Evrim, İktisat ve Sosyal Teori: Aykırı Yol

Evrim, İktisat ve Sosyal Teori:
Aykırı Yol Arkadaşları?
Hüseyin Özel
Hacettepe Üniversitesi
İktisat Bölümü
ozel@hacettepe.edu.tr
Evrimsel İktisat Sempozyumu
Ankara. 19-20 Kasım2009
Hacettepe Üniversitesi İktisat Bölümü
Özet:
Bu sunuş, evrim düşüncesinin hem iktisat hem de giderek
sosyal teorideki rasgele kullanımının yaratabileceği sakıncalar
üzerinde durmaktadır. Genel olarak sosyal teoride evrim
düşüncesi, eğretileme (metafor) düzeyinde, varlık felsefesi
(ontoloji) düzeyinde ve nedensel mekanizmalar düzeyinde
kullanılmakta, ancak bu üç düzeyi birbirinden ayırmak
neredeyse olanaksız görünmektedir. Dolayısıyla sunuş
öncelikle bu düzeyler arasındaki ayrım ve ilişkiler üzerinde
odaklanmaktadır.
İkinci bir sorun da, gerçekten de biyolojide
belirlenebilecek kuram ya da nedensel
mekanizmaların, doğal dünya ile insan dünyası
arasındaki süreksizlik ilişkisi dikkate
alındığında, sorgulanmaksızın toplumsal ilişki
ve süreçlere uygulanmasının ne kadar doğru
olduğudur.
Evrim Düşüncesi
Eğretileme
(Metafor)
(“Evrimci El”)
Varlık
Felsefesi
(“Vizyon”)
(“BeingBecoming)
Nedensel
Mekanizma
(“Doğal
Seçilim”)
Temel Hipotez: Eğretilemeler, varlık felsefesi
görüşünden, o da nedensel mekanizma
görüşünden ayrı tutulmalıdır. Çünkü;
1. “Teşbihte Hata Vardır”: Eğretilemeler , kimi
zaman yararlı olsa da, “Duhem-Quine”
sorunundan kaçamaz. Yani gerçeklik, her türlü
eğretilemeyi destekler görünebilir (eğretilemeleri
birbirinden ayırmak mümkün değildir).
2. Varlık Felsefesi ≠ Nedensel Mekanizma: Farklı
varlık felsefesi görüşleri, farklı mekanizmalara yol
açabilir. “Yanlış” bir varlık felsefesi, “doğru” bir
mekanizmayı geçersiz kılabilir.
Örnek 1: Eğretileme: “Görünmez El” - “Evrimsel El”
1. Görünmez El (Invisible Hand): Uyumlu (harmonious)
düzen; sosyal kontrat yaklaşımı; bireyci ve liberal teori ;
1a. Senkronik Düzen: Adam Smith?; Walrascı Genel
Denge İktisadı;
1b. Diyakronik (Evrimsel) Düzen: Hayek; “Kendiliğinden
Düzen” Anlayışı.
2. “Evrimsel El” Dinamik Düzen): Sistem/yapı/kurum vs.
nin ortaya çıkma ve yeniden üretim sürecinde farklılık ve
değişimi öne çıkarır (Dosi). Kusurlu (dışsallıklar, periyodik
krizler vs.) ve etkin olmayan durumlara olanak verir
(Adam Smith? Keynes?? Marx, Veblen, Weber, Polanyi,
Schumpeter).
Örnek 2: Makina – Organizma Eğretilemeleri
(Özel 2009)
Sav:
İktisatta “Newtoncu” mekanik anlayıştan
“Darwinci”/organizmacı görüşe geçilmiştir (ya
da geçmek gerekir).
Gerçek:
“Organizma” eğretilemesi, arkasında pekala
mekanik bir varlık felsefesini benimsiyor olabilir.
“Mekanik-Organizmacı” varlık felsefesinin özellikleri:
1. “Parçacık” (corpuscularian) görüşü: Organizmayı
oluşturan temel birim “parçalardır” (gen, atom, birey);
2. İndirgemecilik (Yöntembilgisel bireycilik): Analiz,
bütünün parçalarına inmeyi gerektirir.
3. Parçalar arasındaki nedensellik ilişkisi mekanik ve
doğrusaldır (Humecu anlamda: “Her A olayı, arkasından
B olayını getirir”).
4. Parçalar, bütün içerisinde işlevsel bir biçimde ilişkilidir;
öyle ki, hepsi birlikte bir işlevi (ya da belirli işlevleri)
yerine getirir.
5. Organizma, uyarlanan bir bütündür; her zaman “en iyi”
sonucu yaratacak biçimde evrilir.
Sosyal Teoride Evrim Kavramının Kullanımında Sorunlar:
1.Belirsizlik: “Evrim” teriminden ne anlaşılması gerektiği
açık değildir. Genellikle eğretileme olarak kullanılır; ancak
nedensel mekanizma muamelesi görür.
“Charles Darwin gezegenimizdeki organik doğanın gelişme yasalarını keşfetti.
Marx, insanlık tarihinin ilerleme ve kendisini geliştirmesinin temel yasasısını
keşfetti” (Engels).
“’Biyolojik’ sıfatı kullanılsın ya da kullanılmasın, evrim ilkesinin canlı şeylerin
dünyası için geçerli olduğu sağlam bir biçimde temellenmiştir.... Organik evrim
ya da değişmenin bu türden temel kavramları olan seçilim, uyarlama,
farklılaşma ve bütünleşme, toplum ve kültür alanına yerinde bir biçimde
uyarlandıklarında, ilgi alanımızın temelinde yer almaktadırlar.” (Parsons)
“Evrim (hem doğal hem de toplumsal), kendi kendisini sürdüren, kendi
kendisini dönüştüren ve kendi kendisini aşan, zaman içinde belirli bir yöne
giden ve bu yüzden de tersinmez olan, ilerleyişinde daha taze yenilikler,
daha çok çeşitlilik, daha karmaşık örgütler, daha yüksek farkındalık düzeyi,
ve giderek artan bilinçli zihinsel etkinlik yaratan bir süreçtir.” (Huxley)
“Evrim, biçimlerin zamansal bir dizisi diye tanımlanabilir: bir biçim
diğerinden doğar; kültür bir aşamadan diğerine ilerler. Bu süreçte zaman,
biçimdeki değişme kadar tamamlayıcı bir etkendir. Evrimci süreç tersinmez
ve yinelenmez niteliktedir.... Evrimci süreç, hem zamansal, ve hem de bu
yüzden tersinmez ve yinelenmez olması bakımından tarihsel süreç ya da
yayılma sürecine benzer.” (White)
“Biyolojik ve kültürel alanların ikisinde birden evrim eşzamanlı olarak iki
yönde devinir. Bir yandan, uyarlayıcı ayarlamalarla çeşitlilik yaratır: yeni
biçimler eskilerden farklılaşır. Öte yandan, evrim ilerleme yaratır: daha
yüksek biçimler, daha düşüklerden doğar ve onları aşar. Bu yönlerden
ilki, Özgül Evrim ve ikincisi de Genel Evrimdir.... evrimin bu iki yönünü
incelemek için farklı bir sınıflama gerekmektedir. Aynı soydan gelenlerle
ilgilendiğinden, spesifik evrim incelemesi, filojenetik [bir organizma ya
da organizma grubunun evrimci gelişimi) sınıflama kullanır. Genel
evrimin bakış açısında vurgu, ilerlemenin kendisinin niteliği üzerine
kaydırılır ve biçimler, filojeniye herhangi bir gönderme olmadan gelişme
aşamaları ya da düzeylerine göre sınıflanırlar.” (Sahlins)
Örnek: Evrimsel Sosyal Teori (Bhaskar)
Soy (lineage)
= tarih
Kopyalayıcı (replicator)
= sosyal yapı
Etkileşimci1 (interactor1)
= pratik /kurum
Etkileşimci2 (interactor2)
= eyleyen (agent)
Çevre (environment)
= biyosfere yerleşmiş olan
etkileşimciler topluluğu.
Schumpeterci “Gelişme”:
“Ekonomik sistemin bir normdan ötekine, aradaki
geçişin küçük küçük parçalara bölünemeyecek biçimde
olduğu biçimdeki geçişi” (Schumpeter 2005: 11).
Gelişme, “sonuçları bilinmeyen bir gelişen (emergent)
süreçtir”. (Foster 2000: 323).
Ancak, “Seçilim Birimi” ya da Evrilen Nedir?” (Araz –Takay ve Özel, 2008),
a. Tarih, Toplum (Marx), Kurumlar (Kurumsal İktisat), Kapitalizm
(Schumpeter)
b. Firmalar
c. Teknoloji, Bilgi
d. Hepsi?
Sosyal Teoride Evrimin Kullanımındaki Sorunlar:
2. İşlevselcilik / Uyarlamacılık (Optimizasyon): Bir
nedensel mekanizma olarak evrim süreci, seçilim
biriminin çıkarları (hedefleri, vs.) ile açıklanabilecek bir
optimizasyon süreci olarak anlaşılır.
“Bir tavuk yalnızca, bir yumurtanın başka yumurtalar
üretme yoludur” (Samuel Butler)
“Canlılar, genlerin varoluşlarını sonsuza kadar sürdürmesi
için geliştirilen hayatta kalma makineleridir” (Dawkins)
Evrimci “Açıklama” Aşamaları (Cohen):
(i) İşlevsel Tez: ineğin kuyruğu sinekleri kovmakta işlevseldir.
(ii) Sonuç Tezi : Bu yüzden, inekler kuyruk geliştirir;
(iii) (ii) içinde dile getirilen bağlantının kuramsal olarak
işlenmesi (Darwinci doğal seçilim);
(iv) Ele alınan durumun ayrıntılı doğal tarihi (kuyruksuz / kısa
kuyruklu inekler ortadan kalkar).
Örnek 1: “Tarihsel Materyalizm” (á la Cohen)
Örnek 2: “Kendiliğinden Düzen” (á la Hayek)
İşlev Biçimleri (Mahler ve Bunge, 2001):
İçsel (biyotik) Etkinlik (İşlev1): Bir organizma sistem ya da altsistemindeki (bir doku ya da
organ gibi) gerçekleşen bütün süreçler (örnek: karaciğerde gerçekleşen biyokimyasal
süreçler). Bu kavram hiçbir evrimsel, uyarlanmacı ya da teleolojik içerik taşımaz.
Dışsal (biyotik) Etkinlik (İşlev2): Organizma sistem/altsisteminin bir bütün olarak
organizmayla ya da organizmanın kendisinin çevresiyle ilişkisi içinde oynadığı rol.
Altsistemin parçası olduğu süpersistemin içinde yerine getirdiği işlevler. (örnek: karaciğerin
diğer organlarla etkileşimi) Bu haliyle çok geneldir; her türlü işleve göndermede bulunur.
Spesifik hale getirilmelidir.
Toplam İşlev (İşlev3): İçsel ve dışsal etkinlikler birbirine bağımlı olduğu için, bu ikisinin
birlikte, etkileşim içindeki durumları. (örnek: ayakların yerine getirdiği işlev, kasların
hareketini sağlayan fizyolojik süreçlere bağlıdır.) Bunların kimileri organizma için yararlıdır
(kalbin işleyişi gibi), kimi de yararsızdır (apandisit gibi);
Uygunluk (Aptation) (İşlev4): Organizma için yararlı olan işlevlerin herhangi birisi. [Eğer
işlev nötr ise bu durumda “uygun olmama” (nullaptation) “işlev görmeme” (dysfunction) adını
alır.]
Uyarlanma (Adaptasyon) (İşlev5): Uygunluğun tesadüfen ya da arızi olarak ortaya çıkması
değil, seçilimin ürünü olması durumu. Bütün uyarlanmalar uygunluk özelliğine sahiptir; ancak
tersi doğru değildir. Uyarlanma özelliğine sahip olmayan uygunluk durumları
“uyarlanamama” (malaptation) denir.
İşlev Biçimleri Arasındaki Mantıksal İlişki
(Doğa Bilimleri)
İçsel etkinlik
(işlev1)
Toplam Etkinlik
(işlev3)
Dışsal etkinlik
(işlev2)
Aptasyon (İşlev4)
Adaptasyon
(İşlev5)
İşlev Biçimleri Arasındaki Mantıksal İlişki
(Sosyal Teori)
İçsel etkinlik
Teleo(sosyo)işlev1
Dışsal etkinlik
Toplam Etkinlik
Uygunluk (İşlev4)
Teleo(sosyo)işlev3
Teleo(sosyo)işlev5
Adaptasyon
Teleoişlev5
Teleo(sosyo)işlev2
Teleoişlev : İşlevin belirli bir hedefe (amaca) yönelmiş olması.
Bireysel düzeyde [“görünür” (manifest) işlev] ya da sistem düzeyinde
[“örtük” (latent) işlev] gerçekleşebilir.
Sosyal Teoride İşlevselcilik Biçimleri
1.“Biçimselci” (formalist): Birleşim bakımından farklı iki sistemin içsel
etkinliklerinin(işlevler) öz bakımından aynı olması. (teleoişlev1)
2.“Kara kutucu” (black boxist): Birleşim bakımından farklı iki sistemin,
aynı dışsal etkinlikleri gerçekleştirmesi. Bu durumda işlevselcilik, sözkonusu
sistemlerin iç işleyişlerini dikkate almaz. (teleoişlev2)
3.“Uyarlanmacı” (adaptationist): Belirli türden sistemler belirli işlevi
(“amacı”) yerine getiriyorsa sözkonusudur. (teleoişlev4-5).
4.“Erekselci” (teleological): Sosyal ya da teknolojik işlevler, teleoişlev
olduğunda geçerlidir. Bunlar kişi ya da gruplar için yararlı olan ya da yararlı
olması planlanan işlevlerdir. (teleoişlev5).
Sosyal Teoride Evrimin Yarattığı Sorunlar:
3. Niyetli İnsan Eyleyeni (Intentional Human
Agency): Evrim süreci insanın niyetlerine gönderme
yapmadan, tümüyle otomatik olarak anlaşılabilecek
bir süreç değildir.
3a. Sosyal “evrim” niyetli davranışlar tarafından da
etkilenebilir; yine de “Bir toplumun yalnızca insanların isteği ve
iradesiyle biçimlendirilebileceğini varsaymak, bir yanılsamadır.” (Polanyi)
3b. Sosyal “evrimin” ayırdedici özelliği, niyetler ve
özellikle onların “etik” (“iyi yaşam”) boyutudur.
Sosyal Teoride Kullanılan Evrim Biçimleri (Nedensel
Mekanizma)
1. Uyarlanmacı /Panglosscu Evrim (Gould ve Lewontin.
1979: 581-98; Lewontin. 1991: 145-46, Lewontin, 2007;
Dawkins, 1976): (Neoklasik & Avusturyacı İktisat )
Doğal Seçilim, optimizasyon peşinde koşan bir eyleyen (agent)
gibi davranır.
Temel Kabuller:
1. Organizma, atomize “özellikler”den (traits) oluşur; her bir
özellik doğal seçilim tarafından belirli işlevleri en iyi biçimde
yerine getirmek üzere tasarlanmıştır. Bu özelliklerin herbirisi
için ayrı bir çevresel koşullara uyarlanma öyküsü anlatılır.
2. Eğer organizmanın, birbiriyle rekabet içinde olan farklı
unsur ya da özellikleri, işlevlerini yerine getirirken öteki unsur
ya da özelliklerin işleyişini engelleyebiliyorsa, bütünün
uyarlanmasını bozmayacak biçimde, farklı unsurlar
arasındaki “uzlaşmaları” (trade off) dikkate almak
gerekmektedir. Başka deyişle parçalar düzeyinde optimal
olmayan durumlar olanaklıdır; ancak organizmalar bir bütün
olarak, farklı talepler arasında ulaşılabilecek en iyi
uzlaşmaları temsil etmektedir.
“Dünyamız soyut bir anlamda iyi olmayabilir; ancak, bizim
sahip olabileceğimiz en iyisidir. Her bir özellik kendi rolünü,
tam da üzerine düşen biçimde oynar”
(Gould ve Lewontin1979: 151).
2. “Kesintili Denge” (Punctuated Equilibrium) (Eldredge
and Gould, 972 ve1997; Lach 1999: 161). (Evrimsel İktisat
a la Foster & Co.)
Türlerin evrimi uzun ve istikrarlı dönemler içerisinde
sürerken, ani değişmeler ve yeni türler ortaya çıkabilir
(Fialho, Hasenclever and Alberto 2003: 311). İstikrar
dönemleri boyunca türlerin sayısı çok artmaz, ancak bu
denge birdenbire yeni türlerin oluşumu ile kesintiye
uğratılır. Bu tür sıçramalar sırasında çok sayıda yeni tür
ortaya çıkabilir.
SONUÇ: “EVRİMSEL” SOSYAL TEORİNİN
YÖNTEMBİLGİSEL İLKELERİ
1. VARLIK FELSEFESİ: “Evrim” terimi; eğer kullanılmak zorundaysa,
varlık felsefesi hipotezi olarak değerlendirilmelidir. Biyolojik evrim
kuramından alınan nedensel mekanizmalar, ancak yeterli neden varsa
(biyolojik alan ile sosyal alan arasındaki süreksizlik dikkate alındığında)
sosyal teoride yarar sağlayabilir.
2. TARİHSELLİK: Evrim sürecinin kendi tarihi vardır.
a. “Yol Bağımlılığı” (Path Dependence): “İnsanlar kendi tarihlerini
kendileri yaparlar; ne ki istedikleri gibi değil. Onlar tarihi kendi seçtikleri
koşullar altında değil, doğrudan karşılaştıkları, verili olan ve geçmişten
taşınan koşullar altında tarihi yaparlar.” (Marx 1963: 15)
b. “Sürdeterminasyon” (Overdetermination): “Birbirine çarpıcı
biçimde benzeyen ancak farklı tarihsel koşullar altında gerçekleşen
olaylar tümüyle farklı sonuçlara yol açarlar “ (Marx and Engels);
3. TELEOLOJİK OLMAYAN EVRİM / TARİH: “Kaderin herkes
üzerine koyduğu bir “tarihsel-felsefi marche générale
kuramı yoktur” (Marx and Engels); insan niyetliliği
(intentionality) önemlidir.
4. YAPININ İKİLİĞİ: Toplumun yeniden üretiminde /
dönüştürülmesinde insan etkinliği önemlidir; ancak
“niyetlenilmemiş sonuçlar” da mümkündür. Bu sonuçların
her zaman optimal olması gerekmez. (süreksizlik1)
5. “ARİSTOTELESCİ İNSAN DOĞASI ”: “Genel olarak insan
doğası” ile “ her bir çağda değişen insan doğası” (Marx
1976: 759n) farkı; insanların kendi olanaklarını
gerçekleştirmelerini etik bir sorundur bu yüzden evrimin etik
bir boyutu vardır. (süreksizlik2)
ALTERNATİF EVRİM ANLAYIŞLARI (VARLIK FELSEFESİ HİPOTEZİ)
(Foster, 2000; Schumpeter , 2005
“UYARLANMACI”/
PANGLOSSCU EVRİM
“KESİNTİLİ” EVRİM
“Nedensel” niceliksel:
Fonksiyonel,
Doğrusal, tersinir (Reversible):
Çok nedenden tek sonuca
(Many-to-one-mapping)
Çizgisel Gelişim/determinizm
“Gelişme,” Yenilik”
Uyarlanmacı, Doğrusal Olmayan,
Tersinemez (Irreversible)
Tek nedenden çok sonuca
(One-to-many-mapping)
Dallanma (Bifurcation)
DENGE
“Newtoncu”: Güçler arası denge
Denge ve Dengesizlik
(Disequilibrium)
Termodinamik: Yapısal Değişme Yokluğu
Kesintili Denge
(Punctuated Equilibrium)
Dengedışılık (Nonequilibrium);
DÜZEN
Kendiliğinden/İstikrarlı
(Optimizasyona dayanan; kesintisiz)
Oluşan (Emergent)
İstikrarsız/Dağılan (Dissipative)
Uyarlanmacı Doğal Seçilim:
Belirli, deterministik ve etkin
(niyetlenilmemiş) sonuçlar:
Rasgele Mutasyon
Oluşan, belirsiz ve
öngörülmeyen
/niyetlenilmemiş sonuçlar
DEĞİŞME
EVRİM
SÜRECİ
“Görünmez El”
“Görünmez Ters El” /
“Evrimci El”