirlerini verdikten sonra, arz ve talep koşulları o gün hatta o an için
geçerli olan gelecek sözleşmeleri (futures) fiyatlarını belirlerler.29
Gelecek piyasaları (futures) sözleşmelerinde amaç;
•
Fiyat dalgalanmalarının getirdiği belirsizliği ortadan kaldırmak.
•
Belli bir vade için ilgili finansal aracın fiyatını sabitleştirmektir.
4.2.1. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Özellikleri
•
Para gelecek sözleşmeleri (futures) organize borsalarda işlem gören
standart sözleşmelerdir.
•
Sözleşmeler birim ya da lot olarak işlem görmektedirler.
•
Para gelecek sözleşmeleri (futures) işlem gördüğü aylar da standart olup,
bu aylar mart, haziran, eylül ve aralık aylarıdır.
•
Sözleşmelere ilişkin son işlem günü teslim ayının üçüncü çarşamba günü
olmaktadır.
•
Vadeli teslim piyasası (forward) anlaşmalarından farklı olarak gelecek
sözleşmeleri (futures) için alıcı ve satıcıların borsa nezdinde açılacak bir
hesaba teminat ya da marj yatırmaları gerekmektedir.
•
Yabancı para gelecek sözleşmeleri (futures) banka ile müşteri arasında
düzenlenen vadeli teslim piyasası (forward) anlaşmalarından farklı olarak
ABD tipi kotasyona30 tabi olmaktadırlar.
29
30
Futures Piyasaları: Teori ve Pratik, Doç. Dr. Ümit Erol, Ankara 1994.
ABD Tipi Kotasyon: İşlemin sözleşme vadesinden önce gerçekleşebildiği kotasyon türüdür.
49
•
Vadeli teslim piyasası (forward) pazarında fiyatlar genelde Avrupa tipi
kotasyon sistemine31 göre (dolar başına yerel para) kota edilmiştir.
Yabancı para gelecek sözleşmeleri (futures) banka ile müşterisi arasında
düzenlenen vadeli teslim piyasası (forward) anlaşmalarından farklı olarak
ABD tipi kotasyona tabidirler.
•
Vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmeleri iki tarafça imzalanan özel
anlaşmalardır.32
4.2.2. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Tarafları
a. Gelecek Sözleşmelerinde İşlem Yapan (Futures) Aracı Kurumlar ve
Borsalar
Gelecek (futures) sözleşmeler satın almak ya da satmak isteyen bir
kişinin aracı kurum nezdinde hesap açtırması gerekmektedir. Gelecek (futures)
sözleşmelerin aracı kurumları, müşterilerinden gerekli teminatları toplamakta,
hesap durumlarını düzenlemekte ve tüm işlem faaliyetlerini kayıt edip,
raporlamaktadırlar.
b. Takas Odaları (Clearing Houses)
Her vadeli işlem borsası tüm işlemleri takastan geçiren bir takas odası ya
da kurumuna sahiptir. Takas odası gelecek (futures) sözleşmesi işleminde
günlük fiyat farklarından ortaya çıkan kısa ve uzun pozisyonları, günlük olarak
dengeleyen kurumdur. Takas odası her gelecek (futures) sözleşmesi işleminde
karşı taraf olarak devreye girmekte ve borsada güven sağlamaktadır. Takas
odasının diğer bir işlevi sözleşmeleri kur, faiz ve endeks değişimleri
31
32
Avrupa Tipi Kotasyon: İşlemin sözleşme vadesinde gerçekleşdiği kotasyon türüdür.
Finansal Türevler, Prof. Dr. İhsan Ersan, Sayfa 47
50
doğrultusunda pazara göre uyarlamak, marj hesabını izlemek ve gerekli
durumlarda alıcı ve satıcılardan ek teminat ya da marj talep etmektir.
c. Marjlama Süreci (Margining Process)
Gelecek (futures) sözleşmesi alıcı ve satıcısının pozisyonlarının kur, faiz
ve
endeks
değişimleri
doğrultusunda
takas
odasınca
günlük
olarak
dengelenmesi vadeli işlem borsalarının en önemli özelliklerindendir.33
4.2.3. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Avantaj Ve Dezavantajları
Gelecek (futures) sözleşmesi işlemlerinin taraflara ve ekonomiye yaptığı
en önemli katkı şüphesiz “risk minimizasyonu” konusunda olmaktadır. Taraflar
gelecek (futures) sözleşmesi işlemini yapmakla, piyasalarda söz konusu olan
fiyat dalgalanmalarından doğabilecek zarar risklerini bertaraf edebilmektedirler.
Gelecek (futures)
piyasalar, piyasada yer alan taraflar için, gelecek
üzerindeki belirsizlikleri azalttığından dolayı, gerek üretici gerekse mali kesime
gelecek üzerine planlar yapma olanağı tanımakta ve bu piyasaların olmaması
halinde katlanılan stoklama, sigortalama ve finansman maliyetlerini en aza
indirmektedir.
Gelecek (futures) piyasalar, spot piyasalarda da gerek spekülasyon ve
gerekse arbitraj yoluyla fiyat etkinliğinin sağlanmasına yardımcı olarak, tüketici
kesime de dolaylı katkılarda bulunurken, gelecek (futures) piyasalarda sözleşme
konusu olan malların spot piyasalarının gelişimine de olumlu etkilerde
bulunurlar.
33
Ayrıca
gelecek
(futures)
piyasaların,
(Erişim) http://www.baskent.edu.tr/~gurayk, 12.11.2007
yeni
yatırım
araçları
51
yaratmasından dolayı, ülkedeki atıl fonların ekonomiye kanalize edilmesine
yardımcı olduğunu söylemek de pek yanlış olmamaktadır.
Gelecek (futures) piyasaların olumsuz özelliklerinden de bahsedecek
olursak; gelecek (futures) piyasaların standart oluşu, tarafların istedikleri nitelik
ve miktarlar üzerine sözleşme düzenlemelerini engellemektedir. Ayrıca vade
standardı ise risk minimizasyonu için piyasaya girenlerin bu amaçlarını tam
anlamıyla yerine getirmelerini engelleyebilmekte ve tarafları “baz riski” ile karşı
karşıya bırakabilmektedir. Baz riski özellikle vadeli işlem borsalarında alım satım
konusu olan türev ürün sözleşmelerinde sözleşmeye esas malın spot piyasa
fiyatı ile vadeli işlem fiyatı arasındaki farkın azalıp,çoğalmasından kaynaklanan
risklerdir.34 Zarar riskinden kurtulmanın bedeli, kar etme ihtimalinden vaz
geçmek olmaktadır.
Gelecek (futures) piyasaları, bütün piyasalarla olan sıkı ilişkisi ve
ekonominin bütün kesimleriyle olan bağlantısı dolayısıyladır ki, önemli bir riski
bünyesinde taşımaktadır. Futures piyasalarda, küçük miktarlardaki harcamalarla
büyük sözleşmeler yapılabilmesi, bu piyasaların işlem hacmini oldukça
artırmıştır. Bu yüzden bu piyasalardaki en küçük bir güvensizlik ya da herhangi
bir aracı kuruluşun iflası gibi bir durum, bütün ekonomide büyük bir rahatsızlığa
veya buhrana sebep olabilecektir. Bu yüzden, kamunun bu piyasaları iyi takip
etmesi, aracı kuruluşların mali yapılarının güçlü olmasına dikkat etmesi
gerekmektedir. Bu da kamunun bu piyasalarda etkinliğini artırıcı bir rol olacaktır
ki, bu durum serbest piyasa mekanizmasının istemediği bir durumdur. Bu
yüzden bu sakıncanın bertaraf edilmesi için bu piyasalarda iç denetim
34
Hasan Kaval, Bankalarda Risk Yönetimi, Ankara, Yaklaşım Yayınları, 2000
52
mekanizmasının ve piyasada öz düzenleme kuruluşlarının öncelikle oturtulması
gerekmektedir.35
4.2.4. Gelecek Sözleşmelerinin (Futures) Sona Ermesi
a. Fiziki Teslim (Physical Delivery)
Sözleşmeye dayalı malın sözleşme vadesi geldiğinde satın alınması veya
satılması gerekir. Gelecek (futures) sözleşmeleri ikinci el piyasalarda da işlem
görebildiği için, pazarlarda işlem pozisyonlarının kapatılması sırasında çok
nadiren de olsa fiziksel teslim görülebilmektedir.
X Şirket’i fiziki teslimi gerektiren ve piyasası olan bir gelecek (future)
sözleşmesi yaptı. Sözleşme vadesi geldiğinde, sözleşmede belirtilen miktar,
şirketin normal alım ihtiyacının altında kalırsa, gelecek (future) sözleşmesi türev
finansal araç kabul edilmektedir, çünkü piyasa mekanizması net teslime imkan
tanımaktadır.36
b. Nakdi Teslim (Cash Delivery)
Gelecek (futures) sözleşmeler pozisyonların tasfiyesinde en yeni
uygulamadır. Tarafların aralarında birbirlerinin kar ya da zararını karşılamak
üzere anlaşarak sözleşmeyi sona erdirmeleridir.37 Fiziksel teslime izin
verilmeyen bazı sözleşmeler (endeks gelecek (futures) sözleşmeler gibi)
borsalarca konular ilkeler doğrultusunda nakden kapatılmaktadır.
35
Vadeli İşlem Piyasaları Forward & Futures ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları, Yusuf Erdem,
Ocak 1993, Sayfa 101
36
(Erişim) http://turmob.org.tr/yayinlar/sirkuler/s28s3.html, 22.03.2009
37
(Erişim) http://turmob.org.tr/yayinlar/sirkuler/s28s3.html, 22.03.2009
53
c. Karşıt (Ters) İşlemle Kapatılması (Offsetting)
En sık rastlanan uygulamadır. Uzun pozisyon sahibi aynı ürüne dayalı,
aynı teslim ayına sahip gelecek (futures) sözleşmeler sözleşmeyi satın alarak
kısa pozisyona geçmekte, buna karşılık kısa pozisyon sahibi aynı teknik
koşulları taşıyan gelecek (futures) sözleşmeler uzun pozisyon satın alarak (uzun
pozisyona geçerek) pozisyonunu dengelemektedir. 38
4.3. OPSİYON İŞLEMLERİ
Döviz opsiyonları, alıcı ve satıcı arasında yapılan sözleşme gereği,
opsiyon alıcısına bir dövizi diğer bir döviz karşılığında belirli bir süre içinde
önceden belirlenen bir fiyat ve tutar üzerinden alma veya satma hakkı veren
döviz işlemleridir. Opsiyonlarda söz konusu dövizi alma veya satma hakkını
kullanmak (opsiyonu uygulamak), sözleşmeyi satın alan tarafa aittir. Opsiyon
sözleşmesini alan taraf, ilgili dövizi ileride alma veya satma hakkını satın
almakta ve bu hak, alıcıya opsiyonu uygulama veya uygulamama esnekliğini
sağlamaktadır.39
Alıcı opsiyon işlemine girmekle ileri tarihteki döviz kurunu bugünden
garanti etmektedir. Ancak bu kur, o tarihteki cari piyasa kuruna (peşin kura)
kıyasla kendisi açısından avantajlı değilse, opsiyonu uygulamayacaktır.
Opsiyonlarda işlemin gerçekleştirilmesi zorunlu olmadığından, alıcı böyle bir hak
karşılığında opsiyonu uygulasın veya uygulamasın, satıcıya başlangıçta belli bir
prim ödemektedir.
38
39
(Erişim) http://www.baskent.edu.tr/~gurayk, 12.11.2007
Arş. Grv. Dr. Tülin Akkum, Döviz Opsiyonları ve Opsiyon Fiyatlama Modelleri, Nisan 2000.
54
4.3.1. Opsiyonlar İle İlgili Kavramlar
4.3.1.1. Opsiyon Primi (Option Premium)
Opsiyon sözleşmesiyle sağlanan alım ve satım hakkı karşılığında alıcının
satıcıya ödediği fiyattır. Diğer bir deyişle, satıcının sözleşmeyi düzenlemekle
opsiyon dönemi boyunca karşılaşacağı riske karşın talep ettiği bedeldir. Prim,
sözleşmedeki döviz tutarının veya uygulama fiyatının belli bir yüzdesi olarak
belirtildiği gibi, bir birim döviz cinsi (yabancı para) karşılığı ödenmesi gereken
ABD Doları olarak da ifade edilmektedir. Opsiyon primi genellikle, alıcı
tarafından sözleşme satın alındığında peşin olarak ödenir.
4.3.1.2. Uygulama Fiyatı (Exercise, Strike Price)
Opsiyonun alıcı tarafından uygulandığında, döviz alım ya da satım
işlemlerinin gerçekleştirileceği önceden belirlenen döviz kurudur.
4.3.1.3. Vade (Expiry Date)
Alıcının opsiyonu uygulayabileceği son tarihi belirtmektedir. Opsiyonlar
vadelerine göre de iki türlü tanımlanmaktadır. Avrupa türü opsiyonlar (European
options), alıcı tarafından yalnız vade günü uygulanabilen opsiyonlardır. ABD türü
opsiyonlar (American options) ise, alıcı tarafından opsiyon süresi içinde
herhangi bir günde veya vadesinde uygulanabilen opsiyonlardır. ABD türü
opsiyonların
primleri,
aynı
primlerinden daha yüksektir.
özelliklere
sahip
Avrupa
türü
opsiyonların
55
Konuyla ilgili bir örnek verecek olursak;
A Firması B Bankasından 10 milyon ABD Doları için 6 ay vadeli Avrupa
türü $ alım opsiyonunu, Avro/ABD Doları- 1.90 kurundan satın almıştır. Firma
200.000 Avro opsiyon primi ödeyecektir. Bu durumda,
Opsiyon sözleşmesinin alıcısı
: A Firması
Opsiyon sözleşmesinin satıcısı
: B Bankası
Türü
: Avrupa opsiyonu
Tutarı
: 10 milyon ABD Doları
Vadesi
: 6 ay
Uygulama fiyatı -€/$
: 1.90
Opsiyon primi
: 200,000 Avro
(10 milyon $ x 0.02€/$ = 200,000 Avro )
ŞEKİL–5: Avro Alım Opsiyonunun Akış Şeması:
Opsiyon Primi
200,000 Avro
A Firması
B Bankası
Opsiyon uygulanırsa,10 milyon $’ı
Avro/ABD Doları-1.90 kurundan
satmakla yükümlüdür.
10 milyon $’ı Avro/ABD
Doları -1.90 kuru ile alma
hakkına sahiptir.
Opsiyon vadesinde
A Firması 6 ay sonra
$/£ peşin kuruna göre şöyle
uygulanırsa:
10,000,000 ABD
Doları alır
19,000,000 Avro
satar
10,000,000 ABD
Doları satar
19,000,000 Avro alır
A Firması 6 ay sonra Avro/ ABD Doları peşin kuruna göre şöyle hareket
edecektir:
1. Durum: Avro/ ABD Doları peşin kuru, uygulama fiyatının altındadır
(Avro/ABD
Doları
<
1.90).
Firma
cari
piyasada
Doları
daha
ucuza
56
alabileceğinden, opsiyonu uygulamaz ve Avro/ABD Doları peşin kuru ile 10
milyon ABD Dolarını satın alır. Avro/ABD Doları kuru uygulama fiyatından ne
kadar düşük ise, firmanın avantajı o kadar fazla olur. Firmanın teorik olarak en
yüksek zararı yatırdığı prim tutarı kadardır.
2. Durum: Avro/ ABD Doları peşin kuru uygulama fiyatının üstündedir
(Avro/ ABD Doları > 1.90). Firma açısından uygulama fiyatı daha avantajlı
olduğundan opsiyonu uygular ve 10 milyon Doları Avro/ABD Doları 1.90
kurundan satın alır.
Bu örnekle, alım opsiyonuna ilişkin şu hususları belirtmekte yarar vardır:
Opsiyon alıcısı vadedeki piyasa kuruna kıyasla ancak kârlı olduğu takdirde
opsiyonu uygulamaktadır. Alıcı opsiyon ile kuru sabitleştirmekte, vadede peşin
kurun yükselmesi riskine karşı kendini korumakta ve karşılığında prim
ödemektedir. Diğer yandan, vadede kurun düşmesinden yararlanabilmektedir.
Alıcının alım opsiyonu satın almakla kaybı (maliyeti) sabittir ve en fazla ödediği
prim tutarındadır. Buna karşılık, sınırsız kâr elde etme potansiyeline sahiptir.
Konuyla ilgili işlemlere bir örnek daha verecek olursak;
A Firması B Bankasından Avro karşılığı 1 milyon $ için 3 ay vadeli Avrupa
türü $ satım opsiyonunu Avro/ABD Doları - 5.80 uygulama fiyatı ile satın
almıştır. Firma sözleşme tutarı üzerinden % 2.70 prim ödeyecektir. Bu durumda,
Opsiyon sözleşmesinin alıcısı
: A Firması
Opsiyon sözleşmesinin satıcısı
: B Bankası
Türü
: Avrupa opsiyonu
Tutarı
: 1,000,000 $
Vadesi
: 3 ay
57
Uygulama fiyatı - Avro/ ABD Doları
: 5.80
Opsiyon primi
: 27,000 $
ŞEKİL–6: ABD Doları Satım Opsiyonunun Akış Şeması:
Opsiyon primi
A Firması
27,000
1 milyon $’ı Avro/$-5.80 kurundan
satma hakkına sahiptir.
1,000,000 $ satar
5,800,000 Avro alır
$
B Bankası
Opsiyon uygulanırsa, 1 milyon
$’ı Avro/$-5.80 kurundan
almakla yükümlüdür.
Opsiyon
1,000,000 $ alır
5,800,000 Avro satar
A Firması 3 ay sonra Avro/ ABD Doları peşin kuruna göre şöyle hareket
edecektir:
1. Durum: Avro/ ABD Doları peşin kuru uygulama fiyatının altındadır
(Avro/ ABD Doları < 5.80). Firma açısından uygulama fiyatı, Avro/ABD Doları
peşin kuruna kıyasla daha avantajlı olduğundan opsiyonu uygular ve 1 milyon $’ı
Avro/ ABD Doları - 5.80 kurundan satar. Böylelikle, firma cari piyasa kuruna göre
daha yüksek bir kurdan Dolarlarını satabilmektedir.
2. Durum: Avro/ ABD Doları peşin kuru uygulama fiyatının üstündedir
(Avro/ ABD Doları > 5.80). Firma cari piyasada $’larını daha pahalı
satabileceğinden, opsiyonu uygulamaz ve Avro/ ABD Doları peşin kuru ile 1
milyon $’ı satar. Avro/ ABD Doları kuru, uygulama fiyatından ne kadar yüksek
ise firmanın avantajı o kadar fazla olmaktadır.
Bu örnekle de şu hususları belirtmekte yarar vardır: Satım opsiyonunun
alıcısı, vadedeki piyasa kuruna kıyasla ancak kârlı olduğu takdirde opsiyonu
58
uygulamaktadır. Alıcı opsiyon ile kuru sabitleştirmekte, vadede Avro/ ABD Doları
kurunun düşmesi riskine karşı kendini korumakta ve karşılığında prim
ödemektedir. Diğer yandan, vadede kurun yükselmesinden yararlanabilmektedir.
Alıcının satım opsiyonu almakla kaybı sabittir ve en fazla ödediği prim
tutarındadır. Buna karşılık, sınırsız kâr elde etme potansiyeline sahiptir.
Örneklerden de görüldüğü üzere, döviz opsiyonları alıcısına bir dövizin
alınmasında ya da satılmasında sabit bir fiyat garantisi vermektedir. Opsiyon
alıcısının bu işleme girmekle riski ödediği primle sınırlanırken, olası kârı
sınırsızdır. Diğer yandan, opsiyon satıcısının kârı aldığı primle sınırlı kalırken,
üstlendiği risk sınırsızdır. Satıcı belli bir prim karşılığı maruz kalabileceği sınırsız
riski gidermek üzere, riskten korunma (hedging) işlemlerini gerçekleştirir.
4.3.2. Opsiyon Türleri
4.3.2.1. Alım Opsiyonu (Call Option)
Alıcısına bir dövizi diğer bir döviz karşılığında, opsiyon sözleşmesinde
anlaşılan hususlar gereği, belirli bir süre içinde belli bir fiyat ve tutar üzerinden
alma hakkını tanıyan opsiyondur. Alım opsiyonunda, alıcının bir dövizi alma
hakkına sahip olması, diğer dövizi satma hakkına sahip olması ile eşdeğerdir.
Alım opsiyonunun satıcısı ise opsiyon uygulandığı takdirde, ilgili dövizi alıcıya
satmakla yükümlüdür.
4.3.2.2. Satım Opsiyonu (Put Option)
Alıcısına bir dövizi diğer bir döviz karşılığında, opsiyon sözleşmesinde
anlaşılan hususlar gereği, belirli bir süre içinde belli bir fiyat ve tutar üzerinden
satma hakkını tanıyan opsiyondur. Alım opsiyonuna benzer şekilde, satım
59
opsiyonunda da, alıcının bir dövizi satma hakkına sahip olması, diğer dövizi
alma hakkına sahip olması ile eşdeğerdir. Satım opsiyonunun satıcısı ise
opsiyon uygulandığı takdirde, ilgili dövizi alıcıdan almakla yükümlüdür.
Bu tanımlamaların paralelinde, opsiyon uygulandığı takdirde, belli bir
dövizde alım opsiyonunun satıcısı olmak, aynı dövizde satım opsiyonunun
alıcısı olmakla eşdeğerdir. Benzer şekilde, satım opsiyonunun satıcısı olmak,
opsiyon uygulandığı takdirde, aynı dövizde alım opsiyonunun alıcısı olmakla
eşdeğerdir.
4.3.3. Döviz Opsiyon Piyasalarının Tarafları
Uluslararası işlemleri gerçekleştiren, döviz türünden varlık ve borçları
olan ve opsiyon işlemlerini gerçekleştiren taraflar şöyle gruplandırılabilir:
4.3.3.1. Bankalar Ve Finansal Kuruluşlar
Bankalar
ve
finansal
kuruluşlar
döviz
pozisyonlarının
yönetimi,
müşterilerinin opsiyon taleplerinin karşılanması ve kendileri için opsiyon
işlemlerinde kur riskinden korunma veya spekülasyon yapma ve kâr elde etme
amacıyla opsiyon yapmaktadır.
4.3.3.2. Firmalar
Döviz türünden alacakları ve ödemeleri (varlık ve borçları) olan firmalar
(özellikle çokuluslu firmalar), ticari ve finansal işlemlerinden kaynaklanan kur
riskine karşı korunmak amacıyla opsiyon yapmaktadır. Örneğin, firmalar
gelecekte sağlanacak ihracat bedellerinde ya da ödenecek ithalat bedellerinde
veya döviz türünde çıkarılan tahvillerin ya da alınan kredilerin vadelerinde geri
60
ödemelerinde karşılaşılacak kur riskine karşı korunmak üzere opsiyon işlemleri
yapmaktadır.
4.3.3.3. Uluslararası Yatırımcılar
Yerel paraları dışındaki döviz türleri üzerinden ihraç edilmiş menkul
kıymetleri alan yatırımcılar, döviz piyasalarında ilgili dövizin dalgalanmasından
(fiyat hareketlerinden) dolayı kur riski ile karşılaşmakta ve zarara uğramamak
üzere opsiyon işlemleri yapmaktadır.
Tüm taraflar, uluslararası faaliyetlerinin sonucu karşılaşacakları döviz
kuru riskini, belirli bir prim karşılığında önceden kur garantisi sağlamak suretiyle
ortadan kaldırabilmektedir. Bu işlemlerde opsiyon primleri alıcının katlanacağı
maksimum
zararı
oluşturur.
Opsiyon
kullanıldığı
takdirde,
sözleşme
yükümlülüklerinin yerine getirileceğinin garantisi olarak, opsiyon satıcısı
olabilmek hususunda belli kısıtlamalar söz konusudur. Tezgahüstü piyasalarda
yapılan opsiyonlarda, genelde bankalar ve kredibilitesi yüksek büyük firmalar
satıcı olabilmektedir. Borsalarda yapılan opsiyonlarda ise, kredi riski söz konusu
olmamakta ve borsa opsiyon işleminin karşı tarafı olmakla yükümlülüklerini
yerine getireceğini garanti etmektedir.
4.4. DEĞİŞ-TOKUŞ SÖZLEŞMELERİ (SWAP)
Değiş-tokuş (swap) sözleşmelerinde taraflar faiz ya da para gibi iki
varlığın gelir akımlarını gelecekte belli bir tarihte değişme konusunda
anlaşmaktadırlar. Yapısal özellikleri açısından çeşitli değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) türleri olmakla birlikte ülkemizde daha çok döviz değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) kullanılmaktadır.
61
4.4.1. Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) İşleminin Kullanım Amaçları
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemine giren tarafların değiş-tokuş
sözleşmeleri (swap) işlemine girme ve ile bu işlemlerden yararlanma nedenleri
aşağıdaki şekilde sıralanabilir.
• Belirli döviz fonlarına erişebilme yeteneği ve daha uygun kurdan fon
sağlayabilme olanağı,
• Sabit faizli veya değişken faizli fon sağlamada karşılaşılan güçlüklerin
varlığı,
• Belirli bir döviz üzerinden elde edilebilecek ihracat ve diğer kredilerin
varlığı ve/veya diğer bir döviz cinsinden fon edinme zorunluluğu,
•
Belirli
bir
piyasada
birincil
borçlanma
için
gerekli
likiditenin
bulunamaması,
• Döviz kuru veya faiz oranlarının gelecekteki değişmeleri üzerinden
spekülasyon yapma isteği,
• Bazı piyasalarda ulaşılabilen vadenin kısalığı,
• Kambiyo kontrolleriyle ilgili problemlerden kaçınma isteğidir.
4.4.2. Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) İşlemleri Türleri
4.4.2.1. Döviz Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) (Fixed Rate Currency
Swap)
Para değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) olarak da adlandırılan sabit faizli
döviz değiş-tokuş sözleşmeleri (swap), farklı para birimlerinden oluşan iki ayrı
62
anaparanın; vade tarihinde, ulusal para birimleri ve önceden üzerinde anlaşılmış
bir kur üzerinden geri ödenmek üzere birbirleriyle değiştirildiği değiş-tokuş
sözleşmeleri (swap) çeşididir. Para değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) taraflar,
farklı döviz cinslerinden fakat spot kur üzerinden birbirine eşit değerde ve her biri
sabit faiz üzerinden mutabık kalınmış anapara borçlanmasına giderler. Bu tür
değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) taraflar birbirlerine hem spot piyasada hem
de vadeli teslim piyasasında vade tarihinde anapara ödemesinde bulunurlar.
Döviz değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) temelde iki tarafın iki ayrı para
birimi üzerinden mevcut ya da alacağı tahmin edilen borçlarını veya alacaklarını
değiştirmeye razı olmaları şeklinde tanımlanabilmektedir.
Diğer bir tanımla da döviz değiş-tokuş sözleşmeleri (swap), genellikle
anapara ödemelerini içeren önceden belirlenmiş kurallar ve süreler içinde iki
tarafın belirli miktarda iki farklı para birimini değiş-tokuş etme ve belli bir vade
sonunda geri alması konusunda anlaşmaya vardıkları bir mali işlemdir. Bu
durumda birinci taraf karşı tarafın borçlarını öderken diğer taraf da bu tarafın
borçlarını ödemektedir.
Uluslararası finansmanda kullanılan bu yöntem, temelde ABD şirketleri ile
İngiltere’deki şube kuruluşlar arasındaki fon transferinden kaynaklanmıştır. İlk
defa Banker Trust Co. Tarafından 1981 Temmuz’unda düzenlenen karşılıklı
paralarda sabit faizden değişken faize borç kaydırılırken anaparalar da
değiştirilerek uygulanmıştır. Para değiş-tokuş sözleşmeleri de (swap) denilen bu
değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) türünde, diğer bir uygulama örneği 1982 yılında
IBM ile Dünya Bankası arasında gerçekleştirilen ve sabit faizli Alman Markı ve
İsviçre Frankı borçlarının, Dünya Bankası’nca Eurobond ihraç edilerek sağlanan
ABD Doları borcu ile değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) talep edilmesini içeren
anlaşma olmuştur.
63
İşlem üç aşamalı bir süreçten oluşmaktadır. İlk aşamada, iki taraf
anaparaları anlaştıkları kur üzerinden değiştirmektedirler. İkinci aşamada,
faizlerin değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) süresi içinde periyodik olarak
ödenmesi (ya da değiştirilmesi) yapılmaktadır. Üçüncü aşamada ise, taraflar
vade sonunda anaparalarını birbirlerine iade etmektedirler.
Döviz değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) genel kullanım amaçları ise
aşağıdaki gibi ifade edilebilir.40
a. Bazı kurum ve kuruluşlar borç ve alacaklarından dolayı yabancı
para akışı sorunuyla karşı karşıya kalabilmektedirler. Bir para
biriminin uzun dönemli riskini minimum kılabilmek ya da azaltmak
için aynı para biriminden karşıt olarak para akışı sağlamak
gerekmektedir. Döviz değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işte bu para
akışlarının sağlanmasında firmaya yardımcı olarak döviz riski
yönetimi sağlamaktadır.
b. Döviz
değiş-tokuş
sözleşmeleri
(swap)
herhangi
bir
para
biriminden sağlanan fonun istenilen para birimine dönüştürülmesini
sağlar. Ayrıca borçlular bu sayede fon maliyetlerini düşürerek
düşük fon temin edebilmektedirler.
c. Bazı ülkelerde
isteyenlere
tahvil piyasalarından
karşı
yasal
sınırlar
borçlanmaları artırmak
bulunabilmektedir.
Bu
tip
sınırlamalarla döviz değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) istenilen para
birimine kolayca değiştirilebilmektedir.
40
E. Savaş Başçı 2003 Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi Y. 11, No. 12,S.
18–33.
64
d. Uluslararası şubelere sahip firmalar şubelerdeki atıl fonları
kullanmak amacıyla döviz değiş-tokuş sözleşmelerini (swap)
kullanabilmektedir.
Para değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) işleyişine ilişkin bir örnek
aşağıda yer almaktadır. 41
Uluslararası piyasalardan A ve B Şirketlerine sunulan borçların ABD
Doları ve İngiliz Sterlini üzerinden sabit faiz oranları aşağıdaki gibidir.
A Şirketi
ABD Doları
%8.0
İngiliz
Sterlini
%11.6
B Şirketi
%10.0
%12.0
Tablodan görüleceği üzere, İngiliz Sterlini faiz oranları Amerikan Doları
faiz oranlarından daha yüksektir. A Şirketi’ne, her iki piyasada da B şirketine
göre daha düşük faiz oranı sunulduğundan, daha yüksek kredi değerliliğine
sahiptir. Bununla birlikte, A ve B şirketlerine önerilen faiz oranları arasındaki
fark, her iki piyasada aynı değildir. B Şirketinin Amerikan Doları piyasasında A
şirketine göre %2,0 oranında daha fazla faiz ödemesi söz konusu iken, bu oran
İngiliz Sterlini piyasasında yalnızca %0,4 olmaktadır.
A Şirketi Amerikan Doları piyasasında karşılaştırmalı üstünlüğüne
sahipken, B şirketi de İngiliz Sterlini piyasasında karşılaştırmalı üstünlüğüne
sahiptir. Bu durum belki de A şirketinin ABD şirketi olması nedeniyle ABD
41
Güven SEVİL, Mehmet BAŞAR, Yap işlet devret modelinde karşılaşılan riskler ve finansal riskin
önlenmesinde swap tekniğinin kullanımı, Eskişehir.
65
yatırımcılar arasında daha iyi bilinmesi ve B şirketinin de İngiliz şirketi olması
nedeniyle İngiliz yatırımcılar arasında daha iyi bilinmesinden kaynaklanmaktadır.
A’nın İngiliz Sterlini üzerinden, B’nin de Amerikan Doları üzerinden
borçlanmak istediğini düşünelim. Bu durum para değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) için mükemmel bir olanak yaratmaktadır.
A ve B Şirketlerinin her biri karşılaştırmalı üstünlüğe sahip oldukları
piyasalardan borçlanırlar. Başka bir deyişle A, Amerikan Doları üzerinden, B de
İngiliz Sterlini üzerinden borçlanır. (Borçlanmak istedikleri para birimi üzerinden
borçlanmıyorlar). Daha sonra, yaptıkları değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
anlaşması nedeniyle A’nın borcu İngiliz Sterlini borca, B’nin borcu da Amerikan
Doları borcuna dönüşür.
Bir para değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) anlaşması, her iki para birimi
için anaparanın belirlenmesini gerektirir. Ana paralar değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) işleminin başında ve sonunda el değiştirir. Değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) işleminin başında anapara tutarları, döviz kurları dikkate alınarak,
birbirlerine eşit olacak şekilde belirlenmektedirler.
Yukarıda verilen örnekte, şirketlerin piyasadan borçlandıkları anapara
tutarları 15 milyon Amerikan Doları ve 10 milyon İngiliz Sterlinidir. Değiş-tokuş
sözleşmeleri (swap) işleminin başlangıcında, A Şirketi almış olduğu 15 milyon
Amerikan Doları borcu B’ye, B Şirketi de almış olduğu 10 milyon İngiliz Sterlini
borcu A’ya verir.
Bu durum aşağıdaki şekilden görülebilir.
66
Bu değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemi 5 yıllık olup, anaparalar 5. yıl
sonunda taraflar arasında tekrar değiştirilecektir. Bu süre içinde taraflar, değiştokuş sözleşmeleri (swap) kapsamında almış oldukları borca karşılıklı faiz
ödemesinde bulunurlar. A Şirketi B’den aldığı İngiliz Sterlini borca İngiliz Sterlini
üzerinden faiz öder. B şirketi de A’dan aldığı Amerikan Doları borca Amerikan
Doları üzerinden faiz öder. Bu durum aşağıda şekil üzerinde gösterilmiştir.
Piyasadan Dolar üzerinden borçlanan A şirketi ile İngiliz Sterlini üzerinden
borçlanan B şirketinin değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemine girmeleri
sonucunda, A’ya İngiliz Sterlini üzerinden yıllık %11 oranında, B’ye de Amerikan
Doları üzerinden yıllık %9.4 oranından borçlanma olanağı doğmuştur. Bu da
şirketlerin her birine %0,6 oranında faiz tasarrufu sağlamıştır. Çünkü, A şirketi
değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemi yapmadan doğrudan İngiliz Sterlini
piyasasına girseydi %11 yerine %11.6 oranında faiz ödeyecekti. Aynı şekilde B
şirketi doğrudan Dolar piyasasından borçlansaydı %9,4 yerine %10 oranında
faiz ödeyecekti.
Finansal aracı, Dolar faiz ödemelerinden yıllık %1,4 kazanırken (%9,4 –
%8), Sterlin faiz ödemelerinden yıllık %1 kaybetmektedir (%12 – %11). İki para
birimi arasındaki kur farkı dikkate alınmadığında, finansal aracının net kazancı
67
yıllık %0,4 olmaktadır (%1,4 – %1). Bu durumda bütün taraflar için toplam
kazanç
yıllık
%1,6
olmaktadır
(%0,6
+
%0,6
+
%0,4).
Daha önce belirtildiği üzere, Dolar faiz oranları arasındaki fark %2 (%10 –
%8), Sterlin faiz oranları arasındaki fark da %0,4’dür (%12,0 – %11,6). Faiz
değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) olduğu gibi, daha değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) anlaşmasının başında iken, beklenen toplam kazanç bütün taraflar için
yıllık %1.6 (%2.0 – %0.4) olarak hesaplanabilir.
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işleminin başlangıcında, A şirketi B’ye
15 milyon $ öderken, buna karşılık B’den 10 milyon £ almaktadır. Değiş-tokuş
sözleşmeleri “swap” işleminin süresi boyunca her yıl A şirketine 1.20 milyon $
(15 milyon $ x %8) faiz ödenirken, kendisi de yılda 1.10 milyon £ ( 10 milyon £ x
%11) faiz ödemektedir. Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) süresi sonunda A
şirketi almış olduğu 10 milyon £’ı geri öder ve vermiş olduğu 15 milyon $’ı geri
alır. B, için bu işlemlerin tersi söz konusudur. Bu durum aşağıdaki gibi
gösterilebilir.
Döviz kuru riski dikkate alındığında finansal aracının durumunun pek
tatmin edici olmadığı düşünülebilir. Çünkü her yıl 210.000 $ faiz ödemesi (15
milyon $ x %1.4) elde ederken, 100.000 £ faiz ödemesi (10 milyon £ x %1)
yapmaktadır. Bununla birlikte, finansal aracı, değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
süresi boyunca her yıl foward piyasalardan 100.000 £ satın alarak bu riskten
kurtulabilir. Genellikle finansal aracılar, riskten korunma (riski hedge etme)
68
olanaklarına
sahip
olduklarından,
döviz
kuru
riskine
katlanmayı
göze
almaktadırlar.
Faiz değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) olduğu gibi, para değiş-tokuş
sözleşmelerinde de (swap) finansal aracılar değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
depolaması yapabilirler. Aracılar farklı para birimleriyle de işlem yaparak döviz
kuru riskinden kaçınabilirler. Bunlara ek olarak, finansal aracılar, kendi ayrıcalıklı
pozisyonlarını ve bilgi ağlarını kullanarak da gelirlerini arttırma veya riski azaltma
olanağı bulabilirler.
4.4.2.2. Faiz Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) (Interest Rate Değiş-Tokuş
Sözleşmeleri)
Genelde farklı borçlanma kaynaklarından, benzer vade ve miktarda
anapara ile borçlanmış olan birbirinden bağımsız iki tarafın, faiz ödeme
yükümlülüklerini aracı bir banka kanalıyla takas etmelerini içerir. Diğer bir
ifadeyle de sabit faizi değişkene, değişken faizi sabite; Libor’u42 Prime Rate’e43
veya Prime Rate’i Libor’a çevirmek şeklinde, faiz ödemelerinin niteliğini
değiştirerek, borç ödemelerinin yapısının değiştirilmesi işlemidir. En yaygın
uygulaması, taraflardan birinin sabit faizle diğerinin ise değişken faizle borçlanıp
bu yükümlülüklerini takas ettikleri değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) türüdür.
Burada amaç, mevcut aktiflerin ya da yükümlülüklerin faiz oranını değiştirmek
olabileceği gibi borçlanma maliyetini düşürmek de olabilir.
42
•
Sabit Faiz – Değişken Faiz Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
•
Değişken Faiz – Değişken Faiz Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
•
Sabit Faiz – Sabit Faiz Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
LİBOR, kısa süreli faiz oranları için yaygın olarak kullanılan referans bir oran veya bir göstergedir.
LİBOR kısa süreli bir faiz oranı olup, bir geceden başlayarak en çok 12 aylık hesaplanır.
43
Prime Rate: Temel olarak Avrupa mali piyasasında alınan ilk kredi faiz oranınıdır.
69
Genelde aynı veya eş değerli tutarlar ile aynı vadedeki borçların faizleri
değiştirilmek suretiyle faiz değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) yapılmaktadır. Faiz
değiş-tokuş sözleşmelerini (swap) para değiş-tokuş sözleşmelerinden (swap)
ayıran en önemli farklılık, faiz değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) anaparanın
ne başlangıçta ne de vade sonunda değiştirilmemesidir. Sadece faizler karşılıklı
olarak
değiştirilmekte
ve
böylece
risk
de
sadece
faiz
ödemeleri
ile
sınırlandırılabilmektedir. Faiz değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) para değiştokuş sözleşmelerine (swap) göre uluslararası piyasada daha çok rağbet
görmesinin temel nedeni de budur.
Genel olarak kredibilitesi düşük olan işletmeler sabit faizli kredi bulmakta
zorlanmaktadırlar. Öte yandan, kredibilitesi yüksek olan banka ve işletmeler ise
portföylerine
esneklik
kazandırmak
için
değişken
faizli
kredileri
tercih
etmektedirler. Bunun sonucunda kredibilitesi düşük olan işletmeler ise temin
ettikleri değişken faizli kredileri kredibilitesi yüksek olan işletmelerin sabit faizli
kredileriyle değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) yoluyla takas edebilmektedirler.
Faiz oranı değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) gelişmesinin bir diğer
nedeni de merkez bankalarının diğer bankaları kısa vadeli mevduatla fon temin
etmek yerine, değişken faiz oranlı ve uzun vadeli fon temin etmeye
yöneltmeleridir.
Diğer
yandan
girişimciler
de
başka
ülkelerdeki
para
piyasalarında yapılan yatırımlardan, daha yüksek getiri beklediklerinde o
ülkelerde değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) yapmaktadırlar.
Faiz oranı değiş-tokuş sözleşmelerine (swap) başvurulma nedenlerinden
birisi de, sabit faizle borçlanma olanakları sınırlı olan ülkelerin ellerindeki sabit
faizli
tahviller
bulunan
kredibilitesi
yüksek
borçlularla
faiz
değiş-tokuş
sözleşmelerine (swap) giderek, değişken faizli borçlarını sabit faize çevirmek
70
istemeleridir. Faiz oranı değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) temel işleyişi
aşağıdaki gibi olmaktadır.
ŞEKİL–3: Faiz Değiş-Tokuş Sözleşmelerinin (Swap) Temel İşleyiş Şeması:
Sabit Faiz
A Firması
Aracı
Kurum
Sabit Faiz
Değişken Faiz
B Firması
Değişken Faiz
Sabit Faizli
Şekil-4’de
Kredi
Değişken
Faizli Borç
Görüldüğü üzere, A ve B firmaları piyasadan aldıkları farklı faiz oranlarını
karşılıklı değiştirerek sabit borçlanan değişken borca ve değişken borçlanan da
sabit borca sahip olabilmektedir.
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemlerinde taraflar farklı üstünlüklere
sahip oldukları faiz piyasalarındaki üstünlüklerini, değiş-tokuş sözleşmelerine
(swap)
konu
ederek
takas
etmeleri
değiş-tokuş
sözleşmeleri
(swap)
piyasalarının temel mantığını oluşturmaktadır.
Faiz değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) genelde bir aracı banka
tarafının bulunmadığı durumlar da olmaktadır. Bu durumda Şekil-3’de yer alan
Aracı Kurum devreden çıkmaktadır.
Faiz değiş-tokuş sözleşmelerinde
(swap) bazı risklerde mevcut
olmaktadır.44
44
Hasan Kaval, Bankalarda Risk Yönetimi, Ankara, Yaklaşım Yayınları, 2000
71
Değiş-tokuş sözleşmesi (Swap) işlemine katılanların yeni taahhüt veya
alacaklara girişmiş oldukları için yeni riskleri yüklenmektedirler. Faiz swaplarında
tarafların yüklendikleri en önemli risk taraflardan birisinin taahhütünü değişik
nedenlerle yerine getirememesi sonucu oluşan faiz oranı değişim riskidir.
Değiş-tokuş sözleşmesinde (Swap) değişime konu olan bir anapara olmadığı
için yatırılmış olan paranın geri dönmemesi söz konusu değildir. Ancak
taraflardan birisi tasfiye, iflas veya kredi değerliliğinin yitirilmesi nedeniyle
yükümlülüğünü yerine getiremiyor ise karşı taraf yapmış olduğu işlem nedeniyle
korunma olanağını yitirecektir. Faiz oranı değişim riskinden korunma konumu
ortadan kalkacaktır.
4.4.3. Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) İşleminin Tarafları
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işleminin tarafları döviz piyasalarında ve
faiz oranlarında ortaya çıkan değişikliklerden lehte yararlanmak üzere bu işlemi
yapabilmektedirler. Taraflar direkt olarak birbirleriyle sözleşme yapabilirler.
Ancak, değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) piyasasının gelişimiyle birlikte değiştokuş sözleşmeleri (swap) işlemine girmek isteyen taraflar arasında bağlantıyı
sağlamak amacıyla özellikle bankalara aracılık rolü yüklenmiştir. Aracı bankanın
esas olarak taraflara ödeme yapma yasal zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak
bankalar temsilci veya acente olarak ya da yasal ödeme zorunluluğu olan bir
aracı olarak da faaliyette bulunabilmektedir.
Değiş-tokuş
sözleşmeleri
(swap)
işlemin
başladığı
yıllarda
aracı
kurumların görevi sadece değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemi yapmak
isteyen iki tarafı bir araya getirmekti. Bunun için aynı vade ve aynı miktarda borç
almış olan iki tarafın bulunması gerekmekteydi. Ancak değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) piyasasının gelişmesiyle birlikte aracı kurumlar, değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) işlemini karşı tarafı bulmadan ve riski kendi üzerlerine alarak da kabul
etmeye başlamışlardır. Aracılar, değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemine giren
72
her iki taraf için de karşı taraf olarak faaliyette bulunabilmektedirler. Bu nedenle
değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemine giren taraflar, diğer değiş-tokuş
sözleşmeleri (swap) işlemcisini bilmek veya tanımak zorunda değildir. Ödemeler
ve değişim, aracı banka tarafından yapılmaktadır. Bu nedenle değiş-tokuş
sözleşmeleri (swap), banka açısından tek bir tarafla ve tek bir işlemle yapılan bir
işlem olma özelliği de kazanabilmektedir.
Bankaların yanı sıra aracılık faaliyetlerinde bulunan diğer kuruluşlar da,
ticari kar elde etmek veya komisyon almak amacıyla değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) işlemine girişirler. Bu kuruluşlar da aynı bankalar gibi döviz ve faiz değiştokuş sözleşmelerinin (swap) gerçekleştirilmesi için karşılıklı ihtiyaçları tespit
ederek tarafları bir araya getirebilmektedirler. Bu aracı kurumlar garantörlük ve
aracılık görevleri karşılığında anaparanın 1/16’sı ile 1/18’i arasında değişen
komisyonlar almaktadırlar. Toplam işlem hacmi içinde Aracıların payı şekil-4’de
yer almaktadır.
ŞEKİL–4: Vadeli İşlem Sözleşmeleri Toplam İşlem Hacminde Aracıların
Payı45
Aracı Kurumlar 51%
Finansal Yatırımcılar 42%
Finansal Olmayan Yatırımcılar 7%
45
E. Savaş Başçı, Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi ve Finansal Piyasalardaki
Kullanımları, 2003 Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi Y. 11, No. 12,S. 18-33
73
Görüldüğü üzere vadeli işlem piyasalarında faiz oranı değiş-tokuş
sözleşmelerini (swap) kullananlardan bankalar olarak ifade edilen finansal
yatırımcılar % 42 orana sahipken aracı kurumların bu piyasadaki payı % 51
olmaktadır.
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemlerindeki taraflardan birisi de
işletmelerdir. Özellikle çok uluslu işletmelerin sayısındaki artış, döviz transferleri
ve borçlanmayla ilgili yasal kısıtlamalar, riski azaltmak ve ucuz fon bulma
imkanları, vb. nedenler işletmelerin değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemlerine
taraf olmasının nedenleri arasında yer almaktadır.
Çokuluslu işletmeler, yabancı ülkelerdeki bağlı şirketlerin finansman
gereksinimlerini değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) tekniği yardımıyla daha ucuza
karşılayabilmektedirler. Birbirlerinden bağımsız olarak ve farklı koşullarda kredi
alan taraflar değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemine girerek önceden almış
oldukları kredilerin faizlerini kendileri için daha avantajlı olacak şekilde
değiştirebilirler.
4.4.4. Değiş-Tokuş Sözleşmelerinin (Swap) Diğer Türev Ürünlerden
Farklılıkları
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemleri hernekadar bazı kaynaklarda
türev finansal araçlar altında yer almasa da bütünlüğün sağlanması açısından
konular içinde anlatılmıştır.
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemlerinin diğer türev ürünlerden farklı
olduğu noktalar aşağıdaki gibi sıralanabilir;
74
• Gelecek (futures) sözleşmeleri ve vadeli teslim piyasasında (forward)
riske karşı korunmanın yanında, spekülatif amaç ön plana çıkarken,
değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) daha az kullanılan bir yöntem
olmaktadır,
• Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemleri genellikle orta vadeli iken
gelecek (futures) sözleşmeleri ve vadeli teslim piyasasında (forward)
vadeler genelde kısadır,
• Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemlerinde taraflardan her biri, aynı
oranda olmasa bile, fayda sağlayabilmektedirler. Ancak gelecek
(futures) sözleşmeleri ve vadeli teslim piyasasında (forward) taraflardan
birisi fayda sağlarken diğeri zarara uğrayabilmektedir,
• Gelecek (futures) sözleşmeleri ve vadeli teslim piyasası (forward)
işlemleri çoğunlukla sözleşmeler halinde düzenlenmektedir. Hatta
gelecek (futures) sözleşmeleri işlemleri için özel borsalara ihtiyaç
duyulmaktadır. Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlemlerinde ise
çoğunlukla bir banka aracılık ederek tüm işlemleri yürütmektedir,
• Özellikle faiz değiş-tokuş sözleşmelerinde (swap) sonsuz sayıda
değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) işlem yapma imkanı vardır. Bu da
değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap), diğer türev ürünlere göre, daha
esnek bir yapıda olduğunu gösterir,
• Gelecek (futures) sözleşmeleri ve vadeli teslim piyasası (forward) bir
alıcı ve bir satıcı arasında yapılabilmektedir. Değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) işlemleri ise, çoğunlukla bir banka aracılığıyla üçüncü bir tarafla
yapılmaktadır.
75
5. ULUSLARARASI MUHASEBE STANDARTLARINDA TÜREV FİNANSAL
ARAÇLAR
5.1.
ULUSLARARASI
MUHASEBE
STANDARTLARI
32
“FİNANSAL
ARAÇLAR SUNUMU”
5.1.1. Finansal Araçlar Sunumu
Amaç;
Bu standardın amacı46, finansal araçların borç veya özkaynak olarak
sunulmaları ile finansal varlık ve borçların netleştirilmelerine ilişkin ilkeleri
belirlemektir. Bu standart; ihraç eden (ihraçcı) açısından finansal araçların,
finansal varlık, finansal borç ve özkaynağa dayalı finansal araç olarak
sınıflandırılması,
bunlara
ilişkin
faiz,
temettü,
kayıp
ve
kazançların
sınıflandırılması ve finansal varlık ve borçların netleştirilmeleri gereken
durumlara uygulanır. Bu Standartta yer alan ilkeler, "UMS 39 Finansal Araçlar:
Muhasebeleştirme ve Ölçme" Standardında yer alan finansal varlık ve borçların
muhasebeleştirilme ve ölçümüne ilişkin ilkeler ile bunlara ilişkin bilginin
kamuoyuna
açıklanmasına
yönelik
olarak
"TFRS
7
Finansal
Araçlar:
Açıklamalar" Standardında yer alan ilkeleri tamamlar.
UMS 32, finansal araçların sunumu ve dipnotlarını düzenlemektedir.
Finansal araç, bir şirketin finansal varlıklarını arttırırken bir diğeri için finansal
yükümlülük veya sermaye aracı oluşturan bir anlaşmadır. Finansal varlık, nakit,
başka bir şirketin sermaye aracı, veya şirket lehine herhangi bir finansal varlık
sağlayacak bir anlaşmadır. Finansal yükümlülük, şirketten nakit veya finansal
varlık çıkışına sebep olacak bir anlaşmadır. Özsermaye aracı, varlıklardan,
46
(Erişim) http://www.tmsk.org.tr/index.php, 15.11.2009.
76
yükümlülükler düşüldükten sonra kalan net varlıklar üzerinde hak sağlayan bir
anlaşmadır.
•
Finansal varlıklar özün önceliği ilkesine göre sınıflanır.
•
Finansal araçlar varlık veya borç araçları olarak sınıflanır.
•
İlk kayda alma işlemi ilgili finansal aracın kayıtlara ilk defa alınması
sırasında gerçeğe uygun değerleri üzerinden yapılır.
UMS 32 no'lu standartta; bilanço içi finansal araçların sunumuna ilişkin
esaslar belirlenirken, bilanço içi ve bilanço dışı finansal araçlar ile ilgili olarak
kamuya
açıklanması gereken
bilgiler tanımlanmıştır.
Finansal araçların
sunumuna ilişkin düzenlemeler; finansal araçların borçlar ve varlıklar olarak
sınıflandırılmasına, söz konusu araçlarla ilgili faiz, kar payı, kazanç ve kayıpların
bölümlenmesine ve finansal varlıklarla finansal borçların hangi durumlarda
birbirini dengelemek için kullanılabileceğine ilişkindir. Ayrıca anılan standart,
işletmelerce kullanılan finansal araçların boyutu ve niteliği, kullanılma amaçları,
kullanımda ortaya çıkabilecek riskleri ve yönetimin söz konusu risklerin
kontrolünde izleyecekleri politikaların açıklanmasını da öngörmektedir.
5.1.2. Netleştirme
Standardın
türev
finansal
araçların
muhasebeleştirilmesine
etki
edebilecek “finansal varlık ve yükümlülüklerin netleştirilmesine” ilişkin bölümüne
göre;
- İşletmelerin, (a) finansal varlık ve yükümlülüklerinin kayıtlı değerlerini mahsup
etmeye yasal olarak hakları bulunduğunda; ve (b) net olarak hesaplaşmaya
veya eş zamanlı olarak varlığı paraya çevirmeye ve yükümlülüğünün yerine
getirmeye niyeti varsa, finansal varlık ve yükümlülükleri netleştirmesi ve net
değerin bilançoda gösterilmesi gerekir.
77
- Aşağıdaki durumlarda koşullar uygun olsa dahi netleştirme yapılmaz.47
(a) Tek bir finansal aracın gerekliliklerini karşılamak için birden fazla, farklı
finansal aracın kullanılması, (Sentetik türev ürünler48)
(b) Aynı riske maruz kalan, ancak farklı taraflara karşı olan ve finansal
araçlardan doğan finansal varlık ve yükümlülükler,
(c) Finansal kıymetler alıcının sorumluluğunun ifası için netleşme yapılması
açısından kabul edilmediği durumlarda,
Bu kapsamda, eğer bir işletme A şirketinden belirli miktarda dövizi belirli
fiyattan almayı sözleşmeye bağlamışsa ve bir başka sözleşmeyle aynı miktarda
dövizi aynı fiyattan B şirketine satmayı taahhüt etmişse kendini riskten korumuş
(hedge etmiş) sayılır ama bu bir netleştirme pozisyonu değildir. Taraflar tam ve
ayrı hesap kapamayı isteyebilirler ve işletme her iki tarafın sözleşmedeki
yükümlülüğünü yerine getirmemesi riskine maruz kalabilir.
5.1.3. Türev Finansal Araçlara İlişkin Açıklama
Finansal araçlar, asıl araçlar (alacaklar, borçlar ve hisse senedine dayalı
finansal araçlar gibi) ile türev finansal araçları (finansal opsiyonlar, vadeli işlem
sözleşmeleri-gelecek (futures) sözleşmeler ve vadeli teslim piyasası (forward)
sözleşmeler, vadeli faiz oranı takasları ve döviz takasları gibi) içerir. Türev
finansal araçlar, finansal araç tanımına uyar ve dolayısıyla bu Standart
kapsamında yer alır.
47
Muhasebe takas ve operasyon işlemleri sermaye piyasası faaliyetleri türev araçlar lisansı eğitim notları,
Aralık 2002.
48
Örnek: Aynı vadeli YTL/ABD Doları sözleşmesini alıp, YTL/Euro sözleşmesi satıldığında efektif
olarak ABD Doları/Euro düştüğünde para kazanmak mümkün olacaktır. Böylece Euro/ABD Doları
üzerine sentetik pozisyon yaratılacaktır.
78
Türev finansal araçlar, aracın tarafları arasında üzerine yazıldığı asıl
finansal aracın bir veya daha fazla finansal riskini nakletme etkisine sahip hak ve
yükümlülükler yaratır. Başlangıçta türev finansal araçlar bir tarafa, potansiyel
olarak lehte koşullarda, finansal varlık veya borçların karşı tarafla sözleşmeye
dayalı olarak el değiştirme hakkını veya potansiyel olarak aleyhte koşullarda,
finansal varlık veya borçların karşı tarafla sözleşmeye dayalı olarak el değiştirme
yükümlülüğünü verir. Ancak, genellikle49 söz konusu hak ve yükümlülükler
sözleşmenin başında üzerine yazıldığı asıl finansal aracın devrine yol açmadığı
gibi bu devrin mutlaka sözleşmenin vadesinde olmasını da gerektirmez. Bazı
araçlar hem takas yapma hakkını hem de takas yapma yükümlülüğünü içerir.
Takasın koşulları, türev aracın oluşumunda belirlendiğinden finansal piyasalarda
fiyatlar değiştikçe bu koşullar lehte veya aleyhte olabilmektedir.
Finansal varlık veya borçların takasına dayalı bir satım veya alım
opsiyonu (yani işletmenin özkaynağına dayalı finansal araçları dışındaki finansal
araçlar) opsiyon sahibine sözleşmenin üzerine yazıldığı finansal aracın gerçeğe
uygun değerindeki değişimlerden kaynaklanan muhtemel gelecek ekonomik
faydayı elde etme hakkı verir. Bunun tersine, opsiyonu yazan, ilerideki
potansiyel ekonomik yarardan feragat etme yükümlülüğünü veya üzerine
yazıldığı finansal aracın gerçeğe uygun değerindeki değişmelerden doğan
ekonomik yararların potansiyel kaybına katlanmayı kabul eder. Opsiyon
hamilinin sözleşmeye dayalı haklarıyla opsiyonu yazanın sözleşmeye dayalı
yükümlülükleri, sırasıyla, finansal varlık ve finansal borcun tanımına karşılık
gelir. Bir opsiyon sözleşmesinin üzerine yazıldığı finansal araç, diğer
işletmelerdeki hisseler ve faizli araçlar da dahil olmak üzere her türlü finansal
varlık olabilmektedir.
49
Bu durum türev ürünlerin tamamı için değil ancak çoğunluğu için böyledir; örneğin farklı para
birimlerine ilişkin bazı vadeli faiz oranı değiş-tokuş sözleşmeleri “swap”larında anapara başlangıçta el
değiştirir (ve vadesi geldiğinde yeniden el değiştirir).
79
Opsiyon, opsiyon yazıcısının bir finansal varlık devretmesi yerine bir
borçlanma aracı ihraç etmesini gerektirebilir; fakat opsiyonun kullanılması
halinde opsiyonun üzerine yazılı olduğu araç opsiyon hamilinin bir finansal
varlığı haline gelecektir. Opsiyon hamilinin potansiyel olarak lehte koşullarda
finansal varlıkları takas hakkı ve opsiyonu yazanın potansiyel olarak aleyhte
koşullarda finansal varlığı takas etme yükümlülüğü, opsiyonun kullanılmasıyla
takas edilen opsiyonun üzerine yazıldığı finansal varlıktan bağımsızdır. Opsiyon
hamilinin
hakkı
ve
opsiyonu
yazanın
yükümlülüğü
opsiyonun
kullanıp
kullanmama olasılığından etkilenmez.
Bu konuyla ilgili olarak örnek verilecek olursak:
Altı ay vadeli ve bir tarafın (satın alan) 1.000 YTL nominal tutarlı sabit
faizli devlet tahvili karşılığında 1.000 YTL nakit vermeyi taahhüt ettiği; diğer
tarafın (satıcı) ise 1.000 YTL nakit karşılığında 1.000 YTL nominal tutarlı sabit
faizli devlet tahvili vermeyi taahhüt ettiği bir vadeli teslimat piyasası (forward)
sözleşmesidir. Altı ay süresince iki tarafın da finansal araçların takası için
sözleşmeye dayalı hak ve yükümlülükleri vardır. Devlet tahvillerinin piyasa
fiyatının 1.000 YTL’nin üzerine çıkması durumunda, söz konusu durum satıcının
aleyhine alıcının ise lehine oluşacaktır; piyasa fiyatının 1.000 YTL’nin altına
düşmesi durumunda ise, bunun tersi bir durum oluşacaktır. Alıcının, elde tutulan
alım opsiyonundaki hakka benzer sözleşmeye dayalı bir hakkı (bir finansal
varlığı) ve yazılan satım opsiyonundaki yükümlülüğe benzer sözleşmeye dayalı
bir yükümlülüğü (bir finansal borcu) vardır. Satıcının ise elde tutulan satım
opsiyonundaki hakka benzer sözleşmeye dayalı bir hakkı (bir finansal varlığı) ve
yazılan alım opsiyonundaki yükümlülüğe benzer sözleşmeye dayalı bir
yükümlülüğü
(bir
finansal
borcu)
vardır.
Bir
opsiyon
sözleşmesindeki
yükümlülüğün yerine getirilmesi, sadece opsiyon hamilinin opsiyonu kullanmayı
80
tercih
etmesiyle
sözleşmesinin
gerçekleşirken;
tarafları
işlemi
bir
vadeli
teslimat
kararlaştırılan
piyasası
zamanda
(forward)
yerine
getirme
yükümlülüğü taşırlar.
5.2. ULUSLARARASI MUHASEBE STANDARDI 39 “FİNANSAL ARAÇLAR
MUHASEBELEŞTİRME VE ÖLÇÜLME”
5.2.1. Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi Ve Ölçülmesi
Bu
standart;50
finansal
varlık
ve
yükümlülüklerin
muhasebeye
yansıtılması, değerlemesi ve söz konusu varlık ve yükümlülüklerle ilgili kamuya
açıklanması gereken bilgiler hakkında düzenlemeler getirmiştir.51 Standardın
kapsamı türev olan ve olmayan, varlık veya yükümlülük niteliğindeki tüm finansal
araçlara uygulanmak üzere geniş tutulmuştur.
Standartta tüm finansal varlık ve yükümlülüklerin kayıtlara maliyetleri ile
kaydedilmesi (ki bu değer varlık ve yükümlülüklerin kayıtlara alınma anında rayiç
değeri52
olarak
belirlenenler
düşünülmüştür)
53
dışında
kalan
daha
varlıklar
sonraki
ile
ticaret
aşamalarda
(trading)
standartta
için
tutulan
yükümlülüklerin ve türevlerin rayiç değerleri ile değerlenmesi öngörülmüştür. Bu
standart
uyarınca
işlem
maliyetleri
(borçlanma
maliyetleri
dışında)
ilk
değerlemede maliyete dahil edilmesi gerekmektedir.
Riskten korunma; türev araçların veya belirli şartlar altında türev olmayan
araçların (sadece kur riskine karşı korunmada), riskten korunan varlık veya
yükümlülüğün rayiç değerindeki veya söz konusu varlık veya yükümlülüklerden
50
(Erişim) http://www.tmsk.org.tr/index.php, 17.11.2008.
IASC: “New IASC Europe Convention a Single Market in European Accounting” (Seminer Notları),
Published by International Financial Exhibitions Ltd. (September 2000), 75.
52
Bir ekonomik değerin değerleme günündeki nominal alım satım (Piyasa) değeridir.
53
Rayiç değeri güvenilir biçimde ölçülemeyen, vadesine kadar tutulacak sabit vadeli yatırımlar gibi.
51
81
kaynaklanan nakit akışlarındaki değişmelerin tamamını veya bir kısmını
dengelemesidir (offset). Riskten korunan varlık rayiç değerinde değişmelere
veya nakit akışlarında değişmelere maruz kalan bir varlık, yükümlülük, taahhüt
veya öngörülen bir işlem olabilir. Riskten korunma muhasebesinin esası
dengeleyici etkilerin karşılıklı olarak sonuç hesaplarına yansıtılmasıdır.
Riskten korunma muhasebesi;
•
Risk ilişkisi açık olarak tanımlanıyorsa,
•
Ölçülebiliyorsa ve
•
Etkili ise kullanılabilir.
5.2.2. UMS 39’da Riskten Korunma Muhasebesi Türleri
39 numaralı uluslararası muhasebe standardında riskin olduğu alanlar ve
bunların ilişkilendirildiği mali tablo kalemleri şekil 7’deki gibidir.
82
ŞEKİL–7: UMS 39’da Riskin Olduğu Alanlar ve Bunların İlişkilendirildiği
Mali Tablo Kalemleri:
Riskin olduğu alan
Gerçeğe uygun
değer
Gelir tablosuna
yansıtılır.
Nakit akışları
Net yatırım
Özkaynaklara
Konsolide mali
tablolarda gösterilir.
yansıtılır.
UMS 39’da, 3 ayrı tip riskten korunma muhasebesi öngörülmüştür.
•
Rayiç değerin riskten korunması,
•
Nakit akışının riskten korunması,
•
Net yatırımların riskten korunması.
Riskten korunma muhasebesinin kullanılması için riskten korunma
ilişkisinin ve işletmenin riske karşı izleyeceği politikanın ve amaçların resmi
olarak döküman haline getirilmesi, riskten korunma işleminin, belirlenen risk
yönetimi politikası çerçevesinde etkili olması ve etkinliğin işlem süresince
sağlanması, nakit akışları riskine karşı korumada öngörülen işlemin olma
ihtimalinin yüksek olması ve nakit akışlarından dolayı işletmeyi riske maruz
bırakması, etkinliğin ölçülebilir olması koşullarının sağlanması gerekmektedir.
83
Riskten korunan araç finansal varlık ve yükümlülük ise ve etkinlik
ölçülebiliyorsa nakit akışlarının veya rayiç değerindeki değişmelerin bir
kısmından kaynaklanan riske karşı korunma sağlanabilir. Eğer korunan varlık
finansal olmayan bir varlık veya yükümlülük ise döviz kuru riskine veya
tamamının (parçalarının değil) maruz kaldığı tüm risklere karşı korunma
sağlanabilir. Standart uyarınca ayrıca, “türev araç” tanımına54 girmekle birlikte
sözleşmeye taraf olan şirketin sözleşmeyi sözleşmenin konusunu oluşturan
varlığın fiziksel teslimi ile sonuçlandırmaya niyeti varsa ve geçmişte nakit hesap
kapatılmasına
ilişkin
uygulamalar
yoksa
sözleşme
türev
araç
olarak
muhasebeleştirilmeyecektir.
5.3. ULUSLARARASI FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI 7 “FİNANSAL
ARAÇLAR: AÇIKLAMALAR”
5.3.1. Finansal Araçlar: Dipnotlar
Uluslararası Finansal Raporlama Standartları 755 finansal araçlarla ilgili
yeni dipnot açıklamaları getirmektedir. UFRS 7’nin yürürlüğe girmesiyle birlikte
“UMS 30 Bankalar ve Benzeri Finansal Kuruluşların Mali Tablolarında Yapılacak
Açıklamalar” standardı yürürlükten kalkacak hem de UMS 32’de yer alan
açıklama gereklilikleri söz konusu standarttan çıkartılarak, başlığı Finansal
Araçlar: Sunum olarak değiştirilecektir.
UFRS 7’nin amacı aşağıdaki konuları vurgulayacak dipnot açıklamalarını
göstermektir.
54
Değeri belirli bir faiz haddi, menkul kıymet fiyatı, emtia fiyatı, kur haddi, fiyat endeksi ya da hadleri,
bir kredi derecelendirme puanı ya da kredi endeksi veya benzer bir değişkendeki değişikliklere göre
değişme gösteren, piyasa koşullarındaki değişikliklere benzer yanıt veren diğer sözleşme türlerine göre
başlangıç yatırımı gerektirmeyen ya da çok az gerektiren; ilerideki bir tarihte kapatılan mali araçlar.
55
(Erişim) http://www.tmsk.org.tr/index.php, 03.03.2009.
84
a. Finansal araçların işletmenin mali durumu ve performansı
üzerindeki önemi
b. İşletmenin taşıdığı finansal araçlar nedeniyle dönem içinde ve
dönem sonunda maruz kaldığı risklerin büyüklüğü ve niteliği ile
işletmenin bu riskleri nasıl yönettiği56
UFRS 7, 1 Ocak 2007’den sonra başlayan yıllık raporlama dönemlerinde
uygulanacaktır ve dipnotlar karşılaştırma dönemleri için de hazırlanacaktır.
Dipnotların miktarı işletmenin sahip olduğu finansal araçlara ve maruz olduğu
finansal riske bağlıdır.
5.3.2. Uluslararası Finansal Raporlama Standardı 7’de Açıklanan Konular
A. Finansal Araçların Türleri ve Dipnotları
B. Finansal Araçların Önemi ve Dipnotların Miktarı
a. Bilanço
•
Finansal varlık ve yükümlülük kategorileri
•
Makul değerle gelir tablosunda değerlenenler
•
Sınıflandırmalar
•
Kayıt dışı bırakma
•
Teminat
•
Birden çok saklı türev içeren bileşik finansal araç
•
Temerrüt ve ihlal
56
Deloitte Kapsamlı UFRS eğitim notları Kasım, 2008.
85
b. Gelir Tablosu
•
Gelir, gider, kar ve zarar kalemleri
c. Diğer Açıklamalar
•
Muhasebe prensipleri
•
Türev muhasebesi
•
Gerçeğe uygun değer
C. Finansal Araçlardan Kaynaklanan Risklerin Niteliği ve Miktarı
a. Nicel Açıklamalar: Miktarsal (nicel) açıklamalar üst yönetime sunulan bilgiye
dayanarak hazırlanırlar.
b. Nitel Açıklamalar
•
Kredi Riski: Vadesi geçmemiş veya değeri düşmemiş finansal
varlıkların kredi kalitesi ve değer düşüklüğü olan veya vadesi geçmiş olan
finansal varlıklarla ilgili çeşitli açıklamalar yapılmaktadır. Risk yoğunlaşması,
alınan teminatların detayları, azami kredi riski tutarının herhangi bir kredi
türevi veya benzeri bir araçla azaltılabilecek kısmı, ilgili kredi ve alacağın
gerçeğe uygun değerinde meydana gelen ve finansal varlığın kredi riskiyle
ilişkilendirilebilen değişikliğin dönem içinde gerçekleşen tutarlarının testi
yapılmaktadır.
•
Likidite
Riski:
Finansal
varlık
ve
borçların
geriye
kalan
sözleşmeye dayalı vadelerini gösteren vade analiz ile buna göre ortaya çıkan
likidite riskini yönetme şeklinin analizi açıklanmalıdır.
•
Piyasa Riski: Piyasa riski üç türlü riskten oluşmaktadır. Bu riskler,
yabancı para riski, faiz oranı riski ve diğer fiyat riskidir. Raporlama tarihi
86
itibariyle maruz kalınan her bir piyasa risk türüne ilişkin duyarlılık analizlerinin
yapılması gerekmektedir.
Konu ile ilgili olarak örnek verecek olursak,
Faiz oranları %5 ve işletmenin faiz oranlarında + veya (-) 0,50 baz puanlık
bir dalgalanmanın makul düzeyde olası olduğunu tespit ettiğini varsayarsak,
işletme, faiz oranlarının %4.5 veya %5.5 olacak şekilde değişmesinin kar veya
zarar ile özkaynaklar üzerinde meydana getireceği etkileri açıklamak zorundadır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜREV FİNANSAL ARAÇLARDA MUHASEBE UYGULAMALARI
1. BORSADA TÜREV ARAÇLARIN İŞLEM SÜRECİ
ŞEKİL–8: Borsada Türev Finansal Araçların İşlem Süreci:
Borsa
Aracı
Kurum
A
Aracı
Kurum
B
Takas
Kurumu
Yatırımcı
A
Yatırımcı
B
Konuyu bir örnek yardımıyla açıklarsak;
Yatırımcı A, 1 adet ABD Doları sözleşmesi satın almak için emrini aracı
kurum vasıtasıyla borsaya iletmiştir.
88
Fiyat ve miktar itibarıyla Yatırımcı B’ nin satış emriyle eşleşmiştir. Borsa
gerçekleşen işlemleri takas kurumuna bildirmiştir. İşlemin detayları aşağıdaki
şekildedir:
•
İşlem 30.09.2007’de gerçekleşmiştir.
•
Sözleşmenin vadesi 31.03.2008’dır.
•
Sözleşme miktarı 1 adettir.
•
Sözleşmenin fiyatı 2.000 YTL’dir.
•
Başlangıç ve sürdürme teminatı 200 YTL’dir.
Yukarıdaki türde bir opsiyon sözleşmesinde yatırımcı A, 31.03.2008
tarihinde 2.000 YTL verip 1 kilo pamuk alma hakkı, yatırımcı B ise 1 kilo pamuğu
2.000 YTL fiyattan teslim etme hak ve yükümlülüğü altına girmiştir.
Borsa sadece sözleşmelerin yapılmasına kolaylık sağlayan merkezi bir
yerdir. Bunun dışında hiçbir yükümlülüğü yoktur. Sözleşmenin gerçekleşmesini
müteakip, bilgiler takas kurumuna aktarılır. Takas kurumu (örneğimizde takas
garanti fonu) esas sorumluluğu alan yerdir.
Takas kurumu, nihai müşterileri tanımaz. Yükümlülüklerinin yerine
getirilmesini üye aracı kurumdan bekler. Örneğin yatırımcı A’nın teslim tarihinde
2.000 YTL’yi aracı kuruma getirmemesi, takas kurumu açısından önemli değildir.
Takas kurumu bu tutarı üyesi aracı kurumdan ister. Aracı kurum bu tutarı,
müşterisi yatırsın veya yatırmasın takas kurumuna ödemek zorundadır.
Bu şekilde bir işlem gerçekleştiği zaman sözleşmenin tarafları aşağıdaki
gibi olmaktadır.
Takas Kurumu sözleşmenin bir tarafı haline gelmektedir. Takas Kurumu,
yatırımcı A’nın vekili sıfatıyla aracı kurum A’ ya 2.000 YTL karşılığında 1 kilo
89
pamuk teslim etmek, yine aynı şekilde Yatırımcı B’ nin vekili sıfatıyla aracı
kurum B’ den 2.000 YTL karşılığında 1 kilo pamuk almak hak ve yükümlülükleri
altına girmiş bulunmaktadır. Yatırımcı, sözleşmedeki haklarının icrası için
doğrudan takas kurumuna başvuramaz.
31.03.2008 tarihinde 1 kilo pamuğu teslim etme sözleşmesi Teminat
Tutarı: 200 YTL
30.09.2007
Yatırımcı A
Sözleşmesini
1.800 YTL’den
31.12.2007
31.03.2008
Değerleme Günü
Sözleşme Kapanış Fiyatı
1.900 YTL
satın alır.
VADE
Pamuğun Spot Fiyatı
2.000 YTL
1.600 YTL
200
200
Kar
Zarar
Bu tarih itibariyle yatırımcı A 100 YTL
kar elde etmiş.
Opsiyonun teslim tarihinde kar ve zarar nihai hale gelir. Teslim tarihinde
yapılabilecek iki seçenek vardır:
•
Sözleşmede yer alan ilgili malı teslim almak.
•
Nakdi uzlaşma yapmak (veya vade tarihinde ters işlemle sözleşmeyi
kapatmak).
90
Bu
seçeneklerden
hangisinin
uygulayacağını
borsa
şartları
belirlemektedir
.
• Spot fiyatların 2.000 YTL olduğu durum:
– Nakdi uzlaşma yapılması durumunda, yatırımcı A 200 YTL kar elde edecektir.
– Mal teslim alması durumunda piyasa fiyatı 2.000 YTL olan bir malı 1.800
YTL’ye alıp bunu aktiflerinde 1.800 YTL olarak izleyecektir.
• Spot fiyatların 1.600 YTL olduğu durum:
– Nakdi uzlaşma yapılması durumunda yatırımcı A 200 YTL zarar edecektir.
– Mal teslim alması durumunda ise piyasa fiyatı 1.600 YTL olan bir malı 1.800
YTL’ ye alıp bunu aktiflerinde 1.800 YTL olarak izleyecektir. Bu durumda zarar
ilgili malı satana kadar oluşmayacaktır.
Bir sözleşme yapıldığında taraflar takas kurumuna belirli bir teminatı
yatırmak zorundadır.57 Teminatların karın ekonomik olarak oluşması ile ilgisi
yoktur.
Teminatlar
sadece
tarafların
yükümlülüklerini
yerine
getirmesini
sağlamak üzere alınır.
Her işlemde, yatırımcılar borsa tarafından belirlenen tutar kadar teminatı
aracı kuruma (aracı kurum takas kurumuna) yatırmak zorundadır (başlangıç
teminatı). Teminat yatırma zamanı, müşteriler itibarıyla ve borsaların her birine
göre değişiklik arz edebilir.
57
Bazı durumlarda teminat tüm taraflardan istenmez, örneğin TCMB işleme tarafsa TCMB’den teminat
istenmez.
91
Yatırımcı taşıdığı pozisyondan kar ettiği zaman bu teminatın üzerine nakit
akışı gerçekleşir; zarar ettiği zaman ise, ettiği zarar kadar yatırdığı teminat
azalır.
2. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON SÖZLEŞMELERİNİN MUHASEBESİNE
İLİŞKİN USUL VE ESASLAR HAKKINDA TEBLİĞ / SERİ: XI, NO: 19
Korunma amaçlı sözleşmeler, riski ortadan kaldırmak, azaltmak veya bir
başkasına
yansıtmak
amacıyla
kullanılır.58
Burada
riskten
korunma
muhasebesinin uygulanmasını gerektirir. Riskten korunma muhasebesi, riskten
korunma işleminin uygulandığı varlık ile riskten korunma için kullanılan aracın,
rayiç değerlerinde meydana gelen ve birbirini bertaraf eden değişikliklerin
karşılıklı olarak kaydedilmesini içerir. Eğer bir sözleşmenin alımı satımı korunma
amaçlı değil ise, spekülasyon amaçlı işlem olarak kabul edilir.
2.1. KORUNMA AMAÇLI İŞLEMLER
İki farklı tür riskten korunma ilişkisi tanımlanmıştır59;
Gerçeğe uygun değer (rayiç değer) riskinden korunma (fair value
hedge): Muhasebeleştirilmiş bir varlık veya borcun ya da muhasebeleştirilmemiş
bir kesin taahhüdün veya bu tür bir varlık, borç ya da taahhüdün belirlenebilir bir
bölümünün gerçeğe uygun değerinde meydana gelen, belirli bir risk unsuru ile
58
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 5.
59
Türkiye Muhasebe Standartları 39.
92
ilişkilendirilebilen ve kâr veya zararı etkileyebilecek nitelikteki değişikliklere karşı
gerçekleştirilen bir finansal riskten korunma işlemidir.
Nakit
akış
riskinden
korunma
(cash
flow
hedge):
(i)
muhasebeleştirilmiş bir varlık veya borca ya da gerçekleşme ihtimali yüksek
tahmini bir işleme ilişkin belirli bir riskle ilişkilendirilebilen ve (ii) net kâr veya
zararı etkileyebilen nitelikteki nakit akışı değişikliklerinden korunmak için
gerçekleştirilen bir finansal riskten korunma işlemidir.
İşlemlerin korunma amaçlı olarak kabul edilebilmesi için aşağıdaki
şartların tümünün birlikte sağlanması zorunludur.60
a) Korunması amaçlanan varlık veya yükümlülüğün, mali tablolarda,
29.1.1989 tarihli ve 20064 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Seri: XI, No: 1
sayılı “Sermaye Piyasasında Mali Tablo ve Raporlara İlişkin İlke ve Kurallar
Hakkında Tebliğ”in 19 uncu maddesinde tanımlanan rayiç bedel üzerinden
değerlenmesi,
b) Korunması amaçlanan varlık, yükümlülük ve taahhütlerin değeri ile
varlık veya yükümlülük ya da belirli bir riskle ilişkisi kurulabilen muhtemel
işlemlerin nakit akışlarındaki değişmelerin işletmeyi döviz kuru, fiyat ve faiz oranı
riskine maruz bırakması,
c) Riske karşı korunma önlemi oluşturulurken, riskin niteliği, işletmelerin
risk yönetim stratejisi, riske karşı korunma ilişkisi, riske karşı korunma aracının
niteliği ve korunmada etkinliğin nasıl değerlendirileceğine ilişkin yetkili organ
tarafından karar alınması ve korunma işleminin belgeye dayandırılması,
60
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 6.
93
d) Hem riske karşı korunma önlemi oluşturulurken hem de korunma
ilişkisi sürdürülürken, riske karşı korunma ilişkisinin, riske karşı korunmanın
belirlendiği dönemde korunan risk ile ilişkisi kurulabilen makul değer ve nakit
akışı değişikliklerini dengelemede etkin olması ve etkinliğin mali tablo
hazırlanma dönemlerinde düzenli olarak değerlendirmeye tabi tutulması,
e) Korunması amaçlanan kalemlerin makul değerlerinin güvenilir bir
şekilde elde edilebilir olması.
Korunma amaçlı işlemlerde, işlemin belirli bir yüzdesinin korunması
amaçlanan
varlık
veya
yükümlülüklerle
ilişkilendirilebilmesi
mümkün
olabilmektedir.
Korunma amaçlı işlemlerde, korunan kalem tek bir varlık, yükümlülük
veya taahhüt ya da bunların özel bir bölümü veya benzer kalemlerden oluşan bir
portföy olabilir. Ancak, korunan kalemlerin değerlerinin arasında yüksek
korelasyon olması gerekmektedir.
Bu Tebliğ’de mevcut varlık, yükümlülük ve taahhütlerin makul değer
değişikliklerinin riskten korunması ve nakit akışlarının riskten korunması olmak
üzere iki ayrı tip riskten korunma muhasebesi düzenlenmiştir.
Korunma amaçlı işlemlere ilişkin bir örnek verecek olursak;
A İşletmesinin fonksiyonel para birimi YTL’dir.
İşletme, 31 Ekim 2007 tarihinde bir makineyi 10.000 $'a satın almayı
beklemektedir.
Dolayısıyla, A İşletmesi döviz kurundaki artış riskine maruzdur. Eğer dolar
kuru, satın alma gerçekleşmeden önce artarsa, işletme makineyi satın almak
için daha fazla YTL ödemek zorunda kalacaktır.
94
Dolar kurundaki artış riskini dengelemek için, işletme 30 Nisan 2007
tarihinde vadeli işlem sözleşmesine (forward) girerek, altı ay içinde sabit 12.000
YTL ödeyerek 10.000 $ satın alma hakkına sahip olmuştur.
A İşletmesi bu vadeli işlem sözleşmesini, dolar kurundaki artışın
yaratacağı nakit akış riskinden korunmayı sağlayan bir finansal riskten korunma
aracı olarak belirlemiştir.
Sözleşmenin yapıldığı anda, değeri sıfır olduğu için mali tablo kalemlerini
etkileyecek herhangi bir kayıt yapılmamıştır. Sadece nazım hesap kaydı
yaratılmıştır.
30 Haziran 2007 tarihinde 10.000 $ satın almanın maliyeti 14.000 YTL’ye
yükselmiştir. Bu nedenle, vadeli işlem sözleşmesinin gerçeğe uygun değeri
2.000 YTL artış göstermiştir. A İşletmesi, halen makineyi 10.000 $'a satın almak
istediği için, finansal riskten korunmanın %100 etkin olduğunu tespit etmiştir.
Finansal riskten korunma %100 etkin olduğu için, finansal riskten korunma
aracının
gerçeğe
uygun
değerindeki
artış
direkt
olarak
özkaynakta
muhasebeleştirilir. Bunun için A İşletmesinin aşağıda yer alan muhasebe kaydını
yapması gerekmektedir:
01.10.2007
118 Diğer Menkul Kıymetler
20. Vadeli teslim piyasası (forward) Sözleşmesi
526 Finansal Varlıklar Değerleme
Farkları
2.000
2.000
95
31 Ekim 2007 tarihinde, dolar kuru yeniden artmış ve spot piyasada 10.000 $,
15.000 YTL’ye eşit hale gelmiştir. Bu nedenle, vadeli işlem sözleşmesinin
gerçeğe uygun değeri 3.000 YTL’ye yükselmiştir. A İşletmesi halen makineyi
10.000 $'dan satın almayı beklemektedir. Dolayısıyla, bu tarihte yapılacak
muhasebe kaydının aşağıdaki şekilde yapılması gerekmektedir. Vadeli işlem
sözleşmesi yerine getirildiğinde; A İşletmesinin yapacağı muhasebe kaydı
aşağıdaki gibi olmaktadır:
31.10.2007
118 Diğer Menkul Kıymetler
20. Vadeli teslim piyasası (forward) Sözleşmesi
526 Finansal Varlıklar Değerleme
Farkları
1.000
1.000
31.10.2007
100 Kasa
3.000
118 Diğer Menkul Kıymetler
20. Vadeli Teslim Piyasası
(Forward) Sözleşmesi
3.000
A İşletmesi makineyi 10.000 $'a (15.000 YTL’ye) satın almış ve aşağıdaki
muhasebe kaydını yapmıştır:
31.10.2007
253 Tesis Makine ve Cihazlar
320 Satıcılar
15.000
15.000
96
2.1.1. Makul Değer Değişikliği Riskine Karşı Yapılan Korunma Amaçlı
Sözleşmelere İlişkin Özel Hükümler
Makul değer değişikliği riskine karşı korunma; mevcut bir varlığın,
yükümlülüğün ya da belirli bir riskle ilişkisi kurulabilen ve mali tablolarda
gösterilmeyen taahhüdün makul değerindeki değişikliklere karşı korunmadır.
Taahhütten kasıt; birbirinden bağımsız tarafların koşulları konusunda
anlaşmaya vardıkları, yasal olarak koşullarına uyulmak zorunda olunan ve
uyulmadığı takdirde yaptırım içeren anlaşmalardır.
Makul değer değişikliği riskinden korunma amaçlı işlemler aşağıdaki
esaslar uyarınca değerlenir.61
a) Korunma amaçlı olarak alımı veya satımı yapılan riske karşı korunma
aracının değerinde meydana gelen değişiklikler cari dönemin gelir tablosuna
yansıtılır.
b) Mevcut varlık, yükümlülük veya taahhütlerin değerinde makul değerini
yansıtacak şekilde ayarlama yapılır. Söz konusu ayarlamalar ilgili hesap
kaleminin tabi olduğu hükümlere uygun olarak kayıtlara yansıtılır. Değer
ayarlamasından kaynaklanan kâr veya zarar cari dönemin gelir tablosuna
yansıtılır.
c) Taahhütlerin gerçek değerinin riskten korunması söz konusu
olduğunda, taahhütlerin değerinde meydana gelen değişikliklerin mali tablolara
yansıtılması zorunludur.
61
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 7.
97
2.1.2. Nakit Akışı Riskine Karşı Yapılan Korunma Amaçlı Sözleşmelere
İlişkin Özel Hükümler
Nakit akışı riskine karşı korunma, mevcut bir varlık veya yükümlülük ya
da belirli bir riskle ilişkisi kurulabilen gelecekteki muhtemel işlemlerin nakit
akışlarında belirli bir riskten kaynaklanan değişmelere karşı korunmadır. Nakit
akışı riskinden korunma amaçlı işlemler aşağıdaki esaslar uyarınca değerlenir.62
a) Gelecekte oluşması beklenen işlemin niteliği, tarihi ve diğer şartları
önemli ölçüde belirlenmiş olmalıdır.
b) Gelecekte oluşması beklenen işlemin gerçekleşme ihtimali, işlemin
niteliği gereği, tarihi veriler ve diğer hukuki ve iktisadi şartlar çerçevesinde
kuvvetli olmalıdır.
c) Bu madde kapsamında değerlendirilen riske karşı korunma aracının
değerinde meydana gelen artış veya azalışların riski dengelemekte etkin kısmı
ilk olarak, kısa veya uzun pozisyon alınmasına göre, bilançoda vadeli işlem
sözleşmelerinden
ve
opsiyon
sözleşmelerinden
kaynaklanan
ertelenmiş
gider/gelir63 olarak yedekler hesabı içinde muhasebeleştirilir ve riske karşı
korunan işlemin sonuç hesaplarını etkilediği dönem ya da dönemlerde gelir
tablosuna yansıtılır.
d) Dengelenmekte olan riskle ilgili olarak riske karşı korunma aracının
değerindeki kümülatif değişme, korunan kalemin veya işlemin makul değerindeki
kümülatif değişmeden farklılaştığı zaman, riske karşı korunma aracının
değerindeki değişimin etkisiz kalan kısmı gelir tablosuna yansıtılır.
62
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 8.
63
Ertelenmiş Gelir: Peşin tahsil edilen gelecek aylara ve yıllara ait gelirlerden farklı olup, henüz tahsil
edilmemiş vadeli satışlarda kullanılmaktadır.
98
e) Başlangıçta gerçekleşmesi beklenen işlemin gerçekleşmemesi veya
gerçekleşmeyeceği ihtimalinin ortaya çıkması sonucu nakit akışı riskine karşı
yapılan korunma işlemi sona ererse, vadeli işlem sözleşmelerinden ve opsiyon
sözleşmelerinden kaynaklanan ertelenmiş gider/gelir kalemi altında kaydedilen
tutar gelir tablosuna aktarılır.
UMS 39 nakit akış veya makul deger riskine göre yapılan finansal
korunma işlemlerinin ara dönem sonuçlarının finansal tablolara yansıtılarak,
raporlanmasını düzenlemektedir. Spekülasyon amacı ile yapılan işlemlerin
sonucu, işlemin sonuçlandığı dönem sonucuna yansıtıldığı için, UMS 39
kapsamına dâhil olmamaktadır.64
2.2. SPEKÜLASYON AMAÇLI İŞLEMLER
Korunma amaçlı olmayan sözleşmelerin alım-satımı, spekülasyon amaçlı
işlem olarak kabul edilir.65 Spekülasyon amaçlı işlemlerde, fiyat hareketlerinden
kazanç sağlamak amaçlanmaktadır. Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin
muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğde belirtilen esaslar
çerçevesinde değerlendirilen sözleşmelerin değer değişiklikleri gerçekleştiği
anda gelir veya gider hesaplarına alınır.
Spekülasyon amaçlı işlemleri bir örnek yardımıyla açıklarsak;
5 Aralık 2007 tarihinde, A İşletmesinin kendisine B İşletmesinin ihraç ettiği
hisse senetlerinden 1.000 adedini 15 Nisan 2008 tarihinde adedi 100 YTL'den
satın alma hakkı veren bir satın alma sözleşmesi yapmıştır. A İşletmesinin her
opsiyon sözleşmesi için ödediği tutar 3 YTL'dir. Bu nedenle, A İşletmesi 5 Aralık
2007 tarihinde aşağıdaki muhasebe kaydını yapmalıdır:
64
Prof. Dr. Nejat Tenker; “UMS 39 Düşündürdükleri”, Review of Social, Economic & Business Studies,
Vol.3/4, 286–295
65
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 9.
99
3 YTL x 1.000 adet = 3.000 YTL
05.12.2007
118 Diğer Menkul Kıymetler
10. Opsiyon Sözleşmeleri
3.000
3.000
102 Bankalar
Piyasa verileri A İşletmesinin her opsiyonu 4 YTL'den satabileceğini
göstermektedir. Bu nedenle, 31 Aralık 2007 tarihinde A İşletmesi gerçeğe uygun
değerdeki artış için aşağıdaki muhasebe kaydını yapmalıdır:
(4 YTL – 3 YTL) x 1.000 adet = 1.000 YTL Değerleme Karı
31.12.2007
118 Diğer Menkul Kıymetler
10. Opsiyon Sözleşmeleri
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
1.000
1.000
15 Nisan 2008 tarihinde her opsiyonun gerçeğe uygun değeri 10 YTL
olması halinde değerleme karı,
(10 YTL – 4 YTL)x 1.000 adet = 6.000 YTL’dir.
100
15.04.2008
118 Diğer Menkul Kıymetler
10. Opsiyon Sözleşmeleri
6.000
6.000
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
Bu tarihte hisse senedi fiyatı 110 YTL'dir. Hisse senedi fiyatı uygulama
fiyatından fazla olduğu için, A İşletmesi 1.000 adet hisse senedini 100 YTL'den
satın alarak opsiyonu uygulamaya karar vermiştir. TMS 39'un kuralları altında
finansal varlıklar gerçeğe uygun değerleri ile muhasebeleştirilirler. Bu nedenle,
hisse senetleri opsiyonun uygulama fiyatı olan 100 YTL yerine, 110 YTL'lik
gerçeğe uygun değerleri üzerinden muhasebeleştirilir. Ayrıca, opsiyon varlığı
kayıtlardan çıkarılır. A İşletmesinin aşağıdaki muhasebe kayıtlarını yapması
gerekmektedir:
15.04.2008
110 Hisse Senetleri
110.000
102 Bankalar
118 Diğer Menkul Kıymetler
10. Opsiyon Sözleşmeleri
100.000
10.000
Spekülasyon amaçlı işlemlere bir örnek daha verecek olursak66;
Z Bankası gelecekte ABD Dolarının Türk Lirasının karşısında değer
kazanacağını düşünmektedir. Banka kur artışından gelir sağlamak amacıyla
15.03.2008 tarihinde Y bankası ile 6 ay vadeli 1 USD = 1,50 YTL kuru üzerinden
100 - ABD Doları alma hakkını veren bir sözleşme imzalamıştır.
66
Yıldırım, Mesut, Banka Muhasebesi, İstanbul, Graphis Matbaa, 2008.
101
Sözleşme süresinde gerçekleşen piyasa (değerleme) kurlar aşağıdaki
gibidir.
Tarih
Kur ($/YTL)
15.03.2008
1,00
30.05.2008
1,20
15.09.2008
1,40
Z Bankasının sözkonusu işlemle ilgili olarak yapacağı muhasebe kayıtları
aşağıdaki gibi olacaktır.
a) Sözleşmeden kaynaklanan hak ve yükümlülüklerin kaydı aşağıdaki gibidir.
15.03.2008
964 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Alacaklılar
964000- Vadeli Döviz Alım İşlemi
965 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Alacaklılar
96500- Vadeli Döviz Alım İşlemi
966 Alım Satım Amaçlı Türev
Finansal Araçlardan Borçlar
96600- Vadeli Döviz Alım İşlemi
967 Alım Satım Amaçlı Türev
Finansal Araçlardan Borçlar
96700- Vadeli Döviz Alım İşlemi
150
100
150
100
102
b) 30.06.2008 tarihinde yapılması gereken kayıtlar aşağıdaki gibi olmaktadır;
Bankanın yukarıdaki işlemle ilgili olarak Haziran sonunda değerleme
yapması gerekmektedir. Değerleme işleminde öncelikle, anlaşma kurunun o
tarihteki değerinin bulunması ve daha sonra bulunan bu değerin aynı tarihteki
cari piyasa veya bilanço kuru ile karşılaştırılması gerekmektedir.
Doğrusal reeskont yönteminde önce işlem kuru ile vade tarihindeki
anlaşma kuru arasındaki fark anlaşma dönemi boyunca gerçekleşecek toplam
kur farkı olarak kabul edilmekte, değerleme tarihinde ise bu farkın geçen gün
sayısına isabet eden kısmı işlem tarihindeki kura eklenerek anlaşma kurunun o
tarihteki değeri hesaplanmaktadır. Daha sonra da hesaplanan bu kur ile o
tarihteki cari piyasa kuru karşılaştırılarak fark sonuç hesaplarına aktarılmaktadır.
Buna göre; 180 günlük vadeye yayılan kur farkı (1,50- 1,00) =0,5 YTL,
değerleme kuru; [(1,50- 1,00)*105/180] + 1,00 = 1,29 YTL, dönem için
gerçekleşen gelir veya gider ise; (1,29-1,20)*100 = 9 YTL zarar olarak
hesaplanacak ve bu tutar aşağıdaki şekilde muhasebeleştirilecektir.
30.06.2008
872 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Zararlar
87200- Vadeli Alım Satım İşlemlerinden
364 Türev Finansal Yükümlülükler
9
9
103
İkinci yöntemde, vadeli teslim piyasası (forward) kur kalan süre için
piyasada en yakın vadeli işlemler için faiz oranlarından bilanço tarihine
indirgenmekte ve bu şekilde hesaplanan kur ile bilanço kuru arasındaki fark
işlem tutarı ile çarpılarak gelir veya gider hesaplanmaktadır. Buna göre; vadeli
teslim piyasası (forward) kurun bilanço tarihine indirgenmiş değeri, piyasadaki
üç aylık işlem faiz oranının %20 olduğu varsayımıyla; 1,50/(1+0,20)^(65/360) =
1,45 YTL, bilanço tarihindeki zarar ise, (1,45- 1,20)*100 = 2,50 YTL olarak
hesaplanacak ve bu tutar aşağıdaki şekilde kaydedilecektir.
30.06.2008
872 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Zararlar
87200- Vadeli Alım Satım İşlemlerinden
364 Türev Finansal Yükümlülükler
2,50
2,50
Üçüncü yöntemde ise, önce işlemin iki ayağını oluşturan paraların vade
tarihindeki tutarları ilgili para cinsleri üzerinden yapılan ve benzer vadeli işlemler
için geçerli faiz oranlarından bugünkü (bilanço tarihindeki) değerlerine
indirgenmekte, daha sonra indirgenen bu tutarların bölünmesi suretiyle spot
parite hesaplanmakta ve bu da piyasa kuru ile karşılaştırılarak gelir veya gider
hesaplanmaktadır. Kalan vadeye en yakın vadedeki (üç aylık) piyasa faiz
oranlarının YTL için % 20, ABD Doları için ise % 5 olduğu varsayımıyla hareket
edersek;
104
Gelecekte ödenecek TL’nin bu günkü değeri;
150/ [(1+0.20)^(65/360)] = 145,1 YTL,
Alınacak ABD dolarının bu günkü değeri; 100/[(1+0.05)^(65/360)]= 99,12 $
Spot parite; 145,1/99.12= 1,46
Değerleme farkı; (1,46- 1,20)*100= 26 YTL,olarak hesaplanacaktır ve bu tutar
aşağıdaki şekilde kayıtlanacaktır.
30.06.2008
872 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Zararlar
87200- Vadeli Alım Satım İşlemlerinden
26
364 Türev Finansal Yükümlülükler
26
Ara dönemlerde yapılan bu değerleme işlemine ilişkin kayıtların izleyen
işlem gününde iptal edilmesi gerekmektedir.
c) Vade sonunda yapılacak kayıtlar aşağıda yer almaktadır.
15.09.2008
011 Efektif Deposu
292 Efektif A/S Hesabı
872 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Zararlar
87200- Vadeli Alım Satım İşlemlerinden
010 Kasa Hesabı
293 Efektif Vaziyeti
100
1.400
100
1.500
100
105
Yukarıdaki kayıtlardan da görüleceği üzere, kurların beklenen şekilde
gerçekleşmemesi nedeniyle Z bankası vadeli teslim piyasası (forward)
sözleşmesinden dolayı 100 YTL zarar etmiştir.
d) Sözleşmeye ilişkin kapanış kayıtları aşağıdaki gibi oluşmaktadır;
15.09.2008
966 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Borçlar
96600- Vadeli Döviz Alım İşlemi
967 Alım Satım Amaçlı Türev Finansal
Araçlardan Borçlar
96700- Vadeli Döviz Alım İşlemi
150
100
964 Alım Satım Amaçlı Türev
Finansal Araçlardan Alacaklılar
964000- Vadeli Döviz Alım İşlemi
965 Alım Satım Amaçlı Türev
Finansal Araçlardan Alacaklılar
96500- Vadeli Döviz Alım İşlemi
150
100
2.2.1. Riske Karşı Korunmada Etkinliğin Değerlendirilmesi
İşletmeler benzer risk koruma araçları için etkinliği benzer yöntemle
değerlendirmeli ve etkinliği değerlendirme yönteminde yapacağı değişiklikleri
gerekçeleri ile dipnotlarda belirtmelidirler. Etkinliği değerlendirme yönteminde
değişiklik yapılması durumunda mevcut riskten korunma ilişkisi sona erdirilir ve
seçilen yeni yöntem ile ileriye dönük riskten korunma ilişkisi yeniden kurulur.67
67
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 10.
106
Vadeli işlem sözleşmeleri yönetmelikte tanımlanan uzlaşma fiyatı68 esas
alınarak değerlenir.69
2.2.2. Teminatların Muhasebeleştirilmesi
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için takas kurumuna verilmiş nakit
teminatlar menkul kıymetler hesabında izlenmelidir.
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için nakit haricinde teminata verilen
varlıklardan menkul kıymetler ve döviz, mali tablolarda ilgili oldukları muhasebe
standartlarına göre değerlenir. Söz konusu varlıkların vadeli işlem veya opsiyon
sözleşmesine meydana gelen zararlar nedeniyle işletmelerin mülkiyetinden
çıkması halinde değerleme, sözleşme nedeniyle oluşan ve teminattan
karşılanan zararların tutarı dikkate alınarak yapılmalıdır.
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin piyasa değerinde meydana gelen
değişmeler ve teminat hesabından elde edilen faiz nedeniyle takas kurumundan
olan alacaklar da menkul kıymetler hesabında izlenmelidir.70
2.2.3. Sözleşme Gruplarının Birlikte Değerlendirilmesi
Belirli bir amacı elde etmek üzere, risk ve getirileri arasında önemli ölçüde
bağlantı bulunan ve bu anlamda birbirleri ile ilişkili olan farklı türde ve vadedeki
vadeli
68
işlem
ve
opsiyon
sözleşmelerinin
piyasa
değerinde
meydana
Vadeli işlemler piyasasında pozisyon alan hesapların günlük kar/zarar ve teminat yükümlülüklerinin
hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Genelde seansın sonuna doğru oluşan fiyatların ortalaması şeklinde
hesaplanır.
69
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 12.
70
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 15.
107
gelen değişiklikler birbirleri ile mahsup edilerek, tek bir kalem olarak gelir tablosu
veya bilanço kalemleri ile ilişkilendirilebilir. 71
Maliyet hesaplama yöntemi,
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin elde etme maliyetlerinin
belirlenmesinde hareketli ağırlıklı ortalama yöntemi uygulanmalıdır.72
Dipnotlarda açıklamalar,
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile ilgili olarak işletmeler; ayrı ayrı
vadeli işlem ve opsiyon sözleşmesi cinsi bazında, ilgili miktarlar da belirtilmek
suretiyle sözleşmelerin cinsi, yapılış amacı, riskin niteliği, risk yönetim stratejisi,
riske karşı korunma ilişkisi, işletmenin mali durumuna muhtemel etkileri, nakit
akışının zamanı, önceden gerçekleşeceği tahmin edilen ve bu tahmine
dayanılarak muhasebeleştirilen, ancak gerçekleşmeyeceği anlaşılan işlemlerin
gerçekleşmemesinin nedenleri, sözleşmeler nedeniyle cari dönemde gelir
tablosu ile ilişkilendirilmeyen gelir ve giderler, korelasyonun belirlenmesine ilişkin
esaslar ve korelasyon katsayısı73 hakkında mali tablolarının dipnotlarında yeterli
bilgi vermekle yükümlüdürler.74
71
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 16.
72
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 17.
73
Korelasyon katsayısı, bağımsız değişkenler arasındaki ilişkinin yönü ve büyüklüğünü belirten
katsayıdır. Bu katsayı, (-1) ile (+1) arasında bir değer alır. Pozitif değerler direk yönlü doğrusal ilişkiyi;
negatif değerler ise ters yönlü bir doğrusal ilişkiyi belirtir. Korelasyon katsayısı 0 ise söz konusu
değişkenler arasında doğrusal bir ilişki yoktur.
74
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin muhasebesine ilişkin usul ve esaslar hakkında tebliğ / Seri: XI,
no: 19, madde 18.
108
3. ARACI KURULUŞLARDA TÜREV ARAÇLARIN VE İŞLEMLERİN
MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
Aracı Kurumlar, SPK Seri: V no: 51 Tebliği “Aracı Kuruluşların Türev
Araçların Alım Satımına Aracılık Faaliyetlerinde Düzenleyecekleri Belgeler ve
Kayıt
Düzeni
Hakkında
Tebliğ”’de
yer
alan
hesap
planını
kullanmak
zorundadırlar. Sadece vadeli işlem sözleşmesi (VİS) ve opsiyon işlemleri
düzenlenmiştir, bu ikisinin ortak adı “türev finansal araç” tır. Bunlar borsa dışında
işlem görse bile bu tebliğe göre muhasebeleştirilmelidirler.
Bir türev araç alındığında nazım hesaplarda ve bilanço hesaplarında yer
alan kalemler tablo-4’de gösterilmiştir.
TABLO–3:
Bir Türev Araç Alındığında Nazım Hesaplarda ve Bilanço
Hesaplarında Yer Alan Kalemler:75
Nazım Hesaplarda
Bilanço Hesaplarında
Alınan araçların izlenmesi
Nakit teminatların ödenmesi
Ödenmesi gereken teminatlar ve Kar/Zarar tahakkuku
primler
Verilen ve alınan gayri nakdi Müşteriler tahsil, borç verme,
teminatlar
onlar adına tahsil
Bunların müşteri için yapılması
Prim borç ve alacakların tahsil ve
tediyesi
Yabancı para teminatlar
75
Türev araçlarda defter belge ve kayıt düzeni, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası üye temsilcisi eğitim
programı, Eylül 2005.
109
Nazım hesaplarda ve bilanço hesaplarında yukarıda yer alan kalemler
izlenmelidir.
SPK Seri V 51 no’lu Tebliğde genel olarak türev araçlar bazında değil,
müşteri bazında bir yaklaşım benimsenmiştir. Buna türev araçlarının özelliği
nedeniyle ihtiyaç duyulmuştur. Kurulun daha önceki tebliğlerinde, gerek 8000’li
gerekse 8500’lü hesaplarında menkul kıymet türleri itibariyle ayrı bir hesap
açılmıştır. Böylece, bir müşterinin hisse senedi varlığı 8500’de izlenirken, tahvil
varlığı 8200’de izlenmektedir.76 Diğer menkul kıymetlerde varlığının bulunması
halinde yine değişik hesaplara bakmak gerekmektedir.
Bu tebliğde bu yaklaşımdan vazgeçilerek, müşteri bazında bir yaklaşıma
gidilmiştir. böylece, bir müşterinin hangi araçlarda ne kadar pozisyonunun oldu
ğu bir hesaba bakarak görülebilmektedir.
Bir teminat verme yükümlülüğünün doğması, bir gider veya zararın
doğması anlamına gelmemektedir. Bu nedenle takas kurumuna teminat verme
yükümlülüğünün doğması, bilanço dışı kalem olarak izlenmektedir. Teminatın
fiilen verilmesi durumunda ise takas kurumundan bir alacak, müşterilere bir borç
olarak izlenmektedir.
Bu tebliğde takas kurumundan alacak olarak görünen teminatlar takas
kurumu altında sözleşme bazında izlenmektedir.
Bu Tebliğde, müşterinin teminatları ile müşterinin elde ettiği kar ve zarar
aynı hesapta izlenmektedir (3230). Sözleşme kapatıldığında, diğer nakit
hesabına (1200) transfer edilmektedir.
76
Aracı Kurum Hesap Planı ve Planın Kullanım Esasları Hakkında Tebliğ/ Seri:XI, No:7, 31.01.1992
tarihli, 21128 numaralı resmi gazetede yayımlanmıştır.
110
Açık pozisyonlar ve hangi sözleşme ile ilgili olduğu nazım hesaplardan
izlenmektedir.
Teminat
verme
yükümlülüğü
nazım
hesaplardan
izlenebilmektedir.
Opsiyonun
düzenlenmesi
sırasında
gerek
alım,
gerekse
satım
opsiyonunda opsiyon alıcısının bir prim ödeme yükümlülüğü bulunmaktadır. Bu
prim bir zarar olarak nitelendirilmemelidir. Hiçbir değişiklik olmazsa, bu primin
değerinde zaman geçtikçe azalma meydana gelir. Bu azalma opsiyon alıcısı
açısından bir giderdir. Bu nedenle primin ilk başta bir gider olarak yazılması
doğru değildir. Bunun yerine piyasaya göre yapılan değerleme sonucu bulunan
değerler gider veya gelir hesapları ile ilişkilendirilmelidir. Opsiyon alıcısının
maksimum zararı bu gider kadardır. Bunu ödemesi ile lehdarın aracı kurum
nezdinde herhangi bir riski kalmaz. Bu nedenle uzun pozisyon sahiplerinin aracı
kuruma ödedikleri primler aracı kurumdan bu kişilerin bir alacağı olarak izlenir.
Bunun yanında takas kurumuna teslim edilen primler ise aracı kurumun takas
kurumundan bir alacağıdır. Piyasaya göre değerleme sonucunda bu alacak
azalır veya artar.
Döviz işlemlerinde farklı bir mantık kullanılmıştır. Teminat olarak alınan
döviz menkul kıymetlere benzer şekilde izlenmektedir. Her bir sözleşme kısa ve
uzun olarak iki ayrı varlık altında ayrı hesaplarda izlenmektedir.
Hisse senedinden farklı olarak;
•
Sözleşmenin bir vadesi vardır.
•
Vade dolduğunda sözleşmenin ters kayıtla kapatılması gereklidir. Her gün
“piyasaya göre değerleme” yapılır ve bir ödeme zorunluluğu veya tahsil
yapma hakkı doğar.
111
•
İşlem tarihi muhasebesi77 kabul edilmiştir. Sözleşmeden doğan hak,
yükümlülük ve teminatlar işlem tarihi itibarıyla kayıtlara alınır.78
Kayıtlara alınma sıklığı;
Borsa (veya takas kurumu) sözleşmeleri her borsa günü itibarıyla
uzlaşma fiyatını esas alarak piyasaya göre değerler (mark-to-market). Aracı
kurumlar bunu defterlere günlük olarak işlemeyebilir. Ancak müşterilere işlem
hareketlerini göndermeden önce ve en geç her ay sonunda defterlere işler. Bilgi
işlem sistemleri, müşteri hesaplarını günlük olarak izlemeye uygun olmalıdır.
Teminat verilmesi durumu;
Müşteri 1 adet pamuk sözleşmesi aldı. Yatırması gereken teminat miktarı
200 YTL’dir.
Aracı kuruluşa yatırılan teminata ilişkin muhasebe kaydı aşağıdaki gibi
oluşmaktadır;
9100- 001-Ahmet TAŞ
401F_CMCOT1005
9600 Tevdi Edilecek Türev Piyasa
Teminatlarından Alacaklılar
9600- 001-Takasbank79
9600- 001 401F_CMCOT1005
77
200
200
İşlem tarihi muhasebesi: işlemler borsada gerçekleştiği tarih itibarıyla, (takas tarihi itibarıyla değil)
kayıtlara alınır.
78
Türev araçlarda defter belge ve kayıt düzeni, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası üye temsilcisi eğitim
programı, Eylül 2005.
79
Takasbank=Takas Kurumu
112
9100 hesabının borç bakiyesi, aracı kurumun bir teminat yatırma
yükümlülüğü altında olduğunu göstermekte, 9600 hesabının bakiyesi de bunun
nereye yatırılması gerektiğini göstermektedir. Aynı gün içinde teminatları
yatırılan ve açılıp kapanan sözleşmeler için bu kayıt yapılmayabilir. Bu kayıt
uzun, kısa tüm pozisyonlar için yapılır. Müşteriden alınmadan takas kurumuna
teminat verilmesi durumunda ise 9600–001-Takasbank hesabı 9600–002Portföy Hesabıyla çalıştırılabilir.
9100 Tevdi Edilecek Türev Piyasa Teminatlarından Borçlular,
Müşteri Bazında Teminat
Yükümlülükleri (İlk kayıt
borç tarafa)
Müşteriden Teminatların
Nakit veya Menkul Kıymet
Olarak Tahsili
Teminat Çağrıları
Sözleşmenin Ters İşlemle Kapatılması
9600 Tevdi Edilecek Türev Piyasa Teminatlarından Alacaklılar,
Sözleşmenin Ters İşlemle
Kapatılması
Teminatın Takas Kurumuna
Tevdi Edilmesi
Müşteri veya Portföy İçin
Sözleşme Alınması veya
Satılması Durumunda
Takasbank’a Olan Teminat
Yükümlülükleri
113
3.1. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNDE KISA VE UZUN POZİSYON
ALINMASI
a. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Uzun Pozisyon Alınması;
Uzun pozisyon alınması sonucu aracı kuruluş tarafından 1 adet pamuk
sözleşmesi nedeniyle ortaya çıkan teminat taahhüdünün kaydı aşağıdaki gibidir.
8410 Açık Vadeli İşlem Sözleşmeleri
8410–00 Uzun Pozisyon
8410–00- 001-Takasbank
8410- 001-401F80_CMCOT100581
8910 Açık Pozisyon Vadeli İşlem
ve Opsiyon Sözleşmelerinden
Alacaklılar
8910- 156-Ahmet Taş
8910- 001 401F_CMCOT1005
uzun
1
1
b. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Kısa Pozisyon Alınması;
Aracı kuruluş tarafından yapılan Aralık 2007 vadeli müşteri adına alınan
bir adet kısa pozisyon pamuk sözleşmesinin kaydı aşağıdaki şekilde
yapılmaktadır;
80
81
F: Vadeli İşlem Sözleşmesi
1005: 2005 yılının 10. ayı
114
8411 Açık Vadeli İşlem Sözleşmeleri
8411–01 Kısa Pozisyon
8411–01- 001-Takasbank
8411- 001-401F_CMCOT1207
8910 Açık Pozisyon Vadeli İşlem
ve Opsiyon Sözleşmelerinden
Alacaklılar
8910- 156-Ahmet Taş
8910- 156 401F_CMCOT1207
kısa
1
1
Bu hesapta daha önce bir uzun pozisyon varsa, kısa pozisyon alınması
durumunda bu kayıt yapılmaz. Bunun yerine önceki pozisyon ters kayıtla
kapatılır.
c. Alınan uzun pozisyononun kısa pozisyon alınarak kapatılması:
Aracı kuruluş tarafından daha önce alınan uzun pozisyon sözleşmenin
kısa pozisyon alınarak kapatılması,
Daha önce alınan uzun pozisyon işlemi var, daha sonra aynı müşteri için
yeni bir kısa pozisyon alınmaktadır. Bu bir ters işlemdir ve bu işlem neticesinde
aşağıda yer alan muhasebe kaydı oluşmaktadır.
8910 Açık Pozisyon Vadeli İşlem ve Opsiyon
Sözleşmelerinden Alacaklılar
8910- 156-Ahmet Taş
8910- 001 401F_CMCOT1005 uzun
8410 Açık Vadeli İşlem
Sözleşmeleri
8410–00 Uzun Pozisyon
8410–00- 001-Takasbank
8410- 001-401F_CMCOT1005
1
1
B
115
Bu kayıtla birlikte müşterinin pozisyonu kapanmaktadır ve takas merkezi
nezdindeki açık pozisyon sayısı bir azalmaktadır.
3.2. VERİLEN TEMİNATLAR
a. Nakit Teminat Verilmesi;
Alınan uzun pozisyon nedeniyle doğan nakit teminatın aracı kuruluş
tarafından müşteriden tahsil edilip Takasbank'a yatırılması,
1511 Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri
Takas Merkezleri (Müşteri)
1511–01- 001-Takasbank
1511–01- 001-401F_CMCOT1005
3230 Vadeli İşlem ve Opsiyon
Sözleşmelerinden Alacaklılar
(Müşteri Tem, Prim, Kâr ve Zarar)
3230- 156-Ahmet Taş
3230–156-401F_CMCOT1005
uzun
60
60
Bu teminat yükümlülüğünün müşteri tarafından aracı kuruma ödenmesi
ve aracı kurumun bunu takasa vermesi, İlk önce kasa ve banka hesabı ile çalışır
ve daha sonra bu hesap takasla kapatılır. Portföy için verilen teminatlar 1510
hesapta izlenmektedir.
Bu durumda 9100 ve 9600 hesaplar ters kayıtla kapatılmalıdır.
116
b. Gayrinakdi Teminat Verilmesi;
Alınan uzun pozisyon nedeniyle doğan gayrinakdi teminatın aracı kuruluş
tarafından müşteriden tahsil edilip Takasbank'a yatırılması işlemi aşağıdaki
şekilde muhasebeleştirilmelidir
8440 Türev Piyasa Gayrinakdi Teminatları
8440- 001-Takasbank
8440- 001-Ereğli Hisse Senedi
8940 Türev Piyasa Gayrinakdi
Teminatlarından Alacaklılar
8940- 156-Ahmet Taş
8940- 156-Ereğli Hisse Senedi
24.000
24.000
c. Döviz Teminat Verilmesi;
Alınan uzun pozisyon nedeniyle doğan döviz teminatın aracı kuruluş
tarafından müşteriden tahsil edilip Takasbank'a yatırılması işlemi aşağıda yer
alan şekilde muhasebeleştirilmelidir
Aracı kuruluş tarafından uzun pamuk pozisyonu için 100 ABD Doları
teminat olarak yatırılmıştır.
Müşteriden 100 Dolar teminat alınmış (Kur 1,4 YTL) ve bu teminat
Takasbank’a yatırılmıştır. Takasbank’a yatırılmayan tutarlar 8390 hesabın
altında “8390–002 Merkez Kasa” hesabında izlenebilir.
117
8390 Türev Araçlar Takas Merkezleri (Yabancı
Para)
8390–001-Takasbank
8390–001-ABD Doları
8890 Türev Araçlar Teminat, Prim,
Kâr ve Zarar (Yabancı Para)
8890–156- Ahmet Taş
8890–156- 401F_CMCOT1005
Uzun ABD Doları
140
140
3.3. DEĞERLEME FARKLARI
a. Müşteri Değerleme Farkları,
Müşterinin pozisyonunun 10 YTL kar elde etmesi sonucu aracı kuruluş
tarafından aşağıda yer alan muhasebe kaydı yapılmalıdır.
1511 Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri
Takas Merkezleri (Müşteri)
1511–01–001-Takasbank
1511–01- 001-401F_CMCOT1005
3230 Vadeli İşlem ve Opsiyon
Sözleşmelerinden Alacaklılar
(Müşteri
Teminatları, Primler, Kâr ve Zarar)
3230–156-Ahmet Taş
3230–156 - 401F_CMCOT1005
uzun
10
10
Sözleşmelerin vade sonunun gelmesi veya ters işlem sonucu açık
pozisyonların kapatılması halinde müşterinin teminatından fazla olan kısım bu
hesaptan çıkarılarak, müşteriler hesabıyla ilişkilendirilmelidir.
118
b. Portföy Değerleme Farkları,
Yapılan uzun vadeli işlem sözleşmesi nedeniyle aracı kuruluş portföye
alınan pamuk sözleşmesiden 10 YTL kar elde etmiştir. Yapılacak muhasebe
kaydı aşağıdaki gibidir.
1510 Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri
Takas Merkezleri (portföy)
1510–00- 001-Takasbank
1510–00- 001-401F_CMCOT1005
5370 Türev Piyasa İşlemleri
Değerleme Farkları
5370- 401F_CMCOT1005 uzun
10
10
4. OPSİYON İŞLEMLERİNE İLİŞKİN MUHASEBE KAYITLARI
4.1. Alım Opsiyonu
4.1.1. Uzun Pozisyon
Aracı kuruluş tarafından Takasbank nezdinde müşteri adına bir adet uzun
pozisyon alım opsiyonu alınmıştır. Yapılacak muhasebe kaydı aşağıdaki gibidir.
8410 Açık Alım Opsiyonu Sözleşmeleri
02- Uzun Pozisyon
8410–02–1 Takasbank
8410–02–1 Ereğli 0404 13.000
8910 Açık Pozisyon Vadeli İşlem
ve Opsiyon Sözleşmelerinden
Alacaklılar
8910–156-Ahmet Taş
8910–156- Ereğli 0404 13.000
Alım uzun
1
1
119
Müşteri adına bir tane alım opsiyonu alınmıştır. Müşteri bir prim ödeme
yükümlülüğü içindedir.
Opsiyon işlemlerinde ödenen primleri açıklarsak; opsiyon primi,
opsiyon sözleşmesinin alım-satımı esnasında, opsiyon sözleşmesini alan tarafın
opsiyon sözleşmesini satan tarafa, sözleşmede yer alan haklar karşılığında
yaptığı ödemedir.82
Piyasaya göre değerlemeye tabi tutulmuş haliyle opsiyon primi, opsiyonu
alan ve primi ödeyen tarafından bilançonun aktifinde dönen varlıklar altında
menkul kıymet olarak, opsiyonu yazan ve primi teslim alan tarafından ise
bilançonun pasifinde kısa vadeli finansal borçlar içerisinde izlenir. Opsiyon primi,
içsel değer ve zaman değerinin toplamından oluşur. Opsiyon sözleşmesinin
içsel değeri, opsiyonun kullanım fiyatı ile sözleşmeye konu varlığın makul değeri
arasındaki opsiyon sahibinin lehine olan farktır. Opsiyon sözleşmesinin zaman
değeri ise, opsiyon primi ile opsiyon sözleşmesinin içsel değeri arasındaki
farktır.
Konuyu bir örnek yardımıyla incelemek istersek;
Müşteri 200 YTL prim karşılığında aracı kurum nezdinde bir alım
opsiyonu almıştır. Yapılmış olan opsiyona ilişkin aracı kuruluş tarafından yapılan
muhasebe kaydı aşağıdaki gibi olacaktır:
82
Vadeli İşlem Ve Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebesine İlişkin Usul Ve Esaslar Hakkında Tebliğ, Seri
XI, no:19.
120
9110 Uzun Pozisyon Opsiyon Primlerinden
Borçlular
9110–156- Ahmet Taş
9110–156 - Ereğli 0404 13.000 uzun alım
9610 Uzun Pozisyon Opsiyon
Primlerinden Alacaklılar
9610–1 - Takasbank
9610–1- Ereğli 0404 13.000
Alım Uzun
200
200
Opsiyon priminin müşteri tarafından aracı kuruluşa ödenmesi halinde, bu
hesaplar ters kayıtla kapatılmalıdır. Müşteri ödeme yapmadan aracı kuruluş
tarafından takas kuruluşuna ödenen tutarlar, 9610–00 Uzun Pozisyon Opsiyon
Primlerinden Alacaklılar hesabında takas kuruluşunun alacak bakiyesini
azaltmak ve aracı kuruluşun alacak bakiyesini artırmak suretiyle izlenmelidir.
Müşterinin Primi Ödemesi,
Müşterinin prim ödemesini muhasebeleştirmesi;
780 Finansman Giderleri
100 Kasa
200
200
Müşteri tarafından prim ödenmesinin sonucu aracı kuruluş tarafından
yapılan muhasebe kaydı;
121
1511 Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri
Takas Merkezleri (Müşteri)
1511–01- 1-Takasbank
1511–01–1- Ereğli 0404 13.000 uzun alım
3230 Vadeli İşlem ve Opsiyon
Sözleşmelerinden Alacaklılar
(Müşteri Teminatları, Primler, Kâr
ve Zarar)
3230–156 - Ahmet Taş
3230–156 -Ereğli 0404 13.000
Alım Uzun
200
200
Opsiyon primleri çoğu zaman sözleşmenin yapıldığı gün bir gider değildir.
Bu nedenle müşteriye borç, Takasbank’ dan alacak olarak görülmektedir. Nazım
hesaplar (9110 ve 9610) ters kayıtla kapatılmalıdır.
Portföye Uzun Pozisyon Opsiyon (call+put) Alımı Neticesinde Tahakkuk
Eden Ancak Henüz Ödenmeyen Primler,
Portföye uzun pozisyon opsiyon (call+put) alımı neticesinde tahakkuk
eden ancak henüz ödenmeyen primlere ilişkin aracı kurum tarafından yaratılan
muhasebe kaydı aşağıdaki gibidir:
9110 Uzun Pozisyon Opsiyon Primlerinden
Borçlular Portföy
Ereğli 0404 13.000 uzun alım
9610 Uzun Pozisyon Opsiyon
Primlerden Alacaklılar Takasbank
Ereğli 0404 13.000 uzun alım
200
200
122
Portföye
Opsiyon Alımı (uzun) Sonucunda Primin Ödenmesi,
Portföye opsiyon alımı (uzun) sonucunda aracı kurum tarafından primin
ödenmesi muhasebe kaydı aşağıdaki gibi olmalıdır:
1510 Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri
Takas Merkezleri (Portföy)
1510–1-Takasbank
1510–1-Ereğli 0404 13.000 Uzun Alım
200
200
Kasa veya Banka
Ödenme durumunda nazım hesaplar kapatılmalıdır.
4.1.2. Kısa Pozisyon
Aracı kuruluş tarafından Takasbank nezdinde müşteri adına bir adet kısa
pozisyon alım opsiyonu alınmıştır. Yapılacak olan muhasebe kaydı aşağıdaki
gibi olmalıdır:
8413 Açık Alım Opsiyonu Sözleşmeleri
8413–03 Alım Kısa Pozisyon
8413–03–1 Takasbank
8413–03– 1 Ereğli 0404 13.000
8910 Açık Pozisyon Vadeli İşlem
Opsiyon Sözleşmelerinden
Alacaklılar
8910–156 -Ahmet Taş
8910–156-Ereğli 0404 13.000
Alım Kısa
1
1
123
Müşteri için alım opsiyonu satılmıştır (kısa pozisyon). Bu durumda
müşteri prim almaya hak kazanmıştır. Müşteri için bir pozisyon alındığında
bunun yeni bir pozisyon mu yoksa var olan bir pozisyonun kapanması mı
olduğuna bakılır. Bu müşterinin daha önce bir uzun pozisyonu varsa, kısa
pozisyon alırsa, bu şekilde değil, önceki pozisyonun kapatılması şeklinde
muhasebeleştirilmelidir.
Primler,
Kısa pozisyon alınması nedeniyle müşterinin aracı kurum nezdinde
alacağı prim aracı kuruluş tarafından aşağıdaki gibi muhasebeleştirilmelidir.
9100 Opsiyon Primlerinden Borçlular
9100–02 Kısa Pozisyon
9100–02–1 Takasbank
9100–02–1 Ereğli 0404 13.000 Kısa Alım
8910 Açık Pozisyon Vadeli İşlem
Opsiyon Sözleşmelerinden
Alacaklılar
8910–156 -Ahmet Taş
8910–156-Ereğli 0404 13.000
Alım Kısa
200
200
124
4.2. Satım Opsiyonu’nunda Uzun ve Kısa Pozisyon Alınması
a. Uzun Pozisyon
8414 Açık Satım Opsiyonu Sözleşmeleri
8414–04 Satım Uzun Pozisyon
8414–04–1 Takasbank
8414-1- Ereğli 0404 13.000
9600 Kısa Pozisyon Opsiyon
Primlerinden Alacaklılar
9600–02 Kısa Pozisyon
9600–02– 156 - Ahmet Taş
3230–56-Ereğli 0404 13.000
Kısa Alım
200
200
Bu hesaplar, opsiyon primi müşteri tarafından tümüyle tahsil edildiğinde,
ters kayıtla kapatılır. Aracı kuruluş tarafından takas kuruluşundan primlerin tahsil
edilmesi ancak müşteriye verilmemesi durumunda, 910–02 Kısa Pozisyon
Opsiyon Primlerinden Borçlular hesabında takas kurumunun hesabı azaltılarak,
aracı kuruluşun hesabı arttırılacak şekilde kayıtlara alınmalıdır.
b. Kısa Pozisyon
8415 Açık Kısa Pozisyon Satım Opsiyonu
Sözleşmeleri
8415–05 Satım Kısa Pozisyon
8415–05- 1 Takasbank
8415–05–1- Ereğli 0404 13.000
8910 Açık Pozisyon Vadeli İşlem
ve Opsiyon Sözleşmelerinden
Alacaklılar
8910–156-Ahmet Taş
8910–156- Ereğli 0404 13.000
Kısa Satım
1
1
125
Opsiyon sözleşmesinde alınan kısa ya da uzun pozisyonun ters işlemle
kapatılması, alım ya da satım opsiyonunun kullanılması veya sözleşmenin ihtiva
ettiği opsiyon kullanılmadan kullanım tarihinin geçmesi durumunda; yukarıda yer
alan hesaplar ters kayıtla kapatılmalıdır.
Primlerin Tahsili,
3230 Vadeli İşlem ve Opsiyon
Sözleşmelerinden Alacaklılar (Müşteri
Teminatları, Primler, Kâr ve Zarar)
3230 – 156 -Ahmet Taş
3230 – 156 - Ereğli 0404 13.000 kısa alım
1511 Vadeli İşlem ve Opsiyon
Sözleşmeleri Takas Merkezleri
(Müşteri)
1511–1 Takasbank
1511–1 Ereğli 0404 13.000
Kısa Alım
200
200
Piyasaya göre değerleme sonucunda değişimler 323 ve 151–01 hesapları
ile ilişkilendirilir. Vade sonunun gelmesi, opsiyonun kullanılması veya ters
işlemle açık pozisyonun kapatılması halinde, 323’deki bakiyeler, müşteriler
hesabı ile ilişkilendirilmelidir.
Konuyu bir örnek yardımıyla açıklarsak;
A Firması X Bankası ile 12.04.2007 tarihinde, 15.06.2007 vadeli, 10.000
ABD Doları değerinde sıfır maliyetli ve bariyerli bant opsiyonu yapmıştır.
Sözleşmeye göre;
Vade tarihi: 15.06.2007
126
Bariyer seviyesi: 1,60
Müşterinin Döviz Alma Hakkı Fiyatı: 1,50
Bankanın Döviz Satma Hakkı Fiyatı: 1,32’dır.
Opsiyon yapılış tarihinde (12.04.2007) TCMB Döviz Alış Kuru 1,41
YTL’dir.
1. Durum: Değerleme tarihinde TCMB Döviz Alış Kuru 1,50 YTL, vade tarihinde
döviz alış kuru 1,52 YTL’dir.
2. Durum: Değerleme tarihinde TCMB Döviz Alış Kuru 1,31 YTL, vade tarihinde
döviz alış kuru 1,30 YTL’dir.
3. Durum: Değerleme tarihinde TCMB Döviz Alış Kuru 1,40 YTL, vade tarihinde
döviz alış kuru 1,42 YTL’dir.
Bu firma 3’er aylık dönemlerde bilanço çıkarmaktadır. Bu sözleşmeye
göre A Firması’nın 12.04.2007, 15.06.2007 ve 30.06.2007 tarihlerinde yapacağı
muhasebe kayıtları 3 durum için nasıl olmalıdır.
1. Durum:
İlk olarak yapılan sözleşme nazım hesaplarda izlenmelidir. Bu nedenle
aşağıda yer alan muhasebe kaydı oluşturulmalıdır.
12.04.2007
1 920 Opsiyondan Borçlular
921 Opsiyondan Alacaklılar
10.000 ABD Doları *1,41=14.100
YTL
14.100
14.100
127
15.06.2007 tarihinde döviz alış kuru 1,52 ABD Doları/YTL’dir. Bu kur
bariyer seviyesinin altında olduğu ve firmanın döviz alma hakkı fiyatının üstünde
gerçekleştiği için firma 1,52 ABD Doları /YTL kur yerine sözleşmede yer alan
1,50 ABD Doları /YTL kur üzerinden 10.000 ABD Doları alma hakkına sahiptir.
Vade tarihinde yapılması gerekli kayıtlar;
İlk olarak YTL kayıt yaratılmaktadır. Firma tarafından alınmış olan 10.000
ABD Doları için YTL banka hesabından tutarsal çıkış kaydı yaratılmıştır.
Vade tarihindeki piyasa kuru sözleşmede yer alan kurdan yüksek olduğu
için firma bu işlem sonucu kar elde etmiştir.
15.06.2007
2
102 Bankalar
102–900 Banka Ara Hesabı
102 Bankalar
102–11 YTL Banka
15.200
15.000
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
649–01 Opsiyon Gelirleri
15.06.2007
102 Bankalar
3 102–21 Döviz Banka
102 Bankalar
102–102–900 Banka Ara Hesabı
200
10.00083
10.000
83 Yukarıda yer alan kayıtlarda 10.000 ABD DOLARI karşılığı olarak 15.06.2007 tarihindeki pariteye
karşılık gelen 15.200 YTL kayıtlanmıştır.
128
İkinci olarak da ABD Doları banka hesabına 10.000 ABD Doları tutarında
giriş yapılması kaydı oluşturulmaktadır.
Opsiyonun vade tarihinde gerçekleşmesi sonucu nazım hesaplar ters
kayıtla kapatılmaktadır.
15.06.2007
4 921 Opsiyondan Alacaklılar
920 Opsiyondan Borçlular
10.000 ABD Doları*1,41=14.100 YTL
14.100
14.100
30.06.2007 tarihinde firma 3’er aylık dönemlerde değerleme yaptığı için
dövizli banka hesabını 30.06.2007 tarihinde yer alan 1,50 ABD Doları/YTL kur
üzerinden değerlemeye tabi tutmaktadır.
Değerleme günündeki döviz alış kuru vade tarihindeki kurdan daha düşük
olduğu için hesapta kambiyo zararı oluşmuştur.
30.06.2007
5 656 Kambiyo Zararları
102 Bankalar
102–21 Döviz Banka
10.000*(1,50–1,52)
200
200
129
2. Durum:
12.04.2007 tarihinde yapılacak olan muhasebe kaydı aşağıdadır;
12.04.2007
1 920 Opsiyondan Borçlular
921 Opsiyondan Alacaklılar
10.000 ABD Doları*1,41=14.100
YTL
14.100
14.100
15.06.2007 tarihinde, döviz alış kuru 1,30 ABD Doları/YTL’dir. Bu kur
bankanın döviz satma hakkı fiyatından düşük olduğu için banka 1,32 ABD
Doları/YTL kur üzerinden 10.000 ABD Doları satma hakkına sahiptir.
Vade tarihinde yapılması gerekli kayıtlar aşağıdaki gibi olmalıdır:
İlk olarak YTL kayıt yaratılmaktadır. Firma tarafından alınmış olan 10.000
ABD Doları için YTL banka hesabından tutarsal çıkış kaydı yaratılmıştır.
Vade tarihindeki piyasa kuru sözleşmede yer alan bankanın döviz satma
hakkı kurundan daha düşük olduğu için firma zarar etmiştir.
15.06.2007
102 Bankalar
2 102–900 Banka Ara Hesabı
659 Diğer Olağan Gider ve Zararlar
659–01 Opsiyon Giderleri
102 Bankalar
102–11 YTL Banka
13.000
200
13.200
130
İkinci olarak da ABD Doları banka hesabına 10.000 ABD Doları tutarında
giriş yapılması kaydı oluşturulmaktadır.
15.06.2007
3
102 Bankalar
102–21 Döviz Banka
102 Bankalar
102–102–900 Banka Ara Hesabı
10.00084
10.000
Opsiyonun vade tarihinde gerçekleşmesi sonucu nazım hesaplar ters
kayıtla kapatılmaktadır.
15.06.2007
4 921 Opsiyondan Alacaklılar
920 Opsiyondan Borçlular
10.000 ABD Doları*1,41=14.100 YTL
14.100
14.100
30.06.2007 tarihinde, firma 3’er aylık dönemlerde değerleme yaptığı için
dövizli banka hesabını 30.06.2007 tarihinde yer alan 1,31 ABD Doları/YTL kur
üzerinden değerlemeye tabi tutmaktadır.
Değerleme günündeki döviz alış kuru vade tarihindeki kurdan daha
yüksek olduğu için hesapta kambiyo karı oluşmuştur.
84 Yukarıda yer alan kayıtlarda 10.000 ABD DOLARI karşılığı olarak 15.06.2007 tarihindeki pariteye
karşılık gelen 13.000 YTL kayıtlanmıştır.
131
30.06.2007
5
102 Bankalar
102–21 Döviz Banka
646 Kambiyo Karları
10.000*(1,31–1,30)
100
100
3. Durum:
12.04.2007 tarihinde yapılacak olan muhasebe kayıtları aşağıdaki gibidir;
12.04.2007
1 920 Opsiyondan Borçlular
921 Opsiyondan Alacaklılar
10.000 ABD Doları*1,41=14.100
YTL
14.100
14.100
15.06.2007 tarihinde, vade tarihindeki kur 1,42 ABD Doları/YTL olarak
gerçekleşmiştir. Bu kur firmanın döviz alma hakkı ile bankanın döviz satma fiyatı
arasında gerçekleştiği için sözleşme iptal olmuştur ve sadece nazım hesapta
izlenen kayıt ters işlemle kapatılmaktadır.
15.06.2007
2 921 Opsiyondan Alacaklılar
920 Opsiyondan Borçlular
10.000 ABD Doları*1,41=14.100 YTL
14.100
14.100
132
5. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİNİN
MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
5.1. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİNİN KAYITLAMA
YÖNTEMLERİ
Vadeli teslim piyasası (forward) işlemlerinin kayıtlama yöntemleri
kayıtlama tarihi açısından ve değerleme açısından olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır.85
5.1.1.Kayıtlama Tarihi Açısından Kayıtlama Yöntemleri
Kayıtlama tarihi açısından vadeli teslim piyasası (forward) işlemleri ikiye
ayrılır.
a)İşlem Tarihini Esas Alan Yöntem: Mali olaylarla ilgili muhasebe kayıtları
sözleşme tarihinde yapılır.
b)Teslim Tarihini Esas Alan Yöntem: Mali olaylarla ilgili muhasebe kayıtları
teslim tarihine kadar ertelenir.
5.1.2. Değerleme Açısından Kayıtlama Yöntemleri
Değerleme açısından vadeli teslim piyasası (forward) işlemleri ikiye
ayrılır.
85
Remzi ÖRTEN, İpek Örten, Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları,2001.
133
a) Erteleme Yöntemi: Sözleşme değerini esas alan ve sözleşme değeriyle cari
değer arasında oluşan değer artış veya azalışlarının asli hesaplara alınmasını
erteleyen uygulamadır.
b)Cari Değer Yöntemi: Kayıtlamada sözleşme değeri yerine cari değeri esas
alan yöntemdir. Bu yöntemde türev ürün riskten korunma amaçlıysa fark ilgili
varlık veya dönem ayırıcı hesaplara, spekülatif amaçlıysa sonuç hesaplarına
kayıtlanır.
Ülkemizde kayıtlamalarda erteleme yöntemi uygulanmakta olup, vergi
mevzuatıyla uyulmama kayıtlarının yapılması gerekmektedir.
5.2. VADELİ TESLİM PİYASASI (FORWARD) İŞLEMLERİNE İLİŞKİN
UYGULAMA ÖRNEĞİ
X AŞ. inşaat sektöründe faaliyet göstermektedir. Üretiminde kullanmak
üzere 10.000 kg demire ihtiyaç duymaktadır. Demir fiyatının artması riskinden
korunmak amacıyla 1 kg demirin 1 Aralık 2007 de 12 YTL’den alınmasına ilişkin
bir vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmesini Y Firmasıyla imzalamaya karar
verir. Sözleşme tarihi 1 Eylül 2007 olup demirin bu tarihteki kg fiyatı 10 YTL’dir.
Vade sonunda demirin fiyatı 15 YTL olarak gerçekleşmiştir.
İstenilen: Erteleme ve cari değer yöntemlerine göre;
1) X AŞ.’nin,
2) Y Firmasının muhasebe kayıtlarını yapınız.
134
1) Alıcı X AŞ.’nin Kayıtları
a- Erteleme Yöntemine Göre
01.09.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
01.09.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1
— Y Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— X AŞ
120.000
120.000
01.12.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
01.12.2007
2 150 İlk Madde Ve Malzeme
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
01.12.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
3 —X AŞ.
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— Y Firması
120.000
21.600
141.600
120.000
b- Cari Değer Yöntemine Göre
01.09.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
120.000
135
01.09.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — Y Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— X AŞ
01.09.2007
2 180 Gelecek Aylara Ait Giderler
329 Diğer Ticari Borçlar
(12–10)*10.000=20.000
120.000
120.000
20.000
20.000
01.12.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
01.12.2007
3 127 Diğer Ticari Alacaklar
380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
(15–10)*10.000=50.000
01.12.2007
4 329 Diğer Ticari Borçlar
150 İlk Madde Malzeme
127 Diğer Ticari Alacaklar
01.12.2007
5 150 İlk Madde Malzeme
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
50.000
50.000
20.000
30.000
50.000
120.000
21.600
141.600
136
01.12.2007
6 380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
180 Gelecek Aylara Ait Giderler
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
01.12.2007
7 980 Vergiye Tabi Olmayan Gel. Borç.
981Vergiye Tabi Ol. Gel Al.
01.12.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
8 —X AŞ.
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— Y Firması
50.000
20.000
30.000
30.000
30.000
120.000
120.000
2) Satıcı Y Firmasının Kayıtları
a- Erteleme Yöntemine Göre
01.09.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
01.09.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — X Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— Y Firması
120.000
120.000
137
01.12.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
01.12.2007
141.600
2 100 Kasa
120.000
21.600
600Yurtİçi Satışlar
391 Hesaplanan KDV
01.12.2007
3 620 Satılan Mamul Maliyeti
152Mamuller
(10x10.000=100.000)
01.12.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
4 — Y Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— X Firması
100.000
100.000
120.000
120.000
b- Cari Değer Yöntemine Göre
01.09.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
01.09.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — X Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— Y Firması
01.09.2007
2 127 Diğer Ticari Alacaklar
380 Gelecek Aylara Ait Gel.
(12–10)*10.000=20.000
120.000
120.000
20.000
20.000
138
01.12.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
01.12.2007
3 180 Gelecek Aylara Ait Giderler
329 Diğer Ticari Borçlar
(15–10)*10.000=50.000
01.12.2007
4 329 Diğer Ticari Borçlar
127 Diğer Ticari Alacaklar
152Mamuller
50.000
50.000
50.000
20.000
30.000
01.12.2007
141.600
5 100 Kasa
600 Yurtiçi Satışlar
391 Hesaplanan KDV
120.000
21.600
139
01.12.2007
6 620Satılan Mamul Maliyeti
152Mamuller
(10x10.000=100.000)
(100.000–30.000=70.000)
01.12.2007
7 380Gelecek Aylara Ait Gelirler
659 Diğer Olağan Gider Zararlar
180 Gelecek Aylara Ait Giderler
01.12.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
8 — Y Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— X Firması
70.000
70.000
20.000
30.000
50.000
120.000
120.000
Konu ile ilgili bir örnek verecek olursak;
A Firması, C AŞ. hisse senedi fiyatlarının artacağını, B Firması ise
azalacağını tahmin etmektedir. Bu iki firma D Bankası aracılığıyla nominal değeri
1.000 YTL olan 20 adet C AŞ. hisse senedinin her birini 5.500 YTL’den alım ve
satımına ilişkin bir vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmesini 20 Nisan
2007’de imzalamıştır. Sözleşmenin vadesi 20 Ekim 2007 olarak belirlenmiştir.
Sözleşmede A Firması alıcı, B Firması satıcı durumundadır. Taraflar bankaya %
0,1 komisyon vereceklerdir. Sözleşmeyle ilgili giderlerin toplamı 100 YTL olup
yarısını alıcı, yarısını satıcı ödeyecektir. Bir hissenin sözleşme tarihindeki değeri
5.250 YTL, vade tarihinde 6.500 YTL’dir.
140
Bu durumda erteleme ve cari değer yöntemlerine göre;
1)A Firmasının,
2)B Firmasının vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmesine ilişkin muhasebe
kayıtlarını yapınız.
3)Hisse senetlerinin vade sonu birim fiyatının 4.500 YTL olması ve hisse
senetlerinin B Firmasının elinde bulunmaması veya 5.000 YTL birim fiyattan 20
adet hisse senedinin bulunması varsayımlarına göre A ve B Firmalarının
kayıtlarını yapınız.
1) Alıcı A Firmasının Kayıtları
a- Erteleme Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — B Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— A Firması
20.04.2007
2 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%1 Komisyon Gideri
20.04.2007
3 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme Giderlerinin %50 si
110.000
110.000
110
110
50
9
59
141
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.10.2007
4 110 Hisse Senetleri
100 Kasa
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
5 — A Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— B Firması
110.000
110.000
110.000
110.000
b-Cari Değer Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — B Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— A Firması
20.04.2007
2 180 Gelecek Aylara Ait Giderler
329 Diğer Ticari Borçlar
(5.500–5.250)*20=5.000
20.04.2007
3 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%0,1 Komisyon Gideri
20.04.2007
4 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme Giderlerinin %50 si
110.000
110.000
5.000
5.000
110
110
50
9
59
142
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir
5
6
7
8
9
20.10.2007
127 Diğer Ticari Alacaklar
380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
(6.500–5.250)*20=25.000
20.10.2007
110 Hisse Senetleri
100 Kasa
20.10.2007
380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
180Gelecek Aylara Ait Giderler
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
25.000
25.000
110.000
110.000
25.000
5.000
20.000
20.10.2007
980 Vergiye Tabi Olmayan Gel. Borç.
981Ver. Tabi Olmayan Gelirler Al.
20.000
20.10.2007
329 Diğer Ticari Borçlar
110 Hisse Senetleri
127 Diğer Ticari Alacaklar
5.000
20.000
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
10 —A Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— B Firması
20.000
25.000
110.000
110.000
143
2) Satıcı B Firmasının Kayıtları
a- Erteleme Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — B Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— A Firması
20.04.2007
2 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%1 Komisyon Gideri
20.04.2007
3 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme Giderlerinin %50 si
110.000
110.000
110
110
50
9
59
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
4
5
20.10.2007
110 Hisse Senetleri
100 Kasa
(6.500x20=130.000)
Elde bulunmayan hisse senetlerinin
alınması
20.10.2007
100 Kasa
655 Menkul Kıymet Satış Zararı
110Hisse Senetleri*
130.000
130.000
satın
110.000
20.000
130.000
144
6
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
—B Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— A Firması
110.000
110.000
B Firmasının elinde 5.000TL maliyetli 20 adet hisse senedi olduğu
varsayımıyla şu şekilde kayıtlama yapılır:
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.10.2007
7
110.000
100 Kasa
110Hisse Senetleri
645 Menkul Kıymet Satış Karı
100.000
10.000
B Firması, vadeli teslim piyasası (forward) sözleşmesi yapılmamış olsaydı
hisse senetlerinin tanesini 6.500TL’den satarak 30.000 YTL kar elde edecekti.
5.500 YTL’den sattığından dolayı 20.000 TL vadeli teslim piyasası (forward)
zararı bulunmaktadır.
145
b- Cari Değer Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — A Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— B Firması
20.04.2007
2 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%1 Komisyon Gideri
20.04.2007
3 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme Giderlerinin %50 si
4
5
20.04.2007
127 Diğer Ticari Alacaklar
380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
(5.500–5.250)*20=5.000
20.04.2007
180 Gelecek Aylara Ait Giderler
329 Diğer Ticari Borçlar
(6.500–5.250)*20=25.000
110.000
110.000
110
110
50
9
59
5.000
5.000
25.000
25.000
146
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
6
7
8
20.10.2007
380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
655 Menkul Kıymet Satış Zararı
180 Gelecek Aylara Ait Giderler
20.10.2007
110 Hisse Senetleri
100 Kasa
(6.500x20=130.000)
Elde bulunmayan hisse senetlerinin
Satın alınması
20.10.2007
329 Diğer Ticari Borçlar
127 Diğer Ticari Alacaklar
110 Hisse Senetleri
5.000
20.000
25.000
130.000
130.000
25.000
5.000
20.000
20.10.2007
110.000
9 100 Kasa
110.000
110 Hisse Senetleri
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
10 —B Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
—A Firması
110.000
110.000
B Firmasının elinde 5.000 YTL maliyetli 20 adet hisse senedi olduğu
varsayımıyla şu şekilde kayıtlama yapılır:
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
147
20.10.2007
110.000
11 100 Kasa
80.000
110 Hisse Senetleri
645 Menkul Kıymet Satış Karı
(100.000–20.000=80.000)
30.000
3) Vade sonunda 4.500 YTL birim fiyat gerçekleşmesi durumu,
Alıcı A Firmasının Kayıtları
a. Erteleme Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — B Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— A Firması
20.04.2007
2 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%1 Komisyon Gideri
20.04.2007
3 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme Giderlerinin %50 si
110.000
110.000
110
110
50
9
59
148
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
4
5
6
7
20.10.2007
110 Hisse Senetleri
100 Kasa
110.000
110.000
20.10.2007
654 Karşılık Giderleri
119 Menkul Kıy Değ Düş Karşılığı
20.10.2007
970 Vergisel Açıdan Kabul Ed. Giderler
971 Vergisel Açıdan Kabul
Giderler Karşılığı
20.000
20.000
20.000
Ed.
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
—A Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
—B Firması
20.000
110.000
110.000
b. Cari Değer Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — B Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— A Firması
20.04.2007
2 180 Gelecek Aylara Ait Giderler
329 Diğer Ticari Borçlar
(5.500–5.250)*20=5.000
110.000
110.000
5.000
5.000
149
20.04.2007
3 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%1 Komisyon Gideri
20.04.2007
4 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
110
110
50
9
59
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.10.2007
5 180 Gelecek Aylara Ait Giderler
329 Diğer Ticari Borçlar
(5.250–4.500)*20=15.000
15.000
15.000
20.10.2007
6 110 Hisse Senetleri
100 Kasa
110.000
110.000
20.10.2007
7 659 Diğer Olağan Gider Ve Zararlar
180 Gelecek Aylara Ait Giderler
20.04.2007
8 970 Vergisel Açıdan Kabul Ed. Giderler
971 Vergisel Açıdan Kabul
Giderler Karşılığı
20.000
20.000
20.000
Ed.
20.000
150
20.10.2007
9 329 Diğer Ticari Borçlar
110 Hisse Senetleri
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
10 — A Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— B Firması
20.000
20.000
110.000
110.000
Satıcı B Firmasının Kayıtları
a. Erteleme Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — A Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— B Firması
20.04.2007
2 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%1 Komisyon Gideri
20.04.2007
3 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme Giderlerinin %50 si
110.000
110.000
110
110
50
9
59
151
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
4
5
6
20.10.2007
110 Hisse Senetleri
100 Kasa
(4.500x20=90.000)
Elde bulunmayan hisse senetlerinin
satın alınması
20.10.2007
100 Kasa
110 Hisse Senetleri
645 Menkul Kıymet Satış Karı
90.000
90.000
110.000
90.000
20.000
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
—B Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— A Firması
110.000
110.000
B Firmasının elinde 5.000TL maliyetli 20 adet hisse senedi olduğu
varsayımıyla şu şekilde kayıtlama yapılır:
7
20.10.2007
654 Karşılık Giderleri
119 Menkul Kıy Değ Düş Karşılığı
20.10.2007
8 970 Vergisel Açıdan Kabul Ed. Giderler
971 Vergisel Açıdan Kabul
Giderler Karşılığı
10.000
10.000
10.000
Ed.
10.000
152
20.10.2007
9 100 Kasa
119 Menkul Kıy Değ Düş Karşılığı
110 Hisse Senetleri
644 Konusu Kalmayan Karşılıklar
110.000
10.000
100.000
20.000
b. Cari Değer Yöntemine Göre
20.04.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.04.2007
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Borçlular
1 — A Firması
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Alacaklılar
— B Firması
20.04.2007
2 653 Komisyon Giderleri
100 Kasa
%1 Komisyon Gideri
20.04.2007
3 770 Genel Yönetim Gideri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme Giderlerinin %50 si
20.04.2007
4 127 Diğer Ticari Alacaklar
380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
(5.500–5.250)*20=5.000
110.000
110.000
110
110
50
9
59
5.000
5.000
153
20.10.2007 tarihinde yapılacak olan kayıt aşağıdaki gibidir:
20.10.2007
5 127 Diğer Ticari Alacaklar
380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
(5.250–4.500)*20=15.000
20.10.2007
6 380 Gelecek Aylara Ait Gelirler
645 Menkul Kıymet Satış Karı
20.10.2007
7 110 Hisse Senetleri
100 Kasa
(4.500x20=90.000)
Elde bulunmayan hisse senetlerinin
Satın alınması
20.10.2007
8 110 Hisse Senetleri
127 Diğer Ticari Alacaklar
15.000
15.000
20.000
20.000
90.000
90.000
20.000
20.000
20.10.2007
110.000
9 100 Kasa
110.000
110 Hisse Senetleri
20.10.2007
921 Vadeli Teslim Piyasası (forward) Alacaklılar
10 — B Firması
920 Vadeli Teslim Piyasası (forward)
Borçlular
— A Firması
110.000
110.000
154
B Firmasının elinde 5000TL maliyetli 20 adet hisse senedi olduğu
varsayımıyla şu şekilde kayıtlama yapılır:
20.10.2007
11 100 Kasa
655 Menkul Kıymet Satış Zararı
110 Hisse Senetleri
110.000
10.000
120.000
6. FUTURES İŞLEMLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
6.1. GÜNLÜK HESAPLAŞMA VE TEMİNAT SİSTEMİNİN İŞLEYİŞİNE AİT
MUHASEBE UYGULAMASI
Gerekli işlemleri tamamlayan G işletmesi, 1 Nisan 2007’de, Aralık 2007
sonu vadeli bir adet Avro sözleşmesi satınalmıştır. Bu sözleşmenin büyüklüğü
250.000 Avro ve işleme esas döviz kuru 0.600 Avro/ ABD Doları’dır. Uygulanan
başlangıç teminatı oranı %10, sürdürme teminatı oranı başlangıç teminatı
tutarının %65’idir.
Avro’nun satıcısı E firmasıdır ve Avro ile ilgili fiyat (kur) değişmeleri
aşağıdaki gibi olmuştur.
•
3 Nisan 2007’de Avro’nun fiyatı bir puan artmıştır.
•
4 Nisan 2007’de Avro’nun fiyatı üç puan azalmıştır.
•
5 Nisan 2007’de Avro’nun fiyatı beş puan artmıştır.
Bu bilgilere göre döviz sözleşmesi alıcısı G firması ile döviz sözleşmesi
satıcısı E firmasının günlük hesaplaşma ve teminat durumları aşağıdaki gibidir.
155
İşleme
esas
döviz
kurunun
0.600
Avro/
ABD
Doları
olduğu
varsayıldığında, 250.000 Avro’luk sözleşmenin ABD Doları cinsinden değeri
150.000 (250.000*0.600=150.000) olmaktadır.
Sözleşme alım ve satımının yapılabilmesi için G ve E işletmelerinin
sözleşme değeri toplamının %10’u olan 15.000 ABD Dolarını takas odasındaki
hesaplarına kaydedilmek üzere ilgili aracı kuruma yatırmaları gerekmektedir.
3 Nisan 2007’de sözleşmenin değeri bir puanın karşılığı olan 30 ABD
Doları artış göstermiştir. Satıcı E firması bu tutarı alıcı G işletmesinin takas
odasındaki hesabına yatıracaktır. Bu yatırma işlemi, genelde, B işletmesinin
takas odasındaki başlangıç teminatından mahsup yoluyla yapılmaktadır. G
işletmesi bu işlemden 30 ABD Doları kar, E işletmesi aynı tutarda zarar
edecektir. 150.000 ABD Doları olan sözleşmenin piyasa değeri G için 150.030
(150.000+30), E için 149.970 (150.000–30) ABD Doları olacaktır.
4 Nisan 2007’de sözleşmenin değeri üç puanın karşılığı olan 90 (30*3)
ABD Doları düşüş göstermiştir. Bu durumda sözleşmenin alıcısı durumunda olan
G firması 90 ABD Doları zarar, sözleşmenin satıcısı durumunda olan E firması
ise aynı tutarda kar elde edecektir. Zararı ifade eden bu tutar yine başlangıç
teminatından mahsup yoluyla bu defa G firması tarafından E işletmesinin takas
odasındaki başlangıç teminatı hesabına yatırılacaktır.
Bu işlemden sonra G firması için sözleşmenin değeri 149.940 (150.030–
90), E firması için 150.060 (149.970+90) ABD Doları olacaktır.
5 Nisan 2007’de sözleşmenin değeri 150 ABD Doları (30*5) artmıştır. Bu
tutar G firması için karı, E firması için zararı ifade etmektedir. Zarar eden E
firması, kar eden G firmasının takas odasındaki başlangıç teminatı hesabına
156
uğradığı zarar tutarını yine bu odadaki başlangıç teminatı hesabından mahsup
yoluyla yatıracaktır.
5 Nisan 2007 sonu itibariyle sözleşmenin değeri G firması için 150.090
ABD Doları, E firması için 149.910 ABD Doları’ dir.
Satınalma tarihinde 150.000 ABD Doları olan sözleşmenin değeri 5 Nisan
tarihinde G firması için 150.090 ABD Dolarına çıkmış ve G firması inceleme
döneminde 90 ABD Doları (150.090–150.000=90) kar elde etmiştir. G firması için
kar olan 90 ABD Doları, E firmasının zararını oluşturmuştur.
Günlük hesaplaşma tablosu,
Tarih
01.04.2007
G’ye Göre
E’ye Göre
Sözleşme Değeri
Sözleşme Değeri
150.000 ABD
150.000 ABD
DOLARI
DOLARI
03.04.2007 +30 ABD DOLARI
—
—
—30 ABD DOLARI
149.970 ABD
+30 ABD
—30 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
DOLARI
+90 ABD DOLARI
149.040 ABD
150.060 ABD
—60 ABD
+60 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
DOLARI
+150 ABD
—150 ABD DOLARI
+150 ABD
—150 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
Toplam
M’nin K/Z
150.030 ABD
04.03.2007 —90 ABD DOLARI
05.03.2007
G’nin K/Z
150.090 ABD
149.910 ABD
+90 ABD
—90 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
DOLARI
157
Döviz gelecek (futures) sözleşmesi ABD Doları’na çevrilerek düzenlenmiş
ve gelecek (futures) sözleşmesinin aksine, her günün sonunda piyasa değeri ile
değerlenerek günlük hesaplaşma yapılmıştır.
Sözleşme değerinin artması alıcının karını, azalması zararını meydana
getirmiştir. Kar zarar açısından satıcının durumu, alıcının tersidir.
Takas odası, gelecek (futures) sözleşmeleriyle ilgili günlük zararı, zarar
eden tarafın teminat hesabından kar eden tarafın teminat hesabına aktarmıştır.
Bu nedenle, zarar taraflar için başlangıç teminatını azaltıcı, kar artırıcı etkide
bulunmuştur.
Zarar tutarı nedeniyle azalan başlangıç teminatı, örneğe göre başlangıç
teminatının %65’ini ifade eden 9.750 ABD Dolarının altına düşmemiştir.
Düşseydi, zarar nedeniyle başlangıç teminatı azalan satıcı başlangıç teminatını
sözleşme toplamının %10’u olan 15.000 ABD Dolarına tamamlamak için gerekli
olan ve değişim teminatı olarak isimlendirilen tutarı da ayrıca yatırması
gerekecekti.
Alıcı ve satıcının günlük karlarını nakit olarak çekmeleri de mümkündür.
Böyle hareket edildiğinde, karın örnekteki gibi başlangıç teminatı hesaplarında
kalması ve zararla mahsubu söz konusu olmayacaktır. Bu uygulamaya göre,
tarafların zararları kadar başlangıç teminatları azalacak ve bu azalma sürdürme
teminatı seviyesinin altına düşen taraf, yine değişim teminatı yatıracaktır.
Gelecek (futures) sözleşmesinin sözleşme fiyatına nazaran piyasa
değerinde meydana gelen 90 ABD Dolarlık net artış alıcı açısından toplam karı
oluşturmuştur. Bu tutar satıcının net zararıdır.
158
Zarar etmesi nedeniyle, satıcının aynı tutarda başlangıç teminatı
azalmıştır. Bu durum, sözleşme fiyatının net olarak 90 ABD Dolarının
artmasından, bu artışın alıcının karını ve satıcının zararını oluşturmasından, bu
kar ve zararın alıcı ve satıcının takas odasındaki başlangıç teminatı hesaplarında
izlenmesinden kaynaklanmıştır. Alıcı ve satıcının günlük karlarını nakit olarak
çekmeleri de mümkündür. Böyle hareket edildiğinde, karın örnekteki gibi
başlangıç teminatı hesaplarında kalması ve zararla mahsubu söz konusu
olmayacaktır.
Bu uygulamaya göre, tarafların zararları kadar başlangıç teminatları
azalacak ve bu azalma sürdürme teminatı seviyesinin altına düşen taraf, yine
değişim teminatı yatıracaktır. Bu durumda G firmasının çektiği iki günlük kar 180
ABD Doları (30+150=180) olacak ve başlangıç teminatı zarar toplamı kadar (90
ABD Doları) azalacaktır. Kar-zarar G firmasının tersi durumunda olan E işletmesi
de 90 ABD Doları çekecek ve başlangıç teminatı 180 ABD Doları azalacaktır.
Futures işleminde dikkat edilmesi gereken önemli bir konu da, zararın
başlangıç
teminatını
bulunmasıdır.
azaltıcı,
karın
başlangıç
teminatını
arttırıcı
etkide
86
Örnekte,
başlangıç
teminatı
işlem
tarihindeki
sözleşme
değerinin
%10’udur yani 15.000 ABD Doları’dır (150.000*0,10).
Başlangıç teminatı tutarı sözleşmeyi sürdürme seviyesinin altına düşerse,
zarar etmesi nedeniyle başlangıç teminatı azalan alıcı veya satıcı ayrıca
başlangıç teminatı tutarının %10 seviyesine çıkarmak için gerekli olan tutarı da
nakit olarak yatırmak zorundadır. Örneğe göre sözleşmeyi sürdürme teminatı
9.750 ABD Doları’dır (15.000*0,65=9.750).
86
Örten, Remzi, Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları, (Syf:176)
159
Örnekte alıcı ve satıcının zararını başlangıç teminatının 9.750 ABD
Dolarının altına düşürecek kadar yani 5.250 ABD Doları (15.000–9.750=5.250)
tutarından
fazla
olmadığından,
tarafların
değişim
teminatı
yatırmaları
gerekmemiştir.
Teminat Durum Tablosu
Tarih
01.04.2007
G’ye Göre
E’ye Göre
Sözleşme Değeri
Sözleşme Değeri
15.000 ABD
15.000 ABD
DOLARI
DOLARI
03.04.2007 +30 ABD DOLARI
—
—
—30 ABD DOLARI
14.970 ABD
+30 ABD
—30 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
DOLARI
+90 ABD DOLARI
14.940 ABD
15.060 ABD
—60 ABD
+60 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
DOLARI
+150 ABD
—150 ABD DOLARI
+150 ABD
—150 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
Toplam
M’nin K/Z
15.030 ABD
04.03.2007 —90 ABD DOLARI
05.03.2007
G’nin K/Z
15.090 ABD
14.910 ABD
+90 ABD
—90 ABD
DOLARI
DOLARI
DOLARI
DOLARI
6.2. SPEKÜLATİF AMAÇLI İŞLEMLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
Şeker üretimi konusunda faaliyet gösteren A firması üretimde kullandığı
pancar fiyatlarının yükseleceğini tahmin etmekte ve vadeli piyasadan 6 aylık bir
pancar futures sözleşmesi satın almak istemektedir.
160
Bir yıllık borsa üyelik aidatını oluşturan 120 YTL ile KDV’yi nakden
01.07.2007’de ödeyen bu firma, aynı tarihte N Aracı Kurumu’na başvurarak
futures işlemi için öngörülen %0,1 komisyon + KDV’yi ve %10 başlangıç
teminatını çek ciro ederek ödemiştir. (KDV oranı %18 olarak alınmıştır.)
Aracı Kurum, A firmasından almış olduğu talimat doğrultusunda bir adet 6
ay vadeli pancar futures sözleşmesini 01.07.2007’de 1.000 YTL’ ye satın almış
ve durumu A firmasına bildirmiştir.
Pancar futures sözleşmesine ait 1 yıllık cari fiyat değişmeleri şu şekilde
oluşmuştur.
Temmuz Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Ocak
(T+0)
(T+1)
(T+2)
(T+3)
(T+4)
(T+5)
(T+6)
1.000
1.100
1.200
1.050
900
1.200
1.400
Sözleşmeyi sürdürme seviyesi başlangıç teminatının %75’idir. Vade
sonunda
taraflar
sözleşmenin
gereğini
yerine
getirmişlerdir.
Bu
bilgiler
doğrultusunda yapılması istenen muhasebe kayıtları aşağıda yer almaktadır.
a. Alıcı A firmasının
b. Satıcı E firmasının muhasebe kayıtları
c. Pancar futures sözleşmesinin sonuçlarının bu iki firma açısından
değerlendirilmesi aşağıdaki gibi olacaktır..
161
a. Alıcı A Firmasının Kayıtları
01.07.2007 tarihinde yapılacak olan muhasebe kayıtları:
1
2
3
4
01.07.2007
770 Genel Yönetim Giderleri
180 Gelecek Aylara Ait Giderler
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
1 yıllık borsa üyelik aidatının yatırılması
01.07.2007
653 Komisyon Giderleri
191 İndirilecek KDV
103 Verilen Çekler ve Ödeme
Emirleri
(1.000*0,001)
Aracı Kuruma komisyon ödenmesi
01.07.2007
126 Verilen Depozito ve Teminatlar
103 Verilen Çekler ve Ödeme
Emirleri
(1.000*0,10=100)
Aracı kuruma teminat yatırılması
01.07.2007
922 Futures’dan Borçlular
—Aracı Kurum
923 Futures’dan Alacaklılar
—A Firması
60
60
21,6
141,6
1
0,18
1,18
100
100
1.000
1.000
162
5
6
7
8
T+1
127 Diğer Ticari Alacaklar
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
Futures sözleşmesi fiyatının artmasıyla oluşan
gelirin kaydı
T+2
127 Diğer Ticari Alacaklar
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
Futures sözleşmesi fiyatının artmasıyla oluşan
gelirin kaydı
T+3
659 Diğer Olağan Gider ve Zararlar
329 Diğer Ticari Borçlar
Futures sözleşmesi fiyatının düşmesiyle oluşan
giderin kaydı
T+4
659 Diğer Olağan Gider ve Zararlar
329 Diğer Ticari Borçlar
100 Kasa
Futures sözleşmesi fiyatının düşmesiyle oluşan
giderin ve nakdi ödemenin kaydı
100
100
100
100
150
150
150
50
100
Not: Sözleşmeyi sürdürme seviyesi başlangıç teminatının (100 YTL)
%75’i (75 YTL) olarak belirlendiğinden, zarar 25 YTL’ ye kadar olsaydı,
borçlanma mümkün olacaktı. Zarar 100 YTL olduğundan bu tutar nakit olarak
yatırılmıştır.
163
T+5
9 127 Diğer Ticari Alacaklar
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
Futures sözleşmesi fiyatının artmasıyla oluşan
gelirin kaydı
T+6
10 127 Diğer Ticari Alacaklar
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
Futures sözleşmesi fiyatının artmasıyla oluşan
gelirin kaydı
11 329 Diğer Ticari Borçlar
100 Kasa
127 Diğer Ticari Alacaklar
Borç ve alacak hesaplarının kapatılması ve
olumlu farkın tahsili
12 150 İlk Madde ve Malzeme
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
Sözleşme konusu varlığın teslim alınması
13 100 Kasa
300
300
200
200
200
500
700
1.000
180
1.180
100
100
126 Verilen Depozito Teminatlar
Başlangıç teminatının geri alınması
923 Futures’dan Alacaklılar
14 —A Firması
922 Futures’dan Borçlular
— Aracı Kurum
Sözleşmenin sona ermesi nedeniyle futures
sözleşmesinin nazım hesaplardan çıkarılması
1.000
1.000
164
15 649 Diğer Faaliyetlerden Olağan gelir ve Karlar
659 Diğer Faaliyetlerden Olağan
Gider ve Zararlar
690 Dönem Karı veya Zararı
Futures K/Z belirlenmesi
700
300
400
b. Satıcı E Firmasının Kayıtları
01.07.2007 tarihinde yapılacak olan kayıtlar aşağıdaki gibidir:
1
2
3
4
01.07.2007
770 Genel Yönetim Giderleri
180 Gelecek Aylara Ait Giderler
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
1 yıllık borsa üyelik aidatının yatırılması
01.07.2007
653 Komisyon Giderleri
191 İndirilecek KDV
103 Verilen Çekler ve Ödeme
Emirleri
(1.000*0,001)
Aracı Kuruma komisyon ödenmesi
01.07.2007
126 Verilen Depozito ve Teminatlar
103 Verilen Çekler ve Ödeme
Emirleri
(1.000*0,10=100)
Aracı kuruma teminat yatırılması
01.07.2007
922 Futures’dan Borçlular
—Aracı Kurum
923 Futures’dan Alacaklılar
—E Firması
Sözleşmenin yapılması
60
60
21,6
141,6
1
0,18
1,18
100
100
1.000
1.000
165
T+1
5 659 Diğer Olağan Gider ve Zararlar
100 Kasa
Futures sözleşmesi fiyatının yükselmesiyle
oluşan zararın kaydı
100
100
Not: Futures kaybı başlangıç teminatı olan 100 YTL’nin %25’inden fazla
olduğu için hesaplaşma nakit ödenmesi şeklinde yapılmıştır.
6
7
8
9
T+2
659 Diğer Olağan Gider ve Zararlar
100 Kasa
Futures sözleşmesi fiyatının yükselmesiyle
oluşan zararın kaydı
T+3
127 Diğer Ticari Alacaklar
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
Futures sözleşmesi fiyatının düşmesiyle oluşan
gelirin kaydı
T+4
127 Diğer Ticari Alacaklar
649 Diğer Olağan Gelir ve Karlar
Futures sözleşmesi fiyatının düşmesiyle oluşan
gelirin kaydı
T+5
659 Diğer Olağan Gider ve Zararlar
329 Diğer Ticari Borçlar
Futures sözleşmesi fiyatının artmasıyla oluşan
giderin kaydı
100
100
150
150
150
150
300
300
Not: T+3 ve T+4 dönemlerinde meydana gelen Futures kazancı 300 YTL
olduğundan başlangıç teminatından azalma olmamış ve ek teminat yatırmaya
gerek kalmamıştır.
166
10
11
T+6
659 Diğer Olağan Gider ve Zararlar
100 Kasa
Futures sözleşmesi fiyatının yükselmesiyle
oluşan zararın kaydı
329 Diğer Ticari Borçlar
127 Diğer Ticari Alacaklar
Borç ve alacak hesaplarının kapatılması
200
200
300
300
1.180
12/a 100 Kasa
1.000
180
600 Yurtiçi Satışlar
391 Hesaplanan KDV
Sözleşme konusu malın satılması ve bedelinin
tahsili
12/b 620 Satılan Mamuller Maliyeti
152 Mamuller
Satış maliyetinin kaydı
800
13
100
100 Kasa
800
100
126 Verilen Depozito Teminatlar
14
923 Futures’dan Alacaklılar
—E Firması
922 Futures’dan Borçlular
— Aracı Kurum
Sözleşmenin sona ermesi nedeniyle futures
sözleşmesinin nazım hesaplardan çıkarılması
1.000
1.000
c. Alıcı A Firması bu sözleşme sonunda toplam 400 YTL kar elde etmiştir. Satıcı
E firması ise bu tutarda zarar etmiştir.
167
7. DEĞİŞ-TOKUŞ (SWAP) SÖZLEŞMELERI İŞLEMLERİNİN
MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
A Firmasının varlıkları arasında ihracattan sağlamış olduğu 10.000 ABD
Doları vardır.
Bu firma gelecek iki aydaki işlemleri için 10.000 ABD Doları
değerinde Avro’ ya ihtiyaç duyulmaktadır.
İleride ABD Dolarının değerinin artacağını tahmin eden A Firması ABD
Dolarını geriye dönüşü mümkün olmayacak şekilde satmadan Avro gereksinimini
karşılamak amacıyla, B firmasıyla 01.05.2007’de bir para değiş-tokuş sözleşmesi
(swap) yapmıştır. Sözleşmeye G Bankası aracılık etmiştir.
Sözleşmeye göre, A Firması 01.05.2007’de B Firmasına verilmek üzere
aracı bankaya 10.000 ABD Doları yatıracak, bu bankaya kendisine verilmek
üzere B Firması tarafından 10.000 ABD Dolarının karşılığı olarak yatırılan 8.000
Avro’yu alacaktır. Aracı bankaya iki firmanın da yıllık %01 komisyon ödeyeceği
konusunda anlaşma yapılmıştır.
Para değiş-tokuş sözleşmelerine (swap) uygulanacak ilk 1. değiş-tokuş
sözleşmeleri (swap) ABD Doları için 1,40 YTL, Avro için 1,75 YTL’dir.
Sözleşmede Avro’nun yıllık faiz oranı %9, ABD Dolarının yıllık faiz oranı %12
olarak belirlenmiştir.
A Firması Avro aldığı için Avro olarak hesaplanan aylık faizin YTL
karşılığını B Firmasına; B Firması da almış olduğu ABD Doları için hesaplanan
ABD Doları aylık faizinin YTL karşılığını A Firması’na ertesi ayın ilk gününde
karşılıklı olarak ödeyecektir.
168
Sözleşmeye göre, yabancı paraların iadesinde 2. değiş-tokuş sözleşmeleri
(swap) kullanılacak kur, ilk değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) kurları ile aynı
olacaktır.
Mayıs ve Haziran aylarının sonunda ABD Doları ve Avro’nun cari satış
kurları aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir.
31.05.2007 ABD Dolarının cari alış kuru 1,42 YTL, cari satış kuru 1,425
YTL; Avro’nun cari alış kuru 1,76 YTL, cari satış kuru ise 1,765 YTL’dir.
30.06.2007 ABD Dolarının cari alış kuru 1,43 YTL, cari satış kuru 1,435
YTL; Avro’nun cari alış kuru 1,80 YTL, cari satış kuru ise 1,85 YTL’dir.
Bu bilgilere göre;
•
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) sözleşmesine,
•
Aracı Banka komisyonunun ödenmesine,
•
Avro ve ABD Dolarının değiş-tokuşuna
•
Birinci dönem faiz giderlerinin ödenmesine ve tahsiline,
•
ABD Dolarının geri alınmasına ve Avro’nun iade edilmesine,
•
Değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) iptaline ait A Firması’nın muhasebe
kayıtları,
•
Aynı işlemlere ait B Firması’nın muhasebe kayıtları
•
Para değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) sonuçlarının iki firma açısından
değelendirilmesine ilişkin işlemler aşağıda incelenmiştir.
169
A) A Firması’nın Muhasebe Kayıtları
1
2
926 Değiş-tokuş sözleşmelerinden (swap)
Borçlular
B Firması
927 Değiş-tokuş sözleşmelerinden
(swap) Alacaklılar
A Firması
10.000 ABD Doları *1,40 YTL=14.000 YTL
veya 8.000 Avro*1.75 YTL=14.000 YTL
Değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) ilgili nazım
hesaplara kaydı
780 Finansman Giderleri
100 Kasa
Aracı Banka komisyonu ve %5 BSMV’nin
ödenmesi
10.000*0,001=10 ABD Doları
10 ABD Doları *0,05 =0,50 ABD DOLARI BSMV
10,50 ABD Doları *1,40=14,7 YTL
14.000
14.000
14,7
14,7
100 Kasa
100.02.01 Avro Kasası
100 Kasa
100.02.02 ABD Doları Kasası
10.000 ABD Doları *1,40 YTL=14.000 YTL
veya 8.000 Avro*1.75 YTL=14.000 YTL
İmzalanan değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
gereğince ana paraların değişimi.
14.000
4/a 780 Finansman Giderleri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
8.000 Avro*0.09.12=60 Avro
60 Avro*1,765 YTL=105,9 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince
Avro’nun Mayıs dönemi faiz giderinin ödenmesi.
105,90
19,06
3
14.000
124,96
170
167,56
4/b 100 Kasa
642 Faiz Gelirleri
391 Hesaplanan KDV
10.000 ABD Doları *0,12/12=100 ABD Doları
100 ABD Doları *1,42 YTL= 142 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince ABD
Dolarının Mayıs dönemi faiz gelirinin tahsil
edilmesi
142,00
25,56
Yabancı paralı bir gider veya borç ödenirken;
c. Ödeyen firmanın varlıkları arasında mevcut olan yabancı para
kullanılacaksa, bu firmanın yapacağı kayıtlarda alış kuru,
d. Yoksa ve yabancı para piyasadan satın alınacaksa satış kuru esas
alınır. Örnekte A Firması’nın varlıkları arasında faiz ödemesi ile ilgili
Avro’nun B Firması’nın varlıkları arasında ABD Dolarının olmadığı
ve piyasadan satın alındıkları kabul edilmiştir. Yabancı paralı bir
gelir veya alacak tahsil edilirken, tahsil eden firmanın yapacağı
muhasebe kayıtlarında alış kuru kullanılmalıdır.
171
5/a 780 Finansman Giderleri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
8.000 Avro*0,09/12=60 Avro
60 Avro*1,85 YTL=111YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince
Avro’nun Haziran dönemi faiz giderinin ödenmesi.
111,00
19,98
5/b 100 Kasa
168,74
130,98
143,00
25,74
642 Faiz Gelirleri
391 Hesaplanan KDV
10.000 ABD Doları *0,12/12=100 ABD Doları
100 ABD Doları *1,43 YTL= 143 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince ABD
Doları’nin Haziran dönemi faiz gelirinin tahsili
6
7
100 Kasa
100.02.02 ABD Doları Kasası
100 Kasa
100.02.01 Avro Kasası
10.000 ABD Doları *1,40 YTL=14.000 YTL
veya 8.000 Avro*1.75 YTL=14.000 YTL
İmzalanan değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
gereğince ana paraların iadesi.
927 Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) Alacaklılar
A Firması
926 Değiş-tokuş sözleşmelerinden
(swap) Borçlular
B Firması
Sona eren sözleşmenin iptalinin kaydı.
14.000
14.000
14.000
14.000
172
B) B Firması’nın Muhasebe Kayıtları
8/1
8/2
8/3
926 Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) Borçlular
A Firması
927 Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
Alacaklılar
B Firması
10.000 ABD Doları *1,40 YTL=14.000 YTL
veya 8.000 Avro*1.75 YTL=14.000 YTL
Değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) ilgili nazım
hesaplara kaydı
780 Finansman Giderleri
100 Kasa
Aracı Banka komisyonu ve %5 BSMV’nin
ödenmesi
10.000*0,001=10 ABD Doları
10 ABD Doları *0,05 =0,50 ABD Doları BSMV
10,50 ABD Doları *1,40=14,7 YTL
100 Kasa
100.02.02 ABD Doları Kasası
100 Kasa
100.02.01 Avro Kasası
10.000 ABD Doları*1,40 YTL=14.000 YTL
veya 8.000 Avro*1.75 YTL=14.000 YTL
İmzalanan değiş-tokuş sözleşmeleri
gereğince ana paraların değişimi.
14.000
14.000
14,7
14,7
14.000
14.000
(swap)
8/4/a 780 Finansman Giderleri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
10.000 ABD Doları *0,12/12=100 ABD Doları
100 ABD Doları *1,42 YTL= 142 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince ABD
Dolarının Mayıs dönemi faiz giderinin ödenmesi
142,00
25,56
167,56
173
8/4/b 100 Kasa
124,96
105,90
19,06
642 Faiz Gelirleri
391 Hesaplanan KDV
8.000 Avro*0,09/12=60 Avro
60 Avro*1,765 YTL=105,9 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince
Avro’nun Mayıs dönemi faiz gelirinin tahsili.
8/5/a 780 Finansman Giderleri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
10.000 ABD Doları *0,12/12=100 ABD Doları
100 ABD Doları *1,43 YTL= 143 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince ABD
Dolarının Haziran dönemi faiz giderinin ödenmesi
143,00
25,74
8/5/a 780 Finansman Giderleri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
10.000 ABD Doları *0,12/12=100 ABD Doları
100 ABD Doları *1,43 YTL= 143 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince ABD
Dolarının Haziran dönemi faiz giderinin ödenmesi
143,00
25,74
168,74
168,74
174
8/5/a 780 Finansman Giderleri
191 İndirilecek KDV
100 Kasa
10.000 ABD Doları *0,12/12=100 ABD Doları
100 ABD Doları *1,43 YTL= 143 YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince ABD
Dolarının Haziran dönemi faiz giderinin ödenmesi
143,00
25,74
8/5/b 100 Kasa
130,98
168,74
111,00
19,98
642 Faiz Gelirleri
391 Hesaplanan KDV
8.000 Avro*0,09/12=60 Avro
60 Avro*1,85 YTL=111YTL
Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) gereğince
Avro’nun Haziran dönemi faiz gelirinin tahsili
8/6
8/7
100 Kasa
100.02.01 Avro Kasası
100 Kasa
100.02.02 ABD Doları Kasası
10.000 ABD Doları *1,40 YTL=14.000 YTL
veya 8.000 Avro*1.75 YTL=14.000 YTL
İmzalanan değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
gereğince ana paraların iadesi.
927 Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap) Alacaklılar
B Firması
926 Değiş-tokuş sözleşmeleri (swap)
Borçlular
A Firması
Sona eren sözleşmenin iptalinin kaydı.
14.000
14.000
14.000
14.000
175
C) Değiş-Tokuş Sözleşmeleri (Swap) İşlemi Sonrası Firmaların Durumu
Sözleşmeye göre 10.000 ABD Doları ile 8.000 Avro’yu değiştirerek iki
aylık süre için E gereksinmesini karşılamayı amaçlayan A Firması, bu süre içinde
ABD Doları satışı yapmadan 8.000 Avro tutarındaki gereksinmesini değiş-tokuş
sözleşmeleri (swap) ile karşılamıştır.
A Firması’nın iki aylık süre içinde kullandığı Avro için ödediği faiz tutarı
216,90 YTL, karşı tarafın kullandığı ABD Doları için tahsil ettiği faiz tutarı 285
YTL olmuştur. Bu firmanın elde ettiği net faiz farkı 68,10 YTL’dir. Aracı bankaya
14,70 YTL komisyon ve BSMV ödeyen bu firmanın sağladığı net gelir 53,40
YTL’dir.
Değiş-tokuş sözleşmelerinin (swap) karşı tarafı olan B Firması da 2 aylık
süre içinde katlandığı faiz gideri de aracı banka komisyonu ve BSMV de dahil
olmak üzere 82,80 YTL’dir.
Firmaların ödedikleri ve tahsil ettikleri faiz gelir ve giderleri ile olumlu ve
olumsuz faiz farkları aşağıdaki tablodaki gibidir.
176
A FİRMASI
B FİRMASI
GELİRLERİ
1. 01.05.2007
142
ABD
Doları
Faiz 105,9 Avro Faiz Geliri
ABD
Doları
Faiz 111 Avro Faiz Geliri
Geliri
2. 01.06.2007
143
Geliri
GİDERLERİ
1. 01.05.2007
105,9 Avro Faiz Gideri
142 ABD Doları Faiz Gideri
2. 01.06.2007
111 Avro Faiz Gideri
143 ABD Doları Faiz Gideri
FARK
68,10 (Olumlu) Faiz Farkı 68,10 (Olumsuz) Faiz Farkı
Yapılan değiş-tokuş sözleşmesinde (swap) firmaların faiz ödememeleri
kararlaştırılmış olsaydı bu durum değiş-tokuş sözleşmesi (swap) nedeniyle faiz
geliri ve faiz gideri meydana gelmezdi. A Firması 8.000 Avro’nun, B Firması ise
buna eş değerdeki 10.000 ABD Dolarının iki ay süre ile kullanım hakkını elde
edecekti. Gereksinim duydukları yabancı paraların elde edilebilmesi için
firmaların katlandıkları gider tutarı da her biri için 14,70 YTL olarak oluşacaktı.
SONUÇ
Vadeli
işlem
ve
opsiyon
borsaları
liberal
ekonomik
sistemlerin
vazgeçilmez unsurlarıdır. Bu borsalar, gelişmiş ülkelerde faaliyetlerine yüz yılı
aşkın bir süre önce başlamışlardır.
Vadeli işlem ve opsiyon borsalarının en önemli fonksiyonu etkin risk
yönetimi ve geleceğe yönelik fiyat keşfidir. Bu borsalarda işlem gören
sözleşmeler gerek yatırım gerekse korunma amaçlı olarak geniş bir piyasa
katılımcı listesi tarafından kullanılmaktadır. Etkin risk yönetimi ve geleceğe
yönelik fiyat keşfi ile dünyadaki vadeli işlem borsaları ülke ekonomilerine çok
önemli katkıda bulunmaktadırlar.
Dünyada gelişmiş ülkelerdeki vadeli işlem ve opsiyon borsaları
faaliyetlerini artan işlem hacimleri ile sürdürürken, gelişmekte olan ülkelerde de
bu borsalar yer almakta veya açılması için çalışmalar sürdürülmektedir.
Sermayenin uluslararası dolaşımının önündeki engellerin kalkması nedeniyle,
işletmeler
dünyadaki
gelişmelerden
etkilenmektedirler.
Bu
gelişmeler,
işletmelerimizin uluslararası piyasalarda rekabet edebilmesi için rakiplerinin
kullandığı risk yönetim araçlarını, diğer bir deyişle türev finansal araçlarını
kullanmalarını zorunlu hale getirmektedir.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. işletmelerin risk yönetim
ihtiyaçlarının en etkin şekilde karşılanması için kurulmuştur. Borsanın sunduğu
ürünler sayesinde finansal sistemimizde önemli bir eksiklik giderilmiş ve türev
finansal araçların kullanılmasıyla, yatırımcılar fiyat belirsizliğinin yaratacağı
risklere karşı etkin bir korunma imkanına kavuşmuşlardır.
178
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın yatırımcılara sağladığı faydalar
aşağıdaki gibi sayılabilir:
•
Yatırımcılara spot piyasada mevcut veya gelecekte oluşabilecek fiyat
risklerinden korunma fırsatını verir.
•
Vadeli İşlem ve Opsiyon borsasında oluşan işlem gören değişik
vadelerdeki sözleşmelerin fiyat bilgileri, yatırımcıların o mal veya finansal
ürünün ileride oluşacak fiyatları hakkında daha sağlıklı tahminler yapmasını
sağlar.
•
Piyasaya sunulacak sözleşmeler alternatif yatırım araçları olarak portföy
yöneticilerine portföylerini çeşitlendirme imkanı sunar ve riskin etkin şekilde
yönetilmesine katkıda bulunur.
•
Vadeli işlem borsaları genel olarak spot piyasaların likiditesinin artmasını
sağlar.
Bu
avantajları sayesinde
vadeli opsiyon
borsaları yatırımcılarına
korunma, yatırım ve arbitraj amaçlarını daha iyi gerçekleştirme imkanı
sunmaktadır.
Ülkemizde bazı dönemlerde işletmelerin finansal açıdan sıkça zor
duruma düştüğünü görülmüştür. Bu krizlerden kaçınmak mümkün olabilirdi. Kriz
dediğimiz ekonomik olaylar, şirketler açısından çoğu zaman önlenmesi mümkün
olmayan doğal afet gibi algılanmakla birlikte, doğal afetlerden farklı olarak idare
edilebilir ekonomik olaylar olarak ele alınması gerekmektedir. Türev finansal
araçların, krizlerin idare edilmesinde etkin bir araç olarak kullanılması mümkün
olabilmektedir. Tıpkı sisli bir havada kullanılan pusula bu duruma örnek olarak
gösterilebilir.
179
Finansal yenilikler son yirmi yılda büyük bir ivme kazanmışlardır. Bunun
itici güçleri, Bretton Woods sisteminin çökmesi ve dalgalı kur sistemine geçiş;
teknolojinin gelişmesi ve enformasyon87 teknolojisinin ilerlemesi; finansal
işlemlerdeki patlama; dünya ekonomisindeki gelişmeler; küreselleşme; finansal
yenilikleri destekleyici tarzdaki düzenleme çalışmaları olmuştur.
Türkiye’de 1980 yılından sonra serbest piyasa ekonomisine geçiş ile
birlikte kendi dışında bir dünya olduğunun farkına varmış ve Türkiye Ekonomisi
de İthal ikameci politikalardan kurtularak dış dünya ile yüzleşmeye başlamıştır.
Bunun sonucunda firmalar, piyasa koşullarının ne demek olduğunu anlamaya
başlamışlar ve piyasa koşullarının aslında korunulması (hedge edilmesi)
gereken
birçok
değişkenin
oluşturduğu
bir
belirsizlik
ortamı
olduğunu
keşfetmişlerdir.
Türkiye de son yıllardan itibaren risk yönetimine önem verilmeye
başlanmış ve risk yönetiminde kullanılan finansal türev araçlar mali çevrelerde
de yoğun ilgi görmeye başlamıştır.
Genel olarak menkul kıymet piyasalarında yapılan işlemlerle “sahiplik”
transfer edilirken vadeli piyasalarda yapılan işlemlerde “ risk” transfer
edilmektedir. Bir aktif varlığın piyasa değeri aktif varlığın taşıdığı hakların ve
yükümlülüklerin piyasa değerleri arasındaki farktır. Dolayısı ile bir aktif varlığı
satın alan taraf, satan tarafa piyasa değerini ödemek zorunda kalmaktadır.
Sabit getirili bir tahvilin yatırımcısı, tahvil vadesi boyunca faiz ödemeleri
ve anaparayı alma hakkına sahiptir. Dolayısı ile tahvilin fiyatı, bu hakların bir
fonksiyonu olmaktadır. Piyasa koşulları değiştiğinde tahvilin piyasa değeri de
değişmektedir. Ancak değişken faizli bir tahvilde olduğu gibi bazı menkul
kıymetlerin şartları piyasa şartlarına daha uyumlu olmaktadır. Değişken getirili
87
Enformasyon, bir sistemin, kendi durumunu başka bir sisteme bildirmesidir. Bu bildirme, sistemin
alacağı her durum için ayrı bir biçime girebilecek bir işaret [sinyal] gönderilmesiyle gerçekleştirilir.
180
tahvilin faiz ödemeleri ihraç şartlarında belirtileceği gibi aylık, altı aylık v.b.
vadelerde yeniden belirlenmektedir. Değişken faizli tahvilin uyum sürecinin kısa
olması tahvilin fiyat değişimindeki dalgalanmayı azaltmaktadır. Bir vadeli işlem
sözleşmesi de değişken faizli bonoya benzer özellikler taşımaktadır. Vadeli
işlem sözleşmesi piyasa ile hergün uyumlaştığı için (mark to the market) kendi
değerinin sabit kalmasını sağlamaktadır. Vadeli piyasalarda günlük uyarlama, bir
anlamda kaybedenden kazanana bir nakit transferidir. Günlük uyarlama
mekanizması farklı vadeli fiyatlara sahip olsalar da bütün vadeli işlem
sözleşmeleri için aynı olmaktadır. Bu sistem vadeli piyasalarda işlem hacmini
artırmaktadır.
Vadeli finansal araçların işlem gördüğü piyasaların kurulması ve
yaşaması ekonominin karar birimlerinin kendilerini riske karşı korumaları için
gerekli ortamın sağlanması açısından son derece önemli olmaktadır.
İşlem piyasalarının örgütlenmesi ise ayrı bir uzmanlık çalışmasıdır.
Çalışma sadece yazılı düzenlenmelerin yapılması ile bitmemelidir. Bir piyasanın
oluşumu arz ve talep mekanizmalarının akıcı bir şekilde çalışması yıllarca süren
bir çalışmayı gerektirmektedir. Vadeli piyasalar, spot piyasalardan daha uzun bir
zaman sürecinde gelişim göstermektedir.
Ülkemizde son yıllarda uygulanan istikrar programı çerçevesinde kurların
düşme eğiliminde olduğunu bilmekteyiz. Ancak unutulmamalı ki 1994 yıllarında
ve 2001–2002 yıllarında da kurlar dalgalı bir seyir izleyerek risk ortaya
çıkarmıştı. Şu anda döviz kurlarının düşmesinin kimi yatırımcılar tarafından
avantajı kimileri için ise dezavantajı mevcuttur. Doların Türk Lirası karşısında
sürekli değer kaybetmesi ve Avro/ABD Doları paritesindeki hareketlilik, dövizle iş
yapanların risklerini önemli ölçüde arttırmış bulunmaktadır. Bu riske karşı;
gelişmiş ülkelerde yaygın bir biçimde kullanılan sistemler, firmalara döviz riskini
tek başına almamaları, dalgalanmalara karşı riskleri asgariye indirebilmek için
181
riske karşı korunma (hedging) yöntemlerine başvurmaları konusunda yardımcı
olmayı amaçlamaktadır.
Son yıllarda ülkemizde mali piyasalar gelişmekte, ancak gelişen mali
piyasalar, mal veya mali varlıkların anında el değiştirdiği "spot" piyasalar olarak
işlem görmektedirler. Sözleşmenin bugün yapılıp mal veya mali varlıkların
ilerideki bir tarihte el değiştireceği piyasaların gelişimi hala devam etmektedir.
Dalgalı kur sistemine geçişle beraber vadeli döviz piyasasına işlerlik
kazandırılmasının dövizdeki dalgalanmayı düşüreceği varsıyımından hareketle
vadeli döviz piyasası kurulmuştur, ancak etkin bir şekilde çalışması mümkün
olamamıştır. Bunun en önemli nedenini ise, ülkemizdeki yüksek enflasyon ve
onun yarattığı dalgalanmalar oluşturmuştur.
Vadeli işlemler piyasası; ekonomideki risklerin dağıtılabilmesi açısından
son derece yararlı piyasalar olup, fiyat hareketlerini yumuşatmanın yanısıra
belirsizliği azaltmaktadırlar. Ancak, bunlar enflasyonun tek haneli rakamlarda
olduğu, faizlerin de yılda en fazla bir kaç puan içinde dalgalandığı ekonomilerde
gerçekleşmektedir. Yüksek enflasyon ortamında faizlerin de sık sık değişebilir
olması vadeli piyasalardaki fiyatlamanın en büyük referansını güvenilmez bir
gösterge yapmaktadır. Doğal olarak, vadelerin kısa olduğu bir ekonomide bu
piyasalar çalışmamakta ve vadenin olmadığı yerde vadeli piyasalarda
gelişememektedir.
Ekonomide denge fiyatı denen olgu belli fiyatta alıcı ve satıcının olması
durumudur. Ekonomide gözlenen birçok olumlu gelişmenin ardında da aslında
kurların dengede olması yatmaktadır. Enflasyonun da düşme eğiliminde
olmasının önemli bir nedeni de kurlardan gelen fiyat baskısının olmamasıdır. Bu
nedenle de piyasadaki değişime ayak uydurmak için yeni finansal araçların
kullanılması gerekli hale gelmiştir.
182
KAYNAKÇA
AKALIN, Nevruz; “Türev Araçların Taşıdığı Risklerin Ortaya Konmasında
Kamuyu Aydınlatma Düzenlemelerinin Yeri Ve Önemi” Yeterlik Etüdü,
ANKARA, Nisan, 2009.
AKGİRAY, Vedat; “Türev Araçlarla Yatırım Stratejileri”, Türev araçlar ve Risk
Yönetimi Konferansı, Eylül, 2005.
AKKUM, Tülin ; “Döviz Opsiyonları Ve Opsiyon Fiyatlama Modelleri”, İ.Ü.
İşletme Fakültesi Dergisi, C:29, Sayı: 1, s: 47–74,Nisan, 2000.
AKSEL, H. , EYÜBOĞLU, Ayfle; Risk Yönetim Aracı Olarak Futures
Piyasaları, Yapısı ve Bazı Ülke Örnekleri, Ankara, SPK Yayınları, No: 21,
1994.
Aracı Kuruluşların Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Faaliyetlerinde
Düzenleyecekleri Belgeler Ve Kayıt Düzeni Hakkında Tebliğ / Seri: V, No: 51.
BAĞCI, Hamdi; “Türev Araçlar Ve Risk Yönetimi”, Türev Araçlar Ve Risk
Yönetimi Konferansı, İstanbul, Eylül, 2005.
BAŞCI, E. Savaş; “Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi Ve
Finansal Piyasalardaki Kullanımları”, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar
Eğitim Fakültesi Dergisi, Y. 11, Sayı 12, s.18–33, 2003.
BURSAL, Nasuhi; “Yeni Finansal Araçların Muhasebe Sorunları”, Bankacılar
Dergisi, Sayı: 9, 1992.
CİNEMRE, Kubilay; “Türkiye’de Vadeli İşlem Piyasalarının Gelişmesi
Konusunda Beklentiler”, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği,
Haziran, 2004.
CEYLAN, Ali; Finansal Teknikler, İstanbul, Ekin Kitabevi, 6. Baskı, 2008.
Deloitte Eğitim Notları, ANKARA, 2007.
DEMİRKAN, Şamil; “Türev Araçlarda Defter Belge ve Kayıt Düzeni”, Eylül, 2005.
www.vob.org.tr/VOBPortalTur/EduDocs/Mevzuat.pdf , (Erişim tarihi 14.10.2008)
ERDOĞAN, Niyazi; “Finansal Araçlar”, Ankara, 2000.
183
ERDEM, Yusuf; “Vadeli İşlem Piyasaları “Forward & Futures Sözleşmeler ve
Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları”, Ocak, 1993.
EROL, Ümit; “Gelecek “Futures” Sözleşmeler Piyasaları: Teori ve Pratik”,
Ankara, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, 1994.
ERSAN, İhsan; Finansal Türevler, İstanbul, Literatür Yayıncılık 2003.
FASB–133: Statement of Financial Accounting Standards, Financial Accounting
Series, s. 10–11, June, 1998.
GÜNGÖRMÜŞ, Ali Haydar; Uluslararası Piyasalardaki Gelişime Paralel Olarak
Günümüzde
Kullanılan
Finansman
Teknikleri”,
paribus.tr.googlepages.com/ah_gungormus3.pdf, (Erişim tarihi 21.09.2008)
GÜRKAYNAK, Refet S. ; “Faiz Üzerine Türev Araçlarının Sonsuz Faydaları”,
VOB Sunum, 2005.
http://www.imkb.gov.tr/piyasalar/vadeli.htm
http://www.vob.org.tr
http://www.worldbank.org.tr/ECA/Turkey.nsf
http://www.itb.org.tr
http://www.spk.gov.tr
http://www.bddk.gov.tr
http://www.itb.org.tr
http://www.imkb.gov.tr
http://www.vadeli.freeservers.com
http://www.bis.org
http://www.isbank.com.tr/kurumsal/k-risk.html
184
IASC: “New IASC Europe Convention a Single Market in European Accounting”,
Seminer Notları, Published by International Financial Exhibitions Ltd., Eylül,
2000.
IASeminars Eğitim Notları, LONDRA, 2008.
İzmir Ticaret Borsası, “2002 İktisadi Rapor”, İzmir Ticaret Borsası, sayı 80, s. 3
-11, 2002.
İzmir Ticaret Borsası, “Ticaret Borsaları ve İzmir Ticaret Borsası”, 1991, sayı 42,
s.17 -29.
İzmir Ticaret Borsası, “İzmir Ticaret Borsası Kayıt ve Tescil İşlemleri Kılavuzu”,
İzmir Ticaret Borsası, Sayı 40, s.12 -16, 1991.
İzmir Ticaret Borsası, “İzmir Ticaret Borsası “Dünü – Bugünü – Geleceği”, İzmir
Ticaret Borsası, Sayı 41, s.5 -15, 1991.
KARACA, Nevran, DURMUŞKAYA, Sedat; Opsiyon Sözleşmelerine İlişkin
İşlemlerin Muhasebeleştirilmesi, Mali Çözüm, İSMMMO Yayın Organı, Yıl: 16,
Sayı: 75, 2006.
KARAHAN, Kemal; “Uluslararası Muhasebe Standartları Kapsamında Finansal
Araçların Mali Tablolarda Gösterimi ve Değerlemesine İlişkin Esaslar”, SPK
Yeterlilik Etüdü, Ankara, 2002.
KAVAL, Hasan; Bankalarda Risk Yönetimi, Ankara, Yaklaşım Yayınları, 2000
OLCA, Selcan; “Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi”, Yeterlik Etüdü,
Ankara, Ekim, 2001.
OKUR, Abdurrahman; Opsiyon Piyasaları, Opsiyon Değerlemesi ve Türkiye
Açısından Opsiyon Primlerinin Hesaplanma Sorunu, Muhasebe Bilim Dünyası
Dergisi, C.1, S.3, 1999.
ÖRTEN, Remzi; Genel Muhasebe ve Tekdüzen Muhasebe Sistemi
Uygulama Örnekleri, Ankara, Gazi Kitabevi, İkinci Baskı, 2000.
ÖRTEN, Remzi, ÖRTEN, İpek; Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe
Uygulamaları, Ankara, Gazi Kitabevi, 2001.
ÖNCE, Saime; Türev Ürünlerin Muhasebe Sorunları ve Bankalar İçin
Muhasebeleştirme Şekilleri, ESKİŞEHİR, 1995.
185
Price Waterhouse-Coopers, “IAS 39 – Achieving Hedge Accounting İn Practice”
Eğitim Notları, Aralık, 2005.
Price Waterhouse-Coopers, “Uluslarası Muhasebe Standartları”, Eğitim Notları,
İstanbul, 2006.
SAĞLAM, Necdet; “Türkiye Muhasebe Standartlarına Genel Bakış Semineri
Notları”, Ankara Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası, Ankara, Kasım,
2006.
SARIKAYA,
H.Sevil
“Vadeli
İşlem
(Futures)
Piyasaları
Ve
Özellikleri”,www.kastamonu.smmmo.org.tr/makale/vadeli_islem.html,
(Erişim
tarihi 11.07.2008)
SELVİ, Yakup; Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, İstanbul, ARC
Yayınları, 2000.
SMITH, G. Robert, WATERS, WILSON, Gary Arlette C. ; Improved Accounting
for Derivatives and Hedging Activities Derivatives Quarterly, s. 15–20,
1998.
Sermaye Piyasası Faaliyetleri Türev Araçlar Lisansı Eğitimi, “Muhasebe Takas
Ve Operasyon İşlemleri”, Aralık, 2002.
SEVİLENGÜL, Orhan, TENKER, Nejat; “Özellik Gösteren
Muhasebeleştirilmesi”, Bankacılık Dergisi, Sayı 11, Nisan, 1993.
İşlemlerin
TENKER, Nejat ; “IAS 39 Uygulamalarının Düşündürdükleri”, Review of Social,
Economic & Business Studies, s.286–295
TFRS–7: Finansal Araçlar: Açıklamalara İlişkin Türkiye Finansal Raporlama
Standardı Hakkında Tebliğ Sıra No: 42.
TMS–32: Finansal Araçlar: Sunuma İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı
Hakkında Tebliğ Sıra No: 40.
TMS 39: Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme Standardı.
Türev Araçlar Lisanslama Rehberi, Kasım, 2005.
Türmob Sirküler Rapor Kitapları, “Vadeli Piyasalar ve Vadeli İşlemler Rehberi”,
Ankara, 2004.
186
Vadeli İşlem Ve Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebesine İlişkin Usul Ve Esaslar
Hakkında Tebliğ / Seri: XI, No:19.
Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsası A.Ş. Takas Üyeliği Eğitim Notları, “Vadeli
İşlemler Piyasası Temel Bilgiler, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası İşleyişi”,
Kasım, 2005.
Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsası A.Ş. Takas Üyeliği Eğitim Notları, “VOB Takas
İşlemleri”, “Opsiyon Takas İşlemleri” Aralık, 2005.
Vadeli İşlemler Aracılık Şirketlerinin Kuruluş Ve Faaliyet Esasları Hakkında
Tebliğ, Seri: V, No: 90.
YAMACAGÜZ, Hakan; “Türev Araçlarla Yatırım Stratejileri”, İş Yatırım Menkul
Değerler A.Ş. , Eylül, 2005.
YILDIRIM, Mesut; Banka Muhasebesi, İstanbul, Graphis Matbaa, 2008.
YÜKSEL, Volkan, ŞAHİN, Figen SARKIN; “Hedge Fonlar (Yüksek Riskli Yatırım
Fonları)”, Vergi Dünyası Dergisi, Eylül,2008.
EK LİSTESİ
EK/1: TÜREV PİYASALAR EMİR TAKİP FORMU..................................................188
EK/2: TÜREV ARAÇLAR ALIM SATIM TEYİT FORMU .........................................190
EK/3: TÜREV PİYASALAR İŞLEM DAĞITIM LİSTESİ...........................................192
EK/4: UMS 39 VE UMSK STANDARTLARININ KARŞILAŞTIRILMASI ................193
EK/5: 14–18 NİSAN 2008 ÜYE BAZINDA HAFTALIK İŞLEM HACMİ ...................203
EK/6: 2007 YILI BORSA VERİLERİ.........................................................................206
EK/7: 2006 ve 2007 YILINA İLİŞKİN GRAFİKSEL GÖSTERGELER.....................210
EK/8: TÜRKİYE’DE 2008 YILINDA İŞLEM HACMİNİN VE AÇIK POZİSYON SAYISININ AYLIK
GELİŞİMİ ( ADET&YTL)...........................................................................................215
188
EK/1: TÜREV PİYASALAR EMİR TAKİP FORMU
Aracı Kuruluşun Unvanı:
Düzenleme Tarihi:
Belge Sıra No:
TÜREV PİYASALAR EMİR TAKİP FORMU
+---------------------------------------------------------------------------+-----------------------+
|Verilen Emirler
|Gerçekleşenler
|
+-----+----+-----+-------+--------+-----+-----+-----+--------+------+-------+--------+------+------+
|1 |2 |3 |4
|5
|6 |7 |8 |9
|10 |11 |12
|13 |14 |
+-----+----+-----+-------+--------+-----+-----+-----+--------+------+-------+--------+------+------+
|Tarih|Sıra|Emir
|Müşteri|Sözleşme|Borsa|Kısa/|Ters
|Sözleşme|İşlem
|Opsiyon|Sözleşme|İşlem |Opsiyon|
|
|No |Formu|Kodu |Tanımı |
|Uzun |İşlem|Sayısı |Fiyatı|Primi |Sayısı
|Fiyatı|Primi |
| | |No |
|
| | | |
|
|
|
|
|
|
+-----+----+-----+-------+--------+-----+-----+-----+--------+------+-------+--------+------+------+
| | | |
|
| | | |
|
|
|
|
|
|
+-----+----+-----+-------+--------+-----+-----+-----+--------+------+-------+--------+------+------+
| | | |
|
| | | |
|
|
|
|
|
|
+-----+----+-----+-------+--------+-----+-----+-----+--------+------+-------+--------+------+------+
| | | |
|
| | | |
|
|
|
|
|
|
+-----+----+-----+-------+--------+-----+-----+-----+--------+------+-------+--------+------+------+
Görevlinin Ad-Soyadı ve İmzası: ....................
AÇIKLAMALAR:
-----------"Türev Piyasalar Emir Takip Formu"nun hazırlanmasında aşağıdaki bilgilere
yer verilir;
(1) No’lu sütunda, emrin alındığı tarih,
(2) No’lu sütunda, aracı kuruluş tarafından verilen ve müteselsil sıra
numarası,
(3) No’lu sütunda, emirle ilgili düzenlenen emir formunun numarası,
(4) No’lu sütunda, müşterinin hesap numarası,
(5) No’lu sütunda, alım-satımı yapılmak istenen sözleşmenin tanımı,
189
(6) No’lu sütunda, türev aracın alım-satımının yapılması istenen borsa
ve/veya piyasa,
(7) No’lu sütunda, işlemin kısa pozisyon (satış) ya da uzun pozisyon (alış)
olduğu,
(8) No’lu sütunda, alım-satım emrinin ters işlemle pozisyon kapatmak
amacıyla verilip verilmediği,
(9) No’lu sütunda, alım ya da satımı yapılmak istenen sözleşme adedi
(sayısı),
(10) No’lu sütunda, vadeli işlem sözleşmesinin alım ya da satım fiyatı,
(11) No’lu sütunda, kısa pozisyon alınan opsiyon sözleşmesi için hesap sahibi
tarafından talep edilen, uzun pozisyon alınan opsiyon sözleşmesi için hesap
sahibi tarafından ödenecek olan opsiyon primi,
(12) No’lu sütunda, işlemi gerçekleşen sözleşme adedi (sayısı),
(13)No’lu sütunda, vadeli işlem sözleşmesinin alım-satımının gerçekleştiği
işlem fiyatı,
(14) No’lu sütunda, opsiyon sözleşmeleri için gerçekleşen opsiyon primi.
190
EK/2: TÜREV ARAÇLAR ALIM SATIM TEYİT FORMU
Aracı Kuruluşun Unvanı:
Müşteri Ad-Soyadı:
Hesap No:
Ait Olduğu Tarih:
Düzenleme Tarihi:
Belge Sıra No:
TÜREV ARAÇLAR ALIM SATIM TEYİT FORMU
+-----------+---------+--------+--------------+---------+-------+---------------+---------------+----------+------------+-----+-----+-------+--------+
|1
|2
|3
|4
|5
|6
|7
|8
|9
|10
|11 |12 |13 |14
|
+-----------+---------+--------+--------------+---------+-------+---------------+---------------+----------+------------+-----+-----+-------+--------+
|İşlem
|Borsa
|Kısa/
|Sözleşmenin
|Para
|Vade
|Kullanım
|Opsiyon
|Sözleşme |Sözleşme |Emir |Seans|Teminat|Komisyon|
|Tarihi
|
|Uzun
|Tanımı ve
|Birimi |Sonu |Fiyatı
|Primi
|Fiyatı |Adedi
|Türü | |
|Tutarı |
|
|
|
|Açıklama
|
|
|
|
|
|
|
| |
|
|
+-----------+---------+--------+--------------+---------+-------+---------------+---------------+----------+------------+-----+-----+-------+--------+
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| |
|
|
|
+-----------+---------+--------+--------------+---------+-------+---------------+---------------+----------+------------+-----+-----+-------+--------+
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| |
|
|
|
+-----------+---------+--------+--------------+---------+-------+---------------+---------------+----------+------------+-----+-----+-------+--------+
|(*) Yukarıda açıklanan işlemler sonucunda hesabınıza ..... TL. (veya döviz cinsi)
tutarında komisyon ve ..... TL. (veya döviz cinsi) tutarında alınan|
|opsiyon sözleşmeleri nedeniyle ödenen primler borç kaydedilmiş, satılan
opsiyon sözleşmeleri nedeniyle oluşan ..... TL. (veya döviz cinsi) tutarında |
|prim
alacak
kaydedilmiştir.
|
+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
191
AÇIKLAMALAR:
-----------"Türev Araçlar Alım Satım Teyit Formu"nun hazırlanmasında aşağıdaki
bilgilere yer verilir;
(1) Numaralı sütunda işlem tarihi,
(2) Numaralı sütunda işlemin gerçekleştirildiği borsa ve/veya piyasa,
(3) Numaralı sütunda işlemin kısa (satım) ya da uzun (alım) pozisyon olduğu,
(4) Numaralı sütunda alınan veya satılan sözleşmenin tanımı ve işlemin
niteliği hakkında açıklama
(5) Numaralı sütunda türev aracın düzenlendiği para birimi,
(6) Numaralı sütunda vadeli işlem sözleşmesinin vade sonu ya da opsiyon
sözleşmesinin kullanım tarihi,
(7) Numaralı sütunda opsiyon sözleşmelerinde kullanım fiyatı,
(8) Numaralı sütunda opsiyon sözleşmelerinde kısa pozisyon için hesap
sahibine ödenen (-), uzun pozisyon için hesap sahibi tarafından ödenen (-) prim,
(9) Numaralı sütunda vadeli işlem sözleşmelerinde alım-satım fiyatı,
(10) Numaralı sütunda alınan veya satılan sözleşmenin adedi,
(11) Numaralı sütunda emir türü,
(12) Numaralı sütunda emrin verildiği seans,
(13) Numaralı sütunda bu işlem için hesap sahibi tarafından yatırılması
gereken teminat tutarı,
(14) Numaralı sütunda bu işlem için alınan her türlü vergi dahil komisyon
tutarı.
(*) Bölümünde Türk Lirası dışında yapılan borç ve alacak kayıtları.
192
EK/3: TÜREV PİYASALAR İŞLEM DAĞITIM LİSTESİ
Aracı Kuruluşun Unvanı:
Ait Olduğu Dönem:
Düzenleme Tarihi:
Belge Sıra No:
TÜREV PİYASALAR İŞLEM DAĞITIM LİSTESİ
+-----+--------+-------+-----+-------+--------+---------+-------------+-------------------+
|1 |2
|3
|4 |5
|6
|7
|8
|9
|
+-----+--------+-------+-----+-------+--------+---------+-------------+-------------------+
|Tarih|Sözleşme|Müşteri|Fiyat|Opsiyon|Sözleşme|Uzun/Kısa|Ters
İşlem/
|Korunma/Spekülasyon|
| |Tanımı |Kodu | |Primi |Sayısı |Pozisyon |Pozisyon Açma|
|
+-----+--------+-------+-----+-------+--------+---------+-------------+-------------------+
| |
|
| |
|
|
|
|
|
+-----+--------+-------+-----+-------+--------+---------+-------------+-------------------+
| |
|
| |
|
|
|
|
|
+-----+--------+-------+-----+-------+--------+---------+-------------+-------------------+
| |
|
| |
|
|
|
|
|
+-----+--------+-------+-----+-------+--------+---------+-------------+------------AÇIKLAMALAR:
-----------"Türev Piyasalar İşlem Dağıtım Listesi"nin hazırlanmasında aşağıdaki bilgilere
yer verilir;
(1) No’lu sütunda, işlem tarihi,
(2) No’lu sütunda, alım-satımı yapılan sözleşmenin tanımı,
(3) No’lu sütunda, müşterinin hesap numarası,
(4) No’lu sütunda, vadeli işlem sözleşmesinin fiyatı,
(5) No’lu sütunda, opsiyon sözleşmeleri için gerçekleşen opsiyon primi,
(6) No’lu sütunda, alım-satımı yapılan sözleşme adedi (sayısı),
(7) No’lu sütunda, işlemin kısa pozisyon (satış) ya da uzun pozisyon (alış)
olduğu,
(8) No’lu sütunda, alım-satımın ters işlem ya da pozisyon kapatmak amacıyla
yapıldığı,
(9) No’lu sütunda, işlemin korunma amaçlı ya da spekülatif amaçlı olduğu.
193
EK/4: UMS 39 VE UMSK STANDARTLARININ KARŞILAŞTIRILMASI
Standartlar özellikle hangi mali araçların gösterildiği, bunların bilançoda
nasıl ölçüldükleri, ne zaman bilançodan çıkartıldıkları, değer kaybının ne zaman
gösterildiği ve riske karşı koruma muhasebesinin hangi şartlarda uygun olduğu
(ve ya olmadığı) konularında benzemektedir. UMS 39 ve UMSK standartlarının
karşılaştırılmasına ilişkin bilgi aşağıda bir tablo halinde sunulmaktadır.88 Tabloda
her iki standart sisteminin esasları özetlenmekte ve hangi açılardan benzer ve
farklı oldukları ana hatlarıyla gösterilmektedir.
UMS 39
UMSK STANDARTLARI
Kapsam
Kapsam
Tüm işletmeler
Aynı
Mali tablolarda gösterim, ölçüm, mali Aynı
tablolardan çıkarma ve riske karşı
koruma
muhasebesi
(hedging)
konularını kapsar.
UMS 39
UMSK STANDARTLARI
Tanımlar
Tanımlar
Finansal araç; hem bir işletmenin
Aynı
finansal varlıklarında hem de başka
bir
işletmenin
finansal
yükümlülüklerinde
ya
da
özsermayesinde artış yaratan bir
sözleşmedir.
Finansal varlık nakit, başka bir
işletmeden nakit ya da diğer bir
88
Muhasebe takas ve operasyon işlemleri Hale Turgay (Aralık 2002), 12-19.
194
finansal varlık almak ile diğer bir
işletme ile, potansiyel olarak avantajlı
olmayan
durumlarda,
finansal
araçları veya diğer işletmenin bir
özsermaye aracını mübadele etmeye
yarayan bir akdi haktır.
Finansal borç diğer bir işletmeye
nakit ya da başka bir finansal kıymet
verme ya da başka bir işletme ile
potansiyel olarak avantajlı olmayan
koşullarda
finansal
araçları
mübadele etmeye yönelik akdi bir
yükümlülüktür.
Bir işletmenin finansal varlıkları ya da
kendi hisseleri yoluyla ödeyerek ifa
edebileceği bir akdi yükümlülüğü
olduğu ve bu yükümlülüğün ifasi için UMSK standartları bu yükümlülüğün
gerekli olan hisse sayısı hisselerin bir borç olarak sınıflandırılmasını şart
rayiç (fair) degerlerinde değişikliklere koşmaz.
göre,
verilen
hisselerin
rayiç
degerlerinin daima akdi yükümlülük
karşısındaki tutara eşit olmasını
sağlayacak
şekilde,
değişiklik
gösterdiği takdirde bu yükümlülük öz
sermaye değil bir mali borç olarak
degerlendirilmelidir.
Türev işlemler aşağıdaki özelliklere
sahip bir mali araçtır :
a) Aynı
a) Değeri belirli bir faiz haddi, menkul
kıymet fiyatı, emtia fiyatı, kur haddi,
fiyat endeksi ya da hadleri, bir kredi
derecelendirme puanı ya da kredi
endeksi
veya
benzer
bir
değişkendeki (bazen temel olarak
adlandırılır)
değişikliklere
göre
değişme gösterir,
b)Piyasa koşullarındaki değişikliklere b) Aynı
benzer yanıt veren diğer akit türlerine
göre başlangıç yatırımı gerektirmez
ya da çok az gerektirir,
195
c) ilerideki bir tarihte kapatılır.
c) UMSK tanımı türev akdi şartlarının
net hesap kapatmayı şart koşmasını
ya
da
buna
izin
vermesini
öngörmektedir.
UMS 39
UMSK STANDARTLARI
Başlangıçta Bilançoda Gösterme
ve Ölçüm
Başlangıçta Bilançoda Gösterme
ve Ölçüm
Tüm finansal varlık ve yükümlülükler,
Aynı
türev araçlarda dahil olmak üzere
bilançoda gösterilir.
Başlangıçta, bunlar finansal varlık Aynı
veya yükümlülük için ödenen ya da
tahsil edilen rayiç değerle ölçülür.
İşlem giderleri tüm finansal araçların UMSK işlem giderleri konusunu ele
başlangıçtaki ölçümüne dahil edilir.
almamaktadır. Bu giderler finansal
araçların başlangıçtaki ölçümüne
dahil edilebilir ya da edilmeyebilir.
Bir işletme menkul kıymetlerin UMSK işlem tarihi ve hesap kapatma
piyasada normal alımlarını işlem ya tarihi farklılıkları konusunu ele
da hesap kapatma tarihinde gösterir. almamaktadır. İşlem tarihi ve hesap
Hesap
kapatma
tarihine
göre kapatma tarihi arasında değişiklikler
muhasebeleştirme yapıldığı takdirde, net gelirin ölçümüne dahil edilebilir
UMS 39 gelir - gider tablolarında ya da edilmeyebilir.
etkilerin tüm işletmeler için aynı
olmasını sağlamak amacıyla işlem
ve hesap kapatma tarihleri arasında
değer değişikliklerinin gösterilmesini
öngörmektedir.
196
UMS 39
UMSK STANDARTLARI
Mali Kıymetlerin Daha Sonra
Ölçülmesi
Mali Kıymetlerin Daha Sonra
Ölçülmesi
Rayiç değer üzerinden:
Rayiç değer üzerinden:
İşlem amacıyla tutulan tüm finansal
varlıklar,
Aynı
Tüm borç senetleri, hisse senetleri
ve işlem için tutulmayan ama satışa
hazır olan diğer finansal varlıklar
rayiç değerleri başka bir yöntemle
güvenilir biçimde ölçülemeyen kote
edilmemiş hisse senetleri haricinde
bir değer kaybı testine tabi tutulmak
kaydıyla maliyet üzerinden ölçülür.
Tüm borç senetleri, hisse senetleri
ve işlem için tutulmayan ama satışa
hazır olan diğer finansal varlıklar
ihraç edilmemiş hisse senetleri
haricinde bir değer kaybı testine tabi
tutulmak kaydıyla maliyet üzerinden
ölçülür.
Tüm türev finansal araçlar rayiç
değerleri
başka
bir
yöntemle
güvenilir biçimde ölçülemeyen ihraç
edilmemiş hisse senetlerine bağlı
olmadıkça ve söz konusu hisse
senetleriyle kapatılması gerekenler
haricinde
UMSK
ihraç
edilmemiş
hisse
senetleri için rayiç değer şartı
koymaz, ama rayiç değerleri başka
bir yöntemle güvenilir biçimde
ölçülemeyen
bir
hisseye
endekslenmiş bir türev finansal
aracın rayiç değeri için istisna olarak
kabul etmemiştir.
Türev olmayan araçlar içinde gömülü
türevler
İşletmenin “vadesine kadar tutulmak”
amacıyla bulundurmadığı krediler.
Maliyet üzerinden:
Aynı
Borçlar ve alacaklar
Aynı
Maliyet üzerinden:
Aynı
İşletme borç ve alacakları vadesine
kadar tutma kabiliyetini ve amacını
göstermek zorunda değildir.
İşletmenin vadesine kadar tutma Aynı
kabiliyeti ve amacı olan bazı diğer
sabit vadeli yatırımlar
Vadesine kadar tutulanlar için kesin
Aynı
197
testler.
İşletmenin
kontrolü
dışında, Aynı
öngörülmesi mümkün olmayan ve
tekrarlanmayan bir koşul nedeniyle
vadesine kadar tutulacak bir menkul
kıymetin
amaçlanan
ya
da
gerçekleşen satışı işletmenin geri
kalan portföyünü vadesine kadar
tutma kabiliyeti hakkında şüphe
doğurmaz.
Vadesine kadar tutulacak menkul
kıymetlerden
birinin
erkenden
satılması halinde geri kalan tüm
vadesine kadar tutulacak kıymetlerin
rayiç değer üzerinden ölçülmesi
gerekir.
Bir
işletmenin
bazı
kıymetleri
vadesinden önce satmış olması
nedeniyle
finansal
varlıkların,
vadesine kadar tutulacaklar şeklinde
sınıflandırmasının
mümkün
olmaması
halinde,
bu
engel
vadesinden önce satıştan sonra
ikinci mali yılın sonunda ortadan
kalkar.
Rayiç değerleri güvenilir şekilde
ölçülemeyen ihraç edilmemiş öz
sermaye araçları (örneğin, adi
hisseler) ve bu araçlarla bağlantılı
olan ve bu araçların teslim edilmesi
ile hesap kapatılması gerektiren
türevler finansal araçlar.
Aynı
UMSK standardı bu durumun ne
zaman düzeleceği konusunda bir şey
söylememektedir.
UMSK ihraç edilmemiş tüm öz
sermaye araçlarının, rayiç değeri
aktif bir piyasada kotasyon haricinde
araçlarla
güvenilir
biçimde
ölçülebilecek
olsa
dahi
rapor
edilmesini öngörmektedir.
UMSK, ihraç edilmemiş öz sermaye
araçları ile bağlantılı olanlar da dahil
olmak üzere tüm türev finansal
araçlar
için,
nakit
olarak
kapatılabilenlerin
rayiç
değer
ölçümlerini öngörmektedir, ancak
teslim edilmek suretiyle kapatılacak
olanlar
133
kapsamı
dışında
kalmaktadır.
Bir mali kıymetin tahsil edilebilir tutarı Aynı
198
maliyeti üzerinden net defter değerini
aştığı takdirde değer kaybı ya da
tahsil edilmeme için net kar ya da
zarar karşılığı yazılmalıdır.
Değer tahsil edildiği takdirde net kar Yeni maliyet tabanı oluşur ve değerin
ya da zarar karşılığı yazılanın ters ters çevrilmesi gösterilmez.
işlemi yapılmalıdır.
UMS 39
UMSK STANDARTLARI
Daha Sonraki Ölçüm: Mali Borçlar
Daha Sonraki Ölçüm: Mali Borçlar
Tüm finansal borçlar ilk kayıt
Aynı
değerinden anapara peşin ödemeleri
ve amortisman düşülmek suretiyle
ölçülür, şu istisnayla ki (a) türev
niteliğindeki pasifler ve işlem için
tutulan pasifler (örneğin, kısa vadeli
bir satıcı tarafından ödünç alınan
menkul kıymetler) rayiç değere göre
yeniden ölçülür.
UMS 39
UMSK STANDARTLARI
Rayiç Değer Değişikliklerinin
Rapor Edilmesi
Rayiç Değer Değişikliklerinin
Rapor Edilmesi
Rayiç değere göre yeniden ölçülen
finansal varlıklar ve borçlar için,
işletme aşağıdaki tek ve genel
opsiyona sahip olur,
a) Tüm ayarlamayı dönem için net
kar ya da zarar içinde gösterir; ya da
b) Sadece işlem için tutulan finansal
varlık ve borçlarla ilgili rayiç değer
değişikliklerini dönem için net kar ya
da zarar içinde gösterir, işlem UMSK
tüm
işletmeler
için
(b)
199
yapılmayan
kalemlerdeki
değer opsiyonunu zorunlu tutmaktadır.
değişiklikleri mali kıymet satılana
kadar öz sermaye içinde bildirilir ve
satıldığında gerçekleşen kazanç ya
da kayıp net kar ya da zarar içinde
gösterir.
UMS 39
UMSK STANDARTLARI
Bilançodan Çıkarılma
Bilançodan Çıkarılma
Bir
finansal
varlık
aşağıdaki
durumlarda bilançodan çıkarılır,
-devralan kıymeti satma ya da rehin
etme hakkına sahip olduğu takdirde,
ve
UMSK, bu özelliklere ek olarak
devredilen kıymetlerin devredenin
iflası halinde dahi devredenden
kanunen ayrılabilir olmasını şart
-devreden
devredilen
kıymetleri
koşmaktadır.
yeniden iktisap etme hakkına sahip
89
olmadığı takdirde.
Borçlu borcun asli sorumluluğundan
(ya da bir kısmından) mahkeme
kararı ile ya da alacaklı tarafından
kanunen ibra edildiği takdirde borç
bilançodan çıkarılabilir.
UMS 39’daki kılavuz aşağıdaki
örneği içermektedir. Bir banka bir
alacağı başka bir bankaya devreder,
ama devreden bankanın müşterisi ile
ilişkisinin korunması için, devralan
bankanın alacağı satmasına ya da
rehin etmesine izin verilmez. Satış ya
da rehin etme imkanı olmaması
devralanın kontrolü elde etmediği
gibi bir anlam verse de, bu durumda
devredenin
devredilen
kıymeti
yeniden iktisap etme hakkı ya da
89
Aynı
UMSK standartlarında benzer bir
örnek yer almamakla birlikte, UMSK
standartlarının
devreden
banka
tarafından bilançodan düşmeye izin
vermediği yorumu yapılabilir.
Bununla birlikte, böyle bir hak kıymet piyasada kolayca elde edilebildiği ya da yeniden iktisap fiyatı
yeniden iktisap sırasında rayiç değer olduğu takdirde bilançodan çıkarılmayı engellemez.
200
kabiliyeti olmadığı takdirde bu devir
bir satıştır.
Bir borçlu alacaklıya teminat verdiği Aynı
ve alacaklının da teminatı bir
sınırlama olmaksızın satmasına ya
da rehin etmesine izin verildiği
takdirde, borçlu verilen teminatı
alacak olarak gösterir ve alacaklı da
verilen teminatı bir aktif, teminatı geri
ödeme yükümlülüğünü de bir pasif
olarak gösterir.
UMS 39
Riske
Karşı
Muhasebeleştirilmesi
UMSK STANDARTLARI
Korumanın Riske
Karşı
Muhasebeleştirilmesi
Korumanın
Riske
karşı
korumanın
Aynı
muhasebeleştirilmesine
belirli
şartlarda izin verilir; şu şartla ki, riske
karşı koruma ilişkisi net biçimde
tanımlanmalı, ölçülebilir ve gerçekten
etkili olmalıdır.
Nakit
harici
riskten
korunma
araçlarının kullanımı rayiç değer risk
koruma araçları, nakit akış risk
koruma araçları ya da yabancı bir
işlemde net yatırım risk koruma
araçlarından
kaynaklanan
döviz
kaybı ya da kazancına maruz
kalması ile sınırlıdır.
Üç tip risk koruma tanımlanmaktadır:
Rayiç değer risk koruma, Nakit akışı
riskine karşı koruma, yabancı bir
kuruluşta net yatırım için risk koruma
Rayiç değer risk koruma tanımı:
bilançoda gösterilen bir kıymet ya da
borcun rayiç değerinde değişiklik
riskine karşı koruma (örneğin, faiz
hadlerindeki değişiklikler sonucu
sabit hadli borcun rayiç değerindeki
değişiklik riskine karşı koruma)
Nakit harici araçlarının kullanımı, risk
koruma araçlarının taahhüt ya da
yabancı bir işlemde net yatırım risk
koruma araçlarından kaynaklanan
döviz kaybı ya da kazancına maruz
kalması ile sınırlıdır.
Aynı
Aynı
201
Bununla
birlikte,
bilançoda
gösterilmeyen, bir kıymeti işletmenin
rapor hazırlama para biriminde sabit
bir fiyat üzerinden satın alma ya da
satma taahhüdünün riske karşı
korunması bir nakit akışı risk
koruması olarak kabul edilir.
Rayiç
değer
risk
koruma
muhasebesi:
bir
risk
koruma
önleminin etkili olduğu ölçüde, riske
karşı koruma aracının rayiç değerde
yeniden ölçülmesinden kaynaklanan
kazanç ya da kayıp derhal net kar ya
da zararda gösterilir. Aynı zamanda,
riske karşı korunan kalemde buna
tekabül eden kazanç ya da kayıp
riske karşı korunan kalemin net
defter değerinde ayarlama yapar ve
derhal net kar ya da zararda
gösterilir.
Nakit akış risk koruma muhasebesi:
bir risk koruma önleminin etkili
olduğu ölçüde, riske karşı koruma
aracının kazanç ya da kayıp kısmı
başlangıçta doğrudan öz sermayede
gösterilir. Daha sonra, bu tutar, riske
karşı korunan kalemin net karı ya da
zararı etkilediği aynı dönem ya da
dönemler için net kar ya da zararda
gösterilir (örneğin, satış giderleri,
amortisman ya da itfa ile).
Nakit akış risk koruma muhasebesi:
öngörülen satışların riske karşı
korunmasında, riske karşı koruma
aracı üzerindeki kazanç ya da kayıp
satış gelirlerinin gösterildiği aynı
dönem için net kar ya da zararda
gösterilir.
Nakit akış risk koruma muhasebesi:
öngörülen bir kıymet ya da borç
iktisabının riske karşı korunmasında,
riske karşı koruma aracı üzerindeki
kazanç ya da kayıp iktisap edilen
Bilançoda gösterilmeyen, bir kıymeti
işletmenin rapor hazırlama para
biriminde sabit bir fiyat üzerinden
satın alma ya da satma taahhüdünün
riske karşı korunması bir rayiç değer
ya da nakit akışı risk koruması olarak
kabul edilir.
Aynı
Aynı
Aynı
Nakit akış risk koruma muhasebesi:
öngörülen bir kıymet ya da borç
iktisabının riske karşı korunmasında,
riske karşı koruma aracı üzerindeki
kazanç ya da kayıp, kıymet ya da
202
kıymet ya da borcun net defter
değerinde
ayarlama
yapılması
sonucunu doğurur. Kıymet ya da
borcun başlangıç ölçümünde dahil
edilen riske karşı koruma aracı
üzerindeki kazanç ya da kayıp, daha
sonra kıymet ya da borcun net kar ya
da zararı etkilediğinde net kar ya da
zarara
dahil
edilir
(örneğin,
amortisman giderleri, faiz geliri ya da
gideri
veya
satış
giderleri
gösterilirken).
Yabancı bir kuruluşta net yatırımın
riske karşı korunması: nakit akış risk
koruması
ile
aynı
şekilde
muhasebeleştirilir.
Özel tespit: İşletme genel olarak net
bilanço pozisyonun riske karşı
korunması yerine değer değişikliği ya
da nakit akışı için özel bir risk
koruma
aracı
tespit
etmelidir.
Bununla birlikte, genel bir net
pozisyon
için
risk
koruma
muhasebesinin takribi gelir tablosu
etkisi bazı durumlarda, temeldeki bir
ya da bir kaç kalemin korunan
pozisyon olarak tespit edilmesi
suretiyle sağlanabilir.
borç iktisap edildiğinde öz sermaye
içinde kalır. Bu kazanç ya da kayıp
daha sonra kıymet ya da borcun net
kar ya da zararı etkilediğinde net kar
ya da zarara dahil edilir (örneğin,
amortisman giderleri, faiz geliri ya da
gideri
veya
satış
giderleri
gösterilirken). Dolayısıyla, net kar ya
da
zarar
UMS
ve
UMSK
standartlarında aynı olur, ama
bilanço sunuşu UMS’a göre net,
UMSK’a göre ise gayri safidir.
Aynı
Aynı
203
EK/5: 14–18 NİSAN 2008 ÜYE BAZINDA HAFTALIK İŞLEM HACMİ
Kurum Adı
İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
İşlem Hacmi
1.485.820.221,50 YTL
Turkısh Yatırım A.Ş.
803.321.976,00 YTL
EFG İstanbul Menkul Değerler A.Ş.
761.926.181,50 YTL
Sanko Menkul Değerler A.Ş.
752.769.402,50 YTL
Yapı Kredi Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
749.796.029,50 YTL
Türkiye Garanti Bankası A.Ş.
638.043.710,50 YTL
Raymond James Yatırım Menkul Kıymetler A.Ş.
444.517.233,50 YTL
Deutsche Securıtıes Menkul Değerler A.Ş.
437.655.312,50 YTL
Deniz Türev Menkul Değerler A.Ş
409.715.499,00 YTL
Finans Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
294.920.150,00 YTL
Ziraat Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
245.987.917,00 YTL
Ak Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
189.895.817,00 YTL
Euro Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
186.956.356,50 YTL
Tacirler Menkul Değerler A.Ş.
185.536.613,00 YTL
Akbank T.A.Ş.
172.019.946,50 YTL
Alan Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
168.379.430,50 YTL
Evgin Yatırım Menkul Değerler Ticaret A.Ş.
144.641.502,00 YTL
Oyak Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
144.595.861,00 YTL
Global Menkul Değerler A.Ş.
136.037.916,50 YTL
Gedik Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
126.396.048,50 YTL
Fortis Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
119.594.576,50 YTL
Opus Menkul Değerler A.Ş.
117.911.775,00 YTL
Anadolubank A.Ş.
105.356.892,50 YTL
Yatırım Finansman Menkul Değerler A.Ş.
105.085.448,50 YTL
Meksa Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
95.904.114,00 YTL
204
Tera Menkul Değerler A.Ş.
94.806.247,00 YTL
Ata Onlıne Menkul Kıymetler A.Ş.
91.671.199,00 YTL
Ekinciler Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
87.738.767,50 YTL
Alternatif Yatırım A.Ş.
84.465.683,50 YTL
Acar Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
81.299.515,50 YTL
TEB Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
74.946.617,00 YTL
ATA Yatırım Menkul Kıymetler A.Ş.
71.884.267,50 YTL
GFC General Finans Menkul Değerler A.Ş.
63.910.251,00 YTL
Şeker Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
62.590.621,50 YTL
Taksim Yatırım A.Ş.
59.592.919,00 YTL
Kalkınma Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
57.236.546,50 YTL
Başkent Menkul Değerler A.Ş.
55.865.020,00 YTL
HSBC Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
53.928.300,00 YTL
Deutsche Bank A.Ş.
50.150.606,00 YTL
Pozitif Menkul Değerler A.Ş
46.793.923,50 YTL
Güven Menkul Değerler A.Ş.
44.568.680,00 YTL
Denizbank A.Ş.
44.198.667,50 YTL
Eczacıbaşı Menkul Değerler A.Ş.
41.954.937,00 YTL
Hak Menkul Kıymetler A.Ş.
31.106.643,00 YTL
Nurol Menkul Kıymetler A.Ş.
28.620.684,50 YTL
Tekstil Menkul Değerler A.Ş.
22.081.393,00 YTL
Standard Ünlü Menkul Değerler A.Ş.
22.064.697,00 YTL
Delta Menkul Değerler A.Ş.
20.315.903,00 YTL
Pay Menkul Değerle A.Ş.
20.285.032,50 YTL
İnfo Yatırım A.Ş.
19.629.174,50 YTL
Hedef Menkul Değerler A.Ş.
19.199.715,50 YTL
Egemen Menkul Kıymetler A.Ş.
15.388.401,50 YTL
Galata Menkul Değerler A.Ş.
11.418.526,50 YTL
205
Vakıf Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
7.159.147,50 YTL
Finansbank A.Ş.
4.013.132,50 YTL
Orıon Investment Menkul Değerler A.Ş.
3.828.217,50 YTL
Camiş Menkul Değerler A.Ş.
2.930.819,00 YTL
Oyak Bank A.Ş.
2.584.007,50 YTL
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş.
1.958.042,00 YTL
Marbaş Menkul Değerler A.Ş.
1.105.738,00 YTL
Garanti Yatırım Menkul Kıymetler A.Ş.
801.450,00 YTL
Halk Yatırım Menkul Değerler A.Ş.
793.025,00 YTL
Standard Yatırım Menkul Kıymetler A.Ş.
766.012,50 YTL
Öncü Menkul Değerler A.Ş.
62.995,00 YTL
Türkiye İş Bankası A.Ş.
54.811,00 YTL
Türk Ekonomi Bankası A.Ş.
34.630,00 YTL
Yapı Ve Kredi Bankası A.Ş.
4.076,00 YTL
Toplam
10.426.594.975,00 YTL
206
EK/6: 2007 YILI BORSA VERİLERİ
Borsa Verileri
2007
FİYAT BİLGİLERİ
Sözleşme Kodu
Vade Ayı
Uzlaş
ma
Fiyatı
Önceki
Uzlaşma
Fiyatı
Fiyat
Değişi
m(%)
Fiyat
Değişim
(YTL)
Periyot
Yüksek
HACİM BİLGİLERİ
Periyot
Düşük
Ağırlıklı
Ortalama
Miktar
(Adet)
Hacim (YTL)
Açık
Pozisyon
Açık
Pozisyon
Değişimi
Yıllık
Yüksek
Açık
Pozisyon
Yıllık
Düşük
Açık
Pozisyon
Hisse Senedi Endeks Sözleşmeleri
101F_IX1000207
Şubat 2007
41,150
38,250
7,58
2,900
47,500
37,200
41,800
338
1.412.855
0
-2
71
0
101F_IX1000407
Nisan 2007
44,625
40,950
8,97
3,675
49,000
40,100
44,394
21
93.228
0
-1
5
0
101F_IX1000607
Haziran 2007
46,850
42,825
9,40
4,025
54,225
42,850
48,115
232
1.116.268
0
0
31
0
101F_IX1000807
Ağustos 2007
50,100
45,175
10,90
4,925
57,300
42,500
48,994
334
1.636.408
0
0
36
0
101F_IX1001007
Ekim 2007
57,600
49,125
17,25
8,475
58,700
45,550
53,011
239
1.266.958
0
0
36
0
101F_IX1001207
Aralık 2007
55,475
51,300
8,14
4,175
61,000
47,000
53,998
250
1.349.958
0
0
20
0
101F_IX1000208
Şubat 2008
56,275
54,625
3,02
1,650
67,200
48,425
57,339
123
705.268
4
4
8
0
101F_IX1000408
Nisan 2008
56,750
62,300
-8,91
-5,550
60,700
53,125
56,091
24
134.618
6
6
6
0
111F_IX0300207
Şubat 2007
51,700
50,025
3,35
1,675
60,500
45,100
51,932
1.007.423
5.231.767.970
0
-21.092
47.124
0
111F_IX0300407
Nisan 2007
56,300
50,925
10,55
5,375
61,225
46,250
54,344
2.085.808
11.335.132.085
0
-6.544
77.777
0
111F_IX0300607
Haziran 2007
58,025
53,175
9,12
4,850
62,000
47,000
56,206
2.030.505
11.412.554.910
0
0
92.601
0
111F_IX0300807
Ağustos 2007
63,100
56,775
11,14
6,325
72,450
49,600
62,260
3.954.655
24.621.686.655
0
0
129.949
0
111F_IX0301007
Ekim 2007
73,350
62,050
18,21
11,300
75,725
54,375
67,928
3.442.705
23.385.566.753
0
0
133.362
0
111F_IX0301207
Aralık 2007
70,475
63,625
10,77
6,850
76,300
55,200
70,179
4.124.764
28.947.273.430
0
0
170.547
0
122.298
122.298
122.298
0
768
768
801
10
123.076
95.437
111F_IX0300208
Şubat 2008
71,825
68,775
4,43
3,050
76,575
61,500
72,096
365.699
2.636.527.550
111F_IX0300408
Nisan 2008
72,800
79,350
-8,25
-6,550
78,000
67,725
72,572
3.793
27.526.385
17.016.913
107.605.751.295
Toplam
Faiz Sözleşmeleri
201F_IR3650207
Şubat 2007
83,965
83,345
0,74
0,620
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
201F_IR3650407
Nisan 2007
83,940
82,145
2,19
1,795
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
201F_IR3650607
Haziran 2007
84,620
82,095
3,08
2,525
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
201F_IR3650807
Ağustos 2007
84,210
83,635
0,69
0,575
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
201F_IR3651007
Ekim 2007
85,855
83,315
3,05
2,540
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
207
201F_IR3651207
Aralık 2007
85,680
84,130
1,84
1,550
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
201F_IR3650208
Şubat 2008
84,900
84,025
1,04
0,875
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
201F_IR3650408
Nisan 2008
86,435
86,435
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
201F_IR3650608
Haziran 2008
85,695
85,695
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0910207
Şubat 2007
95,829
95,547
0,30
0,282
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0910407
Nisan 2007
95,949
95,396
0,58
0,553
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0910607
Haziran 2007
96,030
95,318
0,75
0,712
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0910807
Ağustos 2007
95,879
95,679
0,21
0,200
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0911007
Ekim 2007
96,297
95,573
0,76
0,724
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0911207
Aralık 2007
96,313
95,813
0,52
0,500
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0910208
Şubat 2008
95,587
95,587
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0910408
Nisan 2008
96,234
96,234
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
211F_IR0910608
Haziran 2008
96,187
96,187
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
223F_IR130808B0107
Ocak 2007
75,280
73,750
2,07
1,530
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
223F_IR130808B0307
Mart 2007
77,820
75,650
2,87
2,170
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
224F_IR261108B0207
Şubat 2007
72,840
72,180
0,91
0,660
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
224F_IR261108B0407
Nisan 2007
75,450
74,370
1,45
1,080
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
224F_IR261108B0607
Haziran 2007
78,690
76,570
2,77
2,120
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
225F_IR040209B0507
Mayıs 2007
75,090
74,360
0,98
0,730
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
225F_IR040209B0707
77,860
76,500
1,78
1,360
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
225F_IR040209B0907
Temmuz
2007
Eylül 2007
80,870
78,710
2,74
2,160
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
226F_IR060509B0807
Ağustos 2007
75,590
75,900
-0,41
-0,310
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
226F_IR060509B1007
Ekim 2007
79,500
78,020
1,90
1,480
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
226F_IR060509B1207
Aralık 2007
81,210
80,220
1,23
0,990
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
227F_IR050809B1107
Kasım 2007
77,200
77,910
-0,91
-0,710
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
227F_IR050809B0108
Ocak 2008
79,960
79,960
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
227F_IR050809B0308
Mart 2008
82,300
82,010
0,35
0,290
83,660
83,660
83,660
401
3.354.766
0
0
0
0
0
0
401
Toplam
3.354.766
Döviz Sözleşmeleri
301F_FXABD
DOLARI0207
301F_FXABD
DOLARI0407
301F_FXABD
DOLARI0607
301F_FXABD
DOLARI0807
301F_FXABD
DOLARI1007
301F_FXABD
DOLARI1207
Şubat 2007
1,4200
1,4490
-2,00
-0,0290
1,4980
1,3740
1,4277
762.892
1.089.203.719
0
-142.495
150.013
0
Nisan 2007
1,3675
1,4845
-7,88
-0,1170
1,6000
1,2400
1,4168
1.267.546
1.795.820.166
0
-25.642
218.646
0
Haziran 2007
1,3110
1,5090
-13,12
-0,1980
1,5495
1,3000
1,3595
1.355.772
1.843.129.474
0
0
217.656
0
Ağustos 2007
1,2975
1,5070
-13,90
-0,2095
1,5540
1,2410
1,3275
1.725.212
2.290.185.689
0
0
196.242
0
Ekim 2007
1,1775
1,4520
-18,90
-0,2745
1,4710
1,1730
1,2711
1.295.806
1.647.040.382
0
0
188.618
0
Aralık 2007
1,1650
1,6430
-29,09
-0,4780
1,6545
1,1620
1,2128
1.222.767
1.482.915.868
0
0
135.890
0
208
301F_FXABD
DOLARI0208
301F_FXABD
DOLARI0408
311F_FXEUR0207
Şubat 2008
1,1945
1,3750
-13,13
-0,1805
1,3890
1,1860
1,2125
164.950
200.006.970
93.341
93.341
93.341
0
Nisan 2008
1,2160
1,2430
-2,17
-0,0270
1,2765
1,2075
1,2357
37.597
46.456.989
18.194
18.194
18.194
15
Şubat 2007
1,8735
1,9230
-2,57
-0,0495
1,9330
1,6450
1,8655
2.995
5.587.255
0
-1.949
1.989
0
311F_FXEUR0407
Nisan 2007
1,8605
1,9740
-5,75
-0,1135
2,0300
1,8150
1,8823
2.098
3.949.083
0
-345
591
0
311F_FXEUR0607
Haziran 2007
1,7670
2,0035
-11,80
-0,2365
2,0350
1,7550
1,8409
1.998
3.678.116
0
0
512
0
311F_FXEUR0807
Ağustos 2007
1,7745
2,0060
-11,54
-0,2315
2,0400
1,7400
1,8459
2.305
4.254.899
0
0
580
0
311F_FXEUR1007
Ekim 2007
1,7005
1,9915
-14,61
-0,2910
1,9180
1,6720
1,7698
555
982.228
0
0
68
0
311F_FXEUR1207
Aralık 2007
1,7140
2,1940
-21,88
-0,4800
2,1500
1,7050
1,8050
4.786
8.638.901
0
0
762
0
311F_FXEUR0208
Şubat 2008
1,7570
1,8850
-6,79
-0,1280
1,9300
1,7320
1,7921
760
1.361.971
56
56
56
0
311F_FXEUR0408
Nisan 2008
1,7775
1,7970
-1,09
-0,0195
1,8900
1,7320
1,7971
1.570
2.821.393
46
46
163
0
111.637
-58.794
7.849.609
Toplam
10.426.033.098
Emtia Sözleşmeleri
401F_CMCOT0307
Mart 2007
1,950
2,175
-10,34
-0,225
1,960
1,960
1,960
5
9.800
0
0
0
0
401F_CMCOT0507
Mayıs 2007
1,950
2,280
-14,47
-0,330
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
401F_CMCOT0707
2,200
2,390
-7,95
-0,190
2,520
2,060
2,191
14
30.680
0
0
0
0
401F_CMCOT1007
Temmuz
2007
Ekim 2007
2,000
2,535
-21,10
-0,535
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
401F_CMCOT1207
Aralık 2007
1,850
2,575
-28,16
-0,725
2,580
2,350
2,465
10
24.650
0
0
0
0
401F_CMCOT0308
Mart 2008
2,045
2,570
-20,43
-0,525
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
401F_CMCOT0508
Mayıs 2008
2,130
2,550
-16,47
-0,420
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
401F_CMCOT0708
2,220
2,790
-20,43
-0,570
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
401F_CMCOT1008
Temmuz
2008
Ekim 2008
2,360
2,415
-2,28
-0,055
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0307
Mart 2007
0,4395
0,4845
-9,29
-0,0450
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0507
Mayıs 2007
0,4505
0,4940
-8,81
-0,0435
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0707
0,4495
0,4915
-8,55
-0,0420
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0907
Temmuz
2007
Eylül 2007
0,4890
0,5100
-4,12
-0,0210
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT1207
Aralık 2007
0,5095
0,5410
-5,82
-0,0315
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0308
Mart 2008
0,5730
0,5730
0,00
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0508
Mayıs 2008
0,5785
0,5785
0,00
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0708
0,5805
0,5805
0,00
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
411F_CMWHT0908
Temmuz
2008
Eylül 2008
0,6130
0,6130
0,00
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0
0
0
0
0
0
501F_CMGLD1206
Aralık 2006
28,690
30,000
-4,37
-1,310
0,000
0,000
0,000
4
11.476
0
-4
0
0
501F_CMGLD0207
Şubat 2007
30,170
31,810
-5,16
-1,640
33,345
30,010
31,408
5
15.704
0
0
2
0
501F_CMGLD0407
Nisan 2007
29,610
30,910
-4,21
-1,300
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
501F_CMGLD0607
Haziran 2007
27,280
31,495
-13,38
-4,215
30,500
27,450
28,479
39
111.069
0
0
17
0
501F_CMGLD0807
Ağustos 2007
27,895
33,090
-15,70
-5,195
28,350
28,350
28,350
1
2.835
0
0
0
0
209
501F_CMGLD1007
Ekim 2007
29,735
32,450
-8,37
-2,715
31,540
29,500
30,351
17
51.597
0
0
2
0
501F_CMGLD1207
Aralık 2007
31,465
29,765
5,71
1,700
32,000
28,000
30,534
15
45.802
4
4
4
0
501F_CMGLD0208
Şubat 2008
30,025
30,025
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
501F_CMGLD0408
Nisan 2008
32,125
32,125
0,00
0,000
0,000
0,000
0,000
0
0
0
0
0
0
Toplam
110
303.612
4
0
Genel Toplam
24.867.033
118.035.442.771
234.717
36.643
Not: Bu sayfadaki veriler tamamıyla bilgi vermek amacıyla VOB tarafından hazırlanmıştır. Bu nedenle bu sayfalarda yer alan bilgilerdeki hatalardan, eksikliklerden ya da bu
bilgilere
dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü
zararlardan dolayı
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. sorumlu tutulamaz.
*Özel emir pazarındaki işlemler ve pozisyon kapamalar dahil edilmiştir.
210
EK/7: 2006 ve 2007 YILINA İLİŞKİN GRAFİKSEL GÖSTERGELER
2007 yılında adet cinsinden toplam işlem hacmi 2006 yılına göre %263
•
artarak 6.848.087 adetten 24.867.033 adede yükselmiştir.
İşlem Hacm i (Adet)
2005
2006
2007
2.993.122
3.000.000
2.500.000
1.746.909
2.000.000
1.406.303
1.500.000
1.000.000
2.687.430
2.493.447
2.052.687
2.373.081
1.902.967
1.664.436
1.413.193
892.133
500.000
0
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralı k
2007 yılında YTL cinsinden toplam işlem hacmi 2006 yılına göre %560
•
artarak 17.876.421.270 YTL’den 118.035.442.771 YTL’ye yükselmiştir.
İşlem Hacm i (m ilyon YTL)
2005
18.000
15.000
12.866
12.000
3.000
15.222
14.331
2007
16.697
14.023
9.801
9.000
6.000
2006
6.749
4.821
6.785
7.845
5.877
3.018
0
•
Şubat
Mart
Nisan
Mayı s
Haziran Temmuz Ağustos
Kası m
2007 yılı
işlem
hacmi
2006
yılının
işlem hacminin 7Eylül
katınaEkim
ulaşmıştır.
Ocak
Aralı k
211
İşlem Hacmi (YTL)
138.941.453.000
150.000.000.000
118.035.442.771
120.000.000.000
90.000.000.000
60.000.000.000
30.000.000.000
17.876.421.270
3.029.588.959
0
2005
•
2006
2007
Toplam
2006 yılı adet cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %67’le döviz
sözleşmeleri oluşturmuştur.
Dayanak Varlık Bazında İşlem Hacm inin (Adet)
Yüzdesel Dağılım ı
( 2006)
0,06%
32,80%
Endeks
Döviz
Faiz
Emtia
Altın
G-Dibs
67,11%
212
•
2007 yılı adet cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %68’le endeks
sözleşmeleri oluşturmuştur.
Dayanak Varlık Bazında İşlem Hacm inin (Adet)
Yüzdesel Dağılım ı
(2007)
Endeks
31,57%
Döviz
Faiz
Emtia
Altın
G-Dibs
68,43%
•
2006 yılı YTL cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %61’le endeks
sözleşmeleri oluşturmuştur.
213
2007 yılı YTL cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %91’le endeks
sözleşmeleri oluşturmuştur.
Dayanak Varlık Bazında İşlem Hacm inin (YTL)
Yüzdesel Dağılım ı
(2007)
Endeks
8,83%
Döv iz
Faiz
Emtia
Altın
G-Dibs
91,16%
•
31 Aralık 2007 tarihi itibariyle açık pozisyon sayısı 234.717 adettir.
Açık Pozisyon Sayısı
(2005-2007)
400.000
300.000
200.000
100.000
0
Şubat 05
Temmuz 06
Aralık 07
214
Aylık Bazda Günlük Ortalama Açık Pozisyon Sayısının Gelişimi
2005
2006
500.000
2007
345.420
400.000
300.000
281.645
227.474
277.591
252.969
334.124
329.683 323.877 310.567
298.554
325.896
273.547
200.000
100.000
0
Ocak
Mart
Şubat
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Aylık Bazda Günlük Ortalama Açık Pozisyon Değerinin Gelişimi
1.500.000.000
2005
2006
2007
1.128.473.213
1.200.000.000
841.744.079
900.000.000
641.233.263
572.199.352
600.000.000 482.434.227
1.411.299.802
1.276.223.337
1.242.841.729
1.160.581.997
984.926.353
904.907.377
680.262.084
300.000.000
0
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
May ıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Ey lül
Ekim
Kasım
Aralık
215
EK/8: TÜRKİYE’DE 2008 YILINDA İŞLEM HACMİNİN VE AÇIK POZİSYON
SAYISININ AYLIK GELİŞİMİ ( ADET&YTL)
•
2008 yılında adet cinsinden toplam işlem hacmi 2007 yılına göre %119
artarak 24.867.033 adetten 54.472.835 adede yükselmiştir.
•
2008 yılında YTL cinsinden toplam işlem hacmi 2007 yılına göre % 76
artarak 118.035.442.771 YTL’den 207.962.600.500 YTL’ye yükselmiştir.
216
•
2008 yılı işlem hacmi 2007 yılının işlem hacminin 1.8 katına ulaşmıştır.
•
2007 yılı adet cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %68’le endeks
sözleşmeleri oluşturmuştur.
217
•
2008 yılı adet cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %74’le endeks
sözleşmeleri oluşturmuştur.
•
2007 yılı YTL cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %91’le endeks
sözleşmeleri oluşturmuştur.
218
•
2008 yılı YTL cinsinden işlem hacminin en büyük kısmını %91’le endeks
sözleşmeleri oluşturmuştur.
•
31 Aralık 2008 tarihi itibariyle açık pozisyon sayısı 209.382 adettir.
219
220
ÖZET
ÇETİN TUFAN, Gürdal. Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsası’nda Türev
Ürünlerin Uluslararası Muhasebe Standartlarına Göre Muhasebeleştirilmesi,
Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2009.
Riskin yatırımcıların içinde bulundukları ortamdaki tüm değişkenliklerden
doğduğu varsayımından hareket ederek, işletmelerin karşılaştıkları risk, faiz
taşıyan menkul değerlere, dövize, hisse senedi, borsa endeksi ve benzer
endekslere ve fiziksel mallara dayalı olabilmektedir. Böylece yatırımcılar
kendilerini faiz oranındaki, döviz kurundaki veya fiyatlardaki değişimlerden
kaynaklanan risklere karşı korumayı hedeflemektedir. Bu nedenle de türev
finansal araçlar günümüzde hızla artan bir önem kazanmaktadır.
Dünya ekonomileri giderek artan boyutta sınır ötesi fon akımlarıyla karşı
karşıya bulunmaktadır. Muhasebe ve finansal raporlama sistemleri de, bu
gelişen piyasaların etkinliğini destekleyebilecek veya bu etkinliğin azalmasına
sebep olabilecek önemli bir unsur haline gelmiştir.
Küresel finansal piyasalarda, Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu
(UMSK) tarafından oluşturulan Uluslararası Muhasebe Standartları (UMS) ve
Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS) olmak üzere, muhasebe
ve finansal raporlama sistemleri ile ilgili iki temel düzenleme bulunmaktadır.
Finansal araçların muhasebeleştirilmesi ve finansal raporlaması her iki
raporlama standardı tarafından da ayrıca düzenlenmiştir. Ancak, futures,
forward, opsiyon ve swaplar gibi yeni ve son derece karmaşık sözleşmelerin
muhasebe ve finansal raporlama sistemlerinin yeni yeni oturmaya başlaması
nedeniyle, her iki raporlama standardında da ancak 2001 yılı itibarıyla
uygulamaya geçebilmiştir.
221
Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu tarafından, finansal araçların
raporlanmasına ilişkin iki ayrı düzenleme yapılmıştır. Bunlardan UMS 32,
finansal araçların mali tablolarda gösterimi ve bunlara ilişkin mali tablolarda
yapılacak açıklamaları kapsarken; UMS 39, finansal araçların mali tablolara
alınması
ve
değerlemesine
ilişkin
hususları
düzenlemiştir.
Son
olarak
01.07.2007 tarihinden sonra yürürlüğe giren IFRS 7 Finansal Araçlar:
Kamuoyuna Açıklama standardı yürürlüğe girmiştir. IFRS 7 ile birlikte aşağıdaki
değişiklikler oluşmuştur:
•
UMS 32’de yer alan açıklama gereklilikleri söz konusu
standarttan
çıkartılarak, başlığı Finansal Araçlar: Sunum olarak değiştirilecek; ve
•
UMS 32’ye ilişkin açıklama gereklilikleri ile ilgili diğer standartlardan
referanslar genellikle eşdeğer nitelikte olan UFRS 7’ye olan referanslar ile
yer değiştirmiştir.
Türk sermaye piyasalarında ise, türev finansal araçlar Seri:XI, No:19
sayılı “Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebesine İlişkin Usul ve
Esaslar Hakkında Tebliğ” ile düzenlenmiştir.
Ülkemizde bu standartlara istinaden vadeli işlemler Vadeli İşlem ve
Opsiyon Borsası’nda işlem görmektedirler.
222
Anahtar Sözcükler
1. Türev
2. Vadeli Teslim Piyasası
3. Gelecek Piyasaları
4. Değiş-Tokuş Piyasaları
5. Opsiyon
223
ABSTRACT
ÇETİN TUFAN, Gürdal. Accounting Process of Derivatives According to
International Accounting Standards in Turkish Derivatives Exchange, Master
Thesis, Ankara, 2009.
Financial risk arises from the volatility in financial market. Investors strive
to manage their risks effectively against abrupt price swings of volatile business
environment so risk management increases the importance of financial
derivatives.
In recent years global economy faces flows of funds between countries so
accounting and financial reporting systems strive to support the effectiveness of
financial market.
There is an essential systems such as IASB in global financial market
place. It put order two standards such as International Accounting Standards
(IAS) and International Financial Reporting Standards (IFRS).
Accounting and financial reporting of financial instruments are arranged by
this reporting systems. Moreover, new and complicated financial contracts like
futures, forward, options and swaps arranged by this reporting systems in 2001
because this reporting systems put into practice only very recently.
IASB made two arrangements in reporting financial instruments. While IAS
32 describes requirements for the presentation of financial instruments and
identifies information that should be disclosed about them, IAS 39 explains the
procedures about journal entry and revaluation of financial instruments. IFRS 7
Financial Instruments is in force on 01.07.2007. IAS 32 Financial Instruments
Presentation and IFRS 7 reference are updated.
224
In Turkey financial derivatives arranged in Seri:XI, No:19 sayılı “Vadeli
İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebesine İlişkin Usul ve Esaslar
Hakkında Tebliğ”
In accordance with the 40th article of Capital Market Law no. 2499,
TURKDEX is the first private exchange in Turkey.
Key Words
1. Derivatives
2. Forward
3. Futures
4. Swap
5. Option