YOKSULLUĞA KARŞI KUR`ÂN AHLÂKI Halit BOZ Doktora Tezi

advertisement
YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI
Halit BOZ
Doktora Tezi
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı
Prof. Dr. Sadık KILIÇ
2014
Her Hakkı Saklıdır
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
Halit BOZ
YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI
DOKTORA TEZİ
TEZ YÖNETİCİSİ
Prof. Dr. Sadık KILIÇ
ERZURUM-2014
T.C.
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TEZ BEYAN FORMU
06/03/2014
SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
BİLDİRİM
Atatürk Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre
hazırlamış olduğum "YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI"
adlı
tezin/raporun tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi
taahhüt eder, tezimin/raporumun kağıt ve elektronik kopyalarının Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin
verdiğimi onaylarım:
Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin
yapılmasını arz ederim.
3 yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin
sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her
yerden erişime açılabilir.
06.03.2014
Halit BOZ
I
İÇİNDEKİLER
ÖZET ............................................................................................................................ V
ABSTRACT ................................................................................................................ VI
KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................................................ VII
ÖNSÖZ..................................................................................................................... VIII
GİRİŞ
İLAHÎ DİNLERDE ve BEŞERİ SİSTEMLERDE YOKSULLUK
A. YAHUDİLİKTE YOKSULLUK ............................................................................ 5
B. HIRİSTİYANLIKTA YOKSULLUK .................................................................... 9
C. KÜRESELLEŞME - YOKSULLUK İLİŞKİSİ .................................................. 12
I. Küreselleşmenin Tanımı .................................................................................... 14
II. Yoksulluğa Etkisi .............................................................................................. 16
III. Küresel Açlığın Boyutu ................................................................................... 20
D. KAPİTALİZM ....................................................................................................... 22
I. Kapitalizmin Doğuşu .......................................................................................... 24
II. Yoksulluğa Etkisi ............................................................................................. 25
E. MARKSİZM ........................................................................................................... 27
I. Marksizmin Eleştirisi ......................................................................................... 31
II. Dinlere Bakışı .................................................................................................... 34
BİRİNCİ BÖLÜM
KUR’AN'DA YOKSULLUK PROBLEMİ
1.1. YOKSULLUKLA İLGİLİ SEMANTİK ALAN ............................................... 37
1.1.1. Yoksullukla Alakalı Kavramlar ve Tahlilleri ............................................ 37
1.1.1.1. el-Fakr (‫ )ال ف قر‬...................................................................................... 37
1.1.1.2. el-Miskîn (‫ )ال م س ك ين‬.............................................................................. 39
1.1.1.3. İbnu’s-Sebîl (‫ )إب ن ال س ب يل‬.................................................................... 40
1.1.1.4. el-Hâce (‫ )ال حاجة‬...................................................................................... 41
1.1.1.5. el-Ayle (‫ )ال ع ي لة‬...................................................................................... 42
1.1.1.6. el-İmlâk (‫ )اإلم الق‬.................................................................................... 43
1.1.1.7. ed-Darr (‫ )ال ضر‬...................................................................................... 44
II
1.1.1.8. ed-Dank (‫)ال ض نك‬................................................................................... 44
1.1.1.9. el-Bu's (‫ )ال بؤس‬...................................................................................... 45
1.1.1.10. es-Suâl (‫)ال سؤال‬.................................................................................... 46
1.1.2. Yoksulluğu Engellemeyi Hedefleyen Kavramlar ...................................... 47
1.1.2.1. et-Tasadduk (‫)ال ت صدق‬.......................................................................... 47
1.1.2.2. el-İhsân (‫ )اإلح سان‬.................................................................................. 52
1.1.2.3. el-İkrâm (‫)اإلك رام‬.................................................................................... 54
1.1.2.4. el-Kanaat (‫ )ال ق ناعة‬................................................................................ 55
1.1.2.5. el-İt’âm (‫)اإلط عام‬..................................................................................... 57
1.1.2.6. el-İ'tâ(‫ )عطاءا إل‬......................................................................................... 65
1.1.2.7. el-Hakk(‫ )ال حق‬........................................................................................ 68
1.1.2.8. el-Îsâr (‫ )اإلي ثار‬...................................................................................... 71
1.1.2.9. eş-Şukr (‫ )أل ش كر‬..................................................................................... 73
1.1.2.10. Adalet (‫ )ال عدال ة‬.................................................................................... 74
1.1.2.11. Doğruluk (‫ )ال صدق‬............................................................................... 76
1.1.2.12. Merhamet (‫)الرحمة‬................................................................................ 78
1.1.3. Yoksulluğun Oluşumunu İfade Eden Kavramlar ..................................... 79
1.1.3.1. el-İsrâf (‫ )اإل سراف‬................................................................................... 80
1.1.3.2. el-Katr (‫)ال ق تر‬....................................................................................... 85
1.1.3.3. et-Tebzîr (‫ )ال ت بذي ر‬............................................................................... 88
1.1.3.4. et-Teref (‫ )ال ترف‬..................................................................................... 90
1.1.3.5. eş-Şuhh ve el-Buhl (‫ال بخل‬-‫ )ال شح‬......................................................... 90
1.1.3.6. el-İstiğnâ (‫ )اإل س ت غ نى‬............................................................................ 91
1.1.3.7. Savaş (‫ )الحرب‬.......................................................................................... 92
1.1.3.8. Hırs ve Açgözlülük (‫ )الطموح‬.................................................................. 93
1.1.3.9. Zulüm (‫ )الظلم‬........................................................................................... 94
1.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI İNSANIN SORUMLULUKLARI .... 96
1.2.1. Kur’ân'a Göre İnsan .................................................................................... 97
1.2.2. Allah'a İman Sorumluluğu ........................................................................ 106
1.2.2.1. Yoksulluğun Oluşumuna Zemin Hazırayan Sorumsuzluğun
Karakteristik Özellikleri ................................................................................. 110
1.2.2.1.1. Şuursuzluk ................................................................................... 111
III
1.2.2.1.2. Korku ve Endişeler ..................................................................... 112
1.2.2.1.3. Kibir ve Kıskançlık ..................................................................... 113
1.2.3. Tabiatı İmar Etme Sorumluluğu .............................................................. 115
1.2.4. Mülkiyeti Paylaşma Sorumluluğu ............................................................ 119
1.2.4.1. Özel Mülkiyet ...................................................................................... 122
1.2.4.2. Kamu Mülkiyeti .................................................................................. 123
İKİNCİ BÖLÜM
KUR’ÂN’I KERİM’İN YOKSULLUĞA KARŞI SUNDUĞU ÇÖZÜM
ÖNERİLERİ
2.1. İNFÂK ................................................................................................................. 126
2.1.1. Tanımı ......................................................................................................... 127
2.1.2. İnfâkın Gayesi............................................................................................. 128
2.1.3. İnfâkın Çeşitleri .......................................................................................... 130
2.1.3.1. Zekât .................................................................................................... 130
2.1.3.1.1. Kur’ân'da Zekâtın Yeri.............................................................. 135
2.1.3.1.2. Zekâtın Dağıtımı ......................................................................... 140
2.1.3.1.3. Kur’ân’ın Zekât Dağıtımındaki Tarzı ...................................... 143
2.1.3.2. Nafaka ................................................................................................. 147
2.1.3.3. Fıtır Sadakası (Fitre) .......................................................................... 148
2.1.3.4. Ganimet ve Fey ................................................................................... 148
2.1.3.5. Kêffaretler ........................................................................................... 152
2.1.3.6. Miras .................................................................................................... 155
2.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI ÇALIŞMA MEFHUMU ................. 158
2.2.1. Kur’ân-ı Kerim’deki Etimolojik Alanı .................................................... 160
2.2.1.1. el-Amel(‫ )عملال‬..................................................................................... 160
2.2.1.2. es-Sa'yu(‫ )ال س عى‬.................................................................................. 161
2.2.1.3. es-Sun'u(‫)ال ص نع‬.................................................................................. 162
2.2.1.4. el-Emru (‫ األم ر‬....................................................................................... 162
2.2.1.5. el-Fi’lu (‫ )ال ف عل‬.................................................................................... 163
2.2.2. Kur’ân-ı Kerim’de Çalışmanın Değeri .................................................... 163
2.2.3. Kur’ân-ı Kerim'de Çahşmanın İmanî Boyutu ........................................ 167
IV
2.2.4. Örneklik Bakımından Peygamberler ve Çalışma ................................... 170
2.2.4.1. Hz. Peygamber (s.a.s.) ve Çalışma ................................................... 171
2.3. KUR’ AN’DA MAL VE KAZANÇ ARAYIŞININ FAZİLETİ ..................... 173
2.3.1. Kur’ân’a Göre Mal ve Değeri ................................................................... 174
2.3.2. Emek ve Sermaye İlişkisi ........................................................................... 175
2.3.3. İş Bölümü ve Önemi ................................................................................... 180
2.3.4. İşçi ve İşveren Münasebeti ........................................................................ 183
2.4. YOKSULLUK AHLAKINDA HAKSIZ ve HELAL KAZANÇ
YOLLARI .................................................................................................................. 185
2.4.1. Haksız Kazanç Yolları ............................................................................... 185
2.4.1.1. Faiz ....................................................................................................... 186
2.4.1.2. Kumar .................................................................................................. 188
2.4.1.3. Rüşvet .................................................................................................. 188
2.4.1.4 Hırsızlık ve Gasp .................................................................................. 190
2.4.1.5. İhtikâr .................................................................................................. 191
2.4.1.6. İltimas .................................................................................................. 192
2.4.2. Helal Kazanç ............................................................................................... 192
2.4.2.1. Ticaret Yapmak .................................................................................. 193
2.4.2.2. Çaba Göstermek ................................................................................. 196
2.4.2.3. Üretken Olmak ................................................................................... 197
SONUÇ....................................................................................................................... 202
KAYNAKÇA ............................................................................................................. 209
ÖZGEÇMİŞ............................................................................................................... 227
V
ÖZET
DOKTORA TEZİ
YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI
Halit BOZ
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Sadık KILIÇ
2014, 227 sayfa
Jüri: Prof. Dr. Sadık KILIÇ
Prof. Dr. Lütfullah CEBECİ
Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE
Prof. Dr. Mustafa AĞIRMAN
Prof. Dr. Musa BİLGİZ
Bu çalışmanın amacı, tarihten beri var olan yoksulluğun nedenlerini, oluşumuna
sebebiyet veren unsurları araştırmak ve bunlara karşı, Kur’ân ahlâkını çözüm önerisi
olarak çeşitli yöntemlerle sunmaktır
Bu eksen etrafında çalışma, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında;
İslam’dan önceki ilahî dinlerin yoksulluğa bakış açılarından ve yoksulluğu doğuran
akım ve sistemlerden ve bu sistemlerin üzerinde inşa edilmiş temel düşüncelerden,
küreselleşmenin yoksulluk ile ilişkisinden bahsedilmektedir.
Birinci bölümde, Kur’ân’da yoksulluk kavramı, Kur’ân’a göre insan ve
sorumlulukları, mal ile münasebetleri, Kur’ânî modelin bakış açısıyla ele alınmaktadır.
İkinci bölümde ise, İslam’ın yoksulluğa karşı sunduğu çözüm önerileri anlatılmaktadır.
İnsanın varoluşundan günümüze kadar, toplumlar arasında adaletsizlikler ve
zulümler ortaya çıkmış ve bunun doğal sonucunda, birtakım sorunlarla beraber kitlesel
ölümlere neden olan küresel yoksulluk da oluşmuştur. Böylece çok hızlı değişen
modern dünyamızda, başta İslam toplumları olmak üzere bütün uluslar, içinde
bulundukları bu kaotik durumdan çıkmak için bir durum tahlili yapmaları gerektiğini
fark etmişlerdir. Bundan dolayı çıkış yolu olarak, Kur’ân'ın yoksulluğa karşı bakışını
ve ona karşı çözüm önerilerini araştırmak, daha da önem arzetmektedir. Çalışmamızın
ana konusunu da bu tema oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Yoksulluk, Kur’ân Ahlâkı, Toplum, Küreselleşme, Sosyal
Dayanışma, İnfâk, Zekât
VI
ABSTRACT
Ph. D. DISSERTATION
ETHICS QUR'AN AGAINST POVERTY
Halit BOZ
Advisor: Prof. Dr. Sadık KILIÇ
2014, page: 227
Jury: Prof. Dr. Sadık KILIÇ
Prof. Dr. Lütfullah CEBECİ
Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE
Prof. Dr. Mustafa AĞIRMAN
Prof. Dr. Musa BİLGİZ
The purpose of this study is to investigate the reasons and the factors leading
poverty, and to present Qur'anic morality as a solution in various methods.
In this respect, the study consists of two parts. In the introduction section;
attitudes of divine religions before Islam towards poverty; movements and systems that
gave birth to poverty and basic thoughts constructed upon these systems; and
relationship between poverty and globalization have been mentioned.
In the first section, the concept of poverty in the Quran, responsibilities of
people and their relations to goods according to the Qur'an have been discussed. In the
second part, solutions offered against poverty by Islam have been discussed.
Human existence until today, injustices and oppression emerged between
communities and as a natural result of this, along with various problems, global poverty
causing mass deaths have occurred. Hence, in our fast-changing modern world, all
nations especially the Islamic societies have realized that they have to analyze the
situation in order to escape this chaotic circumstance. Therefore, as solution,
investigating the attitude of the Qur'an against poverty and its solutions becomes more
important. This theme constitutes the main subject of our study.
Key Words: Poverty, Ethic of The Qur’an, Community, Globalization, Social
Solidarity, Give Away, Zakat.
VII
KISALTMALAR DİZİNİ
AGÜ
: Az Gelişmiş Ülkeler
AÜİFD
: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
AÜİFD
: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
AÜSBE
: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
AÜHF
: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Bkz.
: Bakınız
BM
: Birleşmiş Milletler
Çev.
: Çeviren
DB
: Dünya Bankası
DİB
: Diyanet İşleri Başkanlığı
FÜİFD
: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
GSMH
: Gayri Safi Milli Hasıla
h.
: Hicri
Hz.
: Hazreti
İFAV
: İlahiyat Fakültesi Vakfı
İMF
: Uluslar arası Para Fonu
MEB
: Milli Eğitim Bakanlığı
MÜİFAV
: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı
MÜİFD
: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
s.
: Sahife
Sa.
: Sayı.
s. a. s.
: Sallahu Aleyhi Ve’s-Sellem
r. a.
: Radiyallahu Anh
SDÜİFD
: Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
TDK
: Türk Dil Kurumu
ty.
: Tarih Yok
UÜİFD
: Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
v.
: Vefatı
vd.
: Ve Diğerleri
VIII
ÖNSÖZ
Kur’ân, bütün beşeriyeti dünya ve ahiret mutluluğuna eriştirecek esasları
kapsayan ilahî bir kitaptır. Kur’ân’da çok farklı mevzulara yer verilmekle birlikte asıl
üzerinde durduğu, her fırsatta dile getirdiği konular; başta tevhit ve ahiret olmak üzere
iman esasları ve ibadettir. Bu konular dışında Kur’ân, bir yandan insanın yararına olan
mevzuları aktarırken, diğer taraftan çeşitli problemlere de makul çözüm perspektifleri
üretmekte ve önermektedir. Ayrıca, tarihsel süreçte insanlığın yaşadığı ve yaşamakta
olduğu ortak bir sorun olan yoksulluğa ve onun nedenlerine, çözüm yollarıyla birlikte
yoksulluk ve insanın eylemleri arasındaki ilişkiye dikkat çekmektedir.
Bu sebeple biz,“Yoksulluğa Karşı Kur’ân Ahlâkı”nı incelemeye çalışırken,
Kur’ân’da iktisat konusunu bütünüyle ele almadık. Çünkü onun alanı geniş,
muhteviyatı çok uzundur. Çalışmamızı, İslam iktisat mevzusunun bir bölümü olan
yoksullukla sınırlı tutmamızın gayesi, Kur’ânî pencereden bakarak, nedenlerini ve
oluşumunu engelleyen tedbirlerini, gücümüz ölçüsünde açıklığa kavuşturmaktır. Çünkü
tarih boyunca bütün toplumların ana sorunu olan fakîrlik, günümüzde de insanların en
başta gelen problemlerinden birisidir. Eğer önlemler alınmazsa gelecekte de bir sorun
olmaya devam edecektir. Nitekim dünyanın değişik ülkelerinde, temel ihtiyaçlarını
karşılayamayan, açlık ve sefalet içerisinde yaşayan, sağlık ve eğitim hizmetlerinden
yararlanamayan, toplum içinde söz sahibi olma özgürlüğünden yoksun, çevre şartları
içinde sıkıştırılmış ve sesleri pek işitilmeyen milyonlarca insan, hayat mücadelesi
vermektedir.
Bu araştırmada hedefimiz ise, elde mevcut olan verileri, kendi ilim disiplinimize
göre kategorize ederek yeni bir kalıp oluşturmaya çalışırken, aynı zamanda tema
yönünden birbirlerine yakın olan mevzuları, belli başlıklar altında tasnif yapmaktan,
kimi kez de kısmen dağınık olan bilgileri toparlayarak inceleme alanımız içine
almaktan ibaret olmuştur.
Konunun muhteva yönünden kıymeti ortadadır. Nitekim bu asırda fakîrlik
meselesi ve aynı zamanda iktisadî problemler, insanların zihinlerinde ve kalplerinde
geniş yer kaplamaktadır. Kanaatimizce yoksulluğun eskiden beri var olması, zaman
içerisinde de etki alanını genişleterek varlığını devam ettirmesi; manevî ve uhrevî
boyutlarından soyutlandırılan doktrinlerin gerek toplum içi gerekse toplumlararası
IX
ilişkileri düzenlemede yetersiz kalmasından kaynaklanmaktadır. Bütün bunlara mukabil
Kur’ân; insan ile mal arasında vahye dayalı bir denge sistemi sunmuştur. Bu sistemde,
insan ne malda yok olan bir nesne, ne de maldan uzak olan bir varlıktır. Zira toplumun
maddî
ihtiyaçlarının
karşılanması,
onun
manevî
değerlerinin
göz
önünde
bulundurulması ve buna göre davranış geliştirmesi gerekir ki fert, ulus ve
toplumlararası ilişkilerde adaletsizlikler olmasın. Bir başka ifadeyle, toplumun iktisadî
münasebetlerini dizayn ederken, dînî değerleri de topluma aşılamak lazımdır.
O nedenle, bu araştırma yapılırken iki husus göz önünde bulundurulmuştur.
Birincisi; söz konusu sorunun, ortaya çıkışına zemin hazırlayan sistemlerin yapıları
kısaca anlatılmıştır. Diğerinde ise, yoksulluk problemine ilişkin çözümün Kur’ân-ı
Kerim’de nasıl ortaya konulduğu incelenmiştir. Sorunun çözümü için Kur’ân’a
müracaat ettiğimizde O'nun, iman ile insanın eylemleri arasında doğrudan bir bağ
kurduğu görülmüştür. Zira Kur’ân’a göre insan, bir yüzü ile madde ve servete açık
iken diğer yüzü ile karakterini, iç örgüsünü, Yaratıcısının istediği istikamette
oluşturmalıdır ki ikisi arasında bir denge oluşturabilsin.
Çalışmamızda izlediğimiz metodu şöyle ifade edebiliriz: Araştırmamızın temel
referans ve çıkış kaynağı Kur’ân olsa da, problemin kaynağını yabancı akım ve
doktrinler oluşturduğundan giriş kısmında batı literatürünü kısmen kullandık. Bu sistem
ve akımlarla ilgili malumatı, ekseriyetle dış kaynaklardan aldık. Yabancı kaynakların
yanında bu sahada ülkemizde yazılmış olan eserlerden de faydalandığımızı belirtelim.
Tezimizin büyük kısmında bilgi kullanımı sırasında, ilk elden kaynaklara
ulaşmaya çalışarak bu kaynaklara dipnot şeklinde atıfta bulunduk. Kelime ve vasıf
tahlilleri sırasında, az da olsa semantik alan çalışması yaptık. Kaynaklarımız temelde
tefsir külliyatı olarak benimsenmiş olsa da, fark edileceği gibi başka alanların
kaynaklarına da kaymıştır. Bu durum, konunun akışının seyrine göre kaçınılmaz
olmuştur. Çalışmamızı sürdürürken Kur’ânî çözümleri, konu ile ilgili karşımıza çıkan
problemlere yansıtmaya çalıştık. Ayrıca çalışmamızın bütünlüğüne baktığımızda,
bölümlerin dengeli olmasına özen gösterilmeğe çalışılmışsa da, bölümler arasında tam
bir ahengin olduğu söylenemez. Bu da konumuzun çok farklı yapılarla olan ilişkisinden
ve İslamî ilimlerin geniş bir alanı kapsamasından kaynaklanmaktadır.
X
Kur’ân bağlamında, yoksulluk sorununun halli için oluşturmaya çalıştığımız bu
araştırmayı; antropolojik, teolojik, sosyolojik ve tarihsel deneyimler olmak üzere dört
ana boyutta temellendirmeye çalıştık. Bu sebeple araştırmada kullandığımız
materyalleri de, bu alanlarla doğrudan ilgili olmaları nedeniyle, Tefsir, Hadis, Fıkıh,
Kelâm, İslâm Tarihi gibi klasik İslâmî disiplinlerin yanı sıra İktisat, Dil Bilimi, Dinler
Tarihi gibi alanları konu edinen kaynaklardan elde etme yoluna gittik.
Sonuç olarak okuyucu, sunulan bu çalışmanın sahifelerinde; Kur’ân’ın, yoksulluk
ve çarelerine, tedavi usullerine, yoksulların haklarına riayete, maddî ve manevî
ihtiyaçlarını karşılamaya karşı tutumunu ve dünyamızda revaç gören doktrinlerden
farklılığını görecektir. Ayrıca hissedilecek eksikliklere rağmen bu araştırmanın, samimi
ve didinen bir kulun ürünü olduğunu sezecektir.
Gerek araştırma aşamalarında, gerekse telif süresi boyunca yoğun, uzun ve
yorucu bir mesai harcayarak çalışmamıza yaptığı çok kıymetli katkılarından dolayı, çok
değerli hocam Prof. Dr. Sadık KILIÇ’a; ayrıca bu çalışmanın oluşmasında emeği geçen
kiymetli hocalarım Prof. Dr. Lütfullah CEBECİ, Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE, Prof. Dr.
Mustafa AĞIRMAN ve Prof. Dr. Musa BİLGİZ başta olmak üzere tüm saygı değer
hocalarıma şükranlarımı arz eder, saygılar sunarım. Ayrıca
çalışmamın
başından
sonuna kadar bana destek olan eşime teşekkür ederim.
Erzurum-2014
Halit BOZ
1
GİRİŞ
İLAHÎ DİNLERDE ve BEŞERİ SİSTEMLERDE YOKSULLUK
Yoksulluk, insanın yaradılışından beri var olan ve onun yaşantısını ilgilendiren,
davranışlarını yönlendiren ve her zaman canlılığını koruyan bir realitedir. Yoksulluk,
kendimizde ve dışımızdaki varlıklarla olan ilişkilerde belirirken, zahirî bir görünüm arz
eder. Bu haliyle ister toplumda solunan bir olgu veya fertte oluşan bir durum olsun, her
halükarda dış dünya ile ilgilidir. Yani varlıkların kendi aralarındaki iletişimlerin
reaksiyonel bir sonucu olarak ortaya çıkar. Ayrıca yoksulluk, hem fert hem de toplum
temelinde zemin bulduğu bütün ortamları etkiler.
O nedenle, bütün toplumların ana sorunlarının başında yoksulluk gelmiştir.
Böylece, hemen her düşünce ve her inanç sistemi, yoksulluk problemiyle ilgilenmiş, bu
soruna karşı şöyle ya da böyle çözüm yolları bulmaya gayret etmiştir. Bununla birlikte
her uygarlık, insanların yaşam standartlarını yükseltmek, toplumsal sınıflar arasında
eskiden beri var olan gelir dağılımındaki derin uçurumları ortadan kaldırmak için
sistematik çabalar göstermiştir.
Çalışmamız; ''Yoksulluğa Karşı Kur'an Ahlakı'' olduğuna göre, İslam'dan önce
gelen semavî dinlerin kutsal metinlerinde, yoksulluğun nasıl işlendiği, yoksul ve
muhtaç insanlara ne şekilde bakıldığının bilinmesi gerekmektedir. Ancak bu konuya
geçmeden önce, Kur’ân’ın, canlıların farklı yaratılış hikmetlerini açıklamak, yoksulluk
vasfının etrafında odaklanan düşüncelerin analizini doğru yapmamıza yardımcı
olacaktır.
Kur’ân’a göre, varlıkların tasnifine göz attığımızda görüyoruz ki bu âlemde, hem
akla hem hikmete hem de vicdana sahip olan yegâne varlık insandır. 1 Bu yüzden Yüce
Allah, yeryüzüne halife2 olarak insanı tercih etmiş3 ve bu âlemde bütün yaratılanları;
1
Sadık Kılıç, Benliğin İnşası, İnsan Yayınları, İstanbul 2000, s. 70.
Bkz. Bakara, 2/30; En’am, 6/165; A’râf, 7/69, 74; Yunus, 10/14, 73; Neml, 27/62; Fatır, 35/39; Sa’d,
38/ 26.
3
Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli’l-Kur’ân, Dâru’l-Meârîf, Mısır, ty.,
I, 159; Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, et-Tefsîru’l-Kebîr,
Daru’l-Fikr, Beyrut 1995, I, 102; Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, Mektebetu’l-Ubaykan,
Riyad, 1998, I, 83; Muhammed b. Ahmed el-Ensarî el-Kurtûbî, el Câmi-u li Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut
2000, I, 183; Celaluddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Suyûtî, ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Te’vîl bi’l-Me’sûr,
Beyrut ty. , I, 78; Elmalılı Muhamed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Yayınları, İstanbul 1973,
I, 103; Seyyid Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, Daru’ş-Şurûk, Kahire1985, I, 140; Şihabuddin es-Seyyid
2
2
cemadât, hayvanât, nebatât, ve kozmik unsurlar; güneş, ay, yıldızlar gibi varlıkları onun
istifadesine sunmuştur.4 Böylece onu mükerrem kılmıştır.5 Bunun yanı sıra Allah,
insanı da kendi aralarında, farklı özelliklere sahip bir şekilde yaratmıştır. Bu
farklılıklardan bazılarını şu şekilde özetleyebiliriz:
1. Kur’ân, insanların; dil, renk, yetenek ve kabiliyetler açısından farklı
yaratıldığını;“Göklerin ve yerin yaratılması ile dillerinizin ve renklerinizin ayrı olması,
O’nun ayetlerindendir. Şüphesiz bunda, âlimler için gerçekten ayetler vardır”6
ayetiyle, insanların değişik renk ve dillere sahip olmasının, O’nun varlığına işaret ettiği
ifade etmektedir.
2. Yine Kur’ân, rızık7 açısından da fert ve toplumların durumunun farklılık
arzettiğini belirtmiştir:
َ‫ض ُه ْم فَ ْوََ َب ْعٍ ََ َر ََاٍ ِل َيت َّ ِخذ‬
َ ‫أ َ ُه ْم َي ْق ِس ُمونَ َرحْ َمةَ َر ِبكَ نَحْ نُ قَ َس ْمنَا َب ْينَ ُهم َّم ِعي‬
َ ‫شت َ ُه ْم ِفي ْال َح َيا ِة الدُّ ْن َيا َو َرفَ ْعنَا َب ْع‬
َ‫س ْخ ِريًّا َو َرحْ َمتُ َربِكَ َخي ٌْر ِم َّما يَجْ َمعُون‬
ُ ‫بَ ْع‬
ُ ‫ض ُهم بَ ْعضًا‬
“Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Dünya hayatında onların
geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için, (çeşitli
alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık. Rabbinin rahmeti, onların
biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden daha hayırlıdır”8 buyurarak Yüce Allah, rızık
olgusunu kendisine nisbet etmiş, yeryüzünde insanların rızıklarının Kendisi tarafından
belirlendiğini beyan etmiştir.
Mahmut el-Âlusî, Ruhu’l-Meânî fi Tefsiri’l Kur’âni’l-Azîm ve’s-Sebi’l-Mesanî, Daru’l-Fikr, Beyrut ty., I,
86; Muhammed Ali es-Sabûnî, Saffetu’t-Tefâsîr, Dersaadet, İstanbul 1986, I, 86.
4
Bkz. Bakara, 2/29, Al-i İmrân, 3/14; Mâide, 5/1; En’âm, 6/ 142; Yunus, 10/24; İbrahîm, 14/32-33;
Nahl, 16/5, 6, 12; Enbiya, 21/79; Hac, 22/36; Mu’minûn, 23/2; Nûr, 24/43; Şuarâ, 26/132-134; Neml,
27/60, 61; Rum, 30/24; Lokman, 31/20, 30, 34; Secde, 32/27; Yasîn, 36/37, 40; Sad, 38/18; Zumer, 39/
21; Zuhrûf, 43/13; Câsiye, 45/12, 13, Kâf, 50/ 7, 11.
5
“İnsan, Allah’ın değerli kılıp, mahlûkatın pek çoğuna üstün yaptığı (İsrâ, 17/170), göklerde ve yerde
olan varlıkları hizmetine sunduğu (Casiye, 45/13), ruhundan nefhettiği (Hicr, 15/29; Sad, 38/72), en
güzel şekilde yarattığı (Tin, 95/4), maddi ve manevi organ ve cihazlarını düzgün ve dengeli bir şekilde
düzenlediği (İnfitar, 82/17), ihtiyaç duyduğu her şeyi kendisine bahşettiği (İbrahîm, 14/34) çok değerli
bir varlıktır.” Bkz. Veysel Güllüce, “İnsan Allah’ın Halifesi midir?”, AÜİFD, Sayı: 15, 2001, s. 173, vd.
Ayrıca bu makale, “Allah’ın Halifesi” odağındaki düşünceler hakkında geniş bilgi içermektedir.
6
Rûm, 30/22.
7
Bkz. R’ad, 13/26; Nahl, 16/114; İsrâ, 17/30, Nûr, 24/28; Ankebût, 29/60, 62; Zümer, 39/52. Rızık
sözcüğünün bizleri ilgilendiren tarafı, yoksulluk kavramıyla yakından ilişkisi olduğundan dolayıdır. Bu
kelimenin etimolojisi: Rızık kelimesi, “r-z-k” fiilinden türetilmiş bir isimdir. Bu sözcük, arapçada haz
ve nasip manalarına gelir. Ayrıca, “nasip etmek” anlamında kullanılır. Bkz. Ebû’l-Fadl Cemaluddîn
Muhammed İbn Manzûr, Lisanu’l-Arap, Beyrut ty. , X, s. 115.
8
Zuhrûf, 43/32.
3
Ayrıca, hem rızkın insanlar arasında liyakat, hakkaniyet ve nihai hayır
kıstaslarına göre taksim edildiğine dair şöyle denilmektedir: ‘‘“… Biz nasıl ki dünya
hayatındayden, birbirlerini istihdam etsinler diye onların aralarında rızıklannı
paylaştırmışsak, lisanen aciz, bedenen zayıf olanları zengin kılıp, derdini güzel anlatan
ve vücut bakımından da sağlam olanları fakîr kılmışsak, rahmet ve lütuflarımızı da
öylece dilediğimize veririz. Ey Muhammed, rabbinin, insanları cennete koyma gibi
rahmeti, onların, dünyada iken biriktirdikleri her şeyden daha hayırlıdır.”9
Kuşkusuz, insanların ontolojik bir farklılık durumu olarak değil, şehâdet ve
olgular âleminin varoluş modunun bir dizini, sistematiği olmak üzere zengin ve fakîr
şeklinde ayrıştırıldığı ortaya konmaktadır. Bu itibarladır ki ilahi perspektifte fakîrlik ve
zenginlik, insan için tanzim edilen dünya yaratıldığından bu yana ve kıyamete kadar
var olacak iki durumdur. Bu yüzden Allah, insanı yeryüzünde ilahi ilkeler çerçevesinde
çalışmak, üretmek, tüketmek ve sosyal adaleti sağlamak gibi bir takım fiil ve
davranışlarda sorumlu tutmuştur.10 Bir başka ifade ile Allah, âlem için takdir ettiği
düzenin işleyişinde insanı, yetkili ve görevli kılmıştır.
Ancak insanoğlu, ilerleyen tarihi süreçte, kendisine belirlenmiş olan varlık
nedenini unutarak11 veya reddederek,12 ilahî yönlendirmeden çeşitli sapmalar
göstermiş, yeryüzünün değişik noktalarında sorunlar ortaya çıkarmıştır. Bu durum,
Kur’ân’da şöyle ifade edilmektedir:
“Aranızda birbirinizin mallarını haksız yere yemeyin. İnsanların mallarından bir
kısmını bile bile günaha girerek yemek için onları hâkimlere (rüşvet olarak)
vermeyin.”13 Bu ayette Allah, insanın meta-iman ilişkisindeki bir yansımasına işaret
etmektedir
Öte yandan, Kur’ân’ın anlatımlarına göre toplumsal yapının en önemli birleştirici
öğesi olan dinin tahrif edilmesi, başta insan olmak üzere yeryüzünde, bütün canlıları
felakete sürüklemiştir. “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa
9
et-Taberî, VII, 325.
Muhammed Tahir b. Aşûr, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dar-u Sahnûn, Tunus 1997, XXII, 127.
11
Kılıç, Ruhsal Yozlaşma Toplumsal Çürüme, Akçağ Yayınevi, Ankara 1987, s. 27.
12
Orhan Atalay, Kur’ân-ı Kerim’de İnsan Meta İlişkisi ve Çalışmanın Önemi, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), AÜSBE, Erzurum 1993, s. 23.
13
Bakara, 2/188.
10
4
düşenler gibi olmayın…”14 “Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olan müşriklerden
olmayın. Bunlardan her grup, kendilerinde bulunan (değerlerle) böbürlenmektedir.”15
Şüphesiz ki bunun örnekleri, Kur’ân’ın birçok yerinde geçmektedir.16 Örneğin Kur’ân,
insanlara sunduğu tarihsel dersler bağlamında Medyen toplumundan söz ederken,
yıkımlarını
hazırlayan
suçlarına
işaret
ederek,
Şuayb
Peygamber’e
şunu
söylemektedir:“…Ölçeği ve tartıyı eksiltmeyin! Ve ey toplumum! Ölçeği ve tartıyı,
adaletle tastamam yapın ve sakın, insanların mallarını eksilterek, yeryüzünde
bozgunculuk yapmayın!”17
Keza Kur’ân, bu ayette olduğu gibi, daha birçok yerde bu durumu bizlere
bildirmektedir:“Ne var ki onlar kendi aralarındaki işlerini parça parça böldüler. Her
grup, kendilerinde bulunan(fikir ve davranış) ile sevinip böbürlendi.”18 Başka bir
ayette ise,“Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayanan ticaret olması hali müstesna,
mallarınızı, bâtıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin. Ve
kendinizi öldürmeyin. Şüphesiz Allah, size karşı çok merhametlidir”19 buyurarak,
yoksulluğu oluşturan etkenlerden; haksız mal edinmeyi, büyük günahlardan olduğunu
özellikle vurgulamıştır.
Bu sebeple Yüce Allah, toplumlar arasında haksızlıkları oluşturan, bunun sonucu
olarak yoksullaşmaya yol açan büyük günahlardan sayılan; faiz, kumar ve bunlara
benzeyen çeşitli meşru olmayan kazanç şekilleriyle 20 mü’minlerin, birbirlerinin
mallarını21 batıl yolla yemelerini yasaklamıştır.22 Zira insanlar arasında huzur ve
güveni sağlamak amacıyla olacak ki İmam Şafii: “karşılıklı alış-verişin ancak kabul ile
14
Al-i İmrân, 3/105.
Rûm, 30/32.
16
A’râf, 7/85; Şuarâ, 26/183; Mutaffifîn, 83/1-3.
17
Hûd, 11/84-85.
18
Mü’minûn, 23/53.
19
Nîsâ,4/29.
20
Kılıç, Yabancılaşma, Rahmet Yayıncılık, İstanbul ty., s. 125.
21
“Genişlik zamanında ve istek halinde biriktirilebilen ve insanlar arasında maddi bir değeri olan her
türlü varlık”şeklinde malın tanımı yapılmıştır. Bkz. Nezih Hammad, İktisadî Fıkıh Terimleri, (Çev.
Recep Ulusoy), İstanbul 1996, s. 217. Aynı şekilde malı; “nefsin meylettiği, kendisiyle hayatın
neşelendiği, nefsin fayda ve lezzet cinsinden arzuladığı şeye kendisiyle ulaşılan her şeydir.” şeklinde
tanımlayanlarda bulunmaktadır. Bkz. Abdu'l-Kerîm Zeydân, es-sunnetu’l-İlahiyye: İlahi Kanunların
Hikmetleri, (Çev. Nizamettin Saldan), İstanbul 1997, s. 25.
Mal, genellikle insanların birbirleri arasındaki iktisadi faaliyetleri dizayn ederken, ferdin sahip olduğu
mal ile fakirliği ve zenginliği belirginleştirir. Malı fazla olupta zenginlerin; Allah’ın, kendisine tevdi
ettiği malı korumak ve kollamak ve onunla alakalı sorumluluğunu yerine getirmesi gerektiği
bildirilmektedir. Bkz. Tekâsur, 102/8.
22
Ebû’l-Fidâ İsmaîl b. Ömer İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Kahire ty. , II, 245.
15
5
sahih olacağını söyler. Çünkü kabul, hoşnûdluğa (karşılıklı rızâya) delâlet eder. Gönül
hoşnutluğu ve kabul olmaksızın karşılıklı alıp verme ise, hoşnûdluğa delâlet etmez”23
derken, insanların alış-verişlerinde; zorlamalarla, baskılarla değil karşılıklı gönül
hoşnudluğuna dikkat etmesi gerektiğini vurgulamıştır.
Kuşkusuz, yoksulluğun oluşumuna zemin hazırlayan ekonomik zihniyetin
inkişafında pek çok faktörler arasında, dinî ve ahlakî esasların önemli bir unsur ve din
ile iktisadî hayat ve zihniyet arasında ihmal edilmeyecek derecede çok sıkı paralellikler
mevcuttur.24 Bununla birlikte, ‘vahye dayansın ya da dayanmasın bütün dinler, bu
konuda bir anlayış düşüncesi geliştirme ihtiyacı duymuşlardır. Ancak, bunlar
içerisinde ilahî dinler; Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm, konuya daha çok ağırlık
vermişlerdir.’25 Bu sebeple burada, asıl kaynağını vahyin oluşturduğu diğer dinî
metinlerde yoksulluğun konumunu, yoksulluğa bakış açılarını ve bu soruna karşı
sundukları görüşleri ve önerileri kısaca aktaracağız.
A. YAHUDİLİKTE YOKSULLUK
Kur'an'da Yahudilerin, diğer insanlardan daha fazla dünya malına düşkün
oldukları açıkça ifade edilmektedir.26 Bu vasıflara sahip insanların yaşadığı
toplumlarda; hırs, şuhh, buhl vb. gibi özellikler yaygınlaştığından, yoksulluğun daha
çok arttığı bilinmektedir. Bu bağlamda yahudiler, dünya malına karşı olan aşırı
hırslarını, kendileri dışındaki insanlara da aşılamak istemişlerdir.27
Müslümanların Medine’ye hicretinden sonra Yahudilerin takındıkları tavır,
onların bu noktadaki tavırlarını açık bir şekilde göstermektedir. Nitekim Ensar,
Muhacirlere büyük yardımda bulunmuş, buna karşılık orada yaşayan yahudiler,
Ensar’ın, Muhacirlere yapmış oldukları bu yardımlara engel olmağa çalışmışlardır. Bu
düşüncenin batıl olduğunu Allah: “Bunlar öyle insanlardır ki, cimrilik ederler ve
insanlara da cimriliği emrederler… Bunlar insanlara mallarını gösteriş için
23
Nasruddîn Ebî Saîd Abdullah b. Ömer el-Beydâvî, Envaru’t -Tenzîl ve Esraru’t-Te’vîl, Dâr-u İhyâi’tTurâsi’l-Arabî, ty. II, 245.
24
Sabri F. Ülgener, Darlık Buhranları ve İslam İktisat Siyaseti, Ankara 1984, s.27.
25
Abdülgafur Aslan, Kur’an Ekseninde Fakirlik Problemi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2003, s. 24.
26
Bkz. Bakara, 2/ 96.
27
Aslan, s. 25.
6
verirler…”28 şeklinde sunarken, Yahudilerin, kendilerinden olmayan muhtaç insanlara
karşı karakterlerinde mevcut olan yapıyı da açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Yahudiler, Allah'ın kendilerine göndermiş olduğu Peygamberlerin vesileleriyle
yoksullara ve ihtiyaç sahibi kimselere yardım etmiş, toplum içerisinde belli seviyede
yaşamlarını sağlamak, kimseye muhtaç olmadan geçimlerini idame etmek için gerekli
olan düzenlemeler üzerinde çalışmışlardır.
Bu çerçevede, Yahudilere gönderilen Peygamberler de tebliğlerinde, insanlığın
ortak sorunu olan fakîrlik problemiyle ilgili en doğru yöntemleri bildirmişlerdir. Ancak,
Kur’an-ı Kerim’de de geçtiği gibi29 zaman geçtikçe bu anlayışın değiştiği,
İsrailoğullarının, Peygamberlerinin telkinlerine bağlı kalmadıkları, yoksullarla alakalı
emirlerin30 sadece yahudilere has hale getirildiği görülmektedir. Bir başka ifadeyle,
yalnız kendilerinden olan yoksul ve muhtaçlara yönelik bir takım çalışmaları olmuş,
bunun yanında, öteki yoksul ve ihtiyaç sahiplerini tamamen unutmuşlardır. Yahudilerin
bu tutumlarına yönelik pek çok örnek bulunmaktadır.
Yahudilerin, kutsal metinlere göre genelde maddi servete, özelde ise yoksulluğa
ve yoksullara karşı tutumlarını, kısaca şöyle sıralamak mümükündür.
a) “Rab öldürür ve diriltir. Ölüler diyarına indirir ve çıkarır. Rab fakîr eder ve
zengin eder. Hem alçaltır hem yükseltir. Emirlerle beraber oturtmak için, izzet
kürsüsünü miras ettirtmek için yoksulu topraktan kaldırır…”31 Bu metinlerden;
zenginliğin ve fakîrliğin, Tanrı’nın tasarrufunda olduğu anlaşılmaktadır.
b) ''Fakîr kardeşine karşı gözün kötü olmasın. Ona bir şey vermemezlik
etmeyesin… Memleketin içinde fakîr eksik olmayacaktır. Bunun için ben; mutlaka kendi
memleketinde
kardeşine,
hakirine
ve
fakîrine
elini
açacaksın
diye
sana
emrediyorum.''32
c) “Fakîr ve hikmetli genç, artık öğüt almayı bilmeyen kocamış ve akılsız kraldan
iyidir.''33, ''Doğruyu isteyen fakîr, zengin olup da iki yollu sapık adamdan iyidir.’34
28
Nîsâ, 4/ 37-38.
Bkz. Al-i İmrân, 3/ 75.
30
Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1993, s. 220.
31
I. Samuel, 2/ 6-8.
32
Tesniye, 15/ 9-11.
33
Vaiz, 4/13.
29
7
‘Fakîr adam yalancıdan iyidir.''35 Ayrıca tokluk ve zenginlik, küfür ve azgınlığa iter.
Yoksulluk ve açlık, suç işletmeğe ve hırsızlığa sürükler: ''Bana ne fakîrlik ver ne de
zenginlik. Payıma düşen ekmekle beni besle ki ben, tok olup da Rab kim miş? Diye seni
inkâr etmeyeyim.''36, “Çalışmak tokluk, tembellik açlık getirir. Uyuşuk elle iş gören
fakîr düşer. Gayretli el ise zengin eder.”37 Bu metinlerden anlaşılan odur ki fakîrlik
yeryüzünden kalkmaz.
Anlaşılıyor ki, Tanrı katında doğru hareket eden fakîr, zalim zenginden de, cahil
hükümdardan da üstündür.
d) Tanrı, sürekli âlemi yönetir. Onu bıraktığı gün, âlemin sonu gelmiş demektir.
Tanrı’nın kudreti sonsuzdur. O’nun gücünün yetmeyeceği tek iş yoktur. O, bütün
varlıklara hâkimdir. Âlemde O’nun iradesi dışında bir varlık, bir oluş yoktur. Tanrı, bir
gün bir görevli göndererek bütün haksızlıkların, zulümlerin ortadan kalktığı evrensel
bir devlet kuracaktır.38 Tanrı yer ve göklerin tek sahibidir.39
e) “Yoksullara acıyan ve onları doyuran, Tanrı’ya ödünç verir ve karşılığını
Tanrı ona öder.”40 “Fakîre zulmeden, yaratanını hor görmüş olur. Fakat yoksula
acıyanı O, mükâfatlandırır.”41 “Fakîr ve düşkününü koru?”42
Ayrıca bu inanca göre yoksul ve düşkünlere zulüm yapmanın büyük günahlardan
sayıldığını
görmekteyiz:
“Bir
memlekette
fakîrlere
zulmedildiğini,
hakkının
çiğnendiğini, adaletin memleketten kaldırıldığını gördüğün an, bu işe şaşma. Gerekeni
yapmaktan çekinme. Çünkü şımaranın üzerinde onu murakabe edecek bir büyük
vardır… Topraktan faydalanmak ise herkesin hakkıdır.”43 ''Tanrı’nın sana vermekte
olduğu kendi memleketinde, kardeşlerinden biri, fakîr bir adam, senin yanında,
kapılarının birinde olursa, yüreğini katılaştırmayacaksın. Elini ona aç ve muhtaç
34
Süleyman’ın Meselleri, 28/6; Eski ve Yeni Ahit’te fakîr ve fakîrlik kelimesinin geçtiği pasajlar için
bkz. King James, Version, A New Concordance to the Holy Bible, New York 1960, s. 317-318-320.
35
Süleyman’ın Meselleri, 19/22.
36
Süleyman’ın Meselleri, 30/8-9.
37
Süleyman’ın Meselleri, 10/4.
38
Tümer, Küçük, s. 220.
39
Tekvin, 14/19.
40
Süleyman’ın Meselleri, 19/17.
41
Süleyman’ın Meselleri, 14/31.
42
Süleyman’ın Meselleri, 31/9; Mezmurlar, 72/1-14; Eyub, 29/12-17.
43
Vaiz, 5/8-9.
8
olduğu miktarı ona ver.''44 Fakîrleri, düşkünleri yedirmek, onları küçümsememek,
haklarını savunmak istenmektedir. Bir başka ifade ile bu inançta yoksullar, Tanrı
tarafından koruma altına alınmıştır.
''Kim fakîre verirse onun eksiği olmaz. Fakat kim fakîrden yüz çevirirse ona
binlerce lanet olsun.''45 Hakkı tanımayan zenginlere, servetlerine güvenip onunla
övünenlere karşı çıkılmalıdır.46 Bu sebeple başkasıyla münasebette tolerans, anlayış,
cömertlikte örnek olmalıdır. Yaşlı anne ve babaya, ihtiyarlara, körlere, yoksullara, dul
ve yetimlere saygılı olunmalıdır. Aynı şekilde bostanın bir köşesi terk edilmeli,
başaklar yoksullar için bırakılmalıdır. Gündelikçinin yevmiyesi, akşam olmadan önce
ödenmelidir.47
Bu ifadelerde, yoksullara ikramda bulunanların övüldüğü, kötü muamelede
bulunanların ise lanet ve azapla korkutulduğu anlaşılmaktadır.
f) ''Oğlum dinle ve hikmetli ol. Kalbini doğru yola çevir. İçki içenlerin ve et
yemeğe düşkün olanların arasında bulunma. Çünkü hem israf eden48 hem de içki içen
yoksul olmaya mecburdur. Hatalarınız, hayrı sizden uzaklaştırır.49İnsan devamlı zengin
kalmayabilir. Kral doğan da pek ala yoksul fakir düşebilir.50 Kötü gözlü adam
zenginliğin peşine koşar. Daha bilmez ki fakîrlikte onu izlemektedir.''51
Bu metinlere göre hataların, insanı yoksulluğa sürüklediği anlaşılmaktadır.
Ancak, şimdiye kadar aktarılan olumlu tabloya mukabil, dejenere olmuş musevî
toplumunda saygı görmenin ön koşulu; zenginlik ve güç,
toplum içinde yüksek
düzeyin ise; savaşma kabiliyetine bağlı olduğu tespit edilmiştir.52 Bununla birlikte
yahudi toplumu, kendi toplumunun refahı için dünya genelinde, ekonomik bağlamda
sürekli strateji geliştirme yolları aramıştır.
Yine metinlerden çıkan sonuca göre, Yahudilik'te; fakîrlerin haklarını korumak,
yardım etmek ve toplumda hayatlarını idame edebilecek ortamı onlara sunmak,
44
Tesniye, 15/7-8; Çıkış, 22/25.
Süleyman'ın Meselleri, 28/27; İşaya, 58/10.
46
Eyub, 31/24-28; Süleyman'ın Meselleri, 22/16; Mezmurlar, 49/5-12.
47
Levililer, 19/13, 18, 34.
48
Süleyman'ın Meselleri, 23/19-21.
49
Yeremya, 5/25.
50
Vaiz, 4/14.
51
Süleyman'ın Meselleri, 28/22.
52
Leslie Lipson, Uygarlığın Ahlaki Bulanımları, (Çev.: Jale Çam Yeşiltaş), İstanbul 2000, s. 78.
45
9
Tanrı'nın insanlara yüklediği bir görevdir.53 Çünkü Tanrı, yoksulların yardımcısı ve
koruyucusudur.
B. HIRİSTİYANLIKTA YOKSULLUK
Hıristiyanlık dinini ilk kabul eden insanlar ile daha sonraki yıllarda bu dini
misyonu yüklenen insanlar, her zaman eziyet gören, kovuşturmaya uğrayan ve ezilen
insanlar oldukları için daha çok, ahlakî davranışlarda ve karşılıklı ilişkilerde sabrı
vurgulayan ve insanların tahammül güçlerini artırmak için sürekli ahirete göndermede
bulunan bir dünya görüşü geliştirmiş54, dünyaya yapılan vurgudan mümkün olduğunca
kaçınılmıştır.55
Nitekim Hıristiyanlara göre Tanrı’nın sevgili kullarının; yoksullar, alçak
gönüllüler ve insanlar tarafından horlanan kimseler olduğuna; buna mukabil şayet
zenginler, eğer kâmil insanlar olmak isterlerse, ellerinde bulunan mallarını satıp
yoksullara dağıtmaları gerektiği belirtilmektedir56 Bu inanca göre yoksulluk, adeta
özendirilmeğe çalışılan bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır.
Hıristiyanların yoksullara bakış açılarını kısaca anlattıktan sonra şimdi de, Yeni
Ahit’te; yoksullukla ilgili bazı telkin ve öğütleri aktaralım:
“İnsan yalnız yemekle yaşamaz. Fakat o, Tanrı’nın ağzından çıkan her bir sözle
yaşar.”57 İnsan hayatı, sadece yemek ve içmek gibi maddi yönden teşekkül etmemiştir.
Aksine onun ruhî ve manevî yönü de vardır. İnsan şayet dünyada zevk almak istiyorsa,
bu yönü de dikkate almalıdır.
Yoksullara, dilencilere, sıkıntıya düşmüşlere yardıma çok önem verilmektedir:
“Benim zavallı bir kardeşime ne yaparsanız, bana yapmış olursunuz.”58 Bu sebeple,
dinin önde gelenlerinin vazifelerinden birisi de, yoksullara, hastalara ve muhtaçlara
yardımı teşvik ettirmektir.59 Çünkü İsa’nın dağdaki vaazda söylediklerinden anlaşılıyor
ki bu vaaz; yoksul, sabırlı, alçak gönüllü, doğru, merhametli, kalbi temiz ve
53
Aslan, s.29.
J. S. Mill, Hürriyet, (Çev.: Mehmet Osman Dostel), İstanbul 1997, s. 78.
55
Aslan, s.29.
56
Mill, s.78.
57
Matta, 4/14.
58
Matta, 25/10; Luka, 6/38; Romalılara Mektup, 12/15.
59
Ekrem Sarıkçıoğlu, Din Fenomenolojisi, Isparta 2002, s. 176.
54
10
barışseverleri kutsar niteliktedir.60 İsa’nın değer ölçüsüne göre aşağı düzeyde olanlar;
gururlu ve kibirlilerdir.61 Bu yüzden yoksul ve alçak gönüllüler, ahlakî açıdan gururlu
ve kibirli insanlardan daima üstündürler. Nitekim bu durum, bütün dinlerde mevcuttur.
Yoksulluk toplumda daima var olacaktır: “Yoksullar daima sizinle”62 Bu yüzden
Hıristiyan inancına göre yoksulun, Tanrı tarafından insanları sınamak için gönderilmiş
olabileceği düşüncesi hâkimdir. Bu şekilde yoksulluk da ''kutsal yoksulluk'' olmuştur.63
Nitekim fakîrin sadakası, zenginin nafakasından çok üstündür.64 Keza burada,
yoksulluk halinin ve yoksulun yapacağı amelin üstünlüğünü görmekteyiz.
Aç kalan, zaruret sebebiyle yenmesi yasak olan bir şeyi yiyebilir. Buna göre
Davut ve kardeşi, sadece kâhinlerin yiyebildiği mabetteki ekmeği yemişlerdir.65 Fakîre
yedirene, yoksula acıyana Tanrı kêfildir.66Yaşayacak kadar maişetle yetinmek, giyime,
beslenmeye pek önem vermeden Allah'a dayanmak gerekir.67 Fakîrlere her türlü bağış
yapılmaya teşvik edilmektedir: “İsa şöyle dedi: Eğer kâmil insan olmak istiyorsan git
ve malını fakîrlere dağıtmak üzere sat…”68 Nitekim ortaçağ boyunca yoksullar, deliler,
ihtiyaç sahipleri, Tanrı’nın yoksullara ayırdığı pay anlayışı sayesinde korunmuşlardır.
Çünkü İsa, fakîr kıyafetine bürünerek yoksulluğu yüceltmiştir.69 Burada da, yoksullara
yapılan yardımın kutsallaştırıldığı ve insanların, yoksullar sayesinde birçok
felaketlerden korunduğu anlaşılmaktadır.
Bir insan, iki efendiye, yani hem servete hem de Tanrı’ya kulluk edemez.70 Bir
yandan yetimlerin ve dulların mallarını yiyip, öte yandan iyilik gösterişi yapanlar 71 ile
fakirlere acıdıklarını duyurdukları halde gerçekte böyle olmayanlar kötülenmektedir.72
Aç kitleler, kendilerini doyuranın ardından giderler: “İsa onlara şöyle dedi: Bana
uymanız, alametleri görmenizden değil, fakat ekmeklerinden yiyip doymanızdan dolayı
60
Matta, 5/3.
Matta, 6/20.
62
Yuhanna, 12/8.
63
Braudel, s. 342.
64
Luka, 21/1.
65
Matta, 12/1-4.
66
Matta, 25/34-40.
67
Matta, 6/9-12.
68
Matta, 19/21-22.
69
Fernanad Braudel, Uygarlıkların Grameri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul 1996, s. 342.
70
Matta, 6/24.
71
Matta, 23/14.
72
Yuhanna, 3/7.
61
11
beni arıyorsunuz.”73 Keza, İsa’nın yandaşları ve arkadaşları, hiçbir şeye sahip
değillerdi. Bu anlayışın bir yansıması olacak ki, fakîr bir adam Petrus’tan yardım
beklerken, o, yoksula; “bende gümüş ve altın yoktur”74 diye cevap vermektedir.
Hıristiyanlığın dini metinlerinde Tanrı'ya inanmak ile zenginlik arasındaki ilişki,
dramatik bir şekilde dile getirilmektedir.75 Bu ilişki şöyle ifadelendirilmektedir: “Kim
benim şu sözlerimi işitir ve onları yaparsa, evini kaya üzerine kuran akıllı adama
benzer. Yağmur yağdı seller geldi, yeller esti ve o eve çarptıkları halde ev yıkılmadı.
Çünkü o ev kaya üzerine kurulmuştu. Benim, bu sözlerimi işiten ve yapmayan kimse ise,
evini kum tepecikleri üzerine kuran budala adama benzer. Yağmur yağdı, seller geldi,
yeller esti ve o eve isabet etti. Bunun sonucunda ev yıkıldı. Onun yıkılması büyük
oldu.”76
Buna göre, Tanrı’ya inananların yokluk ve darlığın çeşitli nedenlerinden
korundukları, inanmayanların ise, yokluk ve darlığın kendilerine isabet edeceği ve
dünyada büyük acılarla karşılaşacakları anlatılmaktadır.77 Bir başka ifade ile
yoksulluğun getirmiş olduğu sıkıntılardan korunmanın, inanç yapısıyla alakalı bir
durum olduğu, verilen örneklemede açıkça görülmektedir.
Ayrıca, mal yığma, gümüş ve altın stok yapmanız hayırlı olmadığı, bu işi
yapanların akıbetlerinin iyi olmayacağına vurgu yapılmaktadır.78 Hıristiyanlıkta, genel
olarak insanın mal ve servet yığmak için çaba sarfetmeyi, hoş karşılamamıştır. Bu
yüzden İsa, Cennete, zenginlerden ziyade yoksulların ulaşabileceği belirtilmekte, zira
Tanrı, ahirette yoksulluğun mükâfatının cennet vadetmektedir.
Bununla birlikte Yeni Ahit’te, Max Weber’e göre İsa’nın yoksullara karşı
sergilediği kişisel davranışı, o günün koşullarına göre göstermiş olduğu tavırdır.79 Bu
yaklaşım; ''bir güne yetecek kadar ekmek,'' ''insanın hayatını idame edecek kadar''
şekliyle belirginleşmektedir.80
73
Yuhanna, 6/26.
Resullerin İşleri, 3/4.
75
Aslan, s.29.
76
Matta, 7/24-27.
77
Charles Stanley, How to Listen to God, London 1992, s. 149-151.
78
Matta, 6/9.
79
Max Weber, Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu. (Çev.: Z. Aruoba), İstanbul 1971, s. 71.
80
Aslan, s. 32-33.
74
12
Yine Weber, İsa’dan sonra Hıristiyan’lığı dünyaya karşı olumsuz bir tavır
içerisinde yorumlayan ve onları fakirleştirerek zor durumda bırakan kişinin Pavlus
olduğunu belirtmektedir: “Hıristiyanlıkta ekonomik gelenekler, başlangıçta Pavlusçu
kayıtsızlığın ürünüydü. Daha sonra verilen koşulların mutlak kabulünün Tanrı’ya
mutlak boyun eğme ile özdeşleşmesiyle ilahi inancın ifadesi haline geldi”81 derken,
yoksullukla alakalı bu düşüncenin, Hıristiyan inancına sonradan motive edildiğini
bildirmektedir.
İsa'dan sonra gelen Hıristiyan din adamları şöyle bir kuram geliştirmişler:
Tanrı'nın; bizzat kendisine ibadet etmeleri için ve buyruğunu yerine getirmeleri için
dünyayı yarattığı anlayışını ileri sürmüşlerdir. Dünyalık için çalışmanın, ya da dünyalık
servet için çabalamanın; aşağılık 82 olarak kabul ettikleri anlaşılmaktadır.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, İslam dışında diğer dinlerde de yoksulluk, gerekli
ehemmiyeti görmüştür. Ancak mevcut verilerden hareketle diğer dinlerde yoksullukla
mücadelede; İslam'da olduğu gibi sistematik bir yapı, belli kurallarla oturtulmuş bir
kaideler manzumesine rastlıyamadık.
Ayrıca yoksulluk, kapsam ve ehemmiyet açısından her ne kadar Yahudilik’te yer
bulmuşsa da, Hıristiyanlık inancında, daha sık hatırlatılan, ona karşı daha özenli
davranılan, hatta teşvik edilen bir özellik şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bir başka
ifade ile Hıristiyanlık’ta yoksulluğa daha çok özen gösterildiği hatta yüceltildiği
sezilmektedir. Nitekim bu inancın, yoksulluğu, konum itibariyle en üst mertebede
değerlendirdiği, âdeta kutsallaştırdığı anlaşılmaktadır.
C. KÜRESELLEŞME - YOKSULLUK İLİŞKİSİ
Kur’ân,
insanları
dünya
ve
ahiret
mutluluğuna
eriştirecek
esasları
barındırmaktadır. O, bir yandan insanın faydasına olacak değerleri insana sunarken,
diğer taraftan da onun çeşitli problemlerine makul çözümler üretmektedir. Dolayısıyla
insanların tarihsel süreçte yaşadığı ve yaşamakta olduğu ortak bir sorun olan
yoksulluğa, yoksulluğun nedenlerini oluşturan sorunlara ve çözüm yollarına; yoksulluk
ve iman arasındaki ilişkiye dikkatleri çekmektedir.
81
82
Weber, s. 71-72.
Weber, s. 68.
13
Bu bağlamda Hz. Muhammed (s.a.s.)’de, insanlığın geçmişte yaşadığı ve
gelecekte karşılaşacağı problemlerin çözümünün Kur’ân’da olduğunu bildirmektedir.83
Ancak, düşünce tarihinde insanın varlık alanına, daha dar bir anlamda beşeri hayatın
temel şartlarından biri olan onun maddî ve manevî ihtiyaçlarına çoğu kere yeterince
önem verilmemiştir. Bu yaklaşımdan dolayı işin tabiatında, bazı olumsuzluklar
beraberinde gelmiş ve bunun doğal sonucu olarak da Allah-insan diyalogu, bazen tek
taraflı olarak bozulmuştur.84 Nitekim bu bozulmalar neticesinde değişik alanlarda
ortaya çıkan fikir ve düşüncelerden birisi de küreselleşmedir.
Bu sebeple, öncelikle küreselleşmenin tanımı yapılacak, daha sonra da
yoksulluğun oluşumundaki etkisi ve dünya genelinde hâkim olan küresel açlığın boyutu
araştırılacaktır.
İnsanlar, Allah’ın ikazlarına rağmen, bir yandan nefsin mala85 olan bağlılığını
kışkırtan batı modernizminin, diğer yandan da insanın nefsini öldürmeyi hedefleyen
doğu mistiszminin86 etkisinde kalarak, kendi çıkarlarını koruma, kollama adına,
toplumlarda büyük keşmekeşler çıkarmışlardır. Bunun yanı sıra, ilerleyen zaman
içerisinde ilahi çizgiden sapmalar göstermiş, O’nun yasaklamış olduğu eylemlere
girişmişlerdir.
Bu sapmalar neticesinde, kozmik düzlemde yıkımlara ve olumsuzluklara,
günümüzde de kitlesel yoksulluğa sebebiyet vermişlerdir. İşte bu dengesizliklerin farklı
bir boyutunu da, imanî, ahlâkî ve ibadî eksenin kayması sonucu çeşitli isimlerle ortaya
çıkan doktrinlerin sistematik şekillerini: Küreselleşme (Globalization), kapitalizm ve
marksizm gibi adları altında bir takım akım ve sistemler temsil etmektedir. Ancak, bu
mezkûr beşerî doktrinlerin, acaba yoksullukla münasebetleri var mıdır? Yok mudur?
Bunun tesbitini yapmak için biz, öncelikle bu sistemlerin alt yapılarını oluşturan
düşüncelerden, yani özlerinden özetle bahsedecek, daha sonra da yoksullukla
ilişkilerine dikkat çekmeğe çalışacağız
83
Muhammed b. Îsa et-Tirmizî, , Fedâilu’l- Kur’ân, 14, es-Sunen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
Leonardo Boff: “Ulûhiyete özgü nitelikler, artık metalara atfedilmekte, kurtuluşun ancak metalarda
olduğuna inanılmaktadır” ifadeleriyle insanın ilahi çizgiden sapmasının nedenini bizlere açıklamaktadır.
Bkz. Leonardo Boff, Meta Dini ve Piyasa, (Çev.: Lütfullah Göktaş), İstanbul 1997, s. 317.
85
Atalay, s. 23.
86
Bkz. Jean Varenne, “Budizm”, Din Fenomenolojisi İçinde, (Çev.: Mehmet Aydın), Konya 1995, s.
345; Ekrem Saraçoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s. 184.
84
14
I. Küreselleşmenin Tanımı
‘‘Küreselleşme,’’87 son zamanlarda, gerek uluslararası politika ve diplomasi
alanında gerekse bu alana ait akademik çalışmalarda en çok kullanılan terimlerin
başında gelmektedir. Bu özelliğine rağmen, küreselleşmenin genel kabul gören bir
tanımı bulunmamaktadır.
Bu yüzden bu kavram birbirinden farklı anlamlara gelebilecek şekilde
kullanılmaktadır.88
Örneğin,
literatürde
küreselleşmenin;
uluslararasılaşma,
evrenselleşme, liberalizasyon, batılılaşma, karşılıklı bağımlılık, modernizasyon gibi
çeşitli
terimlerle
eş
anlamlı
kullanıldığı
görülebilmektedir.
Bundan
dolayı
küreselleşme, ekonomik, sosyal, teknolojik, kültürel, politik ve çevre dengesi açıların
küresel bütünleşmenin, uyum ve dayanışmanın artması anlamına gelir.89
Şunu da hemen belirtelim ki, küreselleşme kavramının en çarpıcı özelliklerinden
birisi; olası etkilerinin çok sayıda ve çeşitli olduğu izlenimini vermesi ve
araştırmacıların konuya bakış açılarının farklı olmasıdan olacak ki, onun bir tanımı
üzerinde görüş birliğine varılmasını pek de mümkün kılmamaktadır. Tanımlamadaki
bir başka engel ise, küreselleşme kavramının çok yönlü, karmaşık ve dinamik bir olgu
olduğu gerçeğidir.90 Yine de, konuya bilimsel çerçevede bakan bazı araştırmacılar
tatminkâr tanımlamalar yapmaya çalışmaktadırlar.
Bu durumda küreselleşme, sosyal bilimlerin her dalında yaygın kullanılan bir
kavram olmakla beraber, genellikle bir durumdan daha çok bir akımı veya bir zihniyeti
ima eder hale gelmiştir. Bu değişimi anlamak için Robertson’un sözlerine dikkat
çekmek gerekir ki O, şöyle diyor: “...Küreselleşme teması anlayışları aralarında
farklılık göstermesine rağmen küreselleşme diye adlandırılan şeyi anlamanın en iyi
yolunun, dünyanın ‘birleşik’ hale geldiği, ama kesinlikle safdil işlevselci tarzda
bütünleşmediğini düşünmektir.”91 Robertson’un bu tanımlamasından, küreselleşmenin
87
Bkz. Nazım Güvenç, Küreselleşme ve Türkiye, BDS Yayınları, İstanbul 1998, s.13-14.
Fırat Bayar, “Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye”, T. C. Dışişleri Bakanlığı
Yayınları, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Sayı: XXV, 2005, s. 25.
89
Veysel Bozkurt, Küreselleşme: Kavram, Gelişim ve Yaklaşımlar, Alfa Yayınları, İstanbul 2000, s. 14.
90
A.Giddens, Elimizden Kaçıp Giden Dünya, (Çev.: O. Akınhay), Alfa Yayınevi, İstanbul 2000, s. 12.
91
R. Robertson, Küreselleşme Toplum Kuramı ve Küresel Kültür, (Çev.: , Ü. H.Yolsal), Bilim ve Sanat
Yayınevi, Ankara 1999, s. 23.
88
15
işlevini yerine getirirken, toplumlararası ilişkilerde, üretimin paylaşımında, adalet
ilkesinden sapmalar gösterdiğini anlamaktayız.
Bazılarına göre küreselleşme, bir tür standartlaşmanın yansımasıdır dolayısıyla
küreselleşmeyi değişik boyutlarda ele alıp incelerler. Bunlardan bazıları; ekonomik
boyut, siyasi boyut, kültürel boyut.92 Keza, küreselleşme ile ilgili en dikkat çekici
tanımı Giddens şöyle yapmaktadır: “Zaman ve mekân açısından birbirinden uzakta
gelişen olayların yerel oluşumları etkileyebilmesi ve bu yolla küresel ölçekte sosyal
ilişkilerin yoğunlaşmasıdır.”93 Bu görüş ekseninde, yukarıda aktarılan açıklamaları da
göz önünde bulundurarak küreselleşmenin tanımını özetlemek gerekirse;94 dünyanın
giderek bir bütünlük halini aldığıdır. Bu, insanların farklı yaşam düzeylerinin
birbirleriyle konuşur hale geldiği karmaşık bir toplumsal ve fenomonolojik durumdur.
Bir başka ifade ile küresel insanlık durumunun95 her alanda birbirine karışması ve yine
her alanda birbirlerini etkilemesidir.
Ayrıca, dünyanın her alanda birbirini etkilemesi, birkaç boyut ile oluşan bir süreç
değildir. Çünkü küreselleşme, ekonomik olduğu kadar siyasal, teknolojik ve kültürel
boyutlu bir süreçtir. O, pekçok değişik süreçlerin bir araya geldiği bir değerler
kümesidir. Aynı zamanda çelişkili ya da birbirine zıt etkenlerin devreye girdiği bir
süreçtir. Çoğu insanın gözünde küreselleşme, basitçe gücün ya da etkinin yerel
toplulukların elinden alınıp küresel arenaya aktarılmasından ibarettir.96 Bir başka ifade
ile küreselleşme, çağımızda, belli güç odaklarının yönlendirmesiyle, insanların her
alanını etkileyen bir araç halini almıştır.
Küreselleşmenin şimdiye kadar geçirdiği dönüşümleri ele alırsak; insanlık
tarihinin günümüze kadar iki büyük değişim dalgasına uğradığı, yapılan çalışmalardan
anlaşılmıştır.97 Bunlardan birinci değişim dalgası; tarımın bulunmasıyla başlayan tarım
devrimidir. Bu dalga uygarlığı yaklaşık olarak on altıncı yüz yılların sonlarına kadar
92
Etyen Mahçupyan, “Küreselleşme”, İktisat Dergisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mezunları
Cemiyeti Yayını, Sayı: 362, İstanbul (Aralık 1996), s.31.
93
İsmail Gökal, Global Değişim, Stratejik Ticaret Politikası ve Türkiye İçin Bir Ticaret Senaryosu,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergı/nis97/4.htm’den A. Giddens, The Consequences of
Modernity, Polity, Cambridge 1990.
94
Küreselleşmenin geniş kapsamlı tanımları için Bkz. Ramazan Biçer, Küreselleşen Çağda İslam,
Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 27-28.
95
J. Tomlinson, Küreselleşme ve Kültür, (Çev.: A. Eker), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2004, s. 24;
Robertson, s. 19.
96
Giddens, s. 12.
97
Alvin Toffler, Üçüncü Dalga, (Çev.: Ali Seden), Altın Kitaplar, İstanbul 1996, s. 26-43.
16
sürmüştür. Bir başka değişim dalgası ise; 17. yüzyılın sonlarında Avrupa’da başlayan
sanayi devrimi başlatmıştır. Bu dalga, ikinci dünya savaşının sona ermesinden hemen
sonra bütün alanlarda doruk noktasına ulaşmışken dünya üzerinde büyük değişimler
başlatan, fakat ne olduğu günümüzde dahi tam anlamıyla çözümlenememiş olan
üçüncü dalga başlamıştır.
Nitekim günümüzde bu dalga, etkileri ve kapsadığı alanlar dikkate alındığında
çok daha fazla hissedilmektedir. Üstelik bunun etkileri, dünya üzerindeki bütün
canlıları igilendiren her alanı kapsayarak kendisini hissettirmiştir. “yüksek teknolojilere
dayalı hizmetler sektörü”98 olarak da isimlendirilen bu dönemde, bahsi geçen alanlarda
da zaman ilerledikçe sistemli bir yapıda etkisini güçlendiren küreselleşme; ekonomik,
sosyal, siyasi ve kültürel bir dinamik olarak dünya gündemindeki yerini almıştır.
İşte, küreselleşmenin insan üzerindeki bu önlenemez etkisi, özellikle ekonomik
alanda daha çok kendini göstermektedir.99 Böylece, bir yirminci yüzyıl kavramı olan
küreselleşme hakkında en kolay söylenebilecek şey, başta ekonomik olmak üzere, pek
çok boyutu etkilemesi, fert, toplum, ulus hatta dünya genelinde kendisini hissettirmesi
ve yoksulluğu dünya geneline yaymasıdır.
II. Yoksulluğa Etkisi
Yukarıda çeşitli tanımları yapılan küreselleşmenin, insanları yoksullaştırıp
yoksullaştırmadığı, yoksulluğu artırıp artırmadığı tartışması, günümüz entelektüel
kesimlerin favori konusu olmasına rağmen, bilinen bir gerçek var ki o da; ‘‘neoliberal’’100 politikaların, küreselleşmenin etkisiyle yaygın uygulama alanı bulduğu
yüzyılımızın son çeyreğinde, gerçekten de dünyanın en zengin ve en fakîr ülkeleri
arasındaki gelir uçurumunun giderek açıldığıdır.101 Böylece küreselleşmenin, az
gelişmiş veya gelişmekte olan birçok ülkenin ve özellikle bu ülkelerde yaşayan dar
gelirli, yoksul kesimlerin aleyhine çalıştığı, çevresel sorunların küresel boyutlarda
98
Numan Kurtulmuş, Sanayi Ötesi Dönüşüm, İz Yayıncılık, İstanbul 1996, s. 2.
“İktisadi faaliyet, bir bakıma, ihtiyaç tatmini yolunda insanla madde, çevre ve zaman arasındaki çok
yönlü ilişkilerin toplamıdır.” Bkz. Ahmet Güner Sayar, Bir iktisatçının entellektüel Portresi: Sabri F.
Ülgener, İstanbul 1998, s. 239.
100
Bkz. Mehmet Meder-Hande Şahin, Neo-Liberal Politikaların İşçi Sınıfına Yansıması, Ege Yayınevi,
İstanbul 2008, s. 143; Ayrıca, neo-liberal saldırganlığının bilançosu için bkz. Göksel Demirer, NeoLiberal Saldırı Kriz ve İnsanlık, Ütopya Yayınevi, İstanbul 1999, s. 29.
101
Bkz. Draham Ghaı, Yapısal Uyum Küresel Bütünleşme, Sosyal Demokrasi, (Çev.: İdil Eser), YKY.,
İstanbul 1995, s. 56.
99
17
olduğu küresel ekonomide istikrarı sağlayamadığı, söz konusu sürecin kötü şekilde
idare edilmesi ile yoksulluğun arttığı açıkça görülmektedir.102 Küreselleşme ile
yoksulluk arasındaki ilintinin nedenleri bu noktalarda oldukça önem taşımaktadır.
Nitekim dünya nüfusunun en zengin %20’sine tekabül eden ülkelerin, küresel
GSMH içindeki payları 1970–1989 arası dönemde %73,9’dan%82,7’ye yükselmiştir.
Dünya nüfusunun en yoksul %20’sine sahip olan ülkelerin küresel GSMH içindeki payı
ise,%2,3’den %1,4’e gerilemiştir.103 Başka bir dünya gelir dağılımı tablosunda ise;
dünya nüfusunun %85,2’sini teşkil eden yoksul ülkelerin dünya gelirinden aldığı pay,
yalnızca %21,5’tir. En zengin %14,8 nüfus payına sahip ülkelerin dünya gelirinden
aldığı pay ise %78,5 dir.104 Bu bilgilerden anlaşılmaktadır ki, zaman ilerledikçe
keyfiyet ve kemiyyet bakımından yoksulluk çoğalmakta ve dünyada elde edilen gelirin
büyük kısmını, dünya nüfusunun yüzde onbeşi kadar kesim faydalanmaktadır. Geride
kalan dünya nüfusunun yüzde seksenbeşi, dünyanın bu nimetlerinden mahrum
kalmaktadır.
O nedenle, küreselleşmenin girdabına giripte kendini kurtaramayan hükümet
veya devletlerin yanlış politikaları neticesinde ortaya çıkan yoksulluğun sebepleri
hakkında Cebeci’nin: “Bugünkü adı küreselleşme olan bu dünya devleti kurma
çalışmalarına çoğu hükümet ister istemez ortak olmaktadır. Richard Faik'in, "Yırtıcı
Küreselleşme" (Küre Yayınları, İstanbul, 2001) adlı kitabında ifade ettiği gibi, Küresel
kapitalizmin oyun sahasına giren bir hükümetin, kendisinden istenen oyunu
oynamaktan başka hiçbir seçeneği kalmamakta; şayet bu oyunu oynamayı reddederse
veya jeopolitik muhafızlar siyasi veya ideolojik sebeplerden ona bu oyunu oynama
fırsatı vermezlerse ya sermaye kaçışı, ya durgunluk, ya da dış destek kaybı ve müzmin
fakîrlik gibi problemlerle karşılaşmaktadır. Çünkü post-modern105 bir sömürgecilik
102
Hüseyin Çeken, Şevket Ökten ve Levent Ateşoğlu, “Eşitsizliği Derinleştiren Bir Süreç Olarak
Küreselleşme ve Yoksulluk”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Sayı: 2, 2008, IX, 56.
103
Renee Prendergast ve Frances Stewart, Piyasa Güçleri ve Küresel Kalkınma, (Çev.: İ. Keser), Yapı
Kredi Yayınları, İstanbul 1995, s. 56.
104
Michel Chossudovsky, Yoksulluğun Küreselleşmesi, (Çev.: Neşe Nur Domaniç), Çivi Yazıları,
İstanbul 1999, s. 20.
105
Ali Bulaç, Postmodern’i şu şekilde tanımlamaktadır: “Aristo, “kaza, şeylerin özünü ortaya çıkarır,”
der. Postmodernizm, bir vazo gibi moderniteyi orta yere attı. Vazo kırıldı, parçalara ayrıldı ve ne olduğu
ortaya çıktı. Postmodernizmin yegâne hayrı vazoyu kırmasından ibaret. Ancak postmodernizmin yeni bir
vazo yapma düşüncesi yok, her bir parça kendi başına yeter diyor. Postmodernizm şehvetle ve iştahla
kışkırtılmış bedenler üzerinden zihinlere ve ruhlara narkoz yüklemektedir. Dünya gezegeninin
ortasındaki, çekim gücü yüksek merkez dağılmış durumda, her şey ve herkes uzay boşluğunda sanki.
18
olarak değerlendirilmesi mümkün olan küreselleşme, küçük bir köy haline dönüşen
dünyanın, güçlüler tarafından daha iyi kontrol edilebilmesine ve üretilen değerlerin
çoğunluk kısmına el konulabilmesine imkân vermektedir”106 şeklindeki açıklamalarıyla
küreselleşmenin, engel konulamaz zararlı etkilerini ve yoksulluğu tetikleyen en önemli
faktör olduğunu anlıyoruz ki, buna göre küreselleşme, hem bir sonuç hem de bir sebep
olan bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Keza, bu bilgileri destekleyen
“Küreselleşme Sürecinde Yoksulluğun Değişen Yüzü” adlı eserde de, yoksulluğun,
küreselleşme
ile
doğrudan
alakalı107
olduğuna
vurgu
yapılarak:“Yoksulluk,
küreselleşme süreciyle doğrudan ilişkili, küreselleşmeden hem etkilenen hem de
küreselleşmeyi etkileyen bir özellik taşımaktadır.”108 denmektedir. Bu açıklamalardan,
sadece yoksulluğun küreselleşmeden değil, küreselleşmenin de yoksulluktan etkilendiği
anlaşılmaktadır.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, küreselleşme ve buna uygun politikaların, özellikle
gelişmiş ülkelere sağladığı yararlar dışında, yoğun olarak uygulanmaya başlandığı
1980’li yıllardan bu yana, gerek ülkeler içinde gerekse ülkeler arasında zengin ile
yoksul arasındaki uçurum giderek daha da büyümüştür.109 Özellikle üçüncü dünya’da,
gittikçe artan sayıda insan, korkunç bir yoksulluğa itilerek fiziksel ve sosyal açılardan
kötü şartlarda yaşamak zorunda bırakılmıştır.110
Giderek artan ve yüksek sesle dile getirilen yoksulluğu azaltma vaatlerine
rağmen, yoksulluk içinde yaşayanların sayısı da ciddi oranlarda ve belirgin bir şekilde
artmıştır.111 Bu yüzden, küreselleşme ve piyasa ekonomisinin yoksulluğu azaltamadığı
gibi, istikrarı sağlamada da başarısız olduğu söylenebilir.112 Özellikle gelişmekte olan
ülkelerin hepsinde ekonomik kriz korkusu her zaman gündemde olan önemli bir konu
haline gelmiştir. “Küreselleşme, gelişmekte olan ülkeler, özellikle bu ülkelerde yaşayan
Şimdi ya kaosun belirsiz uzay boşluğunda yuvarlanıp gideceğiz ya da yeni baştan kendimizi toparlayıp
paradigma değişikliği yapacağız.” Bkz. Ali Bulaç, Postmodern Kaosta, Kıble Arayışı, İnkılap Yayınevi,
2013. s. 5.
106
Lütfullah Cebeci, Yoksulluk, Yeni Dünya Düzeni ve İslam, Köprü, Güz, Sayı: 88, 2004, s. 7.
107
Can Aktan Coşkun-Hüseyin Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, TOSYÖV Yayınları,
Ankara 1999, s. 104.
108
Mehmet Aktel, “Küreselleşme Sürecinde Yoksulluğun Değişen Yüzü”, IV Uluslararası Sivil Toplum
Kuruluşları Kongresi, Küresel Yoksulluk Bildiriler Kitabı, 19-21 Ekim, Çanakkale 2007, s.17.
109
Bayar, s. 40.
110
Aktel, s.105.
111
Biçer, s. 23.
112
Chossudovsky, s. 21
19
fakîrler üzerinde yıkıcı etkilere sahiptir.”113 Yarışma, eşitler arasındadır, eşit olmayan
güçler arasında yarıştan daha çok egemenlik ilişkisi vardır.
Kanaatimizce, küreselleşmenin yoksulluğun artmasına vesile olacak birçok
sebebi barındırmasına rağmen bu problemi, dünya gündemine hızlı bir şekilde (küresel
iletişim) ulaştırdığı için tek pozitif yönü bu olsa gerekir. Böylece insanlar, dünya
genelinde birçok toplumun, paranın gücüyle,114 devleti idare etme kabiliyetinden uzak,
otoriteyi ele geçiren yöneticiler tarafından yönetildiğini ve maddi ve manevi alanlarda
sömürüldüklerini anladılar. Nitekim E. Fromm’un: “Bu türlü otoriter için sembolik bir
ünvanı olan birisi örneğin bir kral, aptal, hilekâr, kötü niyetli vb. yani bir otorite olmak
için tam ters bir kişiliğe sahip olabilir. Ama O, bu ünvana sahip olduğu sürece,
otoriteye sahip olacaktır. Ve o ünvana yakıştırılan tüm kalitelerin de doğal olarak onda
bulunduğu varsayılacaktır. Kral çıplak115 bile olsa, herkes onun güzel giysiler
taşıdığına inanacaktır”116 ifadelerindeki özellikleri taşıyan, toplumları yöneten birçok
yöneticilerin varlığına, küresel iletişimin vasıtasıyla şahit olmaktayız.
Bundan dolayı yoksulluk, sadece küreselleşmeyle doğan ve onunla başlayan yeni
bir sorundur demek ve yoksulluğu oluşturan diğer delilleri bir kenara itmek, doğru bir
yaklaşım olarak görülmemektedir. Bir başka ifadeyle, yoksulluğun oluşumuna zemin
hazırlayan faktörlerden biri de, toplumların yönetimindeki yanlış politikaların
neticesinde ortaya çıkan bir sebep olduğu kadar, aynı zamanda bir sonuç olduğu da
bilinen bir gerçektir.
Özellikle, burada açıklama gereği duyduğumuz bir başka husus da; yoksulluğun
başlangıcının küreselleşmeyle değil, aksine çok eskilere dayandığıdır. Nitekim bu konu
ile ilgili çalışmalar yapan Türkiye’nin en önemli yoksulluk araştırmacılarından olan
113
E. Joseph, Küreselleşeme: Büyük Hayal Kırıklığı, (Çev.: A.Taşçıoğlı ve D.Vural), Plan B Yayınları,
İstanbul 2002, s. 9.
114
Erıch Fromm, Sahip Olmak Ya da Olmak, (Çev.: Aydın Arıtan), Arıtan Yayınevi, İstanbul 1991, s. 66.
115
Fromm’un eserinde, şu hikayeye atıfta bulunulmaktadır: “İki dolandırıcı, birgün aptal bir krala
gelerek, ona çok güzel elbiseler dikmek istediklerini söylerler. Olmayan bir kumaştan bir elbise dikerek,
öyle güzel dil dökerler ki, kral üzerinde elbise olmadığını fark etmez. Dolandırıcıların etkisi altında
kalarak çok güzel bir elbise sahibi olduğunu sanır. Ve adamlara bol para vererek onları
gönderir.Çevresindekiler, ortalıkta bir elbise olmadığını görmektedirler.Ama kraldan korkmalarından
dolayı kimse ona bu gerçeği açıklayamaz. Derken önemli bir tören günü gelir. Kral olmayan elbisesini
giyerek kalabalığın önünden geçer. Kimseden ses çıkmaz. İşte o anda korku ve kamuoyu baskısıyla
gözleri perdelenmemiş olan bir çocuk: Aa… Krala bakın, hiçbir şey giymemiş üzerine! Deyince, herkesi
bir kahkaha alır. Adeta gözleri açılmıştır. O zaman Kral, dolandırılmış olduğu gerçeğini anlar.” Bkz.
Fromm, s. 67-68.
116
Fromm, s. 67.
20
Şenses, yoksulluğun yeni bir sorun olmadığı ve bu konuya karşı ilginin çok eskilere
dayandığını ve yoksulluk konusuna ilginin kökenlerini ana hatlarıyla, en azından 18.
yüzyılın ortalarında “kitlesel yoksulluk”117 çıkmaya başlamadan çok önce, 17. yüzyıl
başlarından bu yana izlenebilindiğini belirttikten sonra, sözlerine şöyle devam etmiştir:
“Kitlesel yoksulluğun önemli bir toplumsal gündem maddesi olması ise kapitalist
yörüngede gelişen sanayi devriminin, İngiltere’nin ötesinde başka ülkelere de
yaygınlaşmasıyla olmuştur.”118 O’nun bu ifadelerinden, yoksulluğun küreselleşmeyle
başlamadığını aksine çok eskilere dayandığını, ancak, “kitlesel yoksulluk”119 diye
tanımlanan durumun, küreselleşmeyle birlikte oluşumunu hızlandırarak ortaya çıktığını
görmekteyiz.
III. Küresel Açlığın Boyutu
Küresel açlık, yirminci yüzyılın ortalarından beri var olan bugünün en önemli
sorunlarından birisidir. Bu yüzden, Uluslararası düzeyde bu konuya artan bir duyarlılık
gözlenmektedir.120 Ancak, gösterilen bu duyarlılığa rağmen günümüzde milyonlarca121
bebek, çocuk, kadın ve erkek, açlık yüzünden hayatını kaybetmektedir.
Diğer yandan, dünyanın içinde bulunduğu açlığı tamamen ortadan kaldırabilecek
boyutta adeta küreselleşmiş bir isrâfın da olduğu bilinmektedir. Küresel açlığın etki
alanının, bu kadar genişletmesinin nedeni,
esas itibariyle temelde bir dağılım ve
paylaşım sorunu olduğunu ortaya koymaktadır.122
Bu kısa değerlendirmeden sonra günümüz dünyasında açlık ve yoksulluğun hangi
boyutlarda olduğu noktasındaki bilgileri sunmakta fayda vardır. Bu konuda
kendisinden yararlandığımız 2011 yılı “Dünya Gelişme Raporu” na göre;

117
Dünya nüfusu 2011 yılında 6,8 milyardan, 2015 yılında 7,3 milyara,
Servet Gün, Yoksulluktan Sefalete Bir Göç Hikayisi, Özgür Üniversite Yayınevi, İstanbul 2010, s. 52.
Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul 2003, s.32-33.
119
Chossudovsky, s. 14; Oğuz Işık Pınarcıoğlu, Nöbetleşe Yoksulluk, (Sultanbeyli Örneği), İletişim
Yayınları, İstanbul 2001, s. 70.
120
Ülkemizde bu konu ile ilgili akademik düzlemde pek az sayıda çalışmaya şahit olmaktayız. Bunlardan
bir kaçını şöyle sıralayabiliriz: R. Dumanlı, Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutları, (Devlet Planlama
Teşkilatı Uzmanlık Tezi), Yayın No. 2449- Haziran, Ankara 1996; G. Erdoğan, Türkiye’de Bölge
Ayırımında Yoksulluk Sınırı Üzerine Bir Çalışma, Devlet İstatistik Enstitüsü, Nisan, Ankara 1996.
121
Hirst, P. ve G. Thompson, Küreselleşme Sorgulanıyor, (Çev.: Çağla Erdem ve Elif Yücel), Dost
Yayınevi, Ankara 2000, s. 102.
122
C. Vatandaş, Küreselleşme Sürecinde Toplumsal Kimlikler ve Çok kültürlülük, Değişim Yayınları,
İstanbul 2002, s. 32; Yaşar, Kaya, Sosyal ve Kültürel Değişme, Turan Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 45.
118
21

Düşük gelirli ülkelerin nüfusu 846 milyondan 2015’te 962 milyona,

Orta gelir grubu ülkelerin toplam nüfusu ise 4,8 milyardan 5,1 milyara
yükselecektir.

2011 yılı sonunda yüksek gelir grubu ülkelerin nüfusu ise 1,1 milyar olacaktır.

Bunun 327 milyonu ise, Avrupa kıtasında yaşayacaktır.

Bu 1,1 milyarlık nüfus, dünya hâsılasının da yüzde 50’den biraz fazlasını
tüketecektir.

ABD, 300 milyonu aşan nüfusuyla bundan yüzde 35 pay alacaktır. 123
“Dünya Gelişme Raporu”nun rakamlarına yakından baktığımızda, dünya
zenginliğinin kuzey yarım kürede özelliklede ABD, Kanada ve Avrupa’da toplandığını,
yoksulluk, açlık ve düşük gelir seviyesinin ise Afrika başta olmak üzere, Ortadoğu,
Uzakdoğu ve Güney Amerika’da yoğunlaştığını görmekteyiz.124 Bu veriler bize Kuzey
ve Güney yarım küre arasında bir gelir dengesizliği sorunu olduğunun125 yanında,
küresel açlığın boyutunun da bütün dünyaya yayıldığını göstermektedir.126
Sonuç olarak; açlık ve yoksulluk insanın tarihi ile var olan bir fenomen olup kökü
geçmişten geleceğe uzanan bir insanlık sorunudur. Bu sorun ile baş edebilmek sanıldığı
kadar kolay gözükmemektedir.127 İlerleyen konularda anlatılacağı üzere, geçmişten
geleceğe ışık tutan Hz. Muhammed (s.a.s.)’in ve dört Halife döneminde yoksullukla
alakalı uygulamalara baktıklarında, aç ve yoksul insanların, onur ve kişiliklerinin nasıl
muhafaza edildiğinin pratik uygulamalarını görecek, kaynağını Kur’ân’dan aldıkları
stratejilerini uygulama alanına koyarak,
fakîrlikle yürütülen o derin ve derunî
mücadele kavramını, bugünün dünyasına yön veren aktörlerine etkin ve yeterli bir
örnek olarak sürekli kalacaktır.
Bütün bu açıklamaradan sonra denilebilir ki, “Eğer bugün dünyanın hâkim gücü
Müslümanlar olsaydı, manzara aynı olur muydu; sömürü bu kadar yaygın,
merhametsizlik bu kadar ileri; gücün zulüm ve gasp için kullanımı bu kadar kolay olur
123
Bkz. Şenses, s. 20.
''Yoksulluk göstergelerini geniş ülke grupları çerçevesinde değerlendirmek, bu grupları oluşturan
ülkeler arasındaki farklılıkları büyük ölçüde gizlemektedir. Genel olarak, kırsal yoksulluk Asya’da,
kentsel yoksulluk ise, kentleşme düzeyinin en yüksek olduğu Latin Amerika ülkelerinde en yüksek
boyutlara ulaşmaktadır.'' Bkz. Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul
2009, s.101.
125
Gün, s. 102.
126
Şenses, s. 58.
127
Vatandaş, s. 41.
124
22
muydu? İnanan insanlar, kendilerinden olan bir tarafa, kendilerinden olmayanları bu
kadar kolay harcarlar mıydı? Elbette hayır! Gönüllerinden bu yanlış düşünceleri
geçirseler bile, dinleri ve imanları buna izin vermeyecekti. Dolayısıyla son asırlardaki
yanlışlarımız, sorumsuzluklarımız ve tembelliklerimiz yüzünden, İslam dünyası
mahkûm, Batı Dünyası hâkim olmuş ise, insanlığın bu yeni dünya düzeni yüzünden
karşı karşıya kaldığı küresel yoksulluk ve kölelik günahına biz de ortağız. Çünkü biz,
“Dicle kenarında bir kurt bir kuzuyu kapsa ‘Adl-i İlahi’ gelir de onu Ömer’den sorar.”
diye inanan bir dinin müntesipleriyiz.”128
Şunu da hemen belirtelim ki, yoksulluk ve açlıkla mücadelede modern usul ve
esasların kullanılması, küreselleşmenin yol açtığı olumsuz gelişmelerin etkilerinin iyi
hesaplanması129 ve belki de en önemlisi, onun olumsuz etkilerinden uzak durulması
için Kılıç’ın da belirttiği gibi “dinî alanı, beşerin tasallutundan kurtarmak”130
misyonu, Müslümanların en temel görevlerinin başında gelmektedir.
D. KAPİTALİZM
İnsanın mala karşı aşırı düşkünlüğü, malı bir başkasına karşı üstünlük sebebi
sayarak onunla şımarması, dahası dünya metaını, yegâne kriter ve değer kabul edip onu
salt zengin, varlıklı kimseler arasında bir “devlet”131 haline getirerek toplumda güç ve
imtiyaz sahibi olması, insan ile eş zamanlı olup ilk çağlara veya ilk insan toplumuna
kadar giden bir realite ve beşerî bir temayüzdür.132
Çünkü mal karşısındaki bu tutku, insanın benliğinde, yaratılışında yani yapısal
özelliğinde vardır. Bununla ilgili Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:
ٌ ‫شدِيد‬
َ َ‫ب ْال َخي ِْر ل‬
ِ ‫َو ِإنَّهُ ِل ُح‬
128
Cebeci, s. 7.
Çağımızın yoksulluğuyla mücadelede sorunlar ve çıkış yolları adı altında konuyu irdeleyen Biçer,
yoksullukla ilgili sorunları iki başlık adı altında ele alarak, dolaylı ve dolaysız yaklaşımlar adı altında
problemleri tespit etmekte ve, bu sorunlara yönelik alternatif çözüm yollarını geniş bir şekilde
anlatmaktadır. Bkz. Biçer, s. 261vd.
130
Kılıç, “Dinî Alanı, Beşerin Tasallutundan Kurtarmak”, Altınoluk Dergisi, Sayı: 150, Ağustos 1998, s.
12.
131
Şenses, s. 124.
132
Biçer, s. 256.
129
23
“Gerçekten insanoğlu mal (hayır) sevgisine pek düşkündür.”133
Özellikle insan, yüce bir inanç manzumesinden, ahlâkî değerden, sorgulanıp
hesaba çekileceği şuûrundan kopuk olunca, bütün ilişkilerinin merkezî noktasına şahsî
menfaatini koyar. Keza, sözü edilen bu değerlere sahip olunca, malı amaç olarak değil,
tam aksine yüce değer ve oluşumlara ulaşmak için bir araç telakki eder. Bundan dolayı,
bireyin egosu ötekinin egosundan çok önce gelir.134 Yaratılış gayesinden uzaklaşıp
kendi çıkarı için her şeyi mubah kabul etmesiyle, istikametini artık dünyaya doğru
yöneltmiş duruma gelir.
Bundan dolayı, az sonra kendisinden bahsedeceğimiz kapitalizm, toplumsal bir
görüntü olarak sonradan oluşmuş bir sistem değildir.135 O, insanoğlu ile beraber var
olagelmiştir. İnsan benliğindeki mala karşı olan bu zaafı kontrol edecek inanç
esaslarının hâkim olmadığı her devirde,136 ilk anlamıyla kapitalizm var demektir.
Kuşkusuz, ekonomik bir sistem olarak kapitalizm; batı dünyasmda “feodalizm”137
in çöküşünden bu yana egemen olan sosyo-ekonomik yapının adıdır138 ki, “serbest
piyasa ekonomisi”,“serbest girişim ekonomisi” ve “liberal ekonomik sistem” diye de
isimlendirilir. Kapitalist ekonomi sisteminin temel esası ise; üretim araçlarının büyük
çoğunluğunun, özel ellerde toplanması ve üretimle gelir bölüşümüne, önemli ölçüde
acımasız piyasa kurallarının yön vermesi olarak belirginleştirilebilir.139 Bunlar ise,
zenginliği doğuracak zorunlu faktörlerdir.
133
Âdiyât, 100/8; Ayrıca, ayette geçen “hayr”ve “şedîd” kelimelerin anlamını er-Râzî: “Ayetteki
“hayır”, “Eğer geride bir hayır, yani mal bırakırsa...” (Bakara, 2/180)ve“Ona bir hayır (mal) isabet
ettiği zaman, nankördür.” (Meâric, 70/21) Ayetlerinden de anlaşıldığı gibi, “mal” manasınadır. Çünkü
insanlar, “mal”ı kendi aralarında “hayır” sayarlar.
“Şedîd”, cimri-kısnık manasınadır. Bu manada,“falanca, şedidedir, müteşeddiddir” denilir. Manasını
murad etmiştir… Ferrâ, “Muhakkak ki o, mal hususunda alabildiğine bir sevgi taşımaktadır” şeklinde
olabileceğini; bunun da,“O, malı seviyor; malın da, kendisini sevmesini arzu ediyor” demek olduğunu;
fakat ilk ifadede geçen “hubb” (sevgi) sözü ile yetinilerek, ikinci cümlede aynı kelime tekrarlanmadığını;
bunun tıpkı takdirinde olmak üzere, (İbrahîm, 14/18) buyurup da, birincisi ile yetinilmesi gibidir”
derken, insanların mala karşı olan sevgisinin, benliğindeki tutkudan kaynaklandığını göstermektedir.
Bkz. er-Râzî, XXIII, 351, 352.
134
Fromm, s. 24.
135
Atalay, s. 2.
136
İnsan benliğindeki mala karşı olan zaafının kontrol edilmesi gerektiğini bildiren ayet: “…Kendileri
ihtiyaç içinde olsalar bile, diğer insanları, kendilerine tercih ederler.” Bkz. Haşr, 59/8.
137
Bkz. Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul 1985, s. 25.
138
Sander, s.71.
139
Bkz. Georg Fülberth, Kapitalizm’in Kısa Tarihi, (Çev.: Sadık Usta), Yordam Kitap, İstanbul 2010.
24
Avrupa toplumunu asırlarca sefalete ve tembelliğe mahkûm eden muharref
hıristiyanlığa tepki olarak gelişen reform ve dini düşüncenin yeniden yorumlanması,
işte bu kıtada sermaye birikimini sağlamıştır.140
Dinî ifadeleri yeniden yorumlayıp biçimlendirenlere göre, “bütün hıristiyanlar,
kazanabildikleri kadar çok kazanmaya, tasarruf edebildikleri kadar da çok tasarrufa
teşvik edilmeliydiler.”141 Böylece bu durum, Batılı’yı maddeye çok fazla değer
vermeye sevketmiştir.142 Batılı insanı, enerjisini tabiata ve dünyaya yönelttikçe dünya
meta’ı etrafında oluşan değişik rekabet biçimlerine yol açmış, insanlar arasında
sömürülmeler başlamıştır.
Bunun yanı sıra kapitalizm, eşit olmayan bir servet ve gelir dağılımına yol
açmakta, bu durum ise ekonomik ve politik alanda bir güç dengesizliğini ortaya
çıkarmaktadır, Ayrıca, materyalist bir düşünce sistemi içinde hareket ettiğinden,
kendini azınlık rejimi olarak hissettirmektedir. Yine toplumda egemen sınıfların,
sermaye sahiplerinin olmasını sağlamakta143 ve gelir dağılımını haksız bir şekilde
düşük gelirlilerden alıp sermaye sahipleri lehine değişimini kolaylaştırmaktadır. Bu
durum da, dünya genelinde, yoksulluğu artırmaktadır. İşte kapitalizm, bu gibi
sebeplerle hep tenkit edilmiştir.
I. Kapitalizmin Doğuşu
Yukarıda kısaca anlatıldığı üzere, üretim araçlarındaki gelişme,144 emeğin
bölünmesi ve verimlilikteki artışı ile birlikte trampa (meta takası) dönemi başlamış,145
bu yolla ihtiyaçlar, daha kolay ve daha iyi karşılanmıştır.146 Zira fizik güçleri ve teknik
yetenekleri üstün olan kişiler, daha fazla üretim yapmaya başlamışlardır.147
Buna
148
paralel olarak da, mülkiyet ve servet edinmeye yönelik fitil içgüdüleri gelişmiştir.
140
Ali Şeriatî, Kapitalizm, (Çev.: Yakup Arslan), Dünya Yayınları, İstanbul 2004, s. 39.
Weber, s. 137.
142
Kılıç, Yabancılaşma, s.129.
143
David Harvey, Sermaye Muamması, (Çev.: Türkan Budak), Sel Yayıncılık, 2012, s. 50.
144
Fülberth, s. 103.
145
Jean, Baechler, Kapitalizmin Kökenleri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara 1986. s. 53.
146
Atalay, s. 4.
147
S. David Lande, Kapitalizmin Doğuşu, (Çev.: Süleyman E. Gündüz), İstanbul 1998, s. 35
148
Abdulvehhap Öztürk, İslam’da Emek İşçi ve İşveren Munasebetleri, Ensar Neşriyat, 1986, s. 94
141
25
İlk trampadan arta kalan fazlayı, buna “kâr”diyebiliriz ki başka mallar edinmek
için kullanmışlardır.149 Keza toplum yapısının gelişmesi, ihtiyaçların fazlalaşması ve
pazar genişlemesi, alınıp-satılan emtianın, değerlerinin tesbit edilmesini ve üzerinde
anlaşma sağlanmasını giderek güçlendirmiştir. Bunun için ticareti kolaylaştırmak ve
üzerinde uzlaşılabilecek bir değer tesbitini mümkün kılmak amacıyla bir “değer tesbit
ölçütü” olarak para kullanmaya başlanmıştır.150 Para unsurunun emek, üretim ve
değer(artık değer) zincirinde devreye girmesi, önemli bir kırılma anı olarak dikkat
çekmektedir.
Böylece, Kapitalizmin fiili olarak ilk oluşumu,“istek” olgusuyla kendini
göstermiştir. Çünkü mal sahipleri mallarını, daha fazla bir fiyatla satabilmek için
bozulmadan dayanabileceği ana kadar bekletiyorlardı. Bu şekilde elde edilen para,
kasalarda
saklanabiliyor
ve
ihtiyaç
duyulduğu
zaman
da
gerekli
miktarı
kullanılıyordu.151 Keza, bu yolla fırsat bulduklarında, tüketicilere veya ilk üreticilerine
yüksek fiyattan satarak daha fazla para kazanıyorlardı.152 Nitekim bu durumun bir
sonucu olarak halk arasında yoksullaşma kendini göstermiştir. Zira kapitalizmin
konumuzla bağlantılı olan tarafı bu kısım olduğundan, bundan sonra yoksullukla
bağlantısını özetlemeğe çalışacağız.
II. Yoksulluğa Etkisi
Feodal sistemin çöküşünün ardından, üretim araçlarının gelişmesiyle ilerleyen
süreç içerisinde üretici ve emekçi sınıf, fizik güçleri, emekleri ve bütün varlıklarıyla
para ve serveti elinde bulunduranların kontrolüne girmişlerdir. Bunun gerçekleşmesiyle
birlikte kapitale sahip olanlar, topraklara ve doğal kaynaklara el koyarak halkın
üzerinde daha çok söz sahibi olmağa başlamışlardır.153 Bu süreç başlangıçta değer
ölçüsü ve ticaret aracı olarak kullanılan paranın maldan daha değerli bir nesne ve bir
değişim ölçütü haline dönüşmesine yol açmıştır. Bir başka deyişle, sembolik bir olgu
149
Weber, s. 31.
Talegânî, İslam ve Mülkiyet, (Çev.: A. Saidoğlu), Bayrak Yayınları, İstanbul 1989, s. 30.
151
Weber, s. 31.
152
Talegânî, s. 31.
153
Frederich Lordon, Kapitalizm: Arzu ve Kölelik, Metris Yayınları, İstanbul 2013, s. 21.
150
26
olan ve dışarıdan manipüle edilebilen para, doğal kaynaklara egemen hale geldi ki işte
Marx’ın;“paranın sermayeye dönüşüm devri” dediği aşama da budur.154
Bu sürecin sonunda faiz yaygınlaşmış ve faizin motive ettiği para, doğrudan bir
güç ve imtiyaz kaynağı haline gelmiştir.155 Bundan böyle artık paraya sahip olan sınıf,
aynı zamanda kitleyi, doğal kaynakları ve neticede devleti kontrol etme gücünü de elde
etmişlerdir.156 Sonuçta toplumun tabii düzeni, sosyo-ekonomi, manevî ve ahlâkî
değerleri köklü bir değişime uğramış, insanî yeteneklerin ve üstün değerlerin işlenip
gelişmesi durmuştur. Beraberlik ve sosyal yardım, yerini sınıf farklılıklarına,
çatışmalara ve parçalanmalara terk etmiştir.157 Böylece yukarıda anlatılan yapısal
model, hangi toplumda işlevini gerçekleştirmiş ise, o toplumlarda yoksulluğun oluşumu
kaçınılmaz bir hal almış158 ve bu durum, günümüzde de, birçok devletin liberal
politikalar adı altında yönetim modelini oluşturmaktadır.
Sermayeyi belli ellerde toplayan kapitalizm,159 hep zenginler arasında dönüp
dolaşan, orta ve aşağı gelir gruplarını daha da yoksullaştıran bir görünüm verdiği için,
Kur’ân’a göre adaletten uzak bir sistemdir. Çünkü kapitalizmin egemen olduğu
toplumlarda, büyük kitlelerin yoksulluk ve sefaletine karşı, güç ve refah demek olan
sermaye, sadece zenginlerle bir avuç aristokratın tekelindedir.160
Bunun aksine, temeli takvaya, her an vicdan muhasebesini diri tutmaya ve ahlâki
değerleri ön planda sunmaya, kaynağını vahiyden alan Kur’ân, insanlararası bu tür
sömürülere asla fırsat vermemektedir:“Allah’ın rızasını kazanmak ve ruhlarındaki
cömertliği kuvvetlendirmek için mallarını hayra sarfedenlerin durumu, bir tepede
kurulmuş güzel bir bahçeye benzer ki, üzerine bol yağmur yağmış da iki kat ürün
vermiştir. Bol yağmur yağmasa bile bir çisinti düşer (de yine ürün verir). Allah,
yaptıklarınızı görmektedir.”161 “Komşusu açken tok yatan bizden değildir”162 gibi
düsturları temel dayanak alan medeniyetin hâkim olduğu toplumlarda güçlü, güçsüzü
154
Karl Marx, Kapital, (Çev.: M. Selik), Sol Yayınları, Ankara 1979, I, 520.
Şeriatî, s. 48.
156
Taleganî, s. 3.
157
Weber, s.2 20.
158
Murat Çizakça, Mustafa Akyol, Ahlakî Kapitalizm, Ufuk Kitapları, İstanbul 2012, s. 103.
159
Nihat Bulut, “Sosyal Devletin Düşünsel Temelleri ve Çağdaş Sosyal Devlet Anlayışı”, Turhan Tufan
Yüce’ye Armağan, DEÜY, İzmir 2001, s. 326.
160
M. Cemaleddin el-Kasımî, Mehâsinu’t-Te’vîl, Mısır 1956, XVI, 5738.
161
Bakara, 2/265.
162
Buhârî, Edeb, 12.
155
27
kollamak zorundadır. Asla kimseye zulmetme yoktur. Gurur, kibir, riya, başkalarını hor
ve küçük görme gibi davranışlar yasaktır. Başkaları açken, sıkıntılıyken, kendisi tok
yatamaz.
Bugün kapitalizm, emekçi kitlenin kesin mücadelesi sonucunda bir parça
insanîleşmiş ve hâkim olduğu toplumların refah düzeyini yükseltmiş olsa bile, 163 bunu,
başka toplumların emekçilerini ve kaynaklarını sömürme pahasına gerçekleştirmiştir.
Böylece arkasında, milyonlarca insanın, insanî ihtiyaçlarını gidermenin çok uzağında
aç ve perişan bir vaziyette bırakmıştır. Keza, tarihe ve zamana karşı tazeliğini
koruyamamış, insanların gözünde düşmüş, pörsümüş bir halde olmasına rağmen
menfaat perest güçlerin dayatmasıyla günümüz dünyasında hala egemenliğini sürdüren
en popüler akımlardan birisi olma durumunu devam ettirmektedir.
Oysa, “Bir düşünce sisteminin, bir inanç ve uygulamalar manzumesinin gücü,
onun kapsadığı esaslarla beraber, zamanın akışı karşısındaki durumu, zamana
hükmedip hükmedememesi, dirilik ve tazeliğini devam ettirmesi, daha kısacası, onun
zaman boyutuyla yakından irtibatlıdır. Her şeyi eskitici olan zaman, yani tarihi oluş
içinde, bir düşünce, bir inanç, daha özel olarak ta bir din ve onun mesajı, hala taptaze
ve yeni ise; bağlılarına, ebedî yeni ve taze iklim kokularını sunabiliyorsa, işte o, bütün
insanlığın bir Kızıl Elma’sı, dudaklarımızın özlediği bir âb-ı hayat tasıdır.”164
Günümüz insanlığının “Kızıl Elma”sı ise, öyle anlaşılıyor ki Kur’ân ve onun ihtiva
ettiği ebedî, ölümsüz ilkelerden başka bir şey değildir.
E. MARKSİZM
Batı toplumlarında, çok uzun bir geçmişi olan feodalitenin yıkılması ve sanayi
sürecinin olgunluk safhasına erişmesiyle birlikte doğan modern sosyal sınıflarların165
varlığı ile kapitalizmin, kâr uğruna bütün insanî hakları çiğneme vahşetinin doruk
noktaya ulaşmasının aynı sürece rastlaması, ham madde ihtiyacını karşılamak için
başka ülkelerin mallarını sömürmeleri gibi sebepler, reaksiyoner bazı akımları ortaya
163
Atalay, s.
Kılıç, Kur’ân’ı Anlama Sorunu, İhtar Yayıncılık, İstanbul 1999, s.131.
165
Mehmet Eröz, İktisat Sosyolojisine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1972, s. 92.
164
28
çıkarmıştır. Bu akımların, kapitalizme yönelttiği eleştiriler açısından en çok dikkat
çekeni marksizm166 olmuştur.
Marx, kendi sistemini oluştururken, Alman filozof Hegel (1770-1831) den aldığı
diyalektik167 denilen; eşyanın özünde bulunan zıtlar arasındaki çatışma olarak
isimlendirilen kanunundan etkilenmiştir.168 Keza, Alman filozofu Hegel, diyalektiği,
fikirler arasındaki zıtlığı ve çatışmayı ifade etmek için ruh ve fiile uygulamıştır. Marx
ve Engels (1820-1895) ise onu maddeye tatbik etmişlerdir. Böylece diyalektik
materyalizmin metot ve yasalarının, tarih ve topluma uygulanmasıyla tarihî
materyalizm kavramını meydana getirmişlerdir.169
Onların öngörüsüne göre, tarih boyunca bütün toplumlar diyalektiğin amansız ve
çatışmacı kanunları gereğince, belli aşamalardan geçmek zorundadır. Çünkü her
toplumda mutlaka sınıflar arası bir çelişki; dolayısıyla bir çatışma vardır. Bütün
toplumsal değişim ve gelişmeler ise, işte bu çatışmalardan hâsıl olur. Bu nedenle, insan
toplumlarının diyalektik bir daire içinde gelişme gösterdiklerini, bu evrimin, batı
Avrupa’nın ileri sanayi cemiyetlerinde mevcut yapı ve burjuvazinin sınıf çatışması ile
yeni bir oluş (sosyalist ve nihaî komünist toplum) halinde tamamlanacağını,170 kaderci
bir determinist havası içinde tekrarlayıp durmaktadırlar.
Yine, marksizme göre tarihî-sosyal olaylar, maddede cereyan eden hadiseler
bütünün bir parçası olmaları hasebiyle, maddeye hükmeden genel kanunlara boyun
eğmektedirler. Bu kanunlardan birisi de “illiyet” (determinizm) yasasıdır. Bu yasaya
göre her hadis (sonradan meydana gelen şey), bir mukaddemeye (kendinden önce var
olan bir şeye) bağlı olarak meydana gelir.171 Buna göre iktisat faktörü, toplumun yapı
166
Bkz. Emile Burns, Marksizm Nedir, (Çev.: Mehmet Dikmen, Yordam Kitap, İstanbul 2012, s.11.
Ayrıca Marksim’in tenkidi için Bkz. Ali Şeriatî, Marksizm, Dünya Yayınları, İstanbul 2004, s. 87.
167
Karl Marx, diyalektik hakkında şöyle diyor: “Benim diyalektik yöntemim, Hegelci yöntemden yalnızca
farklı değil, onun tam karşıtıdır da. Hegel için insan beyninin yaşam-süreci, yani düşünme süreci -Hegel
bunu ‘Fikir’ (Idea) adı altında bağımsız bir özneye dönüştürür- gerçek dünyanın yaratıcısı ve mimarı
olup, gerçek dünya, yalnızca ‘Fikir’in dışsal ve görüngüsel (Phenomenal) biçimidir. Benim için ise
tersine, fikir, maddi dünyanın insan aklında yansımasından ve düşünce biçimlerine dönüşmesinden
başka bir şey değildir.” Bkz. Das Kapital, Almanca, İkinci Baskıya Önsöz.
167
Jacgues Austruy, Kapitalizm Marksizm ve İslam, (Çev.: Agâh Oktay Güner), İlgi Yayınları, İstanbul
1996.
168
Hilmi Ziya Ülken, Tarihi Maddeciliğe Reddiye, İstanbul Kitapevi, İstanbul 1981, s. 5.
169
Ülken, s. 5.
170
Eröz, Marksizm-Leninizm ve Tenkidi, İstanbul 1976, s. 24.
171
M. Bakır, es-Sadr, İslam Ekonomi Doktrini, (Çev.: M. Keskin, S. Ergün), Şelale Yayınları, İstanbul ts.
s. 33.
29
ve gelişmesinin temel belirleyicisidir. Teknolojik üretim araçlarından olan bu faktör,
altyapı üretiminin sosyal organizasyonunu belirler.172
Böylece mal üretmek için bir üretim faaliyetine girmesi gereken bireyler zorunlu
olarak bir takım ilişkilere girerler.173 Bu ilişkiler, onların iradelerinden bağımsız olarak
gelişir. Marx, işte bu üretim organizasyonuna, cemiyetin iktisadî alt yapısı adını verir.
Temel belirleyici olan bu iktisadî duruma bağlı olarak, cemiyetin siyasî, dinî, hukukî ve
kültürel yapıları oluşur ki, Marx bu ikincilere de toplumun üst yapısı adını verir.174
Böylece insanlık tarihinin herhangi bir dönemine ait olan siyaset, din, felsefe, ahlâk,
hukuk, sanat, vb. görünümler, o devrin üretim tarzlarının ve kısmen de, bölüşüm
biçiminin bir neticesi haline dönüşür.
Karl Marx, bu görüşlerini, 1859 da yazdığı; “İktisadın Tenkidine Katkı” isimli
eserinin ön sözünde şöyle açıklamaktadır:“İnsanlar hayatlarında sosyal üretimde
bulunurken, zaruri ve isteklerinin dışında belli ilişkilere girerler. Bu ilişkiler onların
maddi üretim güçlerinin belirli bir gelişme aşamasına uygun düşen üretim
münasebetleridir.175 Bu üretim ilişkilerinin tamamı, gerçek temel olan toplumun
iktisadî bünyesini oluşturur. Bu asıl temel üzerine, toplumsal şuurun belirli şekillerini
karşılayan hukukî, siyasî ve kültürel bir üst yapı ortaya çıkar...”176 Sözlerinden
anlaşılan, kapitalist sanayi toplulukları, içten işçi sınıfını, dıştan ise, sömürdükleri
devletleri kendilerine düşman yaparak kapitalizmin çöküşünü, bizzat kendileri
hazırladıklarıdır.
Böylece Marx’a göre kapitalizmin, sözü edilen bu çöküş mekanizması, sadece
şiddetli işsizlik krizlerinin ardarda gelişinden ibaret değildir. Üretim kapasitesine
nispetle pazarların yetersizliği yüzünden ticaret ve sermaye piyasaları, dünya genelinde
sömürge savaşlarına da yol açacaktır. Böylece işçi sınıfı, bozulmuş olan toplumlarda
iktidarı ele alacak177 ve sosyalist devlet, işlevsel hale gelme yoluna girecektir.
172
Eröz, İktisat Sosyolojisine Giriş, s. 170.
Güriz, s. 298 vd.; Eren’e göre Sovyet sisteminde mülkiyet tipleri ikiye ayrılmaktadır: sosyalist
mülkiyet ve Şahsi mülkiyet. Ayrıntılı bilgi için bkz. Fikret Eren, “Mülkiyet Kavramı”, Dr. A. Recai
Seçkin’e Armağan, AÜHF Yayınları, Ankara 1974, s. 773.
174
Karl Marx, Praface To A the Critigue of Political Ekonomy Seketed Works, London 1970, s. 181.
175
Yaşar Gürbüz, Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler, Beta Yayınları, İstanbul 1987, s. 144.
176
Marx, Praface To A the Critigue of Political Ekonomy Seketed Works, s. 181.
177
Walt Whitman Rostow. İktisadi Gelişmenin Merhaleleri, (Çev.: T.O.B.), İstanbul 1966, s.133.
173
30
Bu sebeple iktidar, bir defa sanayi işçileri hesabına çalışan sosyalist devlet
tarafından ele geçirilince, proleterya diktatörlüğü178 denilen bu safhada, kriz
olmaksızın, üretim süratle artarak, reel gelir de, gerçek komünizmin kurulmasına imkân
verecek bir noktaya gelir.179 Keza Marx, bu sürecin sonunu aynen şöyle görmektedir:
“Komünist cemiyet son safhaya geldiğinde ve çalışma, hayatın ibtidaı ihtiyaçlarım
karşılamaya yarayan bir vasıta olmaktan çıktığında; buna ek olarak zihnî çalışma ile
bedenî çalışma arasındaki antitez(çatışma) kalktığında, üretim kaynakları ferdin
topyekün gelişim ritmine uygun olarak artıp ortak zenginliğin çeşmeleri daha gür
akınca, işte o zaman buıjuva kanununun dar ufukları tamamen ortadan kalkmış
olacaktır. O zaman toplumun bağrında şunlar yazılacaktır: Herkesten kabiliyetine
göre, herkese ihtiyacına göre.”180 Buraya kadar,
aktarılan yorumlardan hareketle,
analizciler, marksizmin tanımını şöyle yapmışlardır: “Tarihi, üretim güçlerinin
evrimiyle yorumlayan, sermayeyi ve özel mülkiyeti reddeden bir sistemdir”181, Bu
tanımlamaya göre marksizm, sadece emeğe önem veren ve emeğin dışında kalan diğer
araçları yok sayan bir görüntü vermektedir.
Ancak sermayenin, özel mülkiyetin kabul edilmediği, sadece emeğe önem
verildiği sistemlerin, ekonomik alt yapıları, daima dışa bağımlı bir hal almaktadır.
Çünkü emeğin, yenilenerek sürekliliğini koruyabilmesi için, sermayeye ihtiyaç duyar.
Bunun gerçekleşmesi için de, kendi içinde kabul görmeyen bu sermayeyi dışarıdan,
aynı zamanda pahalıya mal etmek zorunda kalır. Böylece, toplumdaki her bireye
dağıtılması gereken milli gelir,
dışarıya aktarılır. Kuşkusuz bu durum, insanların
yoksullaşmasına sebep olur.
178
Bkz. Karl Kautsky, Proletarya diktatörlüğü, (Çev.: Mehmet Karaoğlu), Yazılama Yayınevi, 2008, s.
43.
bkz. Terrell Carver, “Karl Marks: Kapitalist Toplumun Mezar Kazıcısı”, Siyasal Düşüncenin Temelleri,
(Der: Brain Redhead), (Çev: Hüseyin Emre Bağçe), (ed. Hikmet Özdemir), Alfa Yayınları, İstanbul
2001, s. 226-227; Roger Garaudy, Marx İçin Anahtar, (Çev: A. Taner Kışlalı), Bilgi Yayınevi, Ankara
1975, s. 55.
179
Rostow, s. 134.
180
Marx, Critique of the Gotha Programme, Progressse Publishers, Moscow 1966, s.187.
181
Rostow, s. 102.
31
I. Marksizmin Eleştirisi
Tarih
analizinde
marksizmin
kullandığı
metod,
diyalektik182
olarak
adlandırılmaktadır. Fakat bu metodun içeriği, diyalektiğe ters, bir başka ifadeyle
çelişiktir.
Çünkü marksizm; bir yandan üretim araçlarına ve mülkiyet ilişkisine yansıyan
sınıfsal çelişkinin toplum içinde meydana gelen boğuşmaların başlıca ifadesi olduğunu
kabul etmekte, diğer taraftan, yeni oluşan meslek kavramının toplumdaki geleneksel
sınıflı düzeni, artık ebediyyen yok etme hedefine doğru, zorunlu olarak götürmekte
olduğunu söylemektedir. Hatta Marx’a göre bu dönem, aynı zamanda işçi sınıfının
zafer çanlarının çaldığı aşamadır.183 İşte bu durumda, sürecin kurucu figürleri
durumundaki sınıf ve sınıfın çelişkileri, toplum içinden çıkıp gidecek, böylece de
toplumun evrim süreci kesintiye uğrayacak ve sonsuza dek süreceği düşünülen iç
hareket meşalesi dinamizmi de sönecektir.
Ayrıca marksizm, diyalektik perspektiften ele alındığında Marx, küçük
zanaatçıların kendi üretim araçları üzerindeki özel mülkiyetini “tez,” sermayeyi,
kapitalist üretimi “anti-tez,” sosyalist mülkiyet türünü de “sentez” olarak kabul
eder.184 Marx’in insanlığın varacağı son aşamadan sonra da aynı metodla hareket
etmesi, biraz şaşkınlık yaratmaktadır.185 Şöyle ki; bu dönemde de acaba bu “tez”,
“antitez” ve “sentez” söz konusu olacak mı? Sonra bu durum devam ettiği sürece
sosyalist mülkiyet türü “tez” haline gelecektir.186 O zaman bu tezin çelişiği olan “antitez” ne olacaktır? Komünist mülkiyet türünü “anti-tez” kabul etsek bile bunun
“sentez”i ne olacaktır?187 İşte marksistlerin bir türlü çözemedikleri konuların başında
bu çelişkili durum gelmektedir.
Yine, marksizme yöneltilecek sorulardan bir başkası da; marksist sistemde
eşyanın değeri, ona harcanan emekle ölçülür.188 Harcanan emek, harcama süresi ile
182
Bkz. TDK, İktisat Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumları Yayınları, Ankara 2012.
Marx, Critugue of the gotha Programme, Progresse Publishes, s. 187.
184
Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, (Siyasal Düşünceler), Beta Yayınları, İstanbul 2007,
s. 271-272; Murat Yüksel, “Marksizm ve Hukuk Anlayışı”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Hukuk Araştırmaları Dergisi, XIII(3-4), İstanbul 2007, s. 19-20.
185
es-Sadr, s. 74.
186
Marx, s.188.
187
es-Sadr, s. 75.
188
Austruy, s. 63.
183
32
hesaplanır.189 Bu mantığa göre hareket edersek, tembel veya beceriksiz bir kimse bir
malın yapımınını üstlendiğinde, haliyle o malın üretim aşaması da o kadar fazla
olacaktır. Böylece tembel ve beceriksiz kimsenin malı, üretim aşaması uzun zaman
aldığından, o kadar değerli mi olacaktır? Sorusudur. Ne yazık ki Marx, bu mukadder
soruya demogojik bir tarzda: “Oysa değerlerin özünü teşkil eden emek, hep aynı insan
emeğidir, hepsi de aynı insan işgücü harcamasıdır”190 diyerek cevap vermektedir.
Bu mantığa göre düşünülürse, insan emeğinin kıstas alınması halinde, en pratik
ve bilgili bir teknikerin yaptığı iş ile çok tembel ve orta düzeyde bir teknikerin aynı
süreç içinde yaptıkları iş aynı değerde olması gerekir. Görüldüğü gibi bu durum da,
akla ve mantığa aykırı gelmektedir
Yine, bu sisteme yapılan diğer bir eleştiye gelince; Marx, işçinin, kendi gücüyle
ürettiği,
kıymetin
(artık-değer)
tamamını
ücret
olarak
alamayışı
sebebiyle
sömürüldüğünü iddia eder.191 Bu düşüncenin doğru olmadığı günlük yaşayışta açık bir
şekilde kendini göstermektedir. Çünkü tüm üretim sonuçları neticesinde ortaya çıkan
mamül ve onun değeri, salt işçinin üretim gücünün bir sonucu değil, aynı zamanda
başka ortaklarında katkısıyla olur.
Burada kapital teşebbüsün üretim araçlarını da düşünmek gerekir. Hatta bu
kapital teşebbüs, üretim halkalarından sadece biri ya da sonuncusu olsa bile, onun
katkısını hiç kimse göz ardı edemez. Böylece emek ve sermayenin bütünleşmesiyle
elde edilen bu değerin bir kısmı ile mevcut makinaları yenilemek veya genişletmek için
kullanmak gerekirken, diğer bir kısmını da toplumun idarecilerine, çocuk ve
ihtiyarlarına, yoksullarına, v.b. sosyal kurumlarına harcamak gerekecektir.192 Yoksa
Marks’ın iddia ettiği gibi işçilerin emeğiyle üretilen değer, bütünüyle işçilere verilirse,
o zaman toplumdaki muhtaçların ihtiyaçları ne ile karşılanacaktır?
Diğer yandan marksizm,193 kapitalizme karşı yürüttüğü savaşında, bütün
kötülüklerin özel mülkiyette olduğunu, bu yüzden özel mülkiyeti kabul eden bütün
sistem veya toplumlarda bu sürecin sınıf çatışmalarının kaçınılmaz olduğunu iddia
189
Marx, Kapital, I, 84.
Marx, Kapital, I, 84.
191
Darly Glajer, 20.Yüzyılda Marksizm, (Çev.: Sungur Savran), Versus Kitap, İstanbul 2011, s. 51.
192
Glajer, s. 105.
193
Bkz. Henry Lefebvre, Sosyalist Dünya Görüşü; Marksizm, (Çev.: Doğan Görsev), Yordam Kitap,
İstanbul 2010.
190
33
eder. Öyle görünüyor ki Marx, bu noktada, üretim araçları üzerindeki özel mülkiyet
haliyle, bu mülkiyetin belirli ekonomik, siyasal ve fikrî karakterle temayüz eden
kapitalist realitesini birbiriyle karıştırmaktadır.194
Bu sebepten dolayı olacak ki, marksizm, insanı eşya (mal) karşısında iradesiz,
güçsüz bir obje olarak ele alır. Oysa insanın iradesi, hürriyeti ve kabiliyeti, kendisine,
maddeye, sahip olma istenci ve arzusu kadar, ona hükmetme yetkisi ve imkânı da
tanımaktadır. Bu verilerin insanlarda aynı seviyede olmaması yüzünden de aynı üretim
araçlarına veya mala sahip iki ayrı insanın düşünceleri, değer yargıları, eylemleri, hatta
mala karşı tutumları hiçbir zaman aynı olamaz.
Yine, marksizmin eleştirildiği başka bir nokta da: Onlara göre, toplumsal bütün
hadiselere hükmeden temel faktör, iktisadî yapıdır. Bu düşünceleri, Engels’le beraber
hazırladıkları, aynı zamanda Marksizm kuramı195 da kabul edilen komünist
manifestosunun beyannamesinde196 kendini göstermektedir. Bu açıdan marxsizmi
eleştiren Rostow (1916-1967), “tarihte bütün toplumlardaki gelişmeleri, iktisadî
bakımdan ele almakla beraber, bu görüşleri siyasetin, sosyal organizasyonun ve
kültürün sadece ekonomiden çıkmış bir üst yapı olduğu anlamına gelmemelidir. Aksine
biz, daha başlangıçtan beri Marx’in sırt çevirdiği, Engels’in de ancak son yıllarda
öğrenmek istediği bakışı kabul etmiş bulunuyor: Yani cemiyetin çeşitli sektörleri
birbirleriyle karşılıklı etkileşim halindedirler. İnsan mativasyonu bakımından en derin
iktisadî değişmelerin pek çoğu, insana ait gayri iktisadî saiklerin ve emeklerin birer
neticesidir”197 sözleriyle marksizmin, sömürge halklarının iktisadî gelişmeye oranla
siyasî bağımsızlığa öncelik verdiklerini görmezden geldiğini vurgulamaktadır.
Bunun yanı sıra, marksizme yöneltilecek eleştirilerden birisi de şudur: Onlar
maddeyi; tabiat olaylarında olduğu gibi tarihsel olayların da başlıca sebebi olarak
görür. Buna göre insan; tabiatın ve tarihin bir parçası olması hasebiyle fiziksel olarak
maddenin, entellektüel ve ideolojik olarak da tarihsel diyalektiğin bir mahsulüdür.
194
es-Sadr, s.196.
Karl Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, Çev: Sevim Belli, Sol Yayınları, 1976, s. 25;
Hüseyin Nail Kubalı, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler), İÜHF Yayınları,
İstanbul 1971, s. 496; Yüksel, s. 23; Yahya Kazım Zabunoğlu, Kamu Hukukuna Giriş(Devlet-TanımKaynak- Unsurlar), AÜHF Yayınları, Ankara 1973, s. 62.
196
Friedrich Engels ve Karl Marx, Komünist Parti Manifestosu, (Çev.: Hacı Ali Küçükakın), Tablet
Kitabevi, 2010.
197
Rostow, s. 2.
195
34
Yukarıdaki yaklaşımdan şöyle bir soru yöneltilebilir: Nedensellik kanununa göre
tarihin akışını ve bütün unsurlarını doğuran, yönlendiren şey nedir? Nitekim Marks’ın
bu soruya cevabı şudur: “Sınıf çatışmasının ve tarihin akışının kaynağı, üretim
araçlarıdır.”198 Mevcut sınıflar arasındaki çelişki ve çatışmalar üst kabuğu kırıncaya
kadar derinleşecek ve artacaktır. Marx’a göre bu sebeplerin sebebidir, aynı zamanda
tarihsel ve sosyal değişmenin bir yan ürünüdür.199 Eğer marksizm bu ise: herkesin
aklına gelecek ve zihinleri meşgul etmeye devam edecek temel sorun: “sorumluluğun,
insanın omuzlarından kaldırılarak tarihsel determinizme tevdi edilmesidir” ki, bu da
kendi içinde pek çok çelişkiler yumağını oluşturmaktadır.
Bu sisteme yönelik yapılmış pek çok eleştiriye rağmen başta Güney Amerika
ülkeleri olmak üzere, dünyanın diğer yerlerinde, hâlâ kendisine sempati duyan kesimler
mevcuttur. Yoksulluk bağlamında ise, 90’lı yılların başında dağılan doğu bloku ülke
halklarının ekonomik durumlarında kendisini gösterdiğinden, açıklanma ihtiyacı
duyulacak bir şeyin olduğunu sanmıyoruz.
II. Dinlere Bakışı
Marksizmi incelediğimiz zaman görüyoruz ki marksizm; geçmiş ve gelecek
bütün toplumlarda ortaya çıkan her çeşit gelişmeleri, değişimleri ve kuramları maddî
durumla izaha çalışmıştır. Adeta emeğin, maddenin ilahlığında bir din oluşturmuş ve
toplumsal hayatı da bütünüyle, bu dinin ilâhı tayin etmiştir.200 Bundan dolayı, Marx’ın
düşüncesini sistematize ederken yaptığı sapmanın en büyüğü, belki de insanın içindeki
manevî boyutlara gözlerini kapamasıdır. Gerçi bu gerçek batı menşeli bütün düşünce
sistemleri için de geçerlidir.201 Ancak söz konusu bu görüş için daha da belirgin bir hal
arzeder.
Marksizme göre din; toplumdaki sınıf çatışmalarından doğmuş, ya burjuvazinin
sermayesini koruyan bir şemsiye veya sefaleti yaşayan ezilmişlerin umut kaynağı ve
198
Marx, Kapital, I, 12.
Marx, Kapital, I, 12.
200
Viktor Knapp, “Sosyalist Ülkelerde Mülkiyet”, (Çev.: Selim Kaneti), Mukayeseli Hukuk
Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’ya Armağan, İstanbul Üniversitesi Mukayeseli
Hukuk Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Yıl: 8, Sayı: 11, 1974, s. 371.
201
Ali Şeriatî, Marksizm ve Diğer Batı Düşünceleri, (Çev.: Fatih Selim), Bir Yayınları, İstanbul 1985, s.
39.
199
35
teselli pınarıdır.202 Bundan dolayıdır ki, Bu konuda Marx şöyle der: “Dinî ihtiyaç,
hayat realitesindeki ihtiyaçlılık ve düşkünlüğün ifadesidir. Dine sarılma ihtiyacı, aynı
zamanda hayat realitesindeki sefaleti yenmek isteğinden ileri gelmektedir. Din, omuzu
elem yüküyle ağırlaşan kimselerin dostudur. Din, içinde ruh kalmamış olan bir
dünyanın ruhudur. Dîn, düşünce yönünden iflas etmiş bir dünyanın düşüncesidir. Din,
milletleri uyutan bir afyondur! Şu halde, gözyaşlarıyla dolup taşan bu (yoksullar)
vadisini eleştirebilmek için ilk etapta dini, bir eleştiriye tabi tutmalıyız.”203 Oysa
insanlık tarihi boyunca insandan ayrılmayan tek gerçek, din realitesidir. Din hakkında
bu insafsız yargıya varan Marx, en ilkel hatta kendi tarih kuramındaki ilk komünal
toplum olan kabilelerden, en gelişmiş ümmetlere kadar bütün insan topluluklarında,
toplumun ekonomik yapısından tamamen bağımsız olan dinî duygu, düşünce, davranış
ve kurumları nereye oturtacaktır?
Ayrıca Marx, bu sözleri söylerken tarihî bir realiteye karşı gafil davranmaktadır.
Bu tarihî realite açıkça ispatlamaktadır ki; din, her zaman yoksullarla düşkünlerin
kucağında doğmuş, tüm toplumu nuruyla aydınlatmadan önce yoksullarla düşkünlerin
gönlünü nurlandırmıştır. Marx, din burjuvazinin yoksulları sömürmek ve ezmek için
elindeki bir alettir derken,204 yoksulların ve düşkünlerin kucağında doğmuş
Hıristiyanlığın ve İslâm’ın, bu durumunu ne ile izah edecektir?
Mekke ve Roma’daki zengin aristokratların kurduğu kapitalist sistemlere açık bir
savaş ilan eden ve kapitalizmin çarkları olan faiz,205 tefecilik, karaborsa, sömürü ve
ferdiyetçi zihniyeti yasaklayan bu inanış ve hayat âbidelerini nasıl izah edecektir? Dinî,
toplumları uyuşturan bir afyon olarak kabul eden Marx, tarihte ve günümüzde
yeryüzündeki bütün haksızlıklara başkaldırıyı emreden; bu mücadele neticesinde can
vermeyi, şehâdeti insanın ulaşacağı en üstün ve en son makam addeden, bu uğurda
değil mallarını, canlarını dahi vermek için savaştan savaşa koşan saâdet asrının
yiğitlerini nasıl anlayacaktır? Dinin, yoksulların umut kaynağı olduğunu, dolayısıyla
zenginlerin buna ihtiyacı olmadığını söyleyen Marx, Hz. Ebu Bekir (r.a.), Hz. Osman
202
Michael Löwy, Marksizm ve Din, (Çev.: İrfan Cüce), Belge Yayınları, İstanbul 1996, s. 78.
Marx, I, 16.
204
Marx, I, 17.
205
Kur’ân-ı Kerim’de, faiz ile ilgili bazı ayetler; Bakara, 2/275, 276, 278, 279; Al-i İmrân, 3/130; Nîsâ,
4/161; Rum, 30/39.
203
36
(r.a.) gibi, bütün sermayelerini Allah’a infâk eden sahabelerin206 bu davranışını nasıl
yorumlayacaktır?
Şimdiye kadar ele alıp incelediğimiz beşeri sistem ve akımlar, gerek teorik
gerekse pratik anlamda, insanlık âleminin huzur ve mutluluğunu sağlayamamışlardır,
Üstelik küresel boyutta başka sıkıntılarla beraber yoksulluğu oluşturmuşlardır. Ayrıca,
söz konusu edilen bu yoksulluk, öyle eski zamanlardaki gibi ferdi tabanda207 kalacak
bir yoksulluk değildir. Aksine, dünya nüfusunun onda birini208 etkileyen ve bu kesimin
belli bir bölümünün de ölümüne sebep olan bir yoksulluktur.
Yine, Bediüzzaman Said Nursi’nin, beşeriyetin yoksulluk belasıyla beraber
sosyal hayatın bozulmasına sebeb olan unsurları anlatırken, sanki yukarıda zikri geçen
akım ve sistemlerin yapılarına işaret etmektedir: ‘‘Beşerin hayat-ı içtimaisinde bütün
ahlaksızlığın ve bütün ihtilatın menşei iki kelimedir.
Birisi: Ben tok olduktan sonra, başkası açlıktan ölse bana ne!
İkincisi: Sen çalış ben yiyeyim.
Bu iki kelimeyi de idame eden cereyan-ı riba ve terki zekâttır. Bu iki müthiş
maraz-ı içtimaiyi tedavi edecek tek çare, zekâtın bir düsturu umumi suretinde icrasıyla,
vücub-u zekât ve hürmeti ribadır.’’209
Şüphesiz bu vahim durumu, sadece zikredilen bu sistem ve akımlara yüklemek ve
diğer faktörleri göz ardı etmek, doğru bir yaklaşım olmamakla birlikte yoksulluğun,
fertler bazından çıkıp ulusları, hatta dünyayı tehdit eder hale gelmesinde, sözü edilen
akım ve sistemlerin paylarının çok fazla olduğu, yapılan değerlendirmelerde
görülmüştür.
206
İslam uğruna her zaman maddî ve manevî yardımda hep ileride olan Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz.
Osman gibi sahabilerin özellikle Tebûk seferi esnasında göstermiş oldukları duyarlılık, bu konuda her
zaman müslümanlara örnek olmuştur. Bkz. Tevbe, 9/117; et-Taberî, X, 194; İbn Hişâm, IV, 161; Ahmed
b. Hanbel, IV, 75.
207
Telegânî, s. 24.
208
Şenses, s. 203.
209
Said Nursi, Ramazan İktisat Şükür Risaleleri, Rnk Neşriyat, İstanbul 2012, s. 65.
37
BİRİNCİ BÖLÜM
KUR’AN'DA YOKSULLUK PROBLEMİ
1.1. YOKSULLUKLA İLGİLİ SEMANTİK ALAN
Arap dilinin en belirgin özelliklerinden birisi de, bazı olayları; onların özüne ve
temel özelliğine derin mana kazandırmak için bütün anlamları içine alacak bir ifade
bütünlüğü içinde, tek kelime veya kelimeler ile tespit ve teşhis edebilecek bir
etimolojik yapıya sahip olmasıdır. Arap dilinin bu uslüp özelliği, Kur’ân’da da
görülmektedir. Dolayısıyla bu durumun, yoksulluk kavramını ifade eden kelimeler için
de geçerli olduğunu söyleyebiliriz.
1.1.1. Yoksullukla Alakalı Kavramlar ve Tahlilleri
Bu başlık altında, yoksulluğu ifade eden ve kendi aralarında bazı noktalardan
mevcut olan ayrılığa rağmen, ince bir mana tertibiyle aynı dokuyu teşkil ettiklerinden
dolayı, yoksulluğa işaret eden kelimelerin yapıları ele alınacak ve bu kelimelerin
Kur’ân’daki kullanımları incelenecektir.
1.1.1.1. el-Fakr (‫)ال ف قر‬
Arapça’da “fakr” kelimesi, mastar olarak kullanılmış olsa bile, dilbilimcilere
göre pek kullanımı olmadığından isim olarak kabul edilmiştir.210 Dilimizde “fakrâ”,
kelimesine; isimden isim yapma eki eklenerek, “fakîrlik” şeklinde bir kavram
oluşturulmuştur. Ayrıca, ''fakr'' kelimesi sözlükte; “çukur, delmek, kazmak ve omurgası
kırık olmak” anlamlarına gelmektedir.211 Terim olarak ise ''fakr'' kelimesi; “ihtiyaç,
ihtiyaç duyulan şeyin yitirilmesi ve malın az olması,212 kötü halin ve yoksulluğun insanı
zayıflatması”213 anlamlarına gelir. Nitekim fakr kökünden ism-i fail olan “fakîr” de,
210
Ebû Abdirrahmân Halil b. Ahmed el-Ferahidî, Kitabu’l-Ayn, Beyrut ty. V, 150.
Ebû’l-Kâsım el-Huseyn Muhammed er- Râğıb el-Isfehânî, el-Mufredât, fî Garîbi’l-Kur’ân, Daru’lMa’rife, Beyrut ty., s. 383; Mecduddîn Muhammed b. Ya’kub el-Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, erRisale Matbaası, Beyrut 2005, I, 484; Asım Efendî, el-Okyanusu’l-Basît fi Tercemet-i Kâmûsi’l-Muhît,
İstanbul h. , 1305, II, 69-70.
212
Halil b. Ahmed, I, 397; Seyyid Şerif el-Curcânî, Kitâbu’t-Ta’rîfât, Beyrut ty., s. I54; Asım Efendî, II,
69-70.
213
ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, Daru’n-Nefâis, Beyrut 1992, s. 153.
211
38
omurgası kırık insan demektir.214 Dolayısıyla omurgası kırık insan gibi çaresiz ve
başkalarının yardımına muhtaç olan ve fakîrlik sebebiyle ihtiyaçlarını karşılayamayan
kimselere fakîr denilmiştir.
Ayrıca, “fakîr” kavramı üzerinde farklı alanlarda uzmanlaşmış âlimler ve dil
bilimciler, çok değişik tanımlar yapmışlardır.215 Bu tanımlardan birkaç tanesi şöyledir:
“fakîr, ihtiyaç ve benzeri durumların kendisini zelil kıldığı kimse demektir.”216 Keza,
başka bir yaklaşımda ise; “bir işe güç yetirememesi ve başkasına muhtaç olması
sebebiyle maddî sıkıntı içinde bulunan kimse için kullanılır.”217 Kendisi, ailesi ve
çocukları için gerekli olan ihtiyaçlarını temin edemeyen ve karşılayamayan kimse
demektir.218 “Fakîr, hiçbir şeye sahip olamayan veya yiyeceği olmayan kimseye
denir.”219
Kur’ân’da “fakr” kelimesi, pek çok yerde geçer ve220 bu kelime, dört farklı
yönden ele alınmaktadır.221 Birincisi; zaruri şeylere ihtiyaç duymaktır. Bu da, dünyada
yaşadığı müddetçe insanlara hatta bütün yaratıklara şamildir:
َّ ‫اَّللِ َو‬
َّ ‫اس أَنت ُ ُم ْالفُقَ َراء ِإلَى‬
ُ ‫ي ْال َح ِميد‬
ُ َّ‫َيا أ َ ُّي َها الن‬
ُّ ‫اَّللُ ه َُو ْالغَ ِن‬
“Ey insanlar! Siz Allah’a muhtaçsınız (fukarâu). Allah ise her bakımdan sınırsız
zengin olandır, övülmeye hakkıyla lâyık olandır.”222 İkincisi; bazı mal ve eşyaya
muhtaç olmak anlamındadır: “(Sadakalar) kendilerini Allah yoluna adayan,
yeryüzünde dolaşmaya güç yetiremeyen fakîrler içindir. İffetlerinden dolayı
(dilenmedikleri için), bilmeyen onları zengin sanır...”223 Üçüncüsü; nefis fakîrliği, yani
aç gözlülük manasındadır. Hz. Peygamberimizin şu sözleri bu durumu açıklar: “Asıl
zenginlik, gönül zenginliğidir.”224 Dördüncüsü ise, başkasına değil sadece Allah’a
muhtaç olma duygusudur:
214
Ebû’l-Huseyn Ahmed İbn Fârîs, Mu’cemu Mekayis fi’l-Luğa, Beyrut ty. IV, 444.
el-Beydâvî, V, 61.
216
Fîrûzâbâdî, I, 484.
217
Osman Eskicioğlu, İslam Hukuku Açısından Serbest Piyasa Ekonomisi, İzmir 1995, XII, 129.
218
Yusuf el-Kardavî, Muşkiletu’l-Fakr: Fakirlik Problemi, (Çev.: İbrahîm Sarmış), Kayıhan Yayınları,
İstanbul 1984, s. 14.
219
İbn Manzûr, V, 60.
220
Bakara, 2/184, 177, 215.
221
el-Isfehânî, s. 576.
222
Fatır, 35/15.
223
Bakara 2/273.
224
el-Buhârî, Rikâk, 12.
215
39
‫ير‬
ِ ‫سقَى لَ ُه َما ث ُ َّم ت ََولَّى إِلَى‬
ٌ ‫ي ِم ْن َخيْر فَ ِق‬
ِ ‫الظ ِل فَقَا َل َر‬
َ َ‫ف‬
َّ َ‫ب إِنِي ِل َما أَنزَ ْلتَ إِل‬
“...Rabbim, doğrusu bana indireceğin her hayra muhtacım(fekîrun). ”225
Bu değerlendirmelerden çıkan sonuca göre ''fakr'' kelimesi, hem kökbiim hemde
anlam bilim olarak omurgası kırık olma, muhtaç olma ve varlıklı olmama anlamlarına
gelmektedir. Zengin olmama, varlıklı olmama kavramında, zaruri ihtiyaç ile normal
ihtiyaçlar arasında seyreden bir derecelenme söz konusudur. Kelime, eksiklik anlamı
içermesi sebebiyle, Allah için kullanılmazken, insan için maddi anlamda varlıksız
olmayı ve başkalarına muhtaç olmayı ifade etmektedir.
1.1.1.2. el-Miskîn (‫)ال م س ك ين‬
Miskinin sözlük anlamı, “susmak, sakinleşmek ve hareket halinde bir şeyi
hareketsiz hale getirmek” manalarındandır.226 Aynı zamanda ''miskîn'' de, ''fakîr'' gibi
yoksulluk anlamını ihtiva eder.. Fakîrlik, kişinin hareketlerini kısıtladığı227 ve insanı
başka insanlara karşı suskun ve hareketsiz yaptığı için228 ihtiyaç sahiplerine, bu kökten
ism-i fail olan miskîn denmiştir.
''Miskîn,'' hiçbir şeyi olmayana denir.229 Bu iki
sınıftan (fakîr-miskîn)hangisinin durumunun daha kötü olduğu âlimler arasında
tartışma konusudur. Malikîler ve Hanefîlere göre ''miskîn,'' fakîrden daha kötü
durumdadır.230 Fakîrin durumunun daha düşkün olduğunu savunanların en önemli delili
ise,
zekât
verilebileceklerin
sayıldığı
ayette,
fakîrlerin
miskînlerden
önce
zikredilmesidir.231
Taberî, “fakîr” ve ''miskîn'' i şöyle tarif etmiştir: “Fakîr, istemeyen yoksul,
miskîn ise insanlardan dilenen yoksuldur. Fakîr, iffetinden dolayı istemeyen muhtaç,
miskîn ise küçülerek isteyen muhtaçtır. Fakîr kendisine hastalık isabet edip
çalışamayan ihtiyaç sahibi, miskîn sağlıklı ihtiyaç sahibidir.”232 Beydavî’ye göre de;
225
Kasas, 28/24.
el-Isfehânî, s. 236; Fîrûzâbâdî, III, 121.
227
Fîrûzâbâdî, III, 649.
228
ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 219.
229
el-Isfehânî, s. 236.
230
Faruk Beşer, İslâm’da Zenginlik ve Fakîrlik, Nun Yayıncılık, İstanbul 2006. s. 27; Süleyman Ateş,
Kur’ân Ansiklopedisi, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ty. VII, 368.
s. 150.
231
İbn Manzûr, XIII, 215.
232
et-Taberî, XIV, 305.
226
40
“fakîr hiç malı ve kazancı olmayan kimse, miskîn ise malı ve kazancı olup ihtiyaçlarını
karşılamayan kimsedir.” Beydavî, bu görüşüne
ْ ‫س ِفينَةُ فَكَان‬
‫صبًا‬
َّ ‫أَ َّما ال‬
ْ ‫س ِفينَة َغ‬
َ ‫ساكِينَ َي ْع َملُونَ ِفي ْال َبحْ ِر فَأ َ َرٍَُّ أ َ ْن أ َ ِعي َب َها َو َكانَ َو َراءهُم َّم ِلكٌ َيأ ْ ُخذُ ُك َّل‬
َ ‫َت ِل َم‬
“O gemi, denizde çalışan yoksul (miskîn)kimselerindi...”233 Ayetini delil
getirmektedir.234
Yukarıda kısaca vurgulandığı üzere, “fakîr” ve ''miskîn'' kelimelerinin manaları
konusunda âlimler arasında ittifak olmadığından, kimilerine göre fakîrin durumu,
kimilerine göre de miskînin durumu daha kötüdür. Bu iki kelimenin, iman ve İslam gibi
beraber kullanıldıklarında ayrı anlamı, ayrı kullanıldıklarında da aynı anlamı ifade
ettiğini söyleyenler de vardır.235
Bu kavramların sözlük anlamlarında farklılık bulunmakla birlikte, terim
anlamlarında da fazla bir fark görünmemektedir. Ancak ilerdeki konularda da söz
konusu olacak bu konu hakkında fikrimiz şudur ki; ''miskîn'' lafzı, birçok ayette geçtiği
ve daha önem verilmesi gereken kesim imajını bize verdiğinden, daha çok ihtiyaçlı
olandır.
1.1.1.3. İbnu’s-Sebîl (‫)إب ن ال س ب يل‬
Bu kelime sözlükte; “yolun oğlu” anlamına gelir. Ayrıca, “ibnu’s-sebîl”, başka
anlamları da bulunmaktadır: “yolda mahsur kalan, azığı kalmayan236 ve evinden uzakta
misafir olan kimse” demektir.237 “İbn” kelimesinin ''sebil'' kelimesine muzaf
yapılması, kendi oturduğu alandan uzak yolllarda olmasından dolayıdır.238 Söz konusu
kelimeye, çesitli nedenlerden dolayı yolculuk esnasında yiyecek ve binek açısından
yolda mahsur kalan kimse olduğu söylenebilir. Kur’ân, bu kişileri infâk edilecekler,
zekât verilecekler ve ganimetten pay verilecekler arasında zikreder.
ِ َ‫ين َو ْالع‬
َّ ‫إِنَّ َما ال‬
ِ‫سبِي ِل اَّلل‬
ِ ‫الرقَا‬
َ ‫َار ِمينَ َوفِي‬
َ ‫صدَقَاٍُ ِل ْلفُقَ َراء َو ْال َم‬
ِ ‫ب َو ْالغ‬
ِ ‫املِينَ َعلَ ْي َها َو ْال ُم َؤلَّفَ ِة قُلُوبُ ُه ْم َوفِي‬
ِ ‫سا ِك‬
‫ضةً ِمنَ اَّللِ َواَّللُ َع ِلي ٌم َح ِكي ٌم‬
َّ ‫َواب ِْن ال‬
َ ‫سبِي ِل فَ ِري‬
233
Kehf, 18/79.
Ebû Saîd Abdullah b. Ömer el-Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye,
Beyrut ty. , I, 409.
235
Kardâvî, II, 545.
236
Fîrûzâbâdî, III, 107; Asım Efendî, III, 240.
237
Fîrûzâbâdî, III, s. 89.
238
ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 219.
234
41
''Sadakalar (zekâtlar), Allah’tan bir farz olarak ancak fakirler, düşkünler, zekât
toplayan
memurlar,
kalpleri
İslâm’a
ısındırılacak
olanlarla
(özgürlüğüne
kavuşturulacak) köleler, borçlular, Allah yolunda cihad edenler ve yolda kalmış
yolcular ( ve'bni's-sebîl) içindir. Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.''
239
Söz konusu kişilerin, “Beytu’l-Mal” dan hakları olduğu ve bunlara, evlerine
ulaşabilecekleri kadar yardım edilmesi gerektiği Kur’an’da ifade edilmektedir.240
1.1.1.4. el-Hâce (‫)ال حاجة‬
''Hace'' kelimesi Kur’ân’da; “arzu ederek ve severek ihtiyaç duymak” anlamında
kullanılmıştır.241 Arapçada; “ihtiyaç”242 anlamında kullanılır. Dolayısıyla insana lazım
gelen ve insanın ihtiyacı olan şeyleri kastetmektir.243 O nedenle, fakîr Muhacirlere
verilen ganimetlere karşı Ensar’ın, gönüllerinde bir ihtiyaç hissi ve kendisinin olmasını
isteme gibi bir durumun olmadığını Yüce Allah, Haşr sûresinde, ''hace'' sözcüğüyle
belirtmiştir:
‫ُور ِه ْم َحا ََةً ِم َّما أُوتُوا‬
ُ ‫اْلي َمانَ ِمن قَ ْب ِل ِه ْم ي ُِحبُّونَ َم ْن هَا ََ َر ِإلَ ْي ِه ْم َو ََل َي ِجد ُونَ ِفي‬
َ ‫َوالَّذِينَ ت َ َب َّوؤُوا الد‬
ِ ‫صد‬
ِ ْ ‫َّار َو‬
ُ ََ‫صةٌ َو َمن يُو‬
َ‫ش َّح نَ ْف ِس ِه فَأ ُ ْولَئِكَ ُه ُم ْال ُم ْف ِلحُون‬
َ ‫صا‬
َ ‫َويُؤْ ثِ ُرونَ َعلَى أَنفُ ِس ِه ْم َولَ ْو َكانَ ِب ِه ْم َخ‬
''Onlardan (muhacirlerden) önce o yurda (Medine'ye) yerleşmiş ve imanı da
gönüllerine yerleştirmiş olanlar, hicret edenleri severler. Onlara verilenlerden dolayı
içlerinde bir rahatsızlık (hâceten) duymazlar. Kendileri son derece ihtiyaç içinde
bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden, hırsından
korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.'' 244
239
Bakara, 2/177, 215; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60.
Fîrûzâbâdî, III, 89.
241
el-Isfehânî, md., s. 135.
242
Halil b. Ahmed, I, 224; Asım Efendî, I, 386.
243
ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, VI, 504.
244
Haşr, 59/9.
240
42
1.1.1.5. el-Ayle (‫)ال ع ي لة‬
Arapçada ''Ayle' 'kelimesi,“aile efradında çok yoksulu olan, fakîrlik, acizlik,245
ihtiyaç, ihtiyaç sahibi yoksul,” anlamlarına gelir.246 Bu kelime; Kur’ân’da sadece iki
yerde geçer. Her iki ayette de, ''fakîr'' anlamında kullanılmaktadır:
‫ف‬
ِ ‫ام بَ ْعدَ َع‬
ٌ ‫يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُواْ إِنَّ َما ْال ُم ْش ِر ُكونَ نَ َج‬
َ َ‫ام ِه ْم َهذَا َوإِ ْن ِخ ْفت ُ ْم َع ْيلَةً ف‬
َ ‫س ْو‬
َ ‫س فَالَ يَ ْق َربُواْ ْال َمس ِْجدَ ْال َح َر‬
‫ض ِل ِه إِن شَاء إِ َّن اَّللَ َع ِلي ٌم َح ِكي ٌم‬
ْ ‫يُ ْغ ِني ُك ُم اَّللُ ِمن َف‬
“…Eğer yoksulluktan(ayle) korkarsanız (eyleten), Allah dilerse lutfuyla sizi
zengin kılar. Şüphesiz Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.”247
Yukarıdaki ayetin nuzulüyle, müşriklerin hac ve umre yapmaları yasaklanmıştır.
Tek geçim kaynakları ticaret olan Müslümanların bu yasaklamadan doğabilecek
kazancın azalacağı endişesine kapılmamaları,
fakîrlikten korkmamaları ve dilerse,
Allah’ın kendilerini zenginleştireceği ifade edilmiştir. Nitekim bazı müşrik kabilelerin
Müslüman olması ve fetihlerin başlayıp ganimetlerin elde edilmesiyle Müslümanların
gelirleri daha fazla artmıştır.248
Görüldüğü gibi ''ayle'' kelimesi, rızkın azalmasını ve yoksulluğu ifade
etmektedir. Ayette, fakîrliğin korkuyla birlikte zikredilmesi ve “Allah dilerse,
lütfundan sizi zenginleştirecektir” ifadesi, fakîrliğin aslında pek hoş olmayan ve
istenmeyen bir durum olduğunu göstermektedir. Söz konusu kelimenin Duha
sûresindeki kullanımı da bu görüşü desteklemektedir:
‫َو َو ََدَكَ َعائِ ًال فَأ َ ْغنَى‬
“Seni fakîr bulup(âilen) zenginleştirmedi mi?”249 Zira Hz. Peygamber, önce
Şam’a yaptığı ticaretten elde ettiği kârla, daha sonra da Mekke’nin ileri gelen
tüccarlarından olan Hz. Hatice ile yaptığı evlilikle zenginliğe kavuşmuştur.250
İslamiyetin ilk yıllarında Müslümanlarla birlikte fakîr düşen Hz. Peygamberin durumu
245
ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 79; Asım Efendî, III, 301.
Halil b. Ahmed, I, 138; el-Isfehânî, s. 354; Elmalılı, IV, 2509.
247
Tevbe, 9/28.
248
er-Râzî, VII, 492; Elmalılı, VI, 2509.
249
Duhâ 93/8.
250
Elmalılı, VI, 509.
246
43
ganimetlerle tekrar düzelmiştir.251 Bu ayette, Peygamberimizin yoksul iken Allah
tarafından zenginleştirilmesi, lütuf ve ihsân olarak ifade edilmektedir.
1.1.1.6. el-İmlâk (‫)اإلم الق‬
Sözlükte, “gidermek, yıkamak ve yok etmek” anlamlarına gelen''İmlâk'' kelimesi,
“fakîrleşmek, çocuk düşürmek, mahvetmek, muhtaç hale gelinceye kadar eldeki malı
harcamak”252 gibi anlamlara da gelir. Kelimenin kökünde bulunan fakîrleşmek,
başlangıçta varlıklı iken sonradan fakîr olmayı ifade etmektedir. Nitekim fakîrleşmek
endişesiyle kız çocuklarını öldüren cahiliye Araplarının durumu, bu kelimeyle ifade
edilmiştir.
''İmlâk,'' Kur’ân’da, şu şekilde kullanılmıştır:
ْ ‫إن قَتْلَ ُه ْم َكانَ ِخ‬
َّ ‫َوَلَ ت َ ْقتُلُواْ أ َ ْوَلََ ُك ْم َخ ْشيَةَ إِ ْمالَ َّنحْ نُ ن َْر ُزقُ ُه ْم َوإِيَّا ُكم‬
‫يرا‬
ً ِ‫ط ًءا َكب‬
“Yoksulluk korkusuyla (imlâkin) çocuklarınızı öldürmeyin. Onları da, sizi de biz
rızklandırırız. Onları öldürmek gerçekten büyük bir günahtır.”253 Bu kelime ayette,
fakîrleşmek anlamındadır.254 Zira ailesi ve çocuklarının nafakasını temin edememe
korkusundan dolayı kız çocuklarının öldürülmesine ve kürtaj gibi modern metotlarla
ceninleri ve çocukları öldüren günümüz insanlarına bir uyarı vardır.255
Ayrıca, korkunun fakîrliğe izafe edilmesiyle insan tabiatındaki rızık ve gelecek
endişesine işaret edilmektedir. Allah Teâlâ bu endişeyi gidermek için “…onlara da size
de biz rızkı veririz...” demektedir. Bu ayetler, rızık endişesinden dolayı nüfus
planlaması yapılmasını yersiz bulmakta ve insanları çalışmaya, kazanmaya ve üretmeye
teşvik etmektedir.
251
ez-Zemahşerî, el- Keşşâf, IV, 768.
Halil b. Ahmed, II, 180; ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 79; Fîrûzâbâdî, III, 10; Asım Efendî, III,
56.
253
İsrâ, 17/31.
254
İbn Manzûr, X, 348.
255
Ebû’l A’lâ Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, (Çev.: Heyet), İnsan Yayınları, İstanbul 1986, III, 106-107.
252
44
1.1.1.7. ed-Darr (‫)ال ضر‬
Arapçada bu kavram,“faydalı ve yararlı olmayan, zarar veren ve yoksul” şekliyle
kullanılır.256 Kur’ân’nın bir ayetinde bu kelime, şu şekilde geçmektedir:
َّ ‫ُون‬
‫اَّللِ َما ََل يَض ُُّرهُ َو َما ََل يَن َفعُهُ ذَلِكَ ه َُو الض ََّال ُل ْالبَ ِعيد‬
ِ َ ‫يَدْعُو ِمن‬
“O, Allah’ı bırakır da kendine ne zarar (yedurruhu) ne de fayda veren şeylere
tapar”257 Bu ayette kelime, fayda vemenin tersi olan kendisine zarar vern anlamında
kullanılmıştır.258
Kendine zarar vermedeki kasıt; insanın kendisine taalluk eden şeylere zarar
vermesi anlaşılmaktadır. “ed-Durr” kelimesi ise; insanın ruh, bedenindeki eksiklikleri
ifade eden sözcük olarak kullanılır.259 Kur’an’da, Hz. Eyyub’un durumu, bu kelime
kullanılarak vurgulanmıştır.260
1.1.1.8. ed-Dank (‫)ال ض نك‬
Bu Kelime, Kur’ân’da tek yerde, “sıkıntılı ve meşakkatli zor bir hayat”
anlamında kullanılmıştır:
ُ ْ‫ضن ًكا َونَح‬
‫ش ُرهُ َي ْو َم ْال ِق َيا َم ِة أَ ْع َمى‬
َ ‫عن ِذ ْك ِري فَإ ِ َّن لَهُ َم ِعي‬
َ ً ‫شة‬
َ ‫ض‬
َ ‫َو َم ْن أَع َْر‬
“Kim de beni anmaktan yüz çevirirse mutlaka sıkıntılı bir hayatı (denken)
olacaktır ve onu kıyamet günü kör olarak haşrederiz”.261
Aynı zamanda maddi ve manevi zorluğu ifade eden bu kelime. 262 Sözlükte, “dar,
sıkıntı ve zayıf”263 anlamlarına gelmektedir.
Söz konusu edilen bu “zor ve çetin bir hayat” tan kastedilen şeyin ne olduğu ve
nerede olacağı hususunda âlimler tarafından çok farklı görüşler ileri sürülmüştür. Söz
konusu sıkıntının ahirette, kabirde ve dünyada olabileceği söylenmektedir. 264 Ahiretteki
256
İbn Manzûr, IV, 482; Fîrûzâbâdî, I, 450.
Hac, 22/12.
258
En’âm 6/71; Yûnus 10/106; Enbiyâ 21/66.
259
el-Isfehânî, s. 293.
260
Enbiyâ, 21/83, 84.
261
Tâhâ 20/124.
262
et-Taberî, XVIII, 390.
263
el-Isfehânî, s. 299; Fîrûzâbâdî, I, 34.
264
et-Taberî, XVIII, 391.
257
45
sıkıntılı hayat, içerisinde insana acı veren şeylerin bulunduğu cehennem hayatıdır.
Kabirdeki sıkıntılı hayat, kabir azabıdır.
Dünyadaki sıkıntılı hayat ise, bu tür kimselerin maddî açıdan bolluk içinde
olsalar dahi inançsızlıklarından, mal hırslarından ve haram kazançlarından dolayı
manevi ve psikolojik bunalım içinde olmalarıdır.265 İnanmayanlar bu tür sıkıntılı
hayatla uyarılırken, inananlara ise, mutlu ve huzurlu bir hayat vadelmiştir.266
1.1.1.9. el-Bu's (‫)ال بؤس‬
Kur’ân’da,“bâis” şeklinde geçen kelime, “musibet ve yokluk nedeniyle merhamet
edilen ve dilenen fakîr kimse” demektir.
ْ َ‫اَّللِ فِي أَيَّام َّم ْعلُو َماٍ َعلَى َما َرزَ قَ ُهم ِمن بَ ِهي َم ِة ْاْل َ ْنعَ ِام فَ ُكلُوا ِم ْن َها َوأ‬
َّ ‫ِليَ ْش َهد ُوا َمنَافِ َع لَ ُه ْم َويَ ْذ ُك ُروا اس َْم‬
‫ْ ِع ُموا‬
‫ير‬
َ ‫س ْالفَ ِق‬
َ ِ‫ْالبَائ‬
''Gelsinler ki, kendilerine ait birtakım menfaatlere şahit olsunlar ve Allah’ın
kendilerine rızık olarak verdiği (kurbanlık) hayvanlar üzerine belli günlerde (onları
kurban ederken) Allah’ın adını ansınlar. Artık onlardan siz de yiyin, yoksula fakire de
yedirin.''267
“felaket ve afet, darlık ve sıkıntılık”268 anlamlarına gelen “bu’s” kelimesi,
“kişinin zengin iken, herhangi bir felaketten sonra yoksullaşması” anlamında
kullanılır.269
Fakîr ile baisin arasındaki farkı İbn Abbas şöyle yapmıştır. O’na göre fakîrin
durumu, dış görünüşüyle, giydiği kıyafetiyle belli olmayabilir. Oysa ''bâis''in durumu,
kıyafetinden ve hal ve hareketinden belli olur.270 Nitekim bütün varlıklarını Mekke’de
bırakarak Medine’ye hicret eden ve bir müddet açlık, darlık ve sıkıntı çeken
Müslümanların durumları ifade edilirken, içinde bulundukları maddi sıkıntı ve
yoksulluk haline bir işaret olmak üzere aynı kökten türeyen “be’sâu” kelimesi
265
er-Râzî, X, 484.
Nahl, 16/97.
267
et-Taberî, XVIII, 612; İbn Manzûr, VI, 20; Asım Efendî, II, 214.
268
Halil b. Ahmed, II, 77; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 153; Fîrûzâbâdî, II, 68; Asım Efendî, II, 14.
269
el-Isfehânî, s. 66; ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 15.
270
er-Râzî, XXI, 115.
266
46
kullanılmıştır.271 Bu bilgiler ışığında, fakirin durumu baisin durumundan daha iyi
olduğunu söyleyebiliriz.
1.1.1.10. es-Suâl (‫)ال سؤال‬
Arapçada ''Suâl'' sözcüğü, ,“Bilgi ve bilgiye götüren şeyleri istemek, mal ve o
mala götüren seyleri istemek” diye de tarif edilmiştir.272 Bir başka anlamı ise, “sorulan
sorunun cevabını istemek” manasındadır.273 Ayrıca “herhangi bir şeyi başka birinden
talep etmek”anlamını ifade eder.
Bu isteme “altta, güç ve zor durumda olanın üstte olandan boyun eğerek
istemesidir”274 ki, mal isteyen ve dilimizde dilenci anlamına gelen ''sâil'' kelimesinin
konumuzla ilgili olduğu anlam alanı budur. Kur’ân’da,
yoksulluk ve çaresizlik
nedeniyle isteme durumunda kalan insanların, zenginlerin mallarından haklarının
olduğu şu ayette açıklanmaktadır.
‫ب‬
ِ ‫ب َو َل ِك َّن ْال ِب َّر َم ْن آ َمنَ ِباَّللِ َو ْاليَ ْو ِم‬
ِ ‫اآلخ ِر َو ْال َمآلئِ َك ِة َو ْال ِكت َا‬
ِ ‫َ َو ْال َم ْغ ِر‬
َ ‫لَّي‬
ِ ‫ْس ْال ِب َّر أَن ت ُ َولُّواْ ُو َُو َه ُك ْم قِبَ َل ْال َم ْش ِر‬
َ‫صالة‬
َّ ‫ساكِينَ َوابْنَ ال‬
َّ ‫ام ال‬
ِ ‫الرقَا‬
َ ‫َوالنَّ ِب ِيينَ َوآت َى ْال َما َل َعلَى ُح ِب ِه ذَ ِوي ْالقُ ْر َبى َو ْال َيت َا َمى َو ْال َم‬
ِ ‫س ِبي ِل َوالسَّآئِلِينَ َوفِي‬
َ َ‫ب َوأَق‬
َّ ‫َوآت َى‬
َ‫صدَقُوا َوأُولَئِك‬
َّ ‫الزكَاة َ َو ْال ُموفُونَ ِب َع ْه ِد ِه ْم ِإذَا َعا َهدُواْ َوال‬
َ ْ ‫صا ِب ِرينَ ِفي ْال َبأ‬
َ َ‫ساء والض ََّّراء َو ِحينَ ْال َبأ ْ ِس أُولَئِكَ الَّذِين‬
َ‫ُه ُم ْال ُمتَّقُون‬
''İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz(den ibaret) değildir. Asıl
iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin; mala
olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa,
(ihtiyacından dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için) kölelere verenlerin; namazı
dosdoğru kılan, zekâtı veren, antlaşma yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve
zorda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve
davranışlarıdır. İşte bunlar, doğru olanlardır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten
sakınanların ta kendileridir.''275
271
Bakara, 2/214.
Fîrûzâbâdî, III, 75.
273
Fîrûzâbâdî, III, 239.
274
el-Curcânî, I, 40.
275
Bakara, 2/177.
272
47
1.1.2. Yoksulluğu Engellemeyi Hedefleyen Kavramlar
Kur’an’da, yoksulluğu önlemek için bir ahlak ve davranış oluşturmaya yönelik
olarak bir dizi kavramlar alanı, bir başka ifadeyle semantik bir dünya vardır ki, bunları
aşağıda bahsi geçen başlıklar altında ele alacağız.
1.1.2.1. et-Tasadduk (‫)ال ت صدق‬
Tasadduk kavramının türevlerinden olan “saddaka-yuseddiku”, daha çok
Kur’ân'ın ilk nuzül dönemlerinde276 sadaka anlamında değil, inanmak, tasdik etmek
manalarında kullanılmıştır.277 Yüce Allah, bu kavramı, tasdik etme anlamında, şu
ayette kullanmıştır:“Çünkü o ne inanmış (saddaka) ne de namaz kılmıştır.”278 Nitekim
bu ayette; “
” kelimesinin anlamının tasdik etme olduğu, dil bilimciler ve tefsirciler
tarafından kabul göreen görüştür.279 Keza, “
” kavramı hakkında: “Allah’ın
emirlerini tasdik edip, onlara iman eden ve (bu) imanına da hiçbir şüphe karıştırmayan
kişi için kullanılır”280 denilmştir.
Tasadduk, Kur’ân'da: ihtiyaçlılara mal verme anlamında ''tasaddaka'' kelimesi
şeklinde, Yusuf suresi 88. ayette kullanmaktadır. Bu ayetteki kullanım, az önce
ifadelendirdiğimiz anlamda olmayıp, ''tasadduk'', ''infâk'' anlamındadır. Şöyle ki:
“Bunun üzerine (Mısır’a dönüp) Yusuf’un yanına girdiklerinde, “Ey güçlü vezir! Bize
ve ailemize darlık ve sıkıntı dokundu. Değersiz bir sermaye ile geldik. Zahiremizi tam
ölç, ayrıca bize sadaka ver. Şüphesiz Allah, sadaka verenleri mükâfatlandırır
dediler”281 ayetteki; “tesaddak aleynâ” ifadesiyle ilgili olarak, maddî ve malî yardım
anlamından başka pek farklı yorumlara rastlanılmamaktadır.
276
Ebû Muhammed Abdi İshak b. Galip İbn Atıyye, el-Muharraru’l-Vecîz fi Tefsîri'l-Kitâbi’l Azîz, thk.
el-Meclisu’l-İlmi, Mekke, 1975, IX, 245; Elmalılı, IV, 284; Mevdûdî, II, 433; Muhammed Esed, Kur’ân
Mesajı, (Çev.: Ahmet Koytak-Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul 1999, I, 419; Sabûnî, II, 453;
Kutup, IV, 1949.
277
Sebe, 34/20, Saffat, 37/52, Meâric, 70/26, Leyl, 92/6.
278
Kıyame, 75/31.
279
et-Taberî, III, 103; er-Râzî, XI, 103; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 256; Elmalılı, VIII, 5486.
280
Ebû Mansur Muhammed b. Ahmet el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luğa, thk. Abdu’s-Selâm Muhammed Harun,
Kahire 1964,VII, 357.
281
Yusuf, 12/88.
48
Ancak, “tasadduk’’ kavramının geçtiği bazı yerlerde, âlimlerin farklı yorumları
olmasına rağmen burada, aynı durum sözkonusu değildir. Nitekim bu görüşümüz, konu
içerisinde kendisini gösterecektir.
Bu surede,282 ''tasadduk'' kavramı şu şekilde kullanılmıştır: Hz. Yakup ve
oğullarının yaşadığı yerde kıtlık baş gösterince, ayette283 geçen “tasadduk” kavramını,
bazı mufessir ve dilbilimciler; “Müslümanın mükellef olduğu haklar dışında verdiği bir
tür gönüllü infakın çeşitlerinden” şeklinde yorum getirmişlerdir.284
O nedenle Taberî, aynı anlamlara gelecek cümlelerle fikrini şöyle açıklamıştır:
“Kuran, arapça olarak nazil olmuş bir kitaptır. “Tasadduk,” arap örfünde, bir kişinin
ihtiyaç sahibi bir kimseye, Allah’tan sevabını umarak- malından bir kısmını
vermesidir”285
''Tasadduk'' kelimesinin türev ve onunla alakalı yorumları hakkında diyebiliriz ki,
Kur'an’ın: Müslümanları en çok teşvik ettiği konuların başında, imandan sonra namaz
gelir, namazdan sonra ise infâk konusunun içinde olan tasadduk bahsi geçmektedir.
Çünkü Kur’ânî düşüncede mal, insanların müreffeh bir hayata sahip olmalarını
gerçekleştirmek için, Allah tarafından yaratılmış bir nimettir.286
Diğer yandan ferdin bu nimetle ilişki287 keyfiyetini düzenleyen yine ilahî
prensiplerdir. İslam’ın tevhid (birlik ve bütünlük) anlayışı burada da kendini
göstermektedir. Dolayısıyla fert, malında mutlak tasarruf sahibi olmayıp, bilakis ilahî
taleplere bağımlıdır. Bir diğer ifadeyle malın toplumsal faydaya tahsisi, kişinin yegâne
görevi olmalıdır.288 İlahi kudretin,
282
böyle olmasını istemesinin sebebi ise, en özlü
Yusuf, 12.
Yusuf, 12/88.
284
et-Taberî, VII, 305; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 320; el-Kurtûbî, IX, 216, Ebû’l-Berekât Hafizuddîn
Abdullah en-Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl, Beyrut ty, III, 449.
285
et-Taberî, VII, 289-290.
286
Bkz. Bakara, 2/114; Nisa, 4/77; Mâide, 5/41; Hud, 11/15; Mu’minun, 23/115; Sad, 38/27, Şura,
42/20; Hadid, 57/20. Ayrıca, Nimet kavramının Kur’ân’daki kullanımları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.
Galip Türcan, Kur’ân’da Ahiret İnancı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), SDÜSBE, Isparta 2003, s. 279283.
287
Bkz. Al-i İmrân, 3/197; Nisa, 4/77; A’râf, 7/10; Tevbe, 9/38; Yusuf, 12/47, Nahl, 16/117, Kehf,
18/107, 108; Lokman, 31/8-9.
288
Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub İbn Miskeveyh, Ahlakı Olgunlaştırma, (Çev.: A. Şener, C.
Tunç, İ. Kayaoğlu), Ankara 1983, s. 109-110. Ayrıca bereket kavramı ile ilgili geniş ve ayrıntılı bilgi için
bkz. Nasuh Günay, Yahudi, Hırıstiyan ve İslam Dinlerinde Bereket, (Yayımlanmamış Doktora Tezi),
UÜSBE, 1996.
283
49
ifadeyle, servetin tekelleşmesini önleyerek, gayr-i safi hasılanın, kısaca mali tedavülün
geniş bir alana yayılmasını sağlamaktır.
O nedenle Kur’ân, bu iktisadî modeli gerçekleştirmek için, sadece hukuki
kurallarla yetinmeyip Müslümanlara, bunu ahlâki bir değer olarak benimsetmeyi
öngörür. Nitekim bu hususu teyit eden pek çok ayet içinden şunları zikredebiliriz:
“Onlar, seve seve yiyeceği yoksula, yetime ve esire yedirirler. (Yedirdikleri kimselere
şöyle derler:) “Biz size, sırf Allah rızası için yediriyoruz. Sizden bir karşılık ve bir
teşekkür beklemiyoruz.”289
Başka bir ayette de; “onları hidayete erdirmek sana ait değildir. Fakat Allah,
dilediğini hidayete erdirir. Hayır, olarak ne harcarsanız, kendiniz içindir. Zaten siz
ancak Allah’ın rızasını kazanmak için harcarsınız. Hayır, olarak her ne harcarsanız
hiç hakkınız yenmeden karşılığı size tas tamam ödenir.”
290
“Bizim ayetlerimize ancak,
kendilerine bu ayetlerle öğüt verildiği zaman secdeye kapanan, kibirlenmeksizin
Rablerine hamd ederek tesbih edenler inanırlar. Onlar, korkarak ve ümid ederek
Rablerine ibadet etmek için yataklarından kalkarlar. Kendilerine rızık olarak
verdiğimiz şeylerden de Allah için harcarlar. Hiç kimse, yapmakta olduklarına karşılık
olarak, onlar için saklanan göz aydınlıklarını bilemez.” 291 İşte ayetlerde teşvik edilen
bu ahlâkî değerin,292 Kur’ân’daki ıstılahının adı, ''infâk'' veya ''tasadduktur.''293 Cömert
davranmak, her şeyden önce mü’minin bir şiarıdır. Onun içindir ki mü’min, kardeşini
kendi nefsine tercihte öyle bir noktayı yakalar ki, gerekirse canını bile vermeğe hazır
hale gelir. Zira vermek, onun ahlâk ve karakteri haline gelmiştir.
Şu halde mü'min, vermek için imkânlarının genişlemesini beklemeyi bir zaaf
sayar ve elindeki imkânlar nisbetinde daima vermeyi fazilet kabul eder. Zira mü’min,
İslam ahlâkıyla donanmasının bir gereği olarak, daima verici olmalıdır. İçtimai
289
İnsan, 76/8-9.
Bakara, 2/ 272.
291
Secde, 32/15-17.
292
Mücâhid şöyle der: “Vallahi onlar bunu dilleriyle söylemediler, fakat Allah, bunu onların kalbinden
biliyordu. Bu sebeple onları övdü ki özenen buna özensin!” Bkz. Sabûnî, VII, 256.
293
Katade, İkrime ve Hasan-i Basri’ye göre ayette zikredilen “esirler”den maksat, müşrik olan esirlerdir.
Zira bu âyetin nazil olduğu sıradaki esirler, müşriklerden alınan esirlerdi. Mücahid ve Said b. Cübeyr’e
göre ise bu âyette zikredilen ''esirler''den maksat, müminlerin mahkûmlarıdır. et-Taberî, esir kelimesinin
bu iki sınıfı da kapsayacağını söylemenin daha doğru olacağını ifade etmiştir. Zira bu ifadeyi belli bir
sınıfa tahsis etmeyi gösteren bir delil yoktur. Mücahid ve Said b. Cübeyr diyorlar ki: “Takva sahipleri,
kendilerine ikramda bulundukları kişilere bu sözleri bizzat söylemezler. Fakat Allah’u Teâlâ onların
kalblerinde olanı bildiği için, onları bu gibi sözlerle över ki, bu tür amellere devam etsinler.” Bkz. etTaberî, VIII, 516; er-Râzî, XX, 338.
290
50
meselelerde olduğu gibi bu vericilik, onun maddi âlemine de yansımalı ve o,
başkalarının huzur içinde yaşayabilmesi için elindeki imkânları rahatlıkla ve bütünüyle
seferber edebilmelidir. Bir başka yaklaşımla, maddi-manevi olarak, vermek, mü’minde
bir ahlâk ve seciye haline gelmelidir.294
Başka bir anlatımla ''tasadduk;'' yeterli mali imkânlara sahip olanların, hiçbir
zorunluluk olmadan ve herhangi bir karşılık beklemeden, sahip oldukları malların bir
kısmını, sadece ilahi rızayı yakalamak295 amacıyla muhtaçlara vermeleridir. Ruhi
yapılarını Kur’ân’ın berrak kaynağından alan müminler, bu hususta öyle bir dereceye
ulaşmışlar ki, şimdiye kadar hiçbir sistemin veya grubun hayal edip de ulaşamadıkları,
göremedikleri bir toplum modelini gerçekleştirmişlerdir.
Bu toplumda fertler, ihtiyaç içinde olsalar bile, bir başkasını kendi menfaatine
tercih ederler. Hatta bu hususta yarışa girerler. Gerçek anlamda sosyal şahsiyete
sahiptirler. Toplumsal sorumluluğun bilincinde olduklarından, yaşadığı toplumda aç
insanların bulunmasını, inandığı değerlerle bağdaştırmazlar.
Nitekimi, Mü'min insanın bu ruhi olgunluğunu besleyen Kur’ân-ı Kerim, insanın
onur ve haysiyetini gözetmek suretiyle yapılacak maddi yardımların, Allah katında
yüzlerce katlarıyla kendilerine geri döneceğini defalarca vurgular. “Mallarını Allah
yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren ve her başakta yüz tane bulunan bir
tohum gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah lütfu geniş olandır, hakkıyla
bilendir.296
el-Kelbî şöyle der: “261. ayet Osman b. Affan ve Abdurrahman b. Avf hakkında
nazil olmuştur. Abdurrahman b. Avf, Resulullah (s.a.s.)’a sadaka olarak dört bin
dirhem getirip verdi ve dedi ki: Sekiz bin dirhemim vardı. Kendim ve ailem için dört bin
dirhem alıkoydum ve dört bin dirhemi de Rabbime borç veriyorum. Resulullah (s.a.s.)
ona, alıkoyduğuna da, verdiğine de Allah bereket ihsan etsin dedi. Hz. Osman ise şöyle
demişti: Tebûk gazvesinde teçhizatı bulunmayanı teçhizatlandırmayı üzerime alıyorum.
Daha sonra çulları ve semerleri ile bin deve vererek Müslümanları teçhizatlandırdı.
Kendisinin olan Rûme kuyusunu Müslümanlara tasadduk etti. İşte bu ayet-i kerime,
294
Vehbe Zuhaylî, et-Tefsiru’l-Munîr fî’l-Akîde ve’t-Teşri’ ve’l-Menhec, Dâru’l-Fikri’l-Muâsıra,
Beyrut h.1991, II, 44-47.
295
Elmalılı, IV, 2572.
296
Bakara, 2/261.
51
ikisi hakkında nazil oldu. Ebû Said el-Hudrî dedi ki: Resulullah (s.a.s.)’ı ellerini
kaldırıp Osman’a, “Rabbim gerçekten ben Osman b. Affan’dan razı oldum, sen de
ondan razı ol” diye dua ettiğini gördüm. Tan yeri ağarıncaya kadar ellerini bu şekilde
açıp durdu. Yüce Allah da, “Allah yolunda mallarını infak edenlerin hali... ayetini
indirdi.”297
Kapitalist ve sosyalistlerin zannettikleri gibi, insanın ihtiyaç duyduğu her şeyin
temini için kanun, tüzük, yönetmelik ve talimatnamelere, bu mü’min modelinde asla
gerek duyulmaz. Çünkü onun tek hedefi; Allah’ın rızasını elde etmektir. “Mallarını
Allah yolunda harcayan, sonra da harcadıklarının peşinden (bunları) başa kakmayan
ve gönül incitmeyenlerin, Rab’leri katında mükâfatları vardır. Onlar için korku yoktur.
Onlar üzülmeyeceklerdir de.”298
Bu yüzden, mü’minin ruhi tekâmülünü oluşturan ayetlerin sayısı çok fazladır.
Ancak biz, bu ayetlerden birkaçını, konu içerisinde zikredebildik. Aynı paralellikte,
Peygamberin hadislerinden birisi de şöyledir: “Medine’de Ensâr arasında en fazla
hurmalığı bulunan Ebû Talha idi. Ebû Talha’nın en sevdiği malı da Mescid-i
Nebevî’nin karşısındaki Beyruhâ adlı hurma bahçesiydi. Resûlullah -sallallâhu aleyhi
ve sellem- bu bahçeye girer ve oradaki tatlı sudan içerdi. Enes sözüne devamla der ki;
“Sevdiğiniz
şeylerden
Allah
yolunda
harcamadıkça,
gerçek
iyiliğe
(asla)
eremezsiniz”299 ayet-i kerimesi nâzil olunca, Ebû Talha, Efendimiz( sallallâhu aleyhi ve
sellem)’in yanına geldi ve: “Yâ Resûlallah! Cenâb-ı Hak sana, “Sevdiğiniz şeylerden
Allah yolunda harcamadıkça, gerçek iyiliğe (asla) eremezsiniz” ayetini gönderdi. En
sevdiğim malım Beyruhâ adlı bahçedir. Onu Allah rızası için infâk ediyorum. Allah’tan
onun sevabını ve benim için âhiret azığı olmasını dilerim. Beyruhâ’yı Allah’ın sana
göstereceği şekilde kullan, dedi. Bunun üzerine Nebiyy-i Ekrem -sallallâhu aleyhi ve
sellem- şöyle buyurdu: “Âferin sana! kârlı mal dediğin işte budur! Seni duydum Ebû
Talhâ, onu akrabalarına vermeni uygun görüyorum.” Ebu Talhâ: ''Öyle yapayım, ya
Resûlallah, dedi ve bahçeyi amcasının oğulları ve diğer akrabaları arasında taksim
etti.''300
297
Bkz. Zuhaylî, II, 47.
Bakara, 2/262.
299
Al-i İmrân, 3/92.
300
Buhârî, Vekâlet, 14; Müslim, Zekât, 42.
298
52
Anlaşılan o ki, ayet ve hadislerin etkisi, mü’minin ruhunda ve pratik hayatında,
bir başka ifadeyle, ahlakında o kadar etkilidir ki, en sevdiği ve o dönemin en kıymetli
varlığını, hiç tereddüt etmeden, hiçbir kanun veya zorlayıcı unsura ihtiyaç duymadan,
gönül rahatlığıyla sahip olduğu malını Allah rızası için verebilmesidir.
Bazı kesimlerin dillendirdikleri gibi, Kur’ân ayetlerinin ve Nebevî hadislerin,
Müslümanların ameli (pratik) hayatlarında etkisi zayıf olmamış, bilakis bu ayet ve
hadisler, Mü’min'in dünyadaki pratik uygulamalarına yön vermiştir. Nitekim Kur’an
ahlakıyla donatılmış bu insanlar, tarih boyunca yoksulların ihtiyaçlarını karşılamada,
insanlığa daima örnek olmuşlardır.
1.1.2.2. el-İhsân (‫)اإلح سان‬
Arapçada ''İhsân'' sözcüğü, birçok anlama gelir. Bunlardan birkaçını özetlamak
gerekirse:
1-“güzel, latif, arzu edilen konum”301 gibi manalarda kullanıır.
2- Kötü şeyin, hoş olmayanın zıddıdır. Çoğulu da,
” dur.302
3- Her türlü hayır ve iyilik anlamlarına gelir.
4- Bir şeyin güzel yapılmasını adet edinip onu ahlâk haline getiren kişinin bu
eylemi, “ ‫ ”اح س‬fiili ile anlatılır.
5- Gençliğin en taze döneminde olan delikanlı “hasan” ve “huseyn” gibi
terimlerle beirtilir.303
6- Bir işi daha iyi yapma, süsleme manalarında ifade edilir.304
7- Başka bir anlayışa göre, “ihsân” lafzının istikamet ve izlenen yol anlamında
olduğu ve bu görüşe, Tevbe suresi 100. ayetini delil getirilir.
Kur'an'da ''ihsân'', Nahl suresi 90. ayette;
ُ ‫ان َو ِإيت َاء ذِي ْالقُ ْربَى َويَ ْن َهى َع ِن ْالفَحْ شَاء َو ْال ُمنك َِر َو ْالبَ ْغي ِ َي ِع‬
َ‫ظ ُك ْم لَعَلَّ ُك ْم تَذَ َّك ُرون‬
َ ْ‫اْلح‬
ِ ‫س‬
ِ ‫ِإ َّن اَّللَ يَأ ْ ُم ُر ِب ْالعَدْ ِل َو‬
301
el-Isfehânî, s. 119; er-Râzî, IV, 446; İbn Manzûr, XIII, 1; İsmaîl b. Hammâd el-Cevherî, es-Sıhâh
Tâcu’l-Luğati ve Sıhâhi’l-Arabiyye, thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr, Daru’l-İlm, Beyrut 1990, V, 209;
Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Tacu’l-Arûs, Matbaatu’l-Hayriyye, Mısır, ty. , IX, 175.
302
İbn Manzûr, XIII, 114.
303
Ezherî, , IV, 316; İbn Manzûr, XIII, 11.
304
ez-Zemahşerî, Esâsu’l-Belâğâ, s. 126.
53
“Şüphesiz ki Allah, adaleti, ihsânı, yakın akrabalara (muhtaç oldukları şeyi)
vermeyi emreder.”305 şekliyle geçmektedir. Burada ''İhsân,'', farzları eda etmek,
imanda ihlâslı olmak anlamında tefsîr edilmiştir.306 Başka bir anlayışta ise, ''ihsân''
lafzı için, “farzları mükemmel olarak yerli yerince yapmaktır” denilmektedir.307
Bazı Mufessirler, aşağıda zikredilen ayette geçen, ''ihsân'' sözcüğünün kapsadığı
anlam için şunları söylemektedir: “Ayette adalet emrinden sonra ihsân emrinin
gelmesi, her türlü durumda, her zaman dilimi içerisinde kendisine uyulması emredilen
ferdî ve vacip olan bir emre işaret eder. Bu ferdî emirle gönüller hoş olur, muhabbet ve
sevgi onunla (ihsânla) oluşur. Sonuç olarak toplumda ülfet, merhamet ve kardeşlik
meydana gelir.”308
Başka bir dilbilimci ise, ihsan kavramı için “En güzel anlamıyla iyilik yapmak
demektir. Fakat aslî Kur’ân kullanımında başlıca iki özel iyilik sıfatına tatbik olunur:1Allah’a karşı hürmet ve bundan neş’et eden bütün ameller, 2- Hızını hilim ruhundan
alan fiiller”309 demiştir. Bu yorum, diğer görüşlerle anlam yakınlığı oluşturmaktadır.
Bununla birlikte “hâlbuki biz insanlardan kimin daha güzel iş yapacağını
sınayalım diye yeryüzünü üzerindekilerle çekici kıldık”310 ayeti ve “O, ölümü ve hayatı,
hanginizin daha güzel amelde bulunacağını denemek üzere yaratandır”311 ayetinde de,
''ihsân'' mertebesinde yapılacak bir amelin faziletine dikkat çekilmektedir.
Bazı mufessirler, “ ‫ ”اح س‬ifadesini, “Kişinin en ihlâslı ve doğru amelini bilelim
diye. Zira amel halis olur, ama doğru olmazsa makbul bir amel olmaz. Bununla birlikte
kişinin ameli doğru olur, ama ihlâslı olmazsa yine Allah katında makbul olmaz.
Doğrunun ölçüsü o işin sünnete uygun olmasıdır”312 şeklinde tefsîr ederek, ihsânla
yapılan amelin niteliklerine vurgu yapmıştır. Ayrıca toplumun yararına olan eylemleri
de kapsadığına işaret edilmektedir. Bununla birlikte, yoksula ve fakîrlere yapılacak
infâkın gerçekleştirileceğine de vurgu yapılmaktadır.
305
Nahl,16/90.
er-Râzî, XIV, 325.
307
İbn Atiyye, X, 223; er- Râzî, XX, 101.
308
Muhammed Ebû Zehrâ, Zehrâtu’t-Tefâsîr, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire ty. , VIII, 4251.
309
Toshihiko Izutsu, Kur’ân’da Dini ve Ahlâki Kavramlar, (Çev.: Selahattin Ayaz), İstanbul 1997, s.
294-295.
310
Kehf, 18/7.
311
Mülk, 67/7.
312
ez-Zemahşerî, el- Keşşâf, VI, 170.
306
54
“Oysa Allah’a karşı gelmekten sakınanlar (müttekiler) cennetlerde ve pınar
başlarında olacaklardır. Rablerinin onlara verdiği ödülleri alacaklar, çünkü bundan
önce görevlerini en güzel şekilde yerine getiren muhsinlerdi onlar.”313 Bu ayetlere göre
müttaki olmak ''muhsin'' olmayı gerektirmektedir.314 Ayetlerde, ''muhsin''lerin sıfatları
şöyle açıklanmaktadır: “Onlar gecenin çok az bir kısmında uyurlardı. Seherlerde
(Rablerinden) bağışlanma dilerlerdi. İhtiyaçlarını bildirenler ve bildiremeyecek kadar
afif olan yoksullar için kendi mallarında belli bir hak tanırlardı.”315 İbn Abbas,
“muhsinîn” kavramını, “Onlar kendilerine farz olan hükümler yüklenmeden önce de
amellerini ihsân ile yaparlardı”316
1.1.2.3. el-İkrâm (‫)اإلك رام‬
Arapçada “İkrâm” kelimesi, birçok anlamda kullanılır:
Faydalı, iyi huylu birisi için, “Huve kerîmun”tabiri kullanılır.317 Toplumun
mudafası için harcama yapan kişi için318 de “‫ ”أل كرم‬sıfatı kullanılır.
“‫ ”اك رم ال ن س أت ق هم‬denilmektedir. Allah Teâlâ, kullarının günahlarını her zaman
affettiği içindir ki “‫ ”ك ري م‬sıfatıyla sıfatlanmıştır.319 Bununla birlikte, “eli açık, cömert
insan için; “reculun kerîmun” denmektedir.320
Kur’ân, ikram sözcüğünü birçok ayette kullanmaktadır: “İnsana gelince, ne
zaman Rabbi kendisini sınayıp ona ikrâmda bulunur, onu nimete gark ederse: “Rabbim
bana ikrâm etti, bana çok cömert davrandı” der, ama Rabbi onu sınayıp rızkını
daraltırsa: “Rabbim beni küçük düşürdü, alçalttı” der.”321 Bu ayetlerde insanın,
emtiaya karşı olan psikolojik durumu ortaya konmaktadır. Ayetlerin verdiği mesaj,
Allah nimet verdiği zaman kişinin şımarmaması,322 imtihan gereği onun imkânlarını
313
Zâriyat, 15-16.
et-Taberî, IV. s. 369.
315
Zariyat, 51/17-19.
316
el-Kurtûbî, XVII, 34.
317
Ez-Zebîdî, III, 105; el-Hâzîn, IV, 41.
318
İbn Aşûr, XV, 223
319
İbn Fâris, Mu’cemu’l-Mekâyîs fi’l-Luga, Daru’l-Fikr, Beyrut1998, s. 923.
320
Halil b. Ahmed, s. 839.
321
Fecr 89/15-16.
322
er-Razi, XVII, 256.
314
55
daraltılıp, rızkını kısınca küstahlıkta bulunmaması,323 Allah hakkında kötü zanlarda
bulunmamasıdır.324
Hatta
Kur’ân,
bu
surenin
17-20.
ayetlerinde
rızkının
daraltılmasından dolayı, “Allah beni zayıf düşürdü, güçsüz bıraktı” diyen insana bunun
sebebinin ne olduğunu açıklar ve der ki: “Hayır! Doğrusu siz yetime ikrâm
etmiyorsunuz, miskînî, fakîrî doyurmaya, yedirmeye teşvik etmiyorsunuz. Başkasına
miras kalan malı hırsla yiyorsunuz, malı da çok seviyorsunuz.” 15 ve 16. ayetlerde ğâib
bir sıga ile olay anlatılır. Kur’ân, gâibten muhataba yönelerek iltifat sanatıyla hitap
eder: “Siz yetime ikrâm etmiyorsunuz.” Taberî, bunu şöyle te’vil etmektedir: “İnsan,
yetime ikrâm etmeyince Allah da onu zayıf ve güçsüz bırakıyor. Siz yetime ikrâmda,
infâkta bulunmuyorsunuz. Bundan dolayı ben de sizin rızkınızı daralttım.”325 Elmalılı
da şu yorumu yapar: “Ey Rabbinden hep ikrâm bekleyen ve rızkının daralıvermesini
horluk ve hakaret sayan insanlar! Doğrusu siz vazifelerinizi yapmazken ne yüzle ikrâm
beklersiniz ki, yetime ikrâm etmiyorsunuz. Size vermiş olduğu nimetlerden yetime birr-u
ihsân ile ikrâm etmeniz lazım gelirken nasıl olur da siz Rabbinizin katında ikrâma layık
olursunuz?”326
Böylece Kur’ân, daha ilk dönemde muhataplarına bu hatırlatmalarda bulunmakta
ve yetimi ve miskîni diğer ayetlerde olduğu gibi ilk sıraya yerleştirmektedir. Onları,
fert bazında mali konularda yapacakları görevlere hazırlamaktadır. Kur’ân, bu surede
“yetimi, miskîni” öne çıkarmakla, gerçekten Kur’ân’dan önce yoksulun hakkını
vermeyeni bu denli ağır eleştiren, dünya ve ahirette azaba maruz kalacağını bildiren ne
bir din, ne de bir kitap var olmuştur.
1.1.2.4. el-Kanaat (‫)ال ق ناعة‬
Kanaat; başkalarının malında gözü olmamak, elinde bulunan şeyle yetinmek ve
sahip olduğu miktara razı olmak anlamlarına gelir327 İslami literatürde ise, insanın
Yüce Allah tarafından verilen paya razı olması, açgözlü olmaması, tamahkârlık
323
el-Kurtûbî, XX, 48.
İbn Kesir, XIV, 321.
325
et-Taberî, XII, 574.
326
Elmalılı, VIII, 5809.
327
Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayınları, İstanbul 1996, s. 594.
324
56
etmemesidir. Başka bir deyişle, kısmetine rıza göstermesi, elinin altında bulunan emtia
ile yetinmesi manalarına gerir328
''Kanaat, ahlâkî bir erdem olmanın yanı sıra, insanın hem kişiliğini ve haysiyetini
koruması, hem de mutlu ve huzurlu bir hayat yaşamasının bir gereği olarak
görülmüştür.''329 Bu nedenledir ki Peygamberimiz (s.a.s.) bir hadislerinde “Gerçek
zenginlik, mal çokluğu değil, gönül zenginliği (göz tokluğu) iledir” 330 buyurmuşlardır.
Elinde
mevcut
olan
ile
yetinmek,
kanaatkâr
insanların
en
büyük
özelliklerindendir. Bu konuyu en güzel şekilde belirten Allah şöyle buyurmuştur:
“...Şükrederseniz size olan nimetimi artırırım...”331 Buyurmuştur.
Ayrıca Peygamberimiz de kanaat ile ilgili:“Kanaatkâr ol ki insanların Allah’a en
çok şükredeni olasın”332 tavsiyesinde bulunmakla, Allah'a yakınlaşmanın yollarından
birisi de kanaatkârlık olduğunu vurgulamıştır.
Kuşkusuz İslam'a göre, insanın hayatının idamesini sağlaması için çaba
sarfederek helal kazanç elde etmesi ve elindeki ile yetinmesi ya da yetnmeyi bilmesi,
yani kanaatkâr olması, Allah’a karşı şükretmeyi de beraberinde getirir. Buna mukabil,
elindeki ile yetinilmesini bilmeyenin gözü her zaman başkalarının malında olur.
Şükretmeyi unutup, her zaman hırs ve açgözlülükle hareket ederler. Bu niteliklere sahip
insanların durumunu Peygamberimiz şu şekilde resmetmektedir: “İnsanoğlunun iki
vadi dolu malı olsa, bir üçüncüsünü ister. İnsanın gözünü topraktan başka bir şey
doyurmaz. Fakat Allah, tevbe edenin tevbesini kabul eder.”333
Başka bir ifade ile kanaat; ‘yeme, içme ve barınma konusunda bileğin emeği ve
alın teri ile kazanılana razı olmak, başkasının malına ve kazancına göz dikmemek
demektir. Kanaat, çalışmayıp, şöyle ya da böyle sadece ele geçeni kullanmak, tembel
oturup başka bir şey aramamak değil, aksine ihtirastan kaçınıp, özgün kazancıyla
gönül huzuru ile yaşamaktır. Dolayısıyla kanaat genel anlamda, hayatın bütün yapıp
etmelerinde, özelde ise, geçim konusundaki harcamalarda orta bir yol izlemenin
328
Mustafa Çağrıcı, ''Kanaat'' DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2001,XXIV, 289.
Mehmet Dere, ''Kanaat En Büyük Hazinedir'' Altınoluk Dergisi, Sayı: 304,İstanbul 2011, s.65 vd.
330
Buhârî, Rikâk 15; Müslim, Zekât, 120; Tirmizî, Zühd, 40; İbni Mâce, Zühd, 9.
331
İbrahîm, 14/7.
332
İbni Mâce, Zühd, 24.
333
Buhârî, Rikâk,10; Müslim, Rikâk, 16, Zekât, 116, 119; Tirmizî, Zühd, 19; İbni Mâce, Zühd, 27.
329
57
adıdır.’334 Nitekim Peygamber’in : “Kanaatkâr ol ki, insanların Allah’a en çok
şükredeni olasın!”335 Çünkü kanaat olmazsa sahip olduklarına razı ve hoşnut olmanın
bir göstergesi olan şükür de olmaz.
''Sonuç olarak, maddî ve manevî imkânlar, Allah’ın insanlara bahşettiği birer
emanettir. Bunları Allah’ın rızasını elde etmek için harcamak ve insanlığın yararına
elverişli bir şekilde kullanmak Allah’ın emri ve elde edilen malın kullanımı konusunda
İslamiyet’in temel felsefesidir. Bu nedenle içki, kumar, rüşvet ve fuhuş gibi bireysel ve
toplumsal zararları olan konularda yapılan harcamalarla gösteriş amaçlı tüketimler
yararsız ve savurganlık (isrâf) kabul edilerek, yasaklanmıştır.''336 Bundan dolayı isrâf,
İslam’ın değerler manzumesinde uygun görülmeyen bir tüketim
tarzıdır.337
İnsanoğlunun yeme, içme ve harcama konusunda belirli bir denge içerisinde kalması
istenmektedir. İsrâfın karşıtı olan cimrilik de aynı değerler manzumesinde
yasaklanmıştır.338 Hem kişiye hem de topluma sayısız zararları bulunan bu iki husus
birbirinin zıddı olan, fakat tasvip edilmeyen alışkanlıklardır. Kanaatkâr olmak, isrâfın
önlenmesinde en güçlü silahtır. Hedeflenen orta yolun takip edilebilmesi için kanaatkâr
olmak, en ideal yoldur.
Bu nedenle İslam, yoksulluğun bir kader olmadığı, çalışıp kazanmanın önemi,
isrâftan kaçınmanın gerekliliği ve kanaat üzerinde durmuştur. İsrâfı önlemenin en güçlü
silahı ise kanaattır. Her hususta olduğu gibi tüketimde de orta bir yol izlemek339
İslamiyet’in tüketim felsefesidir. İslamiyet, ferdi mülkiyeti tanımış olmakla beraber
Müslüman, kendi malını dilediği gibi harcama konusunda sınırsız özgürlüğe sahip
değildir. O, savurganlıkla eli sıkılık arasında orta bir yol benimsemekle yükümlüdür.
1.1.2.5. el-İt’âm (‫)اإلط عام‬
Arapçada it'am sözcüğü, değişik anlamlarda kullanılır:
1-“Bir şeyi gerçekten(yiyerek) tattım” demektir.340
334
Cemal Ağırman, ‘Bitmeyen Esaret; Yoksulluk’ Köprü Dergisi, Sayı: 88, İstanbul 2004, s. 33.
İbn Mâce, Zühd, 24.
336
Ağırman, s. 33.
337
et-Taberî, VIII. s. 518.
338
et-Taberî, VIII. s. 518.
339
et-Taberî, VIII, 518; er-Râzî, XX, 339.
340
İbn Manzûr, XIII, 1.
335
58
2-“deam” kelimesi, “her tadılan şey” kullanışıyla ifade edilir.341
3-Bakara 249. ayette susuzluğu giderme, içme bu kalıpla anlatılır: “kim o sudan
içmezse o bendendir.”342
4-“yiyen, içen” demektir.343
5-“‫”رجل ط ع م‬, “çok yiyen ve içen kimse” anlamındadır.
6-Yedirme ve içirmeden hoşlanan kişi için kullanılır.344 “‫ ”ط ع م‬lafzı, “kesilmiş
hayvan” anlamındadır.
7-Maide suresi 5. ayette:“Kendilerine kitap verilenlerin yiyeceği (kestikleri) size
helaldir” ayetinde “‫ ”ط ع م‬kelimesi, bu anlamda kullanılmıştır.
8-İnsanların yedikleri gıdalar da, içtikleri meşrubat cinsindeki şeyler de “‫”ط ع م‬
kelimesi ile ifade edilir. Kureyş, 4. ve Maide, 93. ayetlerde bu manaları görmekteyiz.345
Tuzlu ve lezzetli olan balık da “‫ ”ط ع م‬kavramı ile ifade edilir.346
9-
Bazıları,
“‫”ط ع م‬
kelimesinin
özellikle
buğday
için
kullanıldığını
belirtmektedir. Zira bu konuda Ebu Saîd el-Hudri’den rivayet olunan bir hadis-i şerifte,
Hz. Peygamber (s.a.s.) fıtır sadakasını emretti ve taamdan bir sâ’, arpadan bir sâ’ olmak
üzere verilmesini emrettiler. Hadiste “taam” sözcüğü ile buğday kastedilmektedir.347
10-Lezzeti güzel olan her türlü yiyeceğe “‫ ”ط عم‬ve “‫ ”ط ع م‬denilir.348
Bu kelime , Kur'an'ın pekçok suresinde geçmektedir. Müddessir 44. ayette,
“miskînleri doyurmazdık” ifadesi, Kâfirler; sadece inanmadıklarından dolayı değil,
aynı zamanda malda bencilliklerinden, yoksullara iyilik yapmamaktan dolayı da
ahirette ceza göreceklerdir. Çünkü nimete karşı nankörlük de bir çeşit küfürdür. Mal
konusunda bencillik yapan, ayrıca miskînlerin, yetimlerin hakkını gözetmeyen varlıklı
341
el-Isfehânî, s.203.
İbn Fâris, s. 519; er-Râzî, VIII, 446; el-Cevherî, V, 209.
343
el-Zebîdî, IX, 175.
344
İbn Fâris, s. 619.
345
Yahya b. Sellâm, et-Tesârif min Meştebeheti Esmauhu ve Tesarrafeti Meânihu, (Thk. Hind Şelebî),
Tunus 1979, s. 225.
346
Yahya b. Sellâm, s. 225.
347
el-Isfehânî, s. 304.
348
el-Isfehânî, s. 304.
342
59
kimseleri cehennemle korkutmak, iman eden, infâkta bulunan, toplumun hayrına iyi
amelleri yapanları da cennetle müjdelemek için vahiy gelmiştir.349
O nedenle Kur’ân, yoksulu, miskîni ve yetimi doyurmamanın müslüman ahlâkı
olmayacağını
vurgular.
Aynı
zamanda
Müddessir
suresi
44.
ayet,
zekât
mükellefiyetinin olmadığı zamanlarda, müslümanların zihinlerinde bu mefhumun
oluşmasını sağlamayı hedeflemektedir. Keza bu konuda şöyle rivayetler gelmiştir:
“Ebu’z-Zurâ, Abdullah b. Mesud’tan rivayet eder ve Abdullah: “Dört kişi hariç veya
dört (kötü)vasfa sahip kimseler hariç herkes cehennemden çıkartılacaktır” dedi ve
Müddessir suresi 42-46. ayetlerini okudu.350 Böylece bu mevkuf haberden
anlaşılmaktadır ki, dört kötü eylemi yapanlar, cehennemde ebedi kalacaklardır:
a-Namaz kılmamak.
b-Miskîne (fakîre) yardımda bulunmamak.
c-Batılla (vahyin dışında boş olan şeylerle) haşır neşir olanlarla birlikte olmak.
d-Din gününü (kıyamet) yalanlamak.
Kur’ân’ın Kureyş Suresi’nde yer alan “it’âm” kavramının tahliline gelince,
Kureyş’in açlık korkusunun giderildiği, geçimleri kadar bir ekonomik imkân sağlandığı
şu ifade ile anlatılmıştır: “…Ki O, onları (Kureyş) açlıktan kurtarıp doyurdu ve
korkudan emin kıldı.”351 Böylece Kur’ân’ın, açlığın giderilmesiyle ilgili kullandığı
terim, “it’âm” kavramıdır. Kur’ân, inanmamakta direnen Kureyşlilere, Allah’ın
nimetlerini hatırlatarak onlardan kulluk yapmalarını istemektedir.352 Buradaki nimet,
onların açlık problemlerinin halledilmesi ve seyahat için gerekli olan güvenliğin
teminat altına alınmasıdır.
“Surenin muhatabı sadece Kureyşliler değil, tüm yeryüzünde yaşayan
insanlardır. Kureyş bir model olarak anlatılmış, onun şahsında bazı ekonomik ve
sosyal gerçeklerin anlatılması için bu sure nazil olmuştur.”353 Keza bu surede, beytin
Rabb’i olan Allah’ın fiilî sıfatları anlatılırken O’nun önce it’âmda bulunduğu
belirtilmekte, daha sonra Arapları nasıl da güvende kıldığı ifade edilmektedir.
349
Muhammed Abîd Câbirî, İslam’da Siyasal Akıl, (Çev.: Vecdi Akyüz, İstanbul 1997, s. 125-126.
et-Taberî, XII, 319.
351
Kureyş, 106/4.
352
Elmalılı, V, 4013.
353
Emin Işık, “Kureyş Suresi Üzerine Bir Tefsir Denemesi”, MÜİFD, Sayı: 3, İstanbul 1985, s. 9-14.
350
60
“De ki: “Göklerin ve yerin yaratıcısı olan, beslediği hâlde beslenmeye ihtiyacı
olmayan Allah’tan başkasını mı dost edineceğim.” De ki: “Bana, (Allah’a) teslim
olanların ilki olmam emredildi ve sakın Allah’a ortak koşanlardan olma (denildi).”354
Bu ayetteki it’âm kavramı, rızık anlamında yorumlanmıştır. Buna göre anlam, Allah,
kullarına rızık vermekle birlikte kendisi, rızıklandırılmaya muhtaç değildir şeklinde
olur.355 Kurtûbî, bu ayetle ilgili olarak, başka nimetler arasında özellikle yemek
yedirme hususunun zikredilmesini, bütün mahlûkatın yemek yeme ihtiyacının diğer
ihtiyaçlardan önce geldiği şekliyle yorumlamaktadır.356
Bu bölümde, şu ana kadar değerlendirilen ayetlerde; yetimlerin, miskînlerin
öncelikle doyurulması, sık sık vurgulanmış ve tekrarlanmıştır. Kur’ân tarafından belirli
zaman aralıklarıyla bir konunun tekrar tekrar anlatılması, o meselenin önemine işarettir.
Örneğin namazın, namazla birlikte zekâtın, hem Mekkî hem de Medenî ayetlerde sıkça
gündeme gelmesi, bu ibadetlerin İslam’ın temellerini oluşturmasındandır. İşte bu
anlatım düzeni ve disiplini içerisinde Kur’ân, “yetimi, miskîni” sıkça anarak,
gündemde tutarak, onların haklarına riayet konusunda toplumu uyarmıştır. Kur’ân’ın
nazil olduğu günlerde, toplumun içinde birçok fakîr insan, âzadolunmayı bekleyen
köleler vardı. Bu insanların korunması için çare olarak, muhtaçlara yardım ihtiyacı
şiddetle hissediliyordu. Bu sebeple varlıklı Müslümanlar, Allah yolunda infâk etmeye
çağrılıyordu. Bu gün de aynı manzaralarla karşılaşılmaktadır. Hayat standartlarının çok
altında geliri olan birçok insan bulunmaktadır. Açlık sınırının altındaki bir gelirle
ailesini geçindiren pek çok kişi vardır. Kur’ân’ın öğretileri, bugünün insanına da hitap
etmektedir.
Günümüzde de ilgiye muhtaç sayısız yetim, kendilerine el uzatılacak nice
muhtaçlar vardır. Nitekim Kur’ân, toplumun her döneminde bulunan bu insanlara
dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.) de yetimlere değindiği hadislerinde, “Ben
ve yetimleri koruyan, cennette şu ikisi gibiyiz” buyurdu ve râvî Malik: “ve elinin
şehadet parmağıyla orta parmağına işaret etti.”357 Demektedir
Bu yüzden Kur’ân, bu surede, akraba olan yetim ve fakîrlere infâkta öncelik
vermeyi de müslümanlara hatırlatmaktadır. Medenî dönemde nazil olan ayetlerde daha
354
Bkz. En’am, 6/14.
el-Kurtûbî, VI, 365; III, 188.
356
el-Kurtûbî, VI, 365.
357
Müslîm, Kitâbu’z-Zühd, 42.
355
61
çok gündeme gelen köleler ve onların hürlüğe kavuşturulması konusu, Mekkî dönemde
nazil olan Beled suresinde de anlatılmaktadır.
Zekât verilecek sınıflardan birini teşkil eden köleler ve onların âzad edilmesi için
yapılacak infâkın temelleri bu surede vurgulanmıştır. Önce imanî bir boyutta bu
konuyu dile getiren Kur’ân, Medenî dönemin sonlarında bu meseleyi zekâtla
ilişkilendirmiş, kölelerin özgürlüğe kavuşması için zekât mallarından belirli bir hisseyi
onlara ayırarak nihaî hükmünü ortaya koymuştur. Yine bu surede iman edenlerden,
birbirlerine sabrı ve merhameti tavsiye etmeleri istenmektedir.
Kur’ân önce fakîrin, yetimin, miskînin kollanmasını emretmekte, bütün bunların,
inanan kişilerin yapacakları eylemler olduğunu belirtmektedir. Hz. Peygamber,
“Aranızda selamı yayınız, yemek yediriniz, akraba ile ilişkilerinizi sağlam tutunuz”
diyerek insanları doyurmanın önemine dikkat çekmiştir.358
Kur’ân, pekçok ayetlerde yetimin sahiplenilmesi gerektiğine vurgudan sonra,
miskîninin doyurulmasını teşvik etmiş, buna mani olanları şiddetle yermiştir.
Değerlendirme açısından Maun suresinin ilk üç ayetinin meali şöyledir: “Dini
(kıyamet) yalanlayanı gördün mü? İşte odur yetimi şiddetle iten ve yoksulu
doyurmayan ve doyurmayı teşvik etmeyen.”359 Mâturîdî, bu üç ayete şöyle bir anlam
verir: “Şunu bilmelisiniz ki yetimi itip kakan ve yoksulu doyurmaya kendisini de
başkasını da teşvik etmeyen kimse, dini yalan sayan insandır.”360 Keza Maturidî’nin,
Mâûn suresi 2 ve 3. ayetinin tevilinde ortaya koyduğu izah dikkat çekicidir. “Allah,
Mü'minlere şöyle demektedir: “Yetime zulmetmeyin, haklarına engel olmayın, yetime
sahip çıkma düşünceniz, dini yalanlayan kimsenin sahip çıkması gibi olmasın, kötü
amaçlara yönelik bir düşünceniz olmasın, elinizden geldiği kadar miskîne yardım
ediniz. Demek ki Kur’ân, bu ayetlerde dini yalanlayanların cimriliğini, yetimleri ve
yoksulları küçümsemelerini (bizlere) anlatarak, Mü'minleri bu tip davranışlardan
sakındırmaktadır.”361 Ayrıca, bu surenin üçüncü ayetinde verilmek istenilen mesajı,
Elmalılı şöyle izah eder: “Bunda aç olan bir miskînin kudreti olanlar tarafından
verilecek taama (yiyecek, gıda) kendi mülkü imiş gibi bir “hak” taalluk ettiğine işaret
358
İbn Mâce, Et’ime, 1; Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân Dârimî, Salât, 156, es-Sunen,
Medine, 1966; Ahmed b. Hanbel, V, 451.
359
Mâûn 107/1-3.
360
Mâturîdî, V, 436.
361
Mâturîdî, V, 438.
62
vardır. Bu ayetle, istihkakın şiddetine tenbih edilmiş ve başa kakmaktan nehyedilmiş
demektir. Yani öyle biçareyi doyuran kimse, onun kendi hakkı olan bir taamı vermiş ve
borcunu ödemiş gibidir.”362
Maûn Suresinin, toplumun sosyal sosyal yapısını ilgilendiren konuları ele alır.
Özellikle ilk üç ayet bu durumu daha net bir şekilde işler. Bu durumun daha iyi
anlaşılabilmesi için bazı müfessirlerin yorumlarını burada zikretmek yerinde olacaktır:
“Toplumda ezilen insanların durumlarına dikkat çekilmiş, onların dertleri ile
dertlenme, hak ve hukuklarına riayet etme ve sıkıntılarını giderme emredilmiştir.
Kur’ân âdeta şöyle seslenmektedir. Toplumdaki yetim, yoksul ve muhtaç insanların
durumuyla ilgilenmiyorsunuz. Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız toplumdaki
sosyal dengeye eğilmelisiniz, fakîr ve yoksulları gözetmelisiniz.”363 Böylece, kıyamet
gününe inanmayan kimsenin yapabileceği kötü fiillerden en önemli iki eylem bu surede
anlatılmıştır. Diğer kötü fiiller de kâfir olan bir insandan sudur edebilir. Bunda pek
şaşılacak bir şey yoktur. “Asıl taaccub edilecek taraf, dindar görünenlerin bedenen ve
malen yapacakları ibadetlerden gaflet etmeleri, cüz’i, çok küçük bir yardımdan
sakınacak kadar cimri olmalarıdır.”364
“Taâmu’l-miskîn” terkibinin aynısına, Kur’an’ın; Hakka, Maûn ve Fecr
surelerinde rastlamak mümkündür. Aynı zamanda, Hakka suresinin otuz dördüncü
ayetten önceki ayetlere bakıldığında miskîni, fakîri doyurmayan, onları doyuranlara da
engel olmaya çalışan fertlerin ortak özellikleri aktarılmaktadır. Sure’de bu grup şöyle
anlatılır: “Defteri solundan verilene gelince, o der ki: “Vay başıma gelene! Keşke
verilmeseydi kitabım/amel defterim. Keşke bilmeseydim hesabımı. Keşke yokluk
getirseydi bana ölüm! Hiç fayda vermedi malım. Gücüm ve kuvvetim de yok olup gitti.”
Ve denilir ki: “Tutun onu hemen bağlayın. Sonra onu alev alev yanan cehîme
cehenneme sallayın. Sonra onu yetmiş arşın uzunluğundaki demirden bir zincire
vurun.”365
Kuşkusuz bu ayetlerde, zor durumda olan insanların, dünya yaşantılarında, mal
mülk sahibi, yetki ve güç sahibi olduklarına dikkat çekilmektedir. Keza bazı tefsirciler,
bu insanların durumlarını şu sözlerle daha da belirginleştirmektedirler: “Mahvoldu
362
Elmalılı, IX, 6167.
Kutup, VI, 3985.
364
Elmalılı, IX, 6167.
365
Hâkka, 69/25-32.
363
63
benden saltanatım, onunla iftihar ettiğim herkese tasallut ettiğim, güvendiğim, mülküm
hükümetim, servet-u sâmânım yahut tutunduğum bütün hüccet ve burhanım.”366
O nedenle bazı tefsirciler, Hakka suresinin 29. ayette geçen, “heleke ennî
sultaniyeh” cümlesindeki ‘sultaniyeh” kelimesini, hüccet ve delil, burhan olarak
yorumlamış,367 bazıları ise bu kavramı, “güç, kuvvet ve itibar”368 anlamında tefsîr
etmiştir. Başka bir yorumda da, “sultan” kavramını, “mülk, saltanat, güç ve “hüccet,
delil” anlamında369 değerlendirmişlerdir.
Hem servet sahibi hem de başkalarına söz geçirebilme mevkiinde olan insanları
Kur’ân, bu ayetlerde zikretmektedir. Gücüne ve malına güvenen bu insan tipleri, belli
bir aşamadan sonra Allah’a imandan da yüz çevirmektedirler. Keza 33. ayet buna vurgu
yapmaktadır. “Çünkü o kimse yüce Allah’a inanmıyordu.” Kur’ân, bu ayetlerde de
infâktan yüz çeviren insanların durumlarını anlatmakta ve ateşe atılan, azabı hak eden
bu grubun iki kötü vasfını öne çıkarmaktadır:
1- Yüce Allah’a iman etmemeleri.
2- Miskîni doyurmamaları.
Nitekim bu ayetlerde, imandan hemen sonra yoksulu, miskîni doyurma işine
dikkat çekilmektedir. Kur’ânın ilk mesajlarında Allah’a ve ahiret gününe iman, yetimi,
miskîni köleyi doyurma370 konuları öncelik taşımaktadır. “El-Hâkka” suresinde de
miskîni doyurmamanın karşılığı, Allah’ın azabına düçar olmakla sonuçlanmaktadır.
Kur’ân, mesajının muhatabı olan Mekke’nin o günkü varlıklı insanlarına bu gerçeği
hatırlatmıştır. Kölelerin, zayıf, güçsüz insanların bulunduğunu, onların ihtiyaçlarının
giderilmesi gerektiğini, Kur’ân sık sık bu öğretileriyle indiği topluma duyurmaktadır.
Kur’ân, insanların hayatının devamı için en asli ihtiyaçlardan, “yeme- içme”
ihtiyacını karşılamada zorluk çekilmesi durumunda, zenginler tarafında bu durumun
giderilmesi ve bo görevin mutlaka yerine getirilmesi gereken bir sorumluluk olduğunu
bildirmektedir. İnsanın diğer gereksinimleri olmasına rağmen Kur’ân, ilk ihtiyaç
olarak, hayatın idamesi için insanın yeme içme, beslenme, gıda ihtiyacını kabul
366
Elmalılı, VIII, 5332.
et-Taberî, XII, 219-220.
368
Maturîdî, V, 237.
369
el-Beydâvî, VI, 348; en-Nesefî, VI, 348.
370
Leyl, 92/6; Müddessir, 74/46; Beled, 90/13-17.
367
64
etmiştir. Toplum huzurunun sağlanması, o toplumdaki aç olan insanların açlığının
giderilmesiyle mümkündür.
Aynı şekilde bazı yorumcular, bu ayetle ilgili olarak inanmayan kişilerin niçin
yoksulu doyurmayı teşvik etmediklerine şöyle bir yaklaşım getirmektedirler: “Bir
kimse şayet öldükten sonra dirilmeye inanmıyorsa onu yoksullara yedirmeye sevk
edecek bir sebep yok demektir. Yani o, iman etmediğinden dolayı başkalarını,
muhtaçlara yedirmeye teşvik etmez.”371 Otuz dördüncü ayette “yoksulları yardımsız
bırakmanın büyük günah olduğuna dair bir delil bulunmaktadır”demekte ve bunu bir
gerekçe ile delillendirmektedir. Çünkü Allah, “O yoksulu doyurmaya teşvik etmezdi”
ayetini, bir önceki “Zira o yüce olan Allah’a iman etmezdi” ayetine raptederek,
yoksullara yardım yapmayanların, Allah’a iman etmeyen kimseler olduğunu
vurgulamaktadır.372
Aynı şekilde, yetimin, yoksulun ve miskinin halini gözetmeyen, onları
doyurmayan kimseler, şöyle kötülenmektedirler: “Hayır! Doğrusu Siz (Allah’tan ikrâm
bekliyorsunuz ama kendiniz) yetime ikrâm etmiyorsunuz. Yoksulu yedirmeye teşvik
etmiyorsunuz. Onlar fakîrlere ve yoksullara iyilik yapmayı emretmezler ve birbirlerini
bu konuda teşvik etmezler” şeklinde yorumlar.373
Yukarıdaki yorumlara benzer görüşler de yapılmış, özellikle teşvik noktasında
şunlar söylenmiştir: “miskîni it’âma yani yoksul fukaranın karnını doyurmaya,
bakımları esbabına birbirinizi teşvik ve terğib etmiyorsunuz. Bu hususta birbirinizle
müsabaka etmeniz gerekirken siz, bilakis ondan kaçınıyor birbirinizi tenfir
ediyorsunuz. Belki onlar üzerinden geçinmek isteyip tuğyan ediyorsunuz” şeklinde
tefsîr etmektedir.374
Kur’an’ın Fecr suresinin 18. ayetini;“başkaları şöyle dursun, kendi yakınlarını
bile yoksulu doyurmaya teşvik etmiyorsunuz”375 şeklinde tefsîr etmişlerdir. Bu
yorumlardan, fakîri miskîni doyurmak istemeyenlerin aşırı cimri kişiler olduğu,
düşünce dünyalarında başkalarına yardım etme fikrinin olmadığı anlaşılmaktadır.
371
en-Nesefî, VI, 349.
en-Nesefî, VI, 349.
373
İbn Kesîr, IV, 509.
374
Elmalılı, VIII, 5809.
375
el-Beydâvî, VI, 509; Fîrûzâbâdi, VI, 509.
372
65
Başka bir tefsicide daha detaylı bir yorum getirmiş: “Ayetteki ifade, miskîne
yapılacak en küçük bir yardımı bile ondan esirgerler, anlamını içermektedir. Bu cümle
yapısı, miskînin normal ihtiyacını karşılamayı düşünmezler ifadesinden daha güçlüdür.
Bu ayet, şuna da işaret etmektedir: Bu kişiler; fakîrleri, miskînleri önemsemezler,
miskînleri önemsemediklerinden dolayı mallarının bir kısmını onlara(miskinlere)
vermek şöyle dursun sıradan bir yardımı bile yapmazlar. Ayette, “miskîni doyurmaya
teşvik” cümlesi yer almaktadır ki, bu ifade bizzat miskîni doyurma fiilinden kinayedir.
Bir eylemi yapmayı teşvik eden, öncelikle o fiili yapan kişidir. Bir işi yapmayan o işi
niye teşvik etsin ki! Bunun örneğini Kur’ân; bize, Asr suresinde sunmaktadır.“Salih
amelleri işleyenler” cümlesinden sonra-“‫واب ل ق‬
‫ ”وت وا‬ifadesi yer almaktadır. Yani
öncelikle güzel olan şeyleri yapma, daha sonra da onu başkasına tavsiye etme”376
şeklinde açıklamaktadır.
Bu yüzden, miskînleri doyurmaya yanaşmayan bu nitelikteki insanların
kazançlarının temiz olmadığını da Kur’ân, şöyle anlatmaktadır: “Haram-helal demeden
(size kalan) mirası yiyorsunuz ve kötü bir şekilde mal sevgisine yakalanmışsınız.”377
Ayette yer alan “türas” kelimesini “yetimlerin mirası” şeklinde tefsîr etmişlerdir ki, bu
yoruma göre Fecr suresi 19. ayetin anlamı: “Sizler yetimlerin mirasına konuyor, onu
olabildiğince yiyorsunuz”378 demektir. Elmalılı ise, bu ayeti farklı bir açılımla tefsîr
eder ve der ki: “Sahibinin elinde hayr için sarf edilmeyip yığılan mal, mirasyedilerin
ellerinde sefahat yollarında yenilip telef olup gidiyor. Kazanıp yığana, vizr-u
vebalinden başka bir şey kalmıyor.”379
1.1.2.6. el-İ'tâ(‫)اإلع طاء‬
Kur’ân, “‫ ”ف ع ل‬vezninde “‫ ”عط ء‬kalıbıyla bu kavramı kullanır:
َ ‫ض ِإَلَّ َما شَاء َربُّكَ َع‬
‫طاء َغي َْر َمجْ ذُوذ‬
ِ ‫س ِعد ُواْ فَ ِفي ْال َجنَّ ِة خَا ِلدِينَ فِي َها َما ََا َم‬
َّ ‫ت ال‬
ُ َ‫َوأ َ َّما الَّذِين‬
ُ ‫س َم َاواٍُ َواْل َ ْر‬
'' Mutlu olanlara gelince, gökler ve yerler durdukça içinde ebedî kalmak üzere
cennettedirler. Ancak Rabbinin dilemesi başka. Bu, onlara ardı kesilmez bir lütuf
376
İbn Aşûr, XXX, 333.
Fecr, 89/19-20.
378
Ebû Ali el-Fadl b. Hasen et-Tabersî, Mecmau’l-Beyân fî-Tefsîri’l-Kur’ân, Muessesetu’l-A’lemî,
Beyrut 1995, X, 740; İbnu’l-Cevzî, IX, 121.
379
Elmalılı, VIII, 5810.
377
66
olarak verilmiştir.''380 Ki, “hediye, bağış” anlamındadır.381 Hud suresi 108, Sâd suresi
39 ve Nebe suresi 36. ayetlerde, bu anlamda zikredilmiştir. “‫اإلن ل ة‬,-‫( ”اإلع ط ء‬vermek)
anlamındadır. Bu kavram if’âl kalıbında “vermek, infâk etmek” anlamına gelmektedir.
İ’tâ
kavramı,
arapçada
Almak,
vermek
gibi
zıt
anlamda
kullanılan
kelimelerdendir. “‫ ”أعطى‬kelimesi, “‫ع‬- ‫ ط‬-‫ ”و‬kökünden türemiştir. Bir şeyi elle almak
anlamındadır.382 “‫ ”فع ل‬vezninde “‫( ”عط ء‬vermek) demektir.383 “‫ ” ف ع لة‬kalıbında,
“‫ ”أعط ه‬anlamındadır. Bir evlat ailesi için çalışmış çabalamış, onların ihtiyacı olan
erzakı getirmişse bu fiil şu ifade ile anlatılır. “A’ta’s-Sabiyyu Ehlehu”384
Hz. Ebu Bekir’in, iman eden köleleri, işkenceden kurtarmak için azad etmesi
üzerine babası Ebu Kuhafe: “Oğlum! Görüyorum ki sen zayıf olan köleleri (satın alıp)
azadediyorsun. Madem köle satın alıp serbest bırakacaksın, şöyle güçlü kuvvetli köleler
satın alıp azad etsen de, sana gelebilecek kötülükleri, tehlikeleri ber taraf etsinler ve
seni korusunlar” demesi üzerine, Ebu Bekir (r.a.), “(Ben nereye vereceğimi bilirim)
Babacığım! Ben ancak istediğim şeyi (Allah rızasını) istiyorum” dedi. Ravi der ki:
Amir b. Abdullah b. Zübeyr o da dedesi Zübeyr b. Avvam’dan“Feemma men a’ta ve’ttekâ” ayetlerinden itibaren surenin sonuna kadar olan bölüm, Ebu Kuhafe’nin oğlu
Ebu Bekir’e söylediği söz ve Ebu Bekir’in babasına verdiği cevap üzerine Leyl suresi
nazil olmuştur.”385
Müddessir, Mâûn, Fecr, Kureyş, Beled, surelerinde it’am kavramı yer almış ve
Kur’ân, yetimleri doyurmayan, miskînlere el uzatmayan gruplara değinmiş ve
Müminleri telmih yoluyla uyarmıştır. Bu surede de cennete girmenin ve bu yoldaki
zorlukları aşmanın şartları gösterilmiştir. Surenin beşinci ayetinde “ ” edatı
bulunmaktadır. Bu edat, umum ifade eder. Usul-i Fıkıh’ta, “şart cümleleri, şart
isimleri, istifham isimleri, ism-i mevsuller”amm lafızlar içinde yer alır.386 Bu kullanımı
surenin beşinci ayetinde görmekteyiz: “Her kim verir, (gerçek anlamda) korunur, ittika
sahibi olur ve en güzel olanı doğrularsa, biz de onu en kolayı başarmada muvaffak
380
Hud, 11/108.
et-Taberî, V, 236.
382
İbn Fâris, s. 788; el-Isfehânî, s. 573; İbn Manzûr, XV, 69; el-Cevherî, VI, 2430
383
el-Isfehânî, s. 573; İbn Manzûr, XV, 69; el-Cevherî, VI, 2430.
384
ez-Zemahşerî, s. 427; Asım Efendî, III, 876; ez-Zemahşerî, s. 427; Asım Efendî, III, 876.
385
İbn Hişâm, I, 319; Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nuzûl, Daru’l-Marife, Beyrut ty. ,
s. 336-337; Ebû Abdillâh el-Hakim en-Neysabûrî, el-Mustedrek ala’s-Sahiheyn, Beyrut ty. , II, 525-526.
386
Fahrettin Atar, Fıkıh Usûlü, İstanbul 1996, s. 189; Abdu’l-Kerîm Zeydân, el-Veciz fi-Usuli’l-Fıkıh,
İstanbul 1979, s. 396.
381
67
ederiz.”387 Ayette, “‫ ”أعطىوات قى‬fiilleri mef’ûl ile kayıtlı değillerdir. Mutlak ifade ile
gelmişlerdir
ki,
bu
kapsamlılık
istiğrak
anlamını
içerir.
Burada
mef’ulün
zikredilmemesi, verilen kişinin ve verilen malın teşhir edilmemesinden dolayı vereni
övmektir.388
Yani Kur’ân, önce olumlu örneği sunmuş, hemen peşine de olumsuz, kötü örneği
şu cümlelerle anlatmıştır: “Kim cimrilik eder, kendini müstağni görürse ve en güzel
olanı da yalanlarsa, biz de ona, en zor olanı(azaba uğramasını) kolaylaştırırız.”389
Kur’ân, vermeyen, cimrilik yapan insan tiplerinin de bulunduğunu ve bunların
toplumda hangi grubu temsil ettiklerini bize gösterir. Burada “‫ ”ب خل‬fiili “‫”أعطى‬
fiilinin zıddı olarak gelmiştir. Isfehanî, bu kavrama, “elde tutulması gerekmeyen şeyleri
bile elde tutmak, vermemek”390 anlamını verir. Isfehânî, açıklamasına devam eder ve
der ki: “Buhl/cimrilik” iki çeşittir:
a. Kişinin kendi sahip olduğu şeyler konusundaki cimriliği. b. Başkasının elinde
bulunan şeyler konusundaki cimriliği. Bu konudaki delil, Nîsa 36. ayettir ki, bu ayette
‘onlar cimrilik eden ve insanlara da cimriliği tavsiye edenlerdir.’ cümlesi yer
almaktadır. “‫ت غ نى‬
‫“ ”ا‬cimrilik edip kendini müstağni görenlere gelince, “Allah’ın
sarf etmekle emrettiği yerlere harcamadı, başkalarının harcamasına da mani oldu ve
Allah’a muhtaç olmama gibi (duygulara kapıldı) büyüklük duygusuna kendisini
kaptırdı.”391 Ayetteki “‫ت غ نى‬
‫ ”ا‬kelimesi, madde dünyasına kendisini kaptırmış, ona
karşı tutkusunu dizginleyememiş, âdeta eşyaya köle olmuş392 bir insan tipini bize
anlatır.
Ümeyye bin Halef, Mekke’de ihtiyaç içindeki insanların ızdıraplarını hiç
duymadan, serveti de bizatihi kendisininmiş gibi davranış sergileyen kişidir. “”393 O
günün Mekke’sinde kölelere eziyet eden, hayra engel olan, malını hayır adına hiç sarf
etmeyen kötü bir insan modelini Kur’ân bize ibret için takdim eder.
Hz. Ebu Bekir ise, fakîrin ihtiyacına koşan, elindeki malın çoğunu ihtiyaç
sahiplerinin yararlanmasına sunan örnek bir insandır. Surenin 5 ila 7. ayetleri arasında
387
Leyl 92/5-7.
Muhammed b. Yusuf el-Endelûsi Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, Beyrut 1992, X, 493.
389
Leyl 92/8-10.
390
el-Isfehânî, s. 38.
391
et-Taberî, XII, 614; el-Ezherî, X, 324; İbn Fâris, s.921.
392
Kılıç, Fıtratın DirilişI, 159.
393
el-Kurtûbî, XX, 76; Elmalılı, VII, 5608.
388
68
Kur’ân’ın kendine has bir tertipi vardır. Aynı sıralama, 8 ila 10. ayetler arasında da yer
almaktadır. 5-7. ayetlerde önce “veren”, sonra “müttaki olan”, daha sonra “hünsayı, en
güzeli(Kur’ân) tasdik eden” şeklinde bir sıralama vardır. İmanî açıdan bakıldığında
önce “tasdik”, sonra “ittika”, daha sonra “verme” eyleminin zikredilmesi gerekirdi
gibi bir fikir akla gelebilir. Ancak Kur’ân’ın nazmı, kendine özgü bir yapı ve metoda
sahiptir. Bu metodla ayetler sıralanmaktadır.
Bütün çağlara örnek teşkil edecek bir adam ki veriyor, dağıtıyor, insanların
ihtiyaçlarına koşuyor,394 kendisini pisliklerden arındırıyor, ‘kim olabilir bu kişi?’ diye
topluma bakıldığında bu tip kimse ve kimselerin hüsnayı (İslam’ı, risaleti, kelime-i
tevhidi, Kur’ân’ı, ihsânı ve fazileti) tasdik eden395 ve bu çizgide hayatını yönlendiren
kimseler olduğu görülür.
1.1.2.7. el-Hakk(‫)ال حق‬
Hakk kavramı, Kur’ân’da incelendiğinde, risaletin daha ilk yıllarında bile,
zenginlerin mallarında yoksulların payı olduğunu, dolayısıyla şekli ve miktarı belli
olmasa da infak konusunda zorunluluğun olduğunu görebilmekteyiz.
“Onların mallarında isteyebilen ve mahrum (isteyemeyen) kişiler için verilmesi
vacip olan bir hak vardır.”şeklindedir.396
‘Hakk,’ “Bir şeyin sağlam olması bir kumaşın güzelce dokunması, bu sözcük ile
ifade edilir.”397 Demişlerdir. Mekkî orta dönemde veya son dönemde nazil olan398 ve
nüzul sırası itibariyle 67. sırada yer alan Zâriyat 19. ayette, “hakk” kavramı yer
almaktadır. İnfâk eyleminin mecburilik yönünü aksettiren bu lafız, Zâriyat suresi’nde
yer aldığı gibi çok yakın ifadelerle Meâric suresi’nde de yer almaktadır.399
İkinci babtan, “‫ي ق‬-‫“ ”حق‬vacip oldu, gerekli oldu” anlamlarının yanında daha
birçok manayı ihtiva ettiği söylenmektedir.400 Bu kavramın ihtiva ettiği manalardan
birkaçı şunlardır:
394
el-Kurtûbî, , XVII, 99.
el-Kurtûbî, XX, 75-76; Elmalılı, VIII, 5876; Mevdûdî, VII, 143.
396
Esed, III, 1066.
397
el-Cevherî, IV, 1461; İbn Fâris, s. 244-245.
398
Esed, III, 1066.
399
Esed, III, 1066.
400
el-Cevherî, IV, 1461; İbn Fâris, s. 244- 245.
395
69
“Bu işi yapman farz oldu.” anlamında401 “hakkun leke en tefa’la hâzâ” cümlesini
aktarmaktadır.
Ayrıca, “hakk” kelimesinin Kur’ân’da 11 manaya delalet ettiği görülmektedir:
“1- Allah 2- Kur’ân 3- İslam 4- Adalet 5- Tevhid 6- Sıdk 7- Gerekli olma 8- Batılın
zıttı/gerçek 9- Mal 10- İsmi tafdil olan “ehakku” kelimesi, “daha layık”anlamında 11Pay, hisse, nasip.”402 Bu sıralamayı, ilk tefsircilerden Mukâtil b. Süleyman yapmıştır.
Son sırada zikrettiği pay, hisse, nasip, burada anlatmağa çalıştığıız hakk kavramının
manasıyla örtüşmektedir. Anlam, incelemeye çalıştığımız ayetlerdeki anlamla
örtüşmektedir. Ragıp el-Isfehânî de, “hakk,” mutabakat ve muvafakat anlamını içerir
dedikten sonra bu lafzın dört anlamı daha kapsadığını söyler. “1- Bir şeyi hikmetin
gereğine uygun olarak icat eden, yaratan zât demektir. Bundan dolayı Allah’ın bir ismi
de Hak’tır. 2- Hikmetin gereğine uygun olarak yapılan iş 3- Bir şeye aslına uygun ve
doğru olarak inanma 4- Gerektiği şekilde, gerekli ölçüde ve gereken zamanda meydana
gelen iş.”403
Yine,“hakk” kavramıyla ilgili değerlendirmeler yapan, Zâriyat 19, Meâric 24.
ayetlerindeki “hakk” kelimesini, akidden veya diğer sebeplerden doğan borç ve alacak
veya yetki anlamında değerlendirmiştir.404 Bu kavramın luğavi izahından sonra, şimdi
değerlendirmeye çalıştığımız ayetlerin yorumu üzerinde duralım.
Kur’ân, Zâriyat Suresi 10-14. ayetlerinde, yalancı düzenbazları anlatır ve der ki:
“O (çeşitli sözleri ) atan yalancılar kahrolsun! Onlar aptallık ve sapıklık içinde kalmış
gâfil kimselerdir. Onlar alaylı bir şekilde “ceza günü ne zaman?” diye sorarlar. O gün
onlar, ateş üzerinde azaba uğratılacaklardır. Kendilerine; “azabınızı, fitnenizi tadın.
Acele edip durduğunuz şey işte budur!”405 Kur’ân, bu yalancılar topluluğunun
durumunu sunduktan sonra, bunların zıddı olan takva sahiplerinin durumunu da şöyle
anlatır. “Hiç şüphesiz müttakiler (Allah’a karşı gelmkten sakınanlar); cennetlerde ve
pınar başlarındadırlar. Çünkü onlar, bundan önce görevlerini en güzel şekilde yerine
getiren (muhsin)lerdi. Gecenin az bir kısmında uyurlar ve seherlerde bu kişiler istiğfar
401
el-Cevherî, IV, 1461.
Mukâtil b. Süleyman, el-Eşbâh ve’n- Nezâir fi’l-Kur’ân’il-Kerîm, (Nşr. Abdullah Mahmut Şahâte),
Kahire 1994, s. 176-178.
403
el-Isfehânî, s. 125.
404
Ali Bardakoğlu, ''Hakk'', Mad., DİA, İstanbul 1997, XV, 140.
405
Zâriyât 51/10-14.
402
70
ederlerdi. İhtiyaçlarını bildirenlere ve bildiremeyenlere kendi mallarında belirli bir
hak tanırlardı.”406 Meârîc Suresi’nin 22- 25. ayetlerinde de namaz kılan kimselerin
toplumun diğer bireylerinden farklı olduğuna dikkat çekilmektedir: “Ancak namaz
kılanlar bunun dışındadır. Onlar ki namazlarını sürekli kılarlar, aksatmazlar. Onların
mallarında belirli bir hak/pay vardır. Dilenen ve utancından isteyemeyip mahrum
kalan kimseler için.”407
Yukardaki ayetlerde geçen “hakk” kavramı, zekâta mı yoksa zekât dışı bir infâka
mı delalet ediyor? Şeklinde âlimler arasında bir tartışma söz konusudur. İlk
müfessirlerden, “buradaki ‘hak’ lafzı, zekât dışı mali mükellefiyeti yansıtmaktadır”408
demekle, hak kelimesinin daha kapsamlı bir anlamı ihtiva ettiğini belirtmiştir. Hasan
el-Basrî, “Malum ‘hak’, farz olan zekâttır”409 diyerek ayetteki “hakk” kelimesini
nisabı belli olan zekâta hamletmiştir. El Ferra ise, “hakk” kavramının; a- zekât, bzekât dışındaki haklar anlamına geldiğini söylemiştir.410 Taberî, bu ayetlerdeki “hakk”
kavramıyla ilgili görüşleri özetleyerek bize sunmaktadır.411 Zemahşerî, Meâric 24.
ayetteki “hakkun ma’lûm” terkibinin, zekât ve sadaka anlamına geldiğini ve kişinin
bunu vermeyi kendisine bir görev addettiğini belirtir.412 Ebu bekr ibn Arabî ise,“Hem
zâriyat 19 hem de meâric 24. ayetlerde geçen “hak” lafzı, Hz. Peygamber (s.a.s.)’in
miktarını, cinsini izah ettiği farz olan zekâtı413 bize anlatmaktadır” diyerek, ayetlerin
teşrî(yasama) yönüne dikkat çekmiştir.
“Zariyât 19. ve Meârîc 24. ayetlerin nuzulü anında henüz bir cebir ve maddî
müeyyide söz konusu degildir. Ama açıkca hissedilmektedir ki, bu ayetler de, söz
konusu olan ilahî buyruklarda alelade “sadaka verme” ve “hasenat yapma” şeklinde
birtakım tavsiyeler söz konusu degildir. Bu ayetler de, konulmuş, mecburi belli usûl ve
nizamlara
406
bağlanmış
ve
herkesce
bilinen
vergilerden
bahsedilmektedir.”414
Zâriyât 51/15-19.
Neml 27/3; Lokman 31/4.
408
et-Taberî, XII, 236.
409
Ebû Bekir Abdullah el-Kûfî İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fî’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr, (thk. Kemal Yusuf elHût), Riyad, h. , 1409, II, 419.
410
Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Meâni’l-Kur’ân, Âlemu’l-Kutub, Beyrut 1980, III, 185.
411
et-Taberî, XII. s. 236; el-Kurtûbî, XVII, 37; Nesefî, VI, 77; Elmalılı, VI, 4532.
412
Abdurrezzak b. Hemmâm, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîz, thk. Abdulmuti Emin Kalacî, Daru’l-Ma’rife,
Beyrut 1991, II, 197; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 20; et-Taberî, XII, 238; el-Kurtûbî, XVII, 37; elBeydâvî, VI, 77; Elmalılı, VIII, 5358.
413
Muhammed b. Abdillâh İbnu’l-Arabî, Ahkâmu’l-Kur’ân, (thk. Abdurrezzak el-Mehdî), Daru’lKitabi’l-Arabî, Beyrut ty. IV, 166; el-Kurtûbî, XVII, 36-37.
414
Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, II, 1022.
407
71
Hamidullah’ın bu izahından anlaşılıyor ki, Kuran; Mekke döneminde, önce Mü’minleri
infâka yönlendirmiş, infâk eyleminin onların gönüllerinde yer etmesini sağlamış, yine
Mekkî dönemin orta safhası ve son dönemine doğru, infâk eyleminin sadece gönüllü
bir tasadduk fiilinden ibaret olmadığı, zorunlu olduğu mü’minlere, Kur’ân tarafından
duyurulmuştur.
1.1.2.8. el-Îsâr (‫)اإلي ثار‬
''İsar,'' Mü’minin, bazı konularda din kardeşini kendisinden önce düşünmesi
anlamına gelir.415 Bir başka ifade ile , kendisinden önce başkalarını düşünmesi halidir
ki, bu da yaşamadan ziyade yaşatmayı, kendi gereksimini karşılamak yerine,
başkalarının ihtiyaçlarını karşılamadır.416 “Onlar, mü’minlere verilen şeylerden
nefislerinde herhangi bir kaygı duymaz ve muhtaç olsalar bile onları kendilerine tercih
ederler.”417 Ayetinde, Müslümanın sahip olunması gereken en yüce erdemlerden
birisi,''îsâr'' olduğu anlaşılmaktadır.
Bu kavramın anlamını ve yüce vasıflardan biri olduğunu bizlere Ebû Hüreyre, şu
örnekte anlatıyor: Bir gün Resulullah'ın huzuruna birisi geldi. Allah Rasûlü’ne yaklaştı
ve şöyle dedi: “Yâ Rasûlallah! Birkaç günden beri yiyecek bir şey bulamadım. Üst üste
aç olarak oruca niyetlendim.” Allah Rasûlü etrafına nazarını gezdirdi. Fakat onu evine
götürüp misafir edecek kimse göremedi. Neden sonra Allah Rasûlü’nün çok
sevdiklerinden Ebû Talha ayağa kalktı ve: “Yâ Rasûlallah, onu ben misafir edeyim.”
dedi. Sonra da alıp evine götürdü. Her şeylerini İslâm uğrunda harcayan bu insanların
ellerinde avuçlarında hiçbir şey kalmamıştı. Ara sıra evlerinde bir çorba ya pişerdi veya
pişmezdi. İhtimal o gün, hanımı Ümmü Süleym, çocuklarına bir parça çorba
yapabilmişti. Ve onu çocuklara içirecekti. Misafir eve gelince, karı koca aralarında
konuştular: “Bu gece çorbayı Allah Rasûlü’nün misafirine yedirelim. Biz nasıl olsa
bugün de aç olarak oruç tutabiliriz. Çocukları, ikna edip yatırırız. Sabah onların da
çaresine bakarız.” Yapacakları şey şu idi: Yemek sofraya konunca, hanım yanlışlıkla
ışığı söndürecek ve ev sahibi kaşığını boş getirip götürecek, zira çorba iki kişiyi
doyuracak kadar değildi, böylece misafir de karnını doyuracaktı. Plânladıkları gibi de
415
Sa’dî, II, 916; Ocak, s. 66.
İsmail Karagöz, Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB Yayınları, İstanbul 2009, s. 265.
417
Haşr, 59/9.
416
72
yaptılar. Derken sabah oldu ve sabah namazında da Allah Rasûlü’nün arkasında
yerlerini aldılar. Allah Rasûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) sabah namazını kıldırdı.
Yüzünü onlara döndü, sonra da Ebû Talha’yı ve misafirini arayarak onlara sordu: “Bu
gece ne yaptınız ki, hakkınızda şu âyet (Haşr, 59/9) nazil oldu.''418 Bu sebeple îsâr,
marifete ve kulluğa doymayan, hep ziyadenin peşinde olup “Daha yok mu?” diyen,
kulluk çıtasını sürekli yükselten ve daima üst üste tecdidler yaşayan hak erlerinin
sıfatıdır.
Bir başka örnekte şudur: Abdullah bin Câfer, bir seyahat esnâsında, bir hurma
bahçesine uğradı. Bahçenin hizmetçisi siyahî bir köle idi. Köleye üç adet ekmek
getirmişlerdi Bu sırada bir köpek geldi. Köle, ekmeklerden birini ona attı. Köpek
ekmeği yedi. Öbürünü attı. Onu da yedi. Üçüncüyü de attı. Onu da yedi. Bunun üzerine
Abdullah bin Câfer (r. a.)ile köle arasında şöyle bir konuşma oldu: "Senin ücretin
nedir?" Siyahî köle: "İşte gördüğünüz üç ekmek " "Niçin hepsini köpeğe verdin?" Köle:
"Buralarda hiç köpek yoktu .Bu köpek uzak yerden gelmiştir. Aç durmasına gönlüm
râzı olmadı, dedi. Abdullah: "Peki bugün sen ne yiyeceksin" Köle: "Sabredeceğim,
günlük hakkımı Rabbimin bu aç mahlûkuna devrettim " dedi. Abdullah: "Sübhânallâh!
Benim çok cömert olduğumu söylerler. Bu köle benden daha cömertmiş!" buyurdu.
Ardından da o köleyi ve hurma bahçesini satın aldı ve köleyi azad edip, hurmalığı ona
bağışladı.419
''İsâr'' ile Müslüman en yüce mertebeye ulaşır. Çünkü Yüce Allah, infakın
çeşitlerinden zekâtı mecburi kılmış, bazı şeyleri de Müslümanların vicdani
muhasebelerine bırakmıştır. İşte isâr, Müslümanın infakta, ulaşabileceği en yüksek
mertebelerinden birisidir.
Bu sebeble Müslümanın pratik yaşantısında uygulaması ya da vermesi gereken
pekçok infak çeşidi vardır. Bu infak çeşitlerinin zirvesini isar oluşturur.
Hiç şüphesiz, infâkın çeşitlerinden; ihsan ve ikramın en zirvesini ''îsâr,'' teşkil
eder. Bu yüzden Peygamberler, sahabiler ve Allah'ın salih kulların hayatlarında isar
örneklerine rastlamak en normal olaylardan birisidir. Allâh şöyle buyurur: "Kendileri
istekli oldukları hâlde yemeklerini yoksula, öksüze ve esire verirler ve onlara: derler
418
419
Buharî, Menâkıbu'1-Ensar, 10; Tefsîr, 59, 6; Müslim, Eşribe, 172.
Gazalî, Kimya-yı Saâdet, (Çev.: Ömer Dönmez), Hisar Yayınları, İstanbul 2003, II, 54.
73
Allâh da onları o günün fenâlığından korur. Yüzlerine parlaklık gönüllerine sevinç
verir. "420
Mü’minlerin bu muhteşem özelliklerinden dolayı, küfründe ısrar eden nice
insanlar doğru yolu bulmuşlardır. Aynı zamanda ihtiyaçlı ve muhtaç olupta bu hallerini
açığa vurmayan nice düşkünler, Müslümanların bu nadide davranışı vesilesiyle,
ihtiyaçları karşılanmıştır.
1.1.2.9. eş-Şukr (‫)أل ش كر‬
Şükrün sözlük anlamı, ''nimetin farkına varılması ve dışa yansıması''
demektir.421 ''Keşr'' kelimesinin ''ş'' ile ''k'' harflerinin yer değiştirmesi sonucu
“Açmak, meydana çıkarmak” manasını ihtiva ettiği vurgulanmaktadır. Ayrıca şükür,
bütün mahlûkatın nimetini bahşedene karşı, söz, fiil ve gönülden gösterdiği saygıyı
ifade eder.422 Bu kelime, Kur'an'da:
َ َ‫ب أَنَا آتِيكَ ِب ِه قَ ْب َل أَن يَ ْرتَدَّ ِإلَيْك‬
‫ض ِل‬
ْ َ‫ْ ْرفُكَ فَلَ َّما َرآهُ ُم ْست َ ِق ًّرا ِعندَهُ قَا َل َهذَا ِمن ف‬
ِ ‫قَا َل الَّذِي ِعندَهُ ِع ْل ٌم ِمنَ ْال ِكت َا‬
‫ي ك َِري ٌم‬
َ ‫َر ِبي ِل َي ْبلُ َونِي أَأ َ ْش ُك ُر أ َ ْم أ َ ْكفُ ُر َو َمن‬
ٌّ ِ‫شك ََر فَإِنَّ َما َي ْش ُك ُر ِلنَ ْف ِس ِه َو َمن َكفَ َر فَإ ِ َّن َر ِبي َغن‬
''Kitaptan bilgisi olan biri, "Ben onu, gözünü kapayıp açmadan önce sana
getiririm" dedi. Süleyman tahtı yanında yerleşmiş halde görünce şöyle dedi: "Bu, şükür
mü, yoksa nankörlük mü edeceğim diye beni denemek için, Rabbimin bana bir lütfudur.
Kim şükrederse ancak kendisi için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse (bilsin ki)
Rabbim her bakımdan sınırsız zengindir, cömerttir.''423 Küfrün zıddı şeklinde
geçmektedir.
Başka bir ayette ise, kulun yaratanı tarafından hatırlanmasının vesilesinin şükür
olduğu açıkça beyan edilmektedir:
‫ون‬
ِ ‫فَاذْ ُك ُرونِي أَذْ ُك ْر ُك ْم َوا ْش ُك ُرواْ ِلي َوَلَ ت َ ْكفُ ُر‬
''Beni anın ki ben de sizi anayım. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin.''424
420
İnsan, 76/8-11.
Âsım Efendi, Okyanus, 922.
Fîrûzâbâdî, II, 175.
423
Neml, 27/40.
424
Bakara, 2/152.
421
422
74
Yine Allah'ın, şükredenin malını artıracağını Kur’ân-ı Kerîm’de buyurmaktadır:
“…Andolsun şükrederseniz elbette size nimetimi artırırım. Eğer nankörlük ederseniz
hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir.”425
Kur’ân'ın bazı ayetlerinde, yoksulluk ahlakı bağlamında şükür, küfrün zıddı
olarak kullanılmıştır. Bu kullanımlarda şükür ile küfrün neticeleri yönünden
karşılaştırılmıştır: “Eğer inkâr ederseniz, şüphesiz ki Allah sizin iman etmenize muhtaç
değildir. Ama kullarının inkâr etmesine razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizin için buna
razı olur.”426
Allah'ın vermiş olduğu nimetlere karşılık, nankörlük yapan insanlar olduğu
gibi,427 Allah'ın kendisine verdiği nimetlere karşılık şükreden insanlar da vardır.428
İnsanın yaratılış fıtratında, iyilikleri kendinden, kötülükleri başkasından bilme
ve verilen nimetlere karşı nankörlük etme duygusu mevcuttur. Bu duyguların etkisinde
kalan bazı insanlar, zenginlik ve fakirlikte sahip olduğu nimetlerin Allah’tan geldiği
gerçeğini unutur ona göre davranış sergilerler. Bu açıdan bakıldığında, verilen
nimetlerden dolayı şükredip iyi amellerde bulunanlara nankörlük edilmeyeceği,429
mükâfatla ve şükranla karşılık bulacağı bildirilmektedir.430
1.1.2.10. Adalet (‫)ال عدال ة‬
İslam’a göre insanın, gerek fert gerekse toplum bazında, mutlu ve huzurlu
yaşaması için günümüzde şahit olduğumuz açlıktan ölümlerin olmaması için bütün
işlerinde adaletli davranması gerekir. Yüce Allah:
ُ ِ‫يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُواْ ُكونُواْ قَ َّو ِامينَ َِّلل‬
َ ‫ْط َوَلَ يَجْ ِر َم َّن ُك ْم‬
ُ‫شنَآنُ قَ ْوم َعلَى أََلَّ ت َ ْع ِدلُواْ ا ْع ِدلُواْ ه َُو أَ ْق َرب‬
ِ ‫ش َهدَاء بِ ْال ِقس‬
َ‫ير ِب َما ت َ ْع َملُون‬
ٌ ‫ِللت َّ ْق َوى َواتَّقُواْ اَّللَ ِإ َّن اَّللَ َخ ِب‬
“Ey iman edenler! Allah için hakkı titizlikle ayakta tutan, adalet ile şahitlik
eden kimseler olun. Bir topluma olan kininiz, sakın ha sizi adaletsizliğe itmesin. Adil
olun. Bu, Allah’a karşı gelmekten sakınmaya daha yakındır. Allah’a karşı gelmekten
İbrahim, 14/7.
Zümer, 39/7.
427
Zümer, 39/8.
428
Neml, 27/40.
429
Enbiyâ,21/94.
430
Bakara, 2/158.
425
426
75
sakının. Şüphesiz Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır.”431 Buyurarak bu
gerçeğe işaret etmektedir.
Ancak, insanlar arasında bu yüce değeri hâkim kılmak için çeşitli anlaşmalar ve
sözleşmeler yapmasını zorunlu kılmıştır. İnsan, bu yolla hayatını ıslah eder ve günü
için çalışırken, yarını için de hazırlıklar yapar. Bütün bunları başarması, kendisini
güvenli bir atmosferde hissetmesine bağlıdır. Oysa günümüzde insanlar yaşadığı
topraklarda kendilerini güvende hissetmediklerinden kendi bölgelerini terk etmek
zorunda kalmaktadırlar. Bu durum, yoksullaşmayı beraberinde getirmektedir.
İşte bu güvenli ortamın sağlanması, insanların karşılıklı bütün ilişkilerde adaletli
davranmalarına bağlıdır. Kur’an’da adaleti ayakta tutan pek çok unsur mevcuttur. Bu
unsurlardan en başta gideni, yapılan antlaşmalara bağlı kalmak ilkesidir.
‫َوأ َ ْوفُواْ ِب َع ْه ِد اَّللِ ِإذَا َعاهَدت ُّ ْم َوَلَ ت َنقُضُواْ اْل َ ْي َمانَ َب ْعدَ ت َْو ِكي ِدهَا َوقَدْ ََ َع ْلت ُ ُم اَّللَ َعلَ ْي ُك ْم َك ِفيالً ِإ َّن اَّللَ َي ْعلَ ُم َما‬
َ‫تَ ْفعَلُون‬
ُ
ْ ‫ض‬
‫ِي أَ ْربَى ِم ْن‬
َ َ‫َوَلَ ت َ ُكونُواْ كَالَّتِي نَق‬
َ ‫ت غ َْزلَ َها ِمن بَ ْع ِد قُ َّوة أَنكَاث ًا تَت َّ ِخذُونَ أ َ ْي َما َن ُك ْم ََ َخالً بَ ْي َن ُك ْم أَن ت َ ُكونَ أ َّمةٌ ه‬
َ‫أ ُ َّمة إِنَّ َما يَ ْبلُو ُك ُم اَّللُ بِ ِه َولَيُبَ ِين ََّن لَ ُك ْم يَ ْو َم ْال ِقيَا َم ِة َما ُكنت ُ ْم فِي ِه ت َْخت َ ِلفُون‬
“Sözleştiğiniz zaman Allah’ın ahdini yerine getirin ve onu sağlamlaştırdıktan
sonra yeminlerinizi bozmayın. Nasıl bozarsınız ki; ona Allah’ı kefil kılmıştınız?!
Şüphesiz ki Allah, yaptığınız her şeyi bilir. Ve bir ümmet, başka bir toplum (mal ve sayı
olarak) daha fazladır diye yeminlerinizi aranızda aldatma kabul ederek, ipliğini kat kat
kuvvetle büktükten sonra sökmeye çalışan kadın gibi olmayın... ”432
Yüce Allah’ın bu buyruğu: insanı, yaptığı sözleşmelere değer vermeye, onlara
bağlı kalmaya sevk eder. Çünkü yaşadığımız asırda, yapılan ahitlere ve akitlere
uymamazlık, hayatı yaşanmaz hale getirdiğini görmekteyiz.
Günümüz dünyasının içinde bulunduğu durum, insanlar ve devletlerarasında
cereyan eden sadakatsizliğin en çirkin örnekleri ile her gün karşılaşmaktadır. Çünkü
insanın, sahip olduğu güç ve otoriteye dayanarak veya herhangi bir mazeretten dolayı
yaptığı sözleşmeyi bozması halinde zarar görecek ilk şey, toplumsal adalettir.
431
432
Maide, 5/8.
Nahl, 16/91-92
76
Toplumsal adaletin olmadığı günümüz dünyasında küresel ölçekte açlıktan ölümlere
hep birlikte şahit olmaktayız.
1.1.2.11. Doğruluk (‫)ال صدق‬
Kur'an'da doğruluk ve dürüstlük, muhtelif sözcüklerle ifade edilmektedir.433
Kur'an'da kullanılan bu kavramlardan öne çıkanı, sıdk ve istikamet kavramlarıdır. Sıdk,
insanın, söz, fiil tutum ve davranışında, doğru ve dürüst olması anlamlarına gelir.
İstikamet ise; Allah’ın emirlerine karşı; sağlam durma anlamındadır. Yüce Allah, şöyle
buyurmaktadır:
َ‫صا َِقِين‬
َّ ‫يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُواْ اتَّقُواْ اَّللَ َو ُكونُواْ َم َع ال‬
''Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve doğrularla beraber olun''434
Doğruluk, bir toplumda gerek ekonomik gerekse sosyal yaşam bağlamında
derin farklılaşmaları engelleyen en önemli faktörlerin başında yer aldığı için Kur’an’da,
Müslümanın ahlak anlayışında en önemli bir tanesi olarak yer alır. Böylece
doğruluğun hâkim olduğu toplumlarda, maddi ve manevi sömürülere, haksız kazanca,
zulümlere ve bu gibi davranışların sebep olduğu aşırı düzeyde yoksulluğa az rastlanılır.
Doğruluğun yüceliğini ortaya koyan birçok ayet ve hadislere rastlamak mümkündür.
Bir sahabe, Hz. Peygamber (s.a.s) e: “Ya Rasulullah! Bana İslam hakkında öyle bir söz
söyle ki, bu hususta senden başkasına bir şey sormaya gerek duymayayım” dedi.
Rasulullah (s.a.s): “Allah’a iman ettim, de. Sonra dosdoğru ol” buyurdu”435
O nedenle doğruluk, Allah’ın Resulune göndermiş olduğu öğretilerin
yaşanmasıyla ortaya çıkar. Keza Yüce Allah, Peygamberimiz’in şahsında bütün
Müslümanlara şöyle buyuruyor:
‫ير‬
ٌ ‫ص‬
َ ‫فَا ْست َ ِق ْم َك َما أ ُ ِم ْرٍَ َو َمن ت‬
ِ ‫َاب َم َعكَ َوَلَ ت َْطغ َْواْ ِإنَّهُ ِب َما تَ ْع َملُونَ َب‬
433
Hud, 11/112.
Tevbe, 9/119.
435
Müslim, İmân, 62.
434
77
“Sen, beraberindeki tövbe edenlerle birlikte emrolunduğun gibi dosdoğru ol.
Aşırı gitmeyin, doğrusu Allah yaptıklarınızı görür.”436 Başka bir ayette de Kur’an,
şöyle buyurmaktadır:
َّ ‫صلِحْ لَ ُك ْم أ َ ْع َمالَ ُك ْم َويَ ْغ ِف ْر لَ ُك ْم ذُنُوبَ ُك ْم َو َمن ي ُِط ْع‬
َّ ‫يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُوا اتَّقُوا‬
َ‫سولَهُ فَقَدْ فَاز‬
ُ ‫اَّللَ َو َر‬
ْ ُ‫سدِيدًا ي‬
َ ‫اَّللَ َوقُولُوا قَ ْو ًَل‬
‫فَ ْو ًزا َع ِظي ًما‬
“Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve doğru söz söyleyin ki, Allah
sizin işlerinizi düzeltsin ve günahlarınızı bağışlasın. Kim Allah’a ve Resulüne itaat
ederse, muhakkak büyük bir başarıya ulaşmıştır.” 437 Bu ayette, İnananların her
işlerinde, doğru olmaları gerektiği vurgulanmaktadır. Doğruluğun zıddı olan yalan
söyleyenler, ahirette mutlaka cezasını çekeceklerini şu ayet ile bildirmektedir.
َّ ‫َويَ ْو َم ْال ِقيَا َم ِة ت ََرى الَّذِينَ َكذَبُواْ َعلَى‬
َ‫ْس فِي ََ َهنَّ َم َمثْ ًوى ِل ْل ُمت َكَبِ ِرين‬
َ ‫اَّللِ ُو َُو ُه ُهم ُّمس َْوََّة ٌ أَلَي‬
“Kıyamet günü Allah’a karşı yalan söyleyenleri görürsün, yüzleri kapkara
kesilmiştir. Büyüklük taslayanlar için cehennemde bir yer mi yok?”438 Bu bağlamda
başka bir ayette;
َّ ٍ
‫ُص ُّر ُم ْست َ ْك ِب ًرا َكأَن َّل ْم َي ْس َم ْع َها فَ َبش ِْرهُ ِب َعذَاب أَ ِليم‬
ِ ‫َو ْي ٌل ِل ُك ِل أَفَّاك أ َ ِثيم َي ْس َم ُع آ َيا‬
ِ ‫اَّللِ تُتْلَى َعلَ ْي ِه ث ُ َّم ي‬
“Her
günahkâr
yalancının
vay
haline! Kendisine Allah’ın ayetlerinin
okunduğunu işitir de, sonra büyüklük taslayarak sanki onları hiç duymamış gibi
direnir. İşte onu elem dolu bir azap ile müjdele.”439 yalancıların uğrayacağı azabı
beyan edilmektedir.
Doğruluk, Allah'ın sıfatlarındandır:
‫صدَ َُ ِمنَ اَّللِ َحدِيث ًا‬
ْ َ‫ْب فِي ِه َو َم ْن أ‬
َ ‫اَّللُ َل إِلَهَ إَِلَّ ه َُو لَيَجْ َمعَ َّن ُك ْم إِلَى يَ ْو ِم ْال ِقيَا َم ِة َلَ َري‬
“Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur. And olsun, sizi kıyamet gününde mutlaka bir araya
toplayacaktır. Allah’tan daha doğru söz söyleyen kimdir?” 440
436
Hud, 11/112.
Ahzab, 33/70-71.
438
Zümer, 39/60
439
Casiye, 45/7-8.
440
Nisa, 4/87.
437
78
Doğrulukta, örnek alacağımız kişiler Peygamberlerdir:
‫صدِيقًا نَّبِيًّا‬
ِ ‫َواذْ ُك ْر فِي ْال ِكت َا‬
ِ َ‫ِيم إِنَّهُ َكان‬
َ ‫ب إِب َْراه‬
“Kur’an’da İbrahim’i an. Şüphesiz ki o, sıddîk (özü sözü dosdoğru olan) bir
peygamberdir.” buyurmuştur.441
Doğruluk, sağlıklı toplumun oluşumunda genelde insanların, özelde ise,
Müslümanların bütün işlerinde lazım olan yüce bir erdemdir. Özellikle dünyanın her
tarafında kabul gören mesleki etik ilkelerindendir.
1.1.2.12. Merhamet (‫)الرحمة‬
Allah'ın en önemli vasıflarından birisi de merhamettir. Bu vasıflarının tezahürü
olan ve inananların her zaman kullandığı besmelenin içerisinde yer alan ''Rahman'' ve
''Rahim'' adlarının isimlerinin yer alması, Allah'ın merhamet vasfının ne derece önemli
olduğunu gösterir. Nitekim,
Kur'an'ın vahyedilmesi, Peygamberlerin gönderilmesi,
Allah'ın merhametinin tecellisidir. Çünkü Allah'ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır:
ْ َ‫صيبُ بِ ِه َم ْن أَشَاء َو َرحْ َمتِي َو ِسع‬
‫ت‬
ِ ‫سنَةً َو ِفي‬
ِ ُ ‫اآلخ َرةِ إِنَّا ُهدْنَا إِلَيْكَ قَا َل َعذَابِي أ‬
َ ‫َوا ْكتُبْ لَنَا فِي َه ِذ ِه الدُّ ْنيَا َح‬
َّ َ‫سأ َ ْكتُبُ َها ِللَّذِينَ يَتَّقُونَ َويُؤْ تُون‬
َ ‫ُك َّل‬
َ‫الزكَاة َ َوا َّلذِينَ هُم ِبآيَاتِنَا يُؤْ ِمنُون‬
َ َ‫ش ْيء ف‬
“Bizim için bu dünyada da bir iyilik yaz, ahirette de. Çünkü biz sana varan
doğru yola yöneldik.” Allah, şöyle dedi: “Azabım var ya, dilediğim kimseyi ona
uğratırım. Rahmetim ise her şeyi kapsamıştır. Onu, bana karşı gelmekten sakınanlara,
zekâtı verenlere ve âyetlerimize inananlara yazacağım.”442 Ayrıca O, merhametlilerin
en merhametlisidir. 443ve merhamet edenlerin en hayırlısıdır.444
Allah'ın merhametinin büyüklüğünü, Hz. Peygamber (s.a.s), in şu hadisinde
şöyle ifade edilmektedir: "Allah merhametini yüz parçaya ayırdı, doksan dokuz
parçasını kendi yanında tuttu, bir parçasını yeryüzüne indirdi. İşte bu bir parça rahmet
441
Meryem, 19/41.
A'raf, 7/156.
443
A'raf, 7/151.
444
Mü'min, 23/109.
442
79
sebebiyle yaratıklar birbirine merhamet eder. Hatta yavrulu hayvan, bir tarafını incitir
endişesiyle ayağını yavrusundan sakınır" 445
Yine Kur'an, âlemlere rahmet olarak gönderildiğini Allah, şu ayetinde beyan
etmektedir:
َ‫س ْلنَاكَ ِإ ََّل َرحْ َمةً ِل ْل َعالَ ِمين‬
َ ‫َو َما أ َ ْر‬
‘(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.’446Allah'ın
rahmeti sayesinde insanlara yumuşak davrandığını447 belirttiği Hz. Peygamber (s.a.s)'in
bu özelliğini şöyle açıklar: "Ey mü'minler! And olsun ki, içinizden size sıkıntıya
uğramanız kendisine ağır gelen, size düşkün, mü'minlere şefkatli ve merhametli bir
peygamber gelmiştir"448
Merhamet, aynı zamanda inananların en önemli özelliklerindendir. O nedenle
Kur'an, Allah'a inanan insanların birbirlerine karşı çok merhametli olduklarını ifade
eder.449 Başka bir ayette de,"Sonra inanıp birbirlerine sabır tavsiye edenlerden,
merhametli olmayı tavsiye edenlerden olmaktır"450 buyrulmaktadır.
Merhamet, Allah'ın bütün yaratıklarına karşı sergilenmesi gerektiğini muhtelif
hadislerde rastlamaktayız. Nitekim bir hadislerinde: "Merhamet etmeyene merhamet
edilmez" 451 buyurmuştur. Başka bir hadiste ise: "İnsanlara merhamet etmeyen kimseye
de Allah merhamet etmez"
452
"Siz yerdekilere merhamet edin ki göktekiler (Allah ve
melekler) de size merhamet etsin"453 beyanında merhamet, tüm yaratıkları içine alacak
kadar geniş kapsamlı olduğu anlaşılmaktadır.
1.1.3. Yoksulluğun Oluşumunu İfade Eden Kavramlar
Herkes tarafından bilinen bir gerçek var ki o da, yoksulluğun bir kader
olmadığıdır.454 Ancak her insanın varlıklı bir ailede dünyaya gelmesi realite olarak
445
Buhari, Edeb, 19, Müslim, Tevbe, 17.
Enbiya, 21/107.
447
Âl-i İmran, 3/159.
448
Tevbe, 9/128.
449
Fetih, 48/29.
450
Beled, 90/17.
451
Buhari, Edeb, 18.a
452
Müslim, Fezail, 66.
453
Ebu Davud, Edeb, 58; Tirmizi, Birr, 16.
454
İslam tarihinde insan iradesini ortadan kaldıran, kaderi merkez alan görüşün mensuplarına Cebriyye
denilmiştir. Bu ekolun kurucusu Cehm b. Safvan’a izafeten Cehmiyye, insan iradesini inkâr ettiklerinden
446
80
mümkün olmadığı gibi, daha önce de anlatıldığı gibi, çalışıp kazanma becerilerini
sergilemede zekâ, kabiliyet ve aktivite olarak da insanlar farklı yaratılmış; edindikleri
bilgi, buldukları ortam ve imkânlar hiçbir zaman aynı ve eşit olmamıştır. Bu da tarihin
her döneminde ve her toplumda şöyle ya da böyle yoksul insanların mevcudiyetini
kaçınılmaz kılmıştır. Dolayısıyla, yoksulluk alanında verilecek mücadele şüphesiz
hayat sınavının bir parçası olacaktır. Bu yüzden, insanlık tarihi boyunca yoksulluk
probleminin çozümü ile yönetimler ve ideolojilerin yanı sıra, bütün dinler ve ahlâkî
öğretiler de ilgilenmiş, sorunun çözümü için değişik yöntemler geliştirmişlerdir.
Bu sebeple Kur’ân, yoksulluğun oluşumuna katkı sağlayan kavramlar diye
katagorize ettiğimiz vasıflara dikkat çekmekte ve insanların bu vasıflardan uzak
durması gerektiğini vurgulamaktadır.
1.1.3.1. el-İsrâf (‫)اإل سراف‬
Yoksulluğun önlenmesi çerçevesinde İslamiyet’in almış olduğu tedbir arasında
“fertsel ve toplumsal alanda isrâfı önlemek” öğretisinin insanların bilmesi gerektiği
çabası vardır. ''İsrâf'' kavramı, “S-R-F” kökünden türemiştir. Bu kavramın sülasi
masdarı olan “serefun” kelimesi,“cahillik, hata, tutkunluk ve düşkünlük” anlamlarına
gelir.455 Ayrıca Taberî, pintilik ve cimrilikte olan isrâfın,“serifun” kelimesi ile ifade
edileceğini, bununla birlikte aşırı harcama anlamında ise,“isrâfun” lafzının
kullanılacağını söylemektedir.456
dolayı Cebriyye adıyla da anılmışlardır. Bkz. Abdulkahir b.Tahir b.Muhammed et-Temime el-Bağdâdî,
el-Fark Beyne’l-Fırak, Beyrut1994, s.194; Cemaleddin el-Kasımî, Tarihu’l-Cehmiyye ve’l-Mu’tezile,
Beyrut 1985, s. 9; Şerafeddin Gölcük, Cehmiyye., DİA Yayınları, İstanbul 1993, VII, 236. Buna göre
Yoksulluk, kendisinden kurtulması istenen bir şer, çözümlenmesi gereken bir afet olsa da, bunun bir
çaresinin olmadığını ve bunun Allah tarafından kula takdir edilmiş bir durum olduğuna inanırlar. Bu
sebeple, Mutlak Kudret’e öyle bir anlam yüklerler ki, bu kudret keyfi olarak her şeyi yapar. Bkz. Nadim
Macit, Eylem Değişim İlişkisinin Teolojik Yorumu, Samsun, 2000, s. 307.
Ayrıca Emevi yöneticilerin yaptıkları zulümleri, fiilleri ile kader arasında yakın ilişki kurarak, bunun;
‘Allah’ın bir kaderi’ olduğu görüşüne karşı, son Sahabe döneminde Ebû Zerr el-Gıfari’nin olayı ve
onlara karşı aldığı tavrı oldukça manidardır. Şöyle ki: Ebû Zerr, Şam’a yaptığı yolculuk esnasında,
Emevilerin, Müslümanların mallarını bolluk ve sefahat içerisinde harcadıklarını ve çarçur ettiklerini
görmüş, buna itiraz edince, Emevilerin; “Mal Allah’ın Malıdır’ sözlerine karşılık Ebû Zerr, bu fikre
şiddetle karşı gelmiş ve ‘mal Müslümanların malıdır’ tezini ortaya atmıştır. Emevi yöneticileri ise, bu
teze karşılık mutlak cebr anlayışını öne sürerek ve ‘Beytu’l-Mal’ı ellerinde bulundurmanın ilahi kaderin
bir tecellisi olduğunu söylemişlerdir. Geniş bilgi için bkz. el-Kasımî, s. 318.
455
Halil b. Ahmed, s. 433; İbn Fâris, s. 513.
456
et-Taberî, III, 595- 596.
81
Ebû Bekr er- Râzî'ye göre bu kavram; aç gözlülük, tamah ve hırs anlamlarına
gelmektedir.457 Bir başka ifadeyle, haddi aşmak, hata etmek, kasti aşmak, yanılmak,
bilememek, gaflete düşmek, boşa harcamak, cehalet, aşırı sevgi, hırs, tamah, aç
gözlülük, düşkünlük, tiryakilik, aşırılık manalarına gelen seref mastarının bir türevidir.
İnanç, söz ve davranış gibi maddî-manevî her türlü aşırılığı ifade etmekle beraber, mal
veya imkânların meşru olmayan amaç ve ölçülerde saçılıp savrulmasını dile getirmek
için kullanımı daha yaygındır.458
Kallek, ''isrâf'' kavramının Kur’ân’daki kullanımlarını dört ana maddede toplamış
ve şöyle sıralamıştır:“1- İsrâf kavramı, şirk, zulüm, i’tida anlamlarını içerir. A’râf
7/81, Yunus 10/12-82, Şuarâ 26/151, Tâhâ 121/127.ayetlerde bu anlamları
görmekteyiz. 2- Bir kişinin isyankârlık yolunu tutarak büyük günahları işlemesi de isrâf
kavramıyla anlatılmaktadır. Bunun örneğini Zümer 39/53.ayetinde görmekteyiz: “De
ki; ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden umut kesmeyin.” 3İsrâf, bazı ayetlerde de Allah’ın helal kıldığı nimetleri haram sayma veya masum bir
insanın haksız yere öldürülmesi gibi dinin hükümlerine muhalafet etme anlamında
kullanılmaktadır.
Bunların
örneğini
de,
En’am
6/141,
A’raf
7/31,
İsrâ
17/33.ayetlerinde görmekteyiz.4- Bazı ayetlerde de isrâf lafzı, kişinin kendine ait veya
sorumluluğu altındaki malve imkânları gereksiz yere harcamasını ifade eder ki, Nîsa
4/6, Furkan 25/67.ayetlerinde buna değinilmektedir.”459
“Onlar, harcadıklarında ne isrâf ne de cimrilik edenlerdir. Onların harcamaları,
bu ikisi arası dengeli bir harcamadır.”460 Elmalılı, ayetin tefsîrini yaparken, isrâfın
tanımını şöyle yapmaktadır: “İsrâf, hergangi bir şeyde haddini aşmaktır. İnfakta isrâf
da, harcamada haddini aşırmaktır. Masraf ya bir zaruret veya bir ihtiyaç veya bir
güzellik için yapılır. Zaruri olan masraf yapılmayınca yaşamak mümkün olmaz; mesela
ölmeyecek kadar yemek bir zarurettir. İhtiyaç duyulan masraf yapılmazsa güçlük
çekilir; mesela doyacak kadar yemek, ihtiyaçtır. Güzelleştirme için yapılacak masraf
yapılmazsa, güzel olmaz; hoş yemek gibi. Ferdin ve toplumun kendi kazancına göre bu
derecelerden bir sınırı vardır. Şu halde ne zaruret, ne ihtiyaç ve ne de güzellik için
457
Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdulkadir er-Râzî, Muhtaru’s-Sıhah, Dâru’l-Marife, Beyrut 1426/2005,
s. 270.
458
İbn Manzûr, IX, 148-150; el-Isfehânî, s. 337-338.
459
Cengiz Kallek, DİA, ‘‘srf’’ Mad. , XXIII, 179.
460
Furkan, 25/67.
82
olmayan, faydasız, zararlı, meşru olmayan yönlere yapılan harcama, herkes için bir
isrâf olduğu gibi, insanların ihtiyacı karşısında fazla yiyip içmek de güzel değil, isrâf
sınırına girmiş olur. İyilik ve yarar sağlayan şeylere harcamak ise boşa harcamak
değil, üretmek olacağından isrâf olmaz. Rahmân’ın kulları faydasız, hayırsız yere
sarfetmezler. Hakkını da kısmazlar ikisi arası denk olur. İşte iktisat denilen de budur.
İstiva (denk olma)dan seva (eşit) olduğu gibi, istikamet (doğru hareket)den kavam
(kıvam) iki ucun denk gelmesidir ki muvazene (denge) dahi deriz.”461
İmam Râzî, Furkan suresinin 63. ayetinden başlayarak zikredilen vasıfları dokuz
sınıfa ayırdıktan sonra, ''isrâf'' ile ilgili 67. ayeti, beşinci kategoride ele alarak
değerlendirmesini şöyle yapmıştır: “Bil ki Cenab-ı Hak, bu kulları şu dokuz çeşit
sıfatla tavsif etmiştir…5. Sıfat: Harcamada itidal: Beşinci sıfat, Cenâb-ı Hakk’ın
“Onlar ki, harcadıkları vakit ne isrâf ederler, ne de cimrilik yaparlar, ikisi arasında
ortalama hareket ederler” ayetinin ifade ettiği husustur… İsrâf ise, harcamada haddi,
ölçüyü aşmaktır.”462
İbn Kesîr’de, İmam Râzî gibi ayetler (63.ve 67.)’in tefsîrini birbirleriyle
bağlantılı yaparak şöyle demiştir: “Onlar ki; infâk ettikleri zaman, ne isrâf ederler, ne
de cimrilik, ikisi arasında orta bir yol(kanaatkâr olmak)463 tutarlar. Onlar, ihtiyacın
üzerinde sarf edecek kadar harcamalarında müsrif, ailelerinin haklarında kısıntı yapıp,
onlara yeterli olanını vermeyecek kadar da cimri değildirler. Bilakis adaletle, orta yolu
ta’kîb eden hayırlı kimselerdir. İşlerin en hayırlısı ise orta halli olanıdır; ne biri (isrâf
hali) ne de öteki (cimrilik hali) değildir. İşte onlar ikisi arasında orta bir yol tutarlar.
Nitekim başka bir ayette şöyle buyruluyor: “Ve elini boynuna bağlı kılma, onu
büsbütün de açıp durma. Yoksa kaybedenlerden ve kınananlardan olursun.”464 Allah
Rasûlü (s.a.s.) şöyle buyurmuştur: “Zenginlikte orta yolu tutmak, fakîrlikte orta yolu
tutmak, ibâdette orta yolu tutmak ne güzeldir. Hasan el-Basrî de: Allah yoluna yapılan
harcama isrâf değildir, demiştir.”465
461
Elmalılı, VII, 2965.
er-Râzî, XVII, 279.
463
Bkz. İbrahîm, 14/14; Buhârî, Rikâk 15; Müslim, Zekât, 120; Tirmizî, Zühd, 40; Mehmet Doğan,
Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayınları, İstanbul 1996, s. 594; Mustafa Çağrıcı, DİA, XXIV, TDV Yayınları,
İstanbul 2001, s. 289.
464
İsrâ, 17/29.
465
İbn Kesîr, VII. S. 201.
462
83
Yüce Allah, “insan ise; Rabb'i, onu deneyip de kendisine ikrâmda bulunduğunda,
ona bol bol nimetler verdiğinde, “Rabbim bana ikrâm etti” der. Ama onu deneyip
rızkını daraltınca da, “Rabbim beni aşağıladı”466 der. Bir başka ifadeyle, insanoğlunun
doyumsuz bir varlık olduğu anlaşılmaktadır.467 Dolayısıyla insanın bu nahoş
duygulardan kurtulması için sürekli eğitilmesi gerekir. Yoksa Diğer bazı ayetlerde helâl
kılınmış nimetlerin haram sayılması468 veya suçsuz bir kimsenin haksız yere
öldürülmesi469 gibi çok ağır günahlara sürüklenebilmektedir.
Yine, “…Yiyin için fakat isrâf etmeyin, çünkü Allah müsrifleri sevmez.”470 Ayeti,
insanın temel gereksinim mallarını tüketirken aşırıya kaçınılmaması gerektiği yanında
aşırı kısmamakta emredilmektedir. Nitekim bu olguyu destekleyen bir hadiste
peygamberimiz, şöyle buyurmuştur:“(Her işte) orta bir yol izleyin, orta bir yol izleyin
ki, hedefe ulaşabilesiniz”
471
Yani ibadetlerde, hayır yapmakta orta yolu takip etmek
tavsiye edilmektedir472
''Örneğin; Hz. Peygamber, Muaz b. Cebel’in malının tamamını tasadduk etme
teklifini kabul etmemiş,473 daha çok ibadet yapmak amacıyla yeme, içme ve aile içi
günlük aktivitelerini asgari düzeye indirmek isteyenlere de sıcak bakmamıştır.474 Aynı
şekilde, bir seferberlik esnasında Hz. Ebû Bekr’in, ailesine hiçbir şey bırakmadan
nakdî varlığının tamamını ortaya koyması475 olağanüstü durumlara mahsus bir istisna
olarak değerlendirilmektedir. Böyle hallerde dinin, nefsin ve neslin korunması malın
muhafazasının önüne geçer.476Ancak, Hz. Peygamber’in dağ gibi altını olsa onu Allah
yolunda harcamayı temenni ettiğini477 ileri sürerek ibadet ve hayırda ileri gitmenin
isrâf sayılmayacağını savunanlar da olmuştur.478 Çünkü iyilik ve yarar sağlayan
yerlere yapılan harcamaların sonuçta, insanlara faydasının dokunacağı bilinen bir
466
Fecr, 89/15,16.
A’râf, 7/81; Yûnus, 10/83; Şuarâ, 26/151-152; Yâsîn, 36/19.
468
En’âm, 6/141; A’râf 7/81.
469
İsrâ, 17/33.
470
A’râf, 7/31.
471
Buhârî, Rikâk, 18; Ahmed b. Hanbel, II, 514, 537; İbn Manzûr, IX, 148; Elmalılı, V, 3613.
472
Müslim, Sıyam, 193; İbn Hacer el-Askalanî, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhâri, Beyrut 1988, I,
78.
473
Buhârî, Vesâyâ 2; Müslim, Vesâyâ 7-8; Ebû Dâvûd, Zekât, 39.
474
Ağrman, s. 34.
475
Ebû Davûd, Zekât 39; Tirmizî, Menâkıb, 13.
476
Daha geniş bilgi için Bkz. Kallek, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 179-180.
477
Buhârî, Fedâilü’s-sahâbe, 6, Temennî, 2, Zekât, 4; Müslim, Münâfîkîn 52, Zekât 31, Fedâilü’sSahâbe, 221, 222; İbn Mâce, Mukaddime 10, Zekât 3-9.
478
Kallek, DİA, XXIII, 179.
467
84
gerçektir. Nitekim bu tutum ve davranışlar çizgisinde, Allah’ın sevgili kullarının bazı
hasletleri, Peygamberimiz tarafından övülmüştür. Bu sebepten ötürü olacak ki, ideal
ölçüler çerçevesinde yapılan her harcama isrâfın dışındadır. Bunun ölçüsü, harcamayı
yaparken kime ve ne oranda yapılacağını bilip ona göre yapmak; harcamada, yararlı
olmayı esas almaktır.''479
İsraf ile alakalı bir ayette, “Yakınına, düşküne, yolcuya hakkını ver; elindekileri
saçıp savurma. Saçıp savuranlar, şüphesiz şeytanlarla kardeş olmuş olurlar; şeytan ise
Rabbine karşı pek nankördür.”480 Buyurmakla, Müslüman olarak üzerine düşen
mükellefiyetleri yerine getirmek için verilen mallar isrâf değildir.
“Bu iki karşıt kutup (ifrat ve tefrit) arasında ölçülü bir tutum benimserler.”481
Ayetinde, Müslümanın bütün işlerinde, aşırılığa kaçmadan ve çok zorlanmadan, bu
ikisi arasında vasat bir yolu tatbik etmesi vardır.
Kuşkusuz, aşırıya kaçmadan, zaman israfına düşmeden, makul ölçüler
çerçevesinde teknoloji aletlerinden çeşitli vesilelerle yararlanmak, kanaatimizce israf
değildir. Bu tanımlamaya lüks harcama ve aşırıya kaçma girmemektedir. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm, tarih boyunca lüks ve rahat bir hayat sürüp şımaran toplumların
kendilerini helâke sürükledikleri gibi onlara uyanları da aynı âkıbete sürüklediklerinden
bahseder.482
Çünkü Müslüman, hayatının her devresinde, gerek davranış gerek fiiliyyat
gerekse tutumlarında her zaman meşru ölçüler dahilinde hareket etme sorumluluğu
vardır. Özellikle elindeki fazla malı, yoksullara, ihtiyaçlılara ve muhtaçlara harcayıp
hesabı geçe varken, sırf nefsinin tatminine yönelik harcama yapıp lükse düşkün olmak,
İslam'da yasaklanmıştır. Bu konuda Pegamberin hadisi, bizim için delildir. Şöyle
buyurmaktadır:
“Altın ve ipek ümmetimin kadınlarına helâl, erkeklerine haram
483
kılındı.”
Ayrıca insanın kendi sağlığına dikkat etmemesi de büyük bir suçtur.484
479
Ağrman, s. 34.
İsrâ 17/26-27.
481
Furkan 25/67.
482
Kasas, 28/76, 81, 82.
483
Buhârî, Libâs, 30; Tirmizî, Libâs, 1, 2; Neseî, Zînet, 40; İbn Mâce, Libâs, 19.
484
Buhârî, Rikâk, 1; Tirmizî, Zühd, 1; İbn Mâce, Zühd, 15; Dârimî, Rikâk, 2; Ahmed b. Hanbel, I, 258,
344.
480
85
Yine İslam, insanın hervaktinin değerli olduğu, boşa yaratılmadığını şu ayette
bildirmektedir:
َ‫أَفَ َح ِس ْبت ُ ْم أَنَّ َما َخلَ ْقنَا ُك ْم َع َبثًا َوأَنَّ ُك ْم ِإلَ ْينَا ََل ت ُ ْر ََعُون‬
“Bizim sizi boşuna yarattığımızı ve tekrar huzurumuza döndürülüp hesap
vermeyeceğinizi mi sandınız?”
485
çıkması
gereksiz
için,
zmanını
Ayette, insanoğlunun çekileceği hesabtan başarıyla
şeyler
dışında
iyi
değerlendirmesi
gerektiğianlaşılmaktadır.
Yine Yüce Allah, Kur'an'da, sureye zamanın bir kısmına yemin ederek
başlamıştır:
..‫ص ِر‬
ْ ‫َو ْال َع‬
''Asra yemin olsun...''486
Şayet insan, zamanını; surenin geri kalan ayetlerinde geçen, iman etmekle, salih
amel işlemekle ve birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye etmekle geçirmezse, zamanını
israf etmiş olur. Dolayısıyla yukarıda geçen ayette bahsedilen imtihanı başarmamış
olur.
1.1.3.2. el-Katr (‫)ال ق تر‬
Arapçada “Katr” sözcüğü, insanın, kendisine ve mahiyeti altındakilere karşı
cimrilik halidir.”487 Kur’an’da bu kelime şu şekilde geçmektedir: “O mü’minlerin
yüzlerini (kıyamet günü) ne bir kararma ne de bir aşağılanma gölgelemeyecektir.”488
Ayrıca: Katr kelimesinin çok değişik manalarda kullanılmıştır: Bunlardan
birkaçına örnek verecek olursak:“İnsanının yüzündeki beliren üzüntü halidir.’’ Yine
Kırlarda ve geniş alanlarda avcılık yapan avcıların kulübesi küçük ve dar olur. İşte bu
dar ve küçük olan kulübeye de “kutretun” denilir.489 “Ucunda demir olmayan oka da
485
el-Mü’minûn, 23/115.
Asr, 103/1.
487
Ferrâ, II, 272; İbn Fâris, s. 873.
488
Yunus, 10/26.
489
İbn Fâris, s. 874.
486
86
‘kitretun’ denilir.”490 Başkasına ve kendi nefsine karşı sıkı, cimri davranan k ş “‫” تور‬
vasfı ile öne çıkar. Araplar bu kavramla cimriliği kastederler.491
İsrâ yüzüncü ayette de: “Ey Peygamber! De ki: Eğer siz Rabbimin rızık
hazinelerine sahip olsaydınız bile yine tükenmesinden korkar, cimrilik ederdiniz.
Doğrusu insan çok cimridir.” Ayetin son cümlesi, “doğrusu insan çok cimridir”
ifadesiyle bitmektedir. Yahya b. Sellam (ö. 200) ve Kurtûbî, Hasan el-Basrî’ye
dayanarak ayette zikredilen cimri kimselerin müşrikler olduğunu söylemektedirler.492
Râzî de, “‫”ل وأن تم ت م ل كون‬, “Şayet siz sahip olsaydınız” ifadesiyle müşriklerin,
inanmayanların kastedildiğini ve inanmayanların, bu cimrilik sıfatıyla öne çıktıklarını
söylemektedir.493 Fîrûzâbâdî de, ayetteki,“el-insan” kelimesinden kastedilenin kâfirler
olduğu494 şeklinde bir yorum yapmıştır.
Başka bir yorum da şöyle yapılmıştır: “Ayet, ‘kul’ emri ve ‘entüm’ zamiriyle
başlıyor. Bu ifadeler, bu ayetin kendinden önceki ayetlerle bağlantısının bulunduğuna
delalet eder. Kâfirlerin ortaya koyduğu bir soruya meydan okuyarak cevap vermekte,
onların Peygamber ve ahiret gününü yalanlayarak dünya nimetlerinden ve süslerinden
yararlandıkları söylenmektedir. Ayet, insan karakterinden birine temas etmektedir. O
da tükenir korkusuyla elindekini tutup harcamamasıdır.”495
Hâzin der ki: “İnsanlar içinde cömert olanları da vardır, öyleyse niçin bu ayette
cimrilik vasfı öne çıktı dersen ben derim ki: İnsan aslında cimridir. Zira insan; muhtaç
olan, ihtiyaç sahibi bir varlık olarak yaratılmıştır. Muhtaç olan, ihtiyaçlarının
giderilmesi için malı hep yanında tutar. Ancak harici sebepler vesilesiyle cömertlik
yapar.”496 Hâzin, bu yorumuyla ayetin ifadesinin “âmm” olduğunu, hem mü’minleri
hem de kâfirleri kapsadığını ifade etmiştir. Mevdûdî ve Kutup ise, bu ayette cimrilik
vasfı ile vasıflanan kişiler, Hz. Peygamber(s.a.s.)’den birçok mucize getirmesini isteyen
Mekke müşrikleridir497 yorumunu yapmışlardır.
490
İbn Fâris, s. 874.
Yahya b. Sellâm, I, 165.
492
Yahya b. Sellâm, I, 165; el-Kurtûbî, X, 292.
493
er-Râzî, XXI, 63.
494
Firuzâbâdî, IV, 74.
495
Derveze, II, 382-383.
496
el- Hâzîn, IV, 74.
497
Kutup, IV, 251-253; Mevdûdî, III, 141.
491
87
Bu yorumlardan şu sonucu çıkarabiliriz: 1-Cimri olan kişiler, ayette “entum”
zamiriyle kast olunan Mekke müşrikleri, yani inanmayanlardır. 2- Ayetin son
cümlesinin umumi olduğu, buna göre inanan ve inanmayan bütün insanları
kapsadığıdır. Izutsu, İsrâ yüzüncü ayetin sonunda yer alan “katûr” lafzını, “hasis”
kavramıyla yorumlamış, bununla eli sıkı yahut cimri anlamını kastetmiştir.498“Katûr”
kavramının, Furkan 67. ayetinde geçen ve muzari olarak kullanılan “yakturu” kelimesi
bunun zıddı olan, “isrâf” lafzına dikkat çeker ve der ki: “… Ne çarçur ederler (yüsrifü)
ne de eli sıkılık (yaktüru), onlar her zaman iki uç arasındaki değişmeyen orta yolu
izlerler.” Buradan “katr” ın aşırı harcamadan başlayarak, harcamanın giderek azaldığı,
yani cimriliğin son derecesini temsil ettiği belli olmaktadır.499
İsrâ suresinin 26. ayetinde, “Yakınlara, miskînlere ve yolcuya hakkını ver ve
elindekini amaçsız bir biçimde saçıp savurma!” emrine dikkat çeken Kur’ân,
incelemeye çalıştığımız İsrâ yüzüncü ayette de infâk etmekten kaçınanlara vurgu
yapmıştır. Elindeki mal ne kadar çok olsa da onu yanında tutup onu başkalarına,
özellikle ihtiyaç sahiplerine vermekten imtina eden insan tipini öne çıkarmakta ve
insanın cimriliğine vurgu yapmaktadır. 90. ayetle 100. ayet arasındaki anlam bütünlüğü
dikkate alındığında, cimrilik vasfının ilk planda kâfirlere ait bir özellik olduğu göze
çarpmaktadır. Ayrıca, kâfirlerin infâk etmekten kaçınıp cimri davrandıkları, Yasin
suresi’nin 47. ayeti, Fussilet Suresi’nin 7. ayetinde zikredilmektedir. Münafıkların
cimriliğine de Tevbe suresi’nin 67. ayetinde temas edilmektedir. Kur’ân tarafından
zemmedilen cimrilik insanın dünyasında bulunan ve ondan ayrılmayan bir haslettir. M.
Esed’in dediği gibi, “İnsan tabiatı icabı maddî, dünyevi meta ve imkânlara bağımlı
olduğundan insiyaki olarak onlara sıkı sıkı sarılma eğilimi gösterir.”500 Cimrilik
hasleti, daha çok inanmayanların eylemlerinde öne çıkar. Onların kötü ahlâkî vasıfları
anlatılırken cimri olduklarına da vurgu yapılır.
İsrâ yüzüncü ayette de bu kötü vasfa dikkat çekilmiştir. Kur’ân, kâfirlerin öne
çıkan bu kötü hasletlerini müminlere anlatır ve telmih yoluyla bazen de ta’riz yoluyla
onları ikaz eder. İnananların cimri olmamaları gerektiğine işaret eder. Kendine, çoluk
çocuğuna ve ihtiyaç sahiplerine harcama yaparken çok az vererek, tabiri caizse adeta
498
Izutsu, s. 121.
Izutsu, s. 121.
500
Esed, II, 580.
499
88
koklatırcasına bir tavır sergilememeleri gerektiğine dikkatleri çeker. Zira “taktir” ve
“katur” kavramının içinde, ihtiyaç sahibinin en küçük bir gereksinimini bile
karşılamaz bir oranda vermek anlamı vardır.501 Böyle bir infâkı da Kur’ân, cimrilik
olarak nitelemektedir.
Mecburi vergi anlamındaki zekâtın temellerinin atıldığı son dönem Mekkî
ayetlerinde, müminler uyarılmakta, cimrilikten uzak durmaları istenmektedir. Mala
karşı insanın duyduğu doyumsuzluk tablosunu bu ayette görmekteyiz. Doyumsuzluğun
en bariz örneğini de inanmayanların sergilediği tavırlardan öğreniyoruz. İnsanı yaratan
Rabbi, onun mala karşı düşkünlüğünü de bilmektedir. İşte bu ayette insanın ne kadar
malı da olsa onu vermekten, tasadduk etmekten kaçındığını görmekteyiz. Bu ihtirastan
kurtulmanın tek yolu ise infâk ve tasadduk eylemini canlı tutmaktan geçmektedir. Zira
insanı yaratan Allah, onun her türlü itaatsizliğine, nankörlüğüne rağmen nimetlerini bol
bol vermektedir. Aynî ve nakdî çok az orandaki bir malı yoksula, akrabaya, yolcuya ve
diğer ihtiyacı olanlara vermekle, Kur’ân’ın istediği ve övdüğü model toplumun
gerçekleşmeyeceği, incelemeye çalıştığımız İsrâ yüzüncü ayetten anlaşılmaktadır.
1.1.3.3. et-Tebzîr (‫)ال ت بذي ر‬
Kelime olarak ''tebzîr''; boş yere malını sarf etmek,502 serpmek, dağıtmak, isrâf
etmek,503 lâyık olmayan yerlere malını sarf etmek gibi manalara gelir. Müfessirler
''isrâf'' ile ''tebzîr' 'i, müteradif yani eş anlamlı olarak değerlendirmişlerdir:504 Ancak,
İbn Abbas ve İbn Mes'ud, tebzîri; ''haksız yere harcanan mal'' şeklinde yorumlar.
Katade, ''Allah'a isyanda kullanılan mal'' derken, Mücahit ise, ''batıla harcanan mal''
diye tabir etmiştir.505 Yüce Allah:
َّ ‫ إِ َّن ْال ُمبَذ ِِرينَ كَانُواْ إِ ْخ َوانَ ال‬.‫ِيرا‬
َ‫ين َو َكان‬
ِ ‫َوآ‬
َّ ‫ٍ ذَا ْالقُ ْربَى َحقَّهُ َو ْال ِم ْسكِينَ َوابْنَ ال‬
ِ َ‫شي‬
ً ‫سبِي ِل َوَلَ تُبَذ ِْر ت َ ْبذ‬
ِ ْ‫ا‬
َ ‫ش ْي‬
َّ ‫ال‬
‫ورا‬
ً ُ‫طانُ ِل َر ِب ِه َكف‬
“Akrabaya, düşkünlere, yolda kalan yolcuya haklarını ver. Olur, olmaz yere de
elindeki malını saçıp savurma. Şüphesiz malını saçıp savuranlar, şeytanların
501
İbn Fâris, s. 873.
er- Râzî, XIV, 456.
503
Ahmed b. Hanbel, III, 136; et-Taberi; V, 274; Elmalılı, VI, 5482.
504
er-Râzî, XIV, 456; et-Taberî; V, 274; Elmalılı, VI, 5482.
505
İbn Kesir, III, 661.
502
89
kardeşleridir. Şeytan ise her zaman, rabbinin nimetlerine karşı çok nankördür”506
buyurmaktadır. Bazı yerlerde, ''tebzîr'' kavramı, ''isrâf'' kavramının yerine kullanılmış
olmasına rağmen, ''isrâf,'' ''tebzîr'' e göre daha umum anlam ifade eder. Bir başka
ifadeyle ''tebzîr,'' malını gereksiz saçıp savurma anlamını taşırken, ''isrâf'' ise, her türlü
aşırılığı ifade eder.
Allah Teâlâ, anne babaya itaati emreden âyetten sonra, akrabaya, yoksullara ve
yolda kalmışlara yardımda bulunulmasını emreder. Ve malların, Allanın emrettiği
yolların dışında harcanarak isrâf edilmesini yasaklar. İsrâfın, şeytanın dostlarına yaraşır
bir davranış olduğunu beyan ediyor.507 Böylece Müslümana, mallarını nereye ve nasıl
harcayacağını öğretmiş olmaktadır.
Enes b. Mâlik diyor ki: "Temim oğullarından bir adam gelip Resulullah’a şöyle
dedi: “Ey Allanın Resulü, ben, çok malı olan, çoluk çocuğu bulunan ve gayr-i menkulü
olan birisiyim. Bana, bunları nasıl harcayacağımı ve ne yapacağımı söyle." Resulullah
şöyle buyurdu: "Şayet malın varsa zekâtını vereceksin. Zira zekât, seni temizleyen bir
vasıtadır. Akrabana iyilikte bulunacaksın, dilencinin, komşunun ve yoksulun hakkını
gözeteceksin." Adam: "Ey Allanın Resulü, bunu benim için biraz azalt." dedi.
Resulullah da bunun üzerine; "akrabaya, düşküne, yolda kalan yolcuya hakkını ver.
Olur, olmaz yere de elindeki malını saçıp savurma." âyetini okudu. Bunun üzerine
adam: "Ey Allanın Resulü, zekâtı senin memuruna verirsem, Allaha ve Peygambere
karşı onun sorumluluğundan kurtulabilirmiyim " dedi. Resulullah: "Evet, onu benim
memuruma verirsen onun sorumluluğundan kurtulmuş olursun. Senin için ondan dolayı
sevap ta vardır. Onu senden alan, onda herhangi bir değişiklik yapacak olursa onun
günahı ona aittir." Buyurdu.508
Osman ibn Esved şöyle demiştir: "Ben, Mücâhid'le beraber, Kâbe´nin etrafındaki
mescidleri dolaşıyordum. Derken, Mücâhid, başını kaldırıp bakarak "Şayet bir kimse,
Allah yolunda, bu dağ kadar infâk edecek olsa, müsriflerden olmaz; ama Allah’a
isyanın söz konusu olduğu tek bir dirhem harcayacak olsa, müşriklerden olur" dedi."
Bir kimse, herhangi bir hayır hususunda çokça infakta bulundu da, ona, "israf etmenin
hiçbir hayrı yoktur" denildiğinde o, "Hayırda israf olmaz!" diye cevap verdi. Abdullah
506
İsrâ,17/26-27.
er-Râzî, XIV, 456.
508
er-Râzî, XIV, 457.
507
90
ibn Ömer´den şöyle dediği rivayet edilmiştir "Bir gün, Hz. Peygamber (s.a.s), abdest
alan Sa'd'a uğradı da, "Ey Sa'd, bu israf ne!" buyurdu. Bunun üzerine Sa'd, "Ey
Allah´ın Rasûlü, abdestte de israf var mıdır " deyince, Hz. Peygamber: "Evet, akan bir
nehrin kıyısında abdest alıyor olsan dahi!., " buyurdu.509
Öyle anlaşılıyor ki Allah’ın bu yasaklarının hikmetinde, yarattığı mahlûkatın
hakkını korumanın yanında, yoksullara ve muhtaç olanlara yardım etmeye teşvik
yatmaktadır.
1.1.3.4. et-Teref (‫)ال ترف‬
Arapça sözlükte, “Serveti bol olmak, Malı çok olmak, bolluk içinde yaşamak”
anlamlarına gelen ''teref'' kökünden türeyen ''itrâf'' kelimesi, “nimetin azgınlığa ve
isyana düşürmesi,510 nimet vermek, azgınlıkta ve isyanda ısrar etmek” anlamlarını
ihtiva etmektedir.511
Bu kelime Kur’ân’da;
‫يرا‬
ً ‫سقُواْ فِي َها فَ َح َّق َعلَ ْي َها ْالقَ ْو ُل فَدَ َّم ْرنَاهَا تَد ِْم‬
َ َ‫َوإِذَا أ َ َرَْنَا أَن نُّ ْهلِكَ قَ ْريَةً أ َ َم ْرنَا ُمتْ َرفِي َها فَف‬
“Biz bir memleketi helâk etmek istediğimizde, onun refah içinde yaşayan şımarık
elebaşlarına (mutrefiha) emrederiz de onlar orada kötülük işlerler. Böylece o memleket
hakkındaki hükmümüz gerçekleşir de oranın altını üstüne getiririz.”512
Şeklinde
geçerken, yasaklanan yollarla elde ettikleri malları, şımarıp azgınlaştırılan kesimler
haline gelmelerine vesile olmuştur.
1.1.3.5. eş-Şuhh ve el-Buhl (‫ال بخل‬-‫)ال شح‬
Arapçada ''Şuhh'' un sözlük anlamı, insanın kıskançlık ve cimrilik huyları
manasına gelir. İnsanoğlunun hırs ve kıskançlıklarından dolayı sergilediği fiiliyatın adı
da "buhl" dur.513
"Şuhh" ; sürekli tekrar eden cimri bir "buhl" diye tarif edilirken,514 Başka bir
anlayışta ise, "buhl", insanın eli altındakileri kıskanması anlamına gelir. Bu kelime ile
509
er-Râzî, XIV, 457.
el-Cevherî,“trf”, md., I, 63.
511
el-Isfehanî, s. 74; Fîrûzâbâdî, II, 360; Âsım Efendi, II, 730.
512
İsrâ, 17/16; Sebe, 34/34; Zuhrûf, 43/33.
513
Fîrûzâbâdî, III, 89; ez-Zebîdî, IX, 163.
510
91
anlam yakınlığı olan "şuhh" ise, hem kedisinin hemde başkalarının elindekini
kıskanması diye tanımlanarak, iki kelime arasındaki farkı ortaya koymağa
çalışmışlardır..515 Bütün bu tanımlamaların üzerine şöylede denilmiştir: "Şuhh,
cimriliğin en şiddetli hali olmalıdır ." demiştir.516
Bu tanımlamalara göre, ''şuhh''; herhangi birinin malını, zulüm yoluyla yemek
anlamına geldiği gibi, başkalarının malına göz dikme anlamı da çıkmaktadır. Keza, bu
vasıflardaki insanlar, yoksullara kendi malından vermesi gereken miktarı vermeyip
ellerinden tuttukları gibi, onların ellerindeki mallara da göz koyarlar. Kur'an'da:
“…Kim nefsinin (mala olan) hırsından ve cimriliğinden korunursa işte muratlarına
erenler onların da kendileridir”517 şekliyle geçerken, başka bir ayette ise; “Allah’ın
(fazl ve kereminden) kendilerine verdiğini (infak etmekte) cimrilik edenler (sakın)
bunun, kendileri için bir hayır olduğunu sanmasın(lar). Aksine bu, onlar için bir
şerdir.”518 Buyurmuştur. Bu ayetlerin ışığında diyebiliriz ki, ''şuhh'' ve ''buhl'', insanın
vermesi gereken malını vermemesi, yani cimrilik etmesi ve bununla birlikte,
başkalarının malında gözünün olmasıdır.
1.1.3.6. el-İstiğnâ (‫)اإل س ت غ نى‬
"kendi kendine yeterlilik" duygusunu taşıyıp başkasına muhtaç olmamak
anlamına gelen ''istiğna'',519 zengin olmak anlamına gelen "ğınâ" kelimesinden türemiş
bir kavramdır.520 Kur'ân'da 'istiğna'', 4 yerde geçmektedir.
Birincisi: Yüce Allah ile alakalı bu ayette şöyle buyrulmaktadır:
ٌ ‫ي َح ِميد‬
َّ ‫اَّللُ َو‬
َّ ‫ٍ فَقَالُوا أَبَش ٌَر يَ ْهد ُو َننَا فَ َكفَ ُروا َوت ََولَّوا َّوا ْست َ ْغنَى‬
ِ ‫سلُ ُهم بِ ْالبَ ِينَا‬
ُ ‫ذَلِكَ بِأَنَّهُ كَانَت تَّأْتِي ِه ْم ُر‬
ٌّ ِ‫اَّللُ َغن‬
''Bu, peygamberlerinin, onlara apaçık mucizeler getirmeleri ve onların da, “(Bizim
gibi) insanlar mı bizi doğru yola iletecekmiş?” deyip de inkâr etmeleri ve yüz
çevirmeleri sebebiyledir. Allah da hiçbir şeye muhtaç olmadığını göstermiştir. Allah,
514
el-Isfehanî, s. 310.
İbn Manzûr, IV, 421.
516
Alusî, V, 201.
517
Haşr, 59 /9.
518
Al-i İmrân, 3/180.
519
İbn Manzur, IV,325.
520
el-Isfehanî, s. 261.
515
92
her bakımdan sınırsız zengindir, övgüye lâyıktır.''521 Allah'ın, insanların amellerine
ihtiyacının olmamasıdır
İkincisi:
‫أَن َّرآهُ ا ْست َ ْغنَى‬
''Kendini ihtiyaçtan uzak gördüğü için.''522 İnsanın kendini yeterli görmesi,
büyüklenmesi, Allah'ın tarafından yaratıldığını unutması, Allah ve Peygambere iman
etmeyip başkaldırıp azgınlaşmasıdır.
Üçüncüsü:
‫أ َ َّما َم ِن ا ْست َ ْغنَى‬
''Kendini muhtaç hissetmeyene gelince''523
Dördüncüsü ise;
‫َوأَ َّما َمن َب ِخ َل َوا ْست َ ْغنَى‬
''kendini Allah’a muhtaç görmez''524
İstiğnanın zıddı, Allah'ın emir ve yasaklarını uygulayan Mü'minlerdir.525
Tarihten beri, bu özelliğe sahip idarecilerin, yöneticilerin birçok toplumlara zulüm
yaptıkları bilinen gerçeklerdendir. Kur'an'da azgınlaşıp istiğna noktasında sembolleşen
firavun’dur.526
1.1.3.7. Savaş (‫)الحرب‬
Yine yaşadığımız bu asırda, dünyada vuku bulan işlerde toplumsal barış ve
adaletten söz edilmemektedir. Aksine toplumlararasında her geçen gün, barış ve adalet
olmadığından ortaya bin bir türlü sıkıntılar çıkmaktadır. Bu sıkıntıların en önemlisi de
savaşlardır.
Geçen yüzyıl ve bu asırda, insanlık tarihinde en kanlı çatışmaların yaşandığına
küresel iletişim araçların vasıtalarıyla şahit olmaktayız. Savaşlar, işgaller, yağmalama
ve haksız mal edinmeler, ana vatanlarından sürgünler v.b. gibi sebeplerden yoksul
düşen insanlar, günlük ihtiyaçlarını karşılamaktan yoksun, yaşamını devam ettirecek
yiyecek ve içeceği bulamayan yığınlar ve bundan dolayı hayata veda edenler; barış ve
521
Teğâbun, 64/6.
Alak, 96/7.
523
Abese, 80/5.
524
Leyl, 92/8.
525
Abese, 80/8-9; Leyl, 92/5-6.
526
Naziât, 79/24.
522
93
adaletin tesis edilmemesinden dolayı bütün bu olumsuzlukların ortaya çıkmaktadır.
Oysa İslâm, ahde ve akde bağlılığa azamî önem vermiştir: “Ahde bağlı kalın. Çünkü
ahd bir sorumluluktur.” 527
1.1.3.8. Hırs ve Açgözlülük (‫)الطموح‬
İnsanlar, bu dünyada, egosunu (benini) tatmin etmek ve makam, mevki, şöhret
ve servet vb. gibi konuları elde etmek için bütün güçlerini bu noktada yoğunlaştırırlar.
Gazâlî insandaki bu övülme isteğini uyandıran, onu harekete geçiren ilk şeyin makam
ve mevki isteği olduğunu düşünmektedir. İnsan makam ve mevki sahibi olmak
suretiyle diğer insanların kalbine nüfuz etmek ve böylece övülmek ister.528
Hırs, nefsin arzularını tatmin etme amacını taşıyan bir duygu olup insana hiçbir
fayda sağlamamaktadır. Gazali'ye göre bu duygudan kurtulmanın yolu şöyledir:
“İnsanın, dünyanın sonlu olduğunu ve ölümü düşünmesi, tavır ve hareketlerinde
samimi olması ve insanlardan uzak bir yerde hayat sürmesi bu tedavi yöntemlerinden
bazılarıdır.”529
İnsanların
çeşitli
sebeplerden
dolayı
kapılmış
oldukları
hırs
ve
açgözlülüklerinden dolayı riyakârlık ikiyüzlülük doğmaktadır. Bu vasıflarda insanı
helake sürükleyen önemli hastalıklardan saymıştır.
Kuşkusuz, insanların sadece Allah’ın rızasını hedefleyerek, ahiret yurdu için
ihlasla çaba sarf etmelerini engelleyen nedenlerden biri, bütün işlerinde hırslı ve
açgözlü davranmaları yatmaktadır. Oysa maddi imkânlar, mal ya da mevki insana
ahiret hayatında hiçbir şey kazandırmaz. Allah Kuran’da, insanlar arasındaki
üstünlüğün bulundukları makama ya da mevkiye göre değil, yalnızca takvaya göre
olduğunu bildirmiştir:
ُ ‫اس ِإنَّا َخلَ ْقنَا ُكم ِمن ذَكَر َوأُنثَى َو ََعَ ْلنَا ُك ْم‬
َّ ‫اَّللِ أَتْقَا ُك ْم ِإ َّن‬
َّ َ‫ارفُوا ِإ َّن أَ ْك َر َم ُك ْم ِعند‬
‫ير‬
ٌ ‫ع ِلي ٌم َخ ِب‬
َ َ‫اَّلل‬
ُ َّ‫يَا أَيُّ َها الن‬
َ ‫شعُوبًا َوقَبَائِ َل ِلت َ َع‬
“Ey insanlar, gerçekten, Biz sizi bir erkek ve bir dişiden yarattık ve birbirinizle
tanışmanız için sizi halklar ve kabileler (şeklinde) kıldık. Şüphesiz, Allah Katında sizin
527
İsra, 17/34.
Celal Büyük, Gazali’ye Göre İnsanı Helake Götüren Sebepler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006, s. 68-69.
529
Celal Büyük, , s.75.
528
94
en üstün (kerim) olanınız, (ırk ya da soyca değil) takvaca en ileride olanınızdır.
Şüphesiz Allah, bilendir, haber alandır.”530
Hırs ve açgözlülüklerinden dolayı, ahiret yurdunu unutup, kendi menfaatlerinin
peşine koşma inancı, İslam'ın öğretilerinden uzak yaşayan bireylere ait bir yanılgıdır.
Buna mukabil ihlasla yaşamayı kabul eden müminler ise, asla bu tür yanılgılara
kapılmazlar. Bu durum Kuran’da şu ayetle bildirilmiştir:
“Size yasaklanan büyük günahlardan kaçınırsanız, sizin kusurlarınızı örteriz ve
sizi ‘onurlu-üstün’ bir makama sokarız.”531 Bu ulvi mertebeye ulaşmak isteyen
Müslüman’ın yapması gereken şey, aşağıdaki ayette hatırlatılan gerçeğin şuuruna
varmasıdır:
َّ ‫ص َعد ُ ْال َك ِل ُم ال‬
‫ٍ لَ ُه ْم‬
ِ ‫صا ِل ُح َي ْرفَعُهُ َوالَّ ِذينَ َي ْم ُك ُرونَ الس َِّيئ َا‬
ْ ‫َمن َكانَ ي ُِريد ُ ْال ِع َّزة َ فَ ِللَّ ِه ْال ِع َّزة ُ ََ ِمي ًعا ِإلَ ْي ِه َي‬
َّ ‫ط ِيبُ َو ْال َع َم ُل ال‬
‫ُور‬
َ ٌ‫َعذَاب‬
ُ ‫شدِيدٌ َو َم ْك ُر أ ُ ْو َلئِكَ ه َُو َيب‬
“Her kim şan ve şeref istiyorsa bilsin ki, şan ve şeref bütünüyle Allah’a aittir.
Güzel sözler ancak O’na yükselir. Salih ameli de güzel sözler yükseltir. Kötülükleri
tuzak yapanlar var ya, onlar için çetin bir azap vardır. İşte onların tuzağı boşa
çıkar.”532
1.1.3.9. Zulüm (‫)الظلم‬
Şüphesiz, Kur'ân'ın üzerinde durduğu ve önemsediği kavramlardan biri de
zulümdür. Yüce Allah: ‘‘Ayetlerimiz hakkında (münasebetsizliğe) dalanları gördüğün
zaman, onlar başka bir söze geçinceye kadar onlardan yüz çevir. Eğer şeytan sana
(bunu) unutturursa, hatırladıktan sonra (hemen kalk), zalimler topluluğuyla oturma!’’
533
Buyurmaktadır.
Âlimler, zulüm’ü üç kategoride incelemişlerdir:
Birincisi; insanların kendilerine zulmetmesidir. Bu konuda Kur’an’da birçok
ayet mevcut olup bazıları mealen şöyledir: "Biz hiç bir peygamberi, Allah'ın izniyle
itâat edilmekten başka bir amaçla göndermedik. Eğer onlar, kendilerine zulmettikleri
530
Hucurat, 49/13.
Nisa, 4/31.
532
Fatır, 35/10.
533
En'âm, 6/68.
531
95
zaman sana gelseler, Allah'tan günahlarını bağışlamasını isteseler ve Resul de onların
bağışlanmasını dileseydi, elbette Allah'ı affedici, merhametli bulurlardı."534 "(İnkâr
edenler), ille kendilerine meleklerin gelmesini yahut Rabb'inin (azab) emrinin
gelmesini mi bekliyorlar? Onlardan öncekiler de öyle yapmıştı. Allah onlara
zulmetmedi. Fakat onlar kendi kendilerine zulmediyorlardı."
535
"Sonra Kitabı
kullarımız arasında seçtiklerimize miras verdik. Onlardan kimi nefsine zulmedendir,
kimi orta gidendir, kimi de Allah'ın izniyle hayırda öne geçendir. İşte büyük lütuf
budur."536 Bu ayetlerden anladığımız şudur ki; ne zamanki insanlar, Allah’ın emir ve
yasaklarına karşı gafil kaldılar, işte o zaman kendi kendilerine zulmetmiş olurlar.
Çünkü insanların Allah’ın buyruklarını reddetmeleri durumunda, her zaman
kargaşalara, haksızlıklara ve zulümlere uğramıştır. Nitekim günümüzdeki küresel
yoksulluğun doğmasına sebep olan etmenlerin başında, bütün işlerde dünyada hakim
olan zulümler gelmektedir.
İkincisi: Yaratılanların, Yaratanına karşı işlediği zulümdür. "İmân edip de
imânlarına zulüm karıştırmayanlar (var ya) işte korkudan emin olmak için onların
hakkıdır ve doğru yolu bulanlar da onlardır"
şirk büyük bir zulümdür"
538
537
âyetinde geçen zulüm, "Şüphesiz ki,
ayetiyle şirk olduğu anlaşılmıştır. 539
Allah’ı inkâr etmek zulümdür:"Onlardan her kim, (Allah'ın ilâhlığını inkâr
ederek) "İlâh o değil, benim!" derse, biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz,
zalimlere böyle ceza veririz!" 540
Allah’ın ayetlerini inkâr etmek zulümdür:‘Ayetlerimizi yalanlayanlar ve
kendilerine de zulmeden topluluğun durumu ne kötüdür!"541
Peygamberleri inkâr etmek zulümdür: "Şüphesiz ki, onlara kendilerinden bir
elçi geldi. Onu yalanladılar. Bunun üzerine onlar zulümlerine devam ederken, azab
534
Nisâ, 4/64.
Nahl, 16/3.
536
Fâtır, 35/32.
537
el-En'âm, 6/82
538
Lokman, 31/13
539
İbn Kesîr, II,153; Sabunî, II, 491.
540
Enbiyâ, 21/29.
541
A'raf, 7/177.
535
96
onları yakalayıverdi"
542
"Nuh kavmini de peygamberleri yalanladıkları vakit- onları
da boğduk ve onları insanlara bir ibret yaptık. Zalimlere acı bir azab hazırladık"543
Üçüncüsü ise,
İnsanların kendi aralarında işledikleri zulümlerdir. Bunun
çeşitlerini inceleyecek olursak;
Allah'ın indirdiği kitap ile hükmetmemek: " kim
Allah'ın indirdiğiyle hükmetmezse, işte zalimler onlardır"544 Hırsızlılık yapmak: "Onun
(hırsızlık yapmanın) cezası, kayıp eşya, yükünde bulunan kimseye verilir. İşte ona el
koymak, onun cezasıdır. Biz zalimleri böyle cezalandırırız, dediler"545Adam öldürmek:
"Onlara, Adem'in iki oğlunun haberini gerçek olarak oku: Hani birer kurban takdim
etmişlerdi de birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti. (Kurban kabul
edilmeyen kardeş, kıskançlık yüzünden); "Ând olsun seni öldüreceğim" dedi. Diğeri de,
Allah ancak sakınanlardan kabul eder. Andolsun ki sen, öldürmek için bana elini
uzatsan (bile), ben sana öldürmek için el uzatacak değilim. Ben, âlemlerin Rabbi olan
Allah'tan korkarım. Ben istiyorum ki sen, hem benim günahımı, hem de kendi günahını
yüklenip ateşe atılacaklardan olasın. Zalimlerin cezası işte budur" dedi546 Kimsesizleri
cezalandırmak: "Ey vezir, onun büyük bir ihtiyar babası var! (Onun alıkonduğuna çok
üzülür). Onun yerine (bizden) birimizi al. Zira biz seni iyilik edenlerden görüyoruz"
(vezir): "Eşyamızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını almaktan Allah'a sığınırız.
Yoksa biz zulmedenlerden oluruz dedi" 547
Bu ayetlerin paralelinde Hz. Muhammed (s.a.s) in; ‘Mazlumun duasından
sakınınız. Çünkü onunla Allah arasında perde yoktur"548 şeklinde sözleriyle zulmün
çok kötü bir davranış olduğunu daha birçok hadisinde belirtmiştir.549
1.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI İNSANIN SORUMLULUKLARI
Yoksulluğun, ekonomiyle ölçüldüğü modern dünyamızda; ''iktisadî analizlerde
zayıf bir tarafımız olmalı: İnsanı çoğunlukla devre dışı bırakarak, olup bitene sadece
542
Nahl, 16/113.
Furkan, 25/37.
544
Mâide, 5/45.
545
Yûsuf, 12/75.
546
Mâide, 5/27, 28, 29.
547
Yûsuf, 12/78, 79.
548
Buharî, Cihâd, 180.
549
Buhârî, Mezâlim, 8; Tirmizi, Birr, 83; Müslim, Birr, 60.
543
97
para akımı gözü ile bakmayı alışkanlık haline getirmişiz.''550Ancak, bütün bu yığınları,
dizinleri yapıp yoğuran ve bunlara ruh ve mana veren -insanı- düşünmeyince, başta
yoksullaşmanın zeminini hazırlayan ekonomi olmak üzere, diğer sorunların üstesinden
gelmek zor gözükmektedir. Bir başka ifadeyle, bu sorunların analizlerini yaparken,
öncelikle insanın içyapısını, istek ve ihtiraslarını bilmek lazımdır. Çünkü iktisat, bir
yönüyle madde ve servete açıksa, öbür yüzüyle insanın davranışıyla alakalıdır.551
Bununla, insanı şekillendiren din ve ekonomi anlayışı, ön plana çıkmaktadır.
Bu çalışmayı yaparken, Kur’ân’ın bakış açısı çerçevesinde, yoksulluğun; insan ve
sorumluluklarıyla ilişkisini ele almayı uygun gördük. Çünkü günümüzde küresel
yoksulluk diye tanımlanan bu tehlikeli durumun, insanın inanma yapısıyla yakından
ilişkisi olduğu bilinen bir gerçektir. Nitekim insanların sorumsuz tutum ve
davranışlarının sonucu ortaya çıkan açlık ve beraberinde getirdiği ölüm, yer kürede gün
geçtikçe yayılmaktadır. Bu yüzden biz burada, Kur'an'ın insana bakış açısını anlatmağa
çalışacağız.
1.2.1. Kur’ân'a Göre İnsan
Yoksulluk; genel olarak iktisadî faaliyetlerin ve elde mevcut servetin adil
paylaşılamaması sonucu ortaya çıkar. Bu yüzden, bu ve bunun gibi sorunların
merkezinde, kendine has tavır ve davranışları ile ''insan'' gerçeği yatmaktadır. Çünkü
insan, zihniyet yapısıyla bütün bu işlerin ana merkezinde yer almıştır. Bununla birlikte,
amacımız; İslam'ın, yoksullukla olan mücadelesini sergilemektir. Niyahetinde eti ve
kemiği ile yoksulluğun etrafında dolaşan olayların ana faktörü insan olduğuna göre, o
zaman, Kur'an'a göre insanın bilinmesi gerekmektedir ki, insan ile yoksulluğun ne
kadar da birbirlerine yakın ve birbirleriyle alakalı olduğu anlaşılsın.
Kur’an’a göre insan: “Andolsun, biz insanoğlunu şerefli kıldık. Onları karada ve
denizde taşıdık. Kendilerini en güzel ve temiz şeylerden rızıklandırdık ve onları
yarattıklarımızın birçoğundan üstün kıldık.”552 “ilahî var ediş ve olduruş macerâsının
en mahrem ve en mutenâ eseri… Derin metafizik ve mistik perspektiften bakıldığında,
550
Ülgener, Zihniyet Aydınlar ve İzm'ler, Mayaş Yayınları, Ankara 1983, s. 15.
Ülgener, Zihniyet Aydınlar ve İzm'ler, s. 17.
552
İsrâ, 17/70.
551
98
Rahmanî aşk ve hüzün tomurcuğunun en nadide çiçeklenişi…”553 Sadece Allah’ın
değil, bütün kâinatın en şereflisi insan; Tîn suresi 4. ayette belirtildiği üzere kusursuz,
mükemmel, mütenasip ve en üst düzeyde, üstün idrak ve irfan yeteneği ile donatılmış
bir varlıktır.
Ayrıca, “İnsanın değer ve mahiyetini belirleyebilmek için, önce onun varlık ve
oluş mebdeine ulaşmak gerekir. Bu, daima bilinmez bir boyutu, meçhul yanları kalan
insanı tanımanın yanı sıra, ayrıca onun geleceği hakkında isabetli projeler
oluşturabilmenin de olmazsa olmaz bir önkoşulu sayılmalıdır.”554 İnsan ve toplumla
ilgili herhangi bir mevzuyu işlerken, her şeyden önce insanı tanımlamakla işe
başlamanın uygun olduğu inancındayız. Bu sebepledir ki, insanın bütün boyutlarıyla
tanımlanmadığı zihnî ve ilmî etkinlikler her zaman eksik kalmış, iman fıtratını; “ 1.
Her insan, yaratılış itibariyle lekesiz, tertemiz, iman ve İslâm’a en müsait bir hüviyette
doğar. 2. Temiz ve selîm fıtrat, küfür ve günahlarla kirletilip, köreltilebilir. 3. Temiz
fıtrat kirletilip bozulunca, insan ikinci bozuk bir fıtrat kazanmış olur.”555 Bunu
bilmeme, onu göz önünde bulundurmamanın eksikliğiyle, bütün çabalar başarısız
olmuştur.
Yüce Allah:“Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dine çevir. Allah’ın
insanları üzerinde yarattığı fıtrata sımsıkı tutun. Allah’ın yaratmasında hiçbir
değiştirme yoktur. İşte bu dosdoğru dindir. Fakat insanların çoğu bilmezler”556
ayetiyle, insanını fıtratına uymayan fiil ve davranışların, mutlaka sapmalar
göstereceğine, sonuçta bozgunculuğa sebebiyet vereceğine işaret etmektedir. Nitekim
er-Râzî, bu ayetin tefsirinde; “Allah Teâlâ, “fıtratallah...” buyurmuştur. Bu, “Allah’ın
tevhidine yapış.’ Çünkü Allah insanları, o tevhid (inancı) üzerine yaratmıştır. Zira O,
onları Hz. Âdem (a.s)’in sulbünden alıp, ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ demiş;
bunun üzerine onlar da;‘Elbette Rabbimizsin’ demişlerdir’ demektir.”557 açıklamasıyla,
insan fıtratının mahiyeti ve niteliği hakkında bilgi verdikten sonra, konunun anlaşılması
bağlamında, sözlerine şöyle devam etmektedir: “Daha sonra Allah Teâlâ
553
Kılıç, Benliğin İnşası, 69.
Kılıç, Benliğin İnşası, 69.
555
Elmalılı, V, 29-30; yine bkz., Kılıç, Fıtratın Dirilişi, 60. vd.
556
Rum, 30/30
557
er-Râzî, XX, 109.
554
“Bu,
99
kendisinde hiçbir eğrilik olmayan, dosdoğru bir dindir. Fakat insanların çoğu, bunun
dosdoğru bir din olduğunu bilemezler buyurmuştur.”558
Bundan biz; insanların pek çoğunun bu durumun farkında olmadığını, bundan
dolayı fıtrata uygun olmayan her türlü işin, başarısızlıkla sonuçlanmasının kaçınılmaz
olduğunu anlıyoruz.559 Aynı şekilde ibn Cevzî şöyle der: “Ayetin lafzı olumsuzluk,
mânası ise yasaklama ifade eder. Yani, Allah'ın yarattığını değiştirmeyin. Sonra
insanları Allah’ın yarattığı fıtratlarından çevirmiş olursunuz. İşte bu dosdoğru dindir.
Fakat insanların çoğu câhildir. Düşünüp de kendilerini yaratan bir ilâhın olduğunu
bilemezler.”560 Keza, O’nun bu açıklamalarından da, günümüzde birçok toplumun
muzdarip olduğu yoksulluğun, insanların; inanç, tavır, tutum, davranış ve fiillerinde
sergiledikleri, fıtratlarına uygun olmayan hareketlerinden dolayı oluştuğu, bir başka
ifadeyle, insanların, yaratılış fıtratlarına aykırı hareketlerinden kaynaklandığı
görülmektedir.
Diğer yandan Kur’ân-ı Kerim, insanın düalist, ikili bir tarzda561 yaratıldığını
bildirmek suretiyle, onun maddî ve manevî olmak üzere çift boyutlu bir varlık
olduğuna dikkat çeker.“Gerçekten biz insanı kuru bir çamurdan, şekillenmiş bir
balçıktan yarattık. Cin’i de daha önce korlu ateşten yarattık. Hatırla ki, Rabbin
meleklere; Ben, kuru bir çamurdan, şekillenmiş bir balçıktan bir insan yaratacağım.
Onun yaratılışını tamamladığım ve içine ruhumdan üflediğim vakit; derhal onun için
secdeye kapanın demişti.”562
Özellikle insanın sahip olduğu psikolojik boyutu, kavranılması zor ve girift bir
alandır, İkbâl’in; “âlemin kendisine sığdığı, kendisinin ise âleme sığmadığı varlık
insandır”563
ifadesiyle anlatmak istediği insan boyutu, onun bu manevî, ruhsal
boyutudur. Bu sebeple insan, altyapı ilişkisinde ilk hareket noktasının, psikolojik temel
olması ve öncelikle insana ilişkin temel anlayış ve felsefenin belirlenmesi, hemen
ardından da ona uygun bir sosyo- ekonomik temelin oluşturulması gerekir.
558
er-Râzî, XIX, 110.
Ülgener, Zihniyet ve Din, Der Yayınları, İstanbul 1981, s. 84.
560
es-Sabûnî, III, 56.
561
et-Taberî, III, 230; er-Râzî, X, 156.
562
Hicr, 15/ 26-29.
563
M. İkbâl, Cavidnâme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989, s. 114.
559
100
Söz konusu İnsanın bu psikolojik boyutu daha çok onun eşya ve dünya ile ayrıca
diğer varlıklarla da, münasebet formlarını belirleyecek inanç ve ahlâkî mekanizmasını
oluşturur. İmanın za’f noktası da ahlâkî564 alanlardır. Keza, kontrolü en zor olan da,
ahlâkî davranışlar alanıdır. Bunların kontrolü için de yegâne kuvvet, “takvâ”565 ve
“vicdan murakebesi”566 dediğimiz manevî korunma mekanizmasıdır567 Çünkü insan,
kendini gök ve yere bağlayacak evrensel bir inançtan yoksun kalınca, başıboş bir
yaratık, zavallı bir köle durumuna düşmüş olur. Bu yüzden inanmak, onun varlığı için
bir zarurettir.
Psikolojik boyutun insan- mal568 ilişkisinde, ne denli etkili olduğunu ifade eden
şu ayetler de aynı gerçeğe dikkat çekmektedir:“Şayet insana tarafımızdan bir rahmet
tattırır sonra da onu kendisinden alıverirsek, şüphesiz ki o ümitsiz ve nankör bir kimse
olur. Ve eğer ona dokunan bir sıkıntıdan sonra bir nimet tattınrsak, o doğrusu benden
bütün fenalıklar gitti der ve şımarır, böbürlenir. Ancak her iki halde de sabredip salih
ameller işleyenler müstesna...”569
Ayrıca, Yunus 12, İsrâ 83 ve Şura 48. ayetlerde, aynı paralellikte anlamlar
içermektedir. Bu itibarla, insanın yapısal bir karakteri olan nankörlük vasfını,570
kendisine nimetler(maddi) verildiğinde, anında sevinip böbürlenmesi, hatta kimi
zaman, kendini yeterli görerek(istiğnâ) azgınlaşması(tuğyan), fakat nimetler elinden
alındığında ise, büyük bir ümitsizlik içinde debelenip durmasıyla gösterir. Bu
psikolojik yapıdaki insanlar kınanırken, buna mukabil,“iman ve insan bağlamında
kâmil kimseye yakışanın, daima Mevlâ’sına tazartu’ etmek olduğu, zira bunun ilahî
kabul ve onaya en davetkâr bir tutumu teşkil ettiği belirtilir.”571 yapısıyla
övülmektedir.
564
el-Kurtûbî, VI, 140; Elmalılı, V, 132.
Muhammed Muslihiddîn, İslam ve Sosyoloji, (Çev.: Sami Şener), İstanbul 1987, s. 128.
566
Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, Hibaş Yayınevi, Konya, ty. s.394.
567
Kılıç, Vicdanın, fakirlik karşısında tavır alışın sadece bir yansıması olduğu genel ahlak üzerinde
etkisini: “İnsanın münferit davranışlarında kontrol altında tutan, ahlakın müsbet tarafının tezahürünü
arzulayan, böylece günahtan alıkoyan bir meleke de vicdandır.” ifadeleriyle açıklamaktadır. Bkz. Kılıç,
Kur’ân’da Günah KavramI, 394.
568
Atalay, s. 58.
569
Hûd, 11/ 9-10.
570
Ülgener, Tarihte Darlık Buhranları ve İktisadi Muvazenesizlik Meselesi, İsmail Akgün Matbaası,
İstanbul 1951, s. 81.
571
Kılıç, Benliğin İnşasI, 81.
565
101
Diğer yandan, insanı eşya karşısında sağlam ve yapıcı bir benlik tezahürüne
kavuşturan en temel faktör, onun psikolojik boyutudur. Bu sebepledir ki, Kur’ân-ı
Kerim, insanın yeryüzündeki hayatı boyunca onun imana dayalı(varolşsal) tabiatının
korunması konusunda, oldukça sık sık tekrarladığı, bir takım ahlâkî prensipler572
va’zetmiştir.
Ne var ki, konfor ve buna bağlı olarak gelişen tüketici zihniyet, her yerde, yalnız
dinî düşünceye olan bağlılığı değil, herhangi bir değerler sistemine olan bağlılığı da
zayıflatır, yok eder. Böylece hayatımızın gerçek mâna ve amacı olmaktan çok uzak
olan lüks ve sefâhet uygarlığı, daha ziyade, varoluşumuzun anlamsızlığının bir parçası
durumuna gelir:“O gün (Allah) onları ve Allah’tan başka tapmakta oldukları (şeyleri)
toplar da şöyle der :”Siz mi şu kullarımı saptırdınız, yoksa onlar mı yolu sapıttılar?”
(Onların taptıkları) şöyle cevap verirler: Seni tenzih ederiz. Senden başka veliler
edinmemiz bize yakışmaz. Fakat sen onlara ve atalarına nimetler verdin. Onlar da seni
anmayı unuttular ve helâke giden bir kavim oldular.”573 Görülüyor ki aşırı zenginlik,
lüks ve konfor, insanın bu değerlere karşı kendisini kontrol edecek kuvvetli bir inanç ve
ahlâkî boyutunun olmaması halinde, insanın özüne yabancılaşmasına kaçınılmaz
kılmaktadır.
Nitekim günümüz insanlarının bir grubu, ayette belirtildiği gibi yoksullara,
düşkünlere, özetle ihtiyaçlılara karşı yardımı unuttular. Sadece kendi benliklerini
tatmin ederek Allah’ın emirlerini uygulamadılar. Allah’ın insana hayırda bulunduğu,
ona dünya serveti verdiği gibi o da başkalarına karşı iyilikte bulunmalıdır. Bundan
dolayıdır ki ihtiyaçlı sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Oysa Kur’ân’ın uygulama
alanında ihtiyaçlı; ezilmeden, horlanmadan, bükülmeden her türlü ihtiyacını
gidermedeki istemini vurgulamaktadır.
Ayrıca insan, sadece temel maddî ihtiyaçları karşılamakla tatmin edilecek ve tüm
sorunları halledilecek bir varlık değildir. Aksine bu temel ihtiyaçlarını karşılar ve diğer
maddî çevre şartları iyi olsa bile, eğer yaratılışında, fıtratında insanî benliğinde bulunan
inanç, özgürlük, bağımsızlık, kişilik bütünlüğü, kendine güven, kendini ortaya koymak
gibi manevi ihtiyaçları karşılanmazsa o, insanın mutlu olması, başarılı olması mümkün
572
573
et-Taberî, IV, 280; Alûsî, IV, 211; Zuhaylî, III, 159.
Furkan, 25/ 17-18.
102
değildir. Çünkü insan yeryüzü halifesidir.574 Bu misyonu gerçekleştirmesi için de
gerekli yetenek ve meziyetlerle donatılmıştır. Bu meziyetleriyle birlikte, ona iki yol
verilmiştir: “Ona (insana hayır ve şerri), her iki yolu da gösterdik.”575
“(İnsanın) nefsine ve onu şekillendirene, sonra da ona, kötülük ve takvâ
(kötülükten Korunma gücünü) verene (yemin olsun) ki, nefsini temizleyen kurtulmuştur.
Onu kirleten de zarar etmiştir.”576 Ayrıca bu ayet paralelinde insan suresinde; “Biz ona
yolu gösterdik. İster şükredici olsun, ister nankör”577 ifadeleriyle Yüce Allah, insana
iki gaye, iki yol verdiğini bildirmektedir. Yüce Allah tarafından insana biçilen578 bu iki
yolun
ne
olduğunu
hakkında,
Mufessir
Elmalılı,
şu
açiklamayı
yapar:
“…Resulullah(s.a.s.) bu konuda şöyle demiştir: ‘Onlar iki yoldur: Hayır ve şer yolu.
Demek ki şer yolu, size hayır yolundan daha sevgili değildir…”579
Bununla birlikte Kur’ân-ı Kerim’e göre insan, sosyal dengeyi sağlama ve
yoksullukla erdemli bir şekilde mücadele edebilmesine de bir temel oluşturabilmek
üzere, yaratıklar içinde ilahî nuru taşıyan, ilâhî emaneti yüklenme sorumluluğunu
üstlenmiş ve bu ruh ve emanetle ilâhî nitelikler arayan tek varlıktır.“Biz emaneti
göklere, yere ve dağlara arzettik. Onlar, onu yüklenmeten kaçındılar. Onlar korktular
da, onu insan yüklendi. İnsan cinsi cidden çok zalim ve çok cahil bulunuyor.”580
Ayetteki odak terim olan “emânet”, Allah’ın, gerek kendi hukukuna ve gerekse
mahlûkatın hukukuna ait emir ve yasakların yerine getirilmesine insanın kendi isteği ile
memur olmasını gösterir. Diğer bir ifadeyle emanet; yaratıcının iradesine bağlı, sosyal
adalet anlayışına dayanan beşerî bir yapı kurma görevidir.581
574
Güllüce, s. 173.
Beled, 90/10. Bazı tefsirciler, İbn Abbas, Dahhak ve Hz. Ali’den gelen rivayetlere dayanarak,
buradaki “necdeyn” kelimesinin, yaratılışının başlangıcını düşünerek, tıpkı ‘iki göz’ ve ‘iki dudak’
ipuçları ile yaratılışın, iki necdi, iki meme manasını vermişlerdir. Gerçekte, doğum yaklaştığında, ana
memesinin sütle dolmaya başlaması, yavrunun doğar doğmaz doğal bir ilham ile emmeyi bilmesi ilahi
rahmetin bir sonucu olması ve bebeğin emme eyleminin iki dudak ve dil ile yapması, bu manaya uygun
olduğunda şüphe yok ise de, bu nimet daha geniş manalar içerdiği için değişik anlam yüklemişlerdir.
Bununla ilgili Elmalılı şöyle demektedir:“… ‘Necdeyn’…biri uğrurlu, biri uğursuz iki yüksek yol
manasına olduğunu daha sahih ve daha kuvvetli rivayet ve akıl yoluyla destekliyerek beyan etmişler…”
Bkz. Elmalılı, V, 26.
576
Şems, 91/7-10.
577
İnsan, 76/3.
578
et-Taberî, IV, 100.
579
Elmalılı, V, 26.
580
Ahzâb, 33/72.
581
Kutup, VII, 294.
575
103
Bundan dolayı Kur’ân, insanın bu göreviyle beraber onu, mutlak adalet, hakikat,
hikmet ve ahirete inanmaya davet eder. Sonra, kanunların hem kaynağı ve temeli olan
hem de onların sebebini oluşturan tabiatın genel ilkelerini açıklar. Kanunların
toplanması onların güçlenmesi içindir. Bu ilkeler, itikad, takvâ, adalet, eşitlik, basiret
ve maslahat hükümlerini kapsar.
Bu sebeple, nankörlük ederek hevesini, hırsını, dünya hayatına bağlayıp
Mevla’sını unutmaması için Kur’ân-ı Kerim, maddî hayatın insanın ebedî582 hayatı
olmadığını belirtir: “Biliniz ki, dünya hayatı bir oyun, bir eğlence, bir süs, aranızda bir
öğünme, mal ve evlatla birçokluk yarışından ibarettir. Bir yağmur misali gibi ki, onun
bitirdiği ot çiftçileri imrendirmiştir; sonra yeşerir, bir de görürsün ki sararmış ve
(daha sonra) bir çörçöp olmuştur. Ahirette ise şiddetli bir azap bir de Allah’tan bir
mağfiret ve rıza vardır. Dünya hayatı bir aldanış metaından başka bir şey değildir.”583
Özellikle insanların hayatında ekonomik etkenin önemini, aklı başında hiç
kimsenin inkâr etmemesi gereken bir olgudur. Fakat önemli olan sadece onu görmek ve
bu etkeni, her şeyin temeli olarak değerlendirmemektir.
Ekonominin, insanın hayatına dinamizm veren biricik, hatta temel unsur
olduğunu söylemek, haklılık payı olsa da bunu, ahiret yurduna dönüştürmenin en iyi
yol olduğu Yüce Allah tarafından bizlere bildirilmektedir.“Allah’ın sana verdiği
şeylerde ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma. Allah’ın sana iyilik yaptığı
gibi sen de iyilik yap ve yeryüzünde bozgunculuk isteme. Çünkü Allah, bozguncuları
sevmez.”584 Keza çağdaş, sosyal ve ekonomik buluş açılarının insanın mutluluk
problemini çözmedeki başarısızlıklarının temelinde, insan denilen varlığın kendileri
tarafından yeterince ve bütüncül bir şekilde tanınmaması yatmaktadır. Bu ayetin
tefsirinde şöyle diyor: “Dünya hayatı, yani ahiret kazancı için sarfedilmeyen, sonsuzluk
âleminin nimetlerini elde etmeye vasıta kılınmayan o dünya hayatı sırf çocukları
aldatan ve yorgunluktan başka bir meyvası olmayan şu hallerden ibarettir: Bir
oyundur, heves edilir, uğraşılır, boğuşulur. Yense de yenilse de netice itibariyle hiçe
doğru sürüklenip gider ve eğlencedir. İnsanı faydalı olan işinden, gücünden,
vazifesinden
582
alıkoyan
ve
vaktini
öldürmekten
et-Taberî, VIII, 179; er- Râzî, XXI, 319; el-Kurtûbî, XVII, 98.
Hadid, 57/20.
584
Kasas, 28/77.
583
başka
bir
işe
yaramayan
104
eğlencelerdir...Yani dünya hayatına düşkünlüğün neticesi, çetin bir acıdır. Onun için
burada ilk önce azab haber verilmiştir. Bir de Allah´tan bir mağfiret, bütün günahları
örten, zahmetleri unutturan ve mahiyetini tasvir imkânı olmayan bir mağfiret bir
bağışlama vardır… Görülüyor ki şiddetli bir azaba karşılık iki şey zikredilmiştir. 1.
Mağfiret, 2. Hoşnutluk. Bu da Allah´ın rahmet sıfatının gadab sıfatına üstün geldiğini
göstermektedir...’’585 Bu sebeple de, varlığında; “Tevhîd inancının kökleşmediği, kör
maddenin daracık coğrafyasında mahpus ruhların güdümündeki beşeriyet, her zaman
peşinden koşacağı, ama hiçbir zaman elde etme imkânı bulamıyacağı için daima
hasretini duyacağı aldatıcı bir mutluluğun peşine takılmış durmuştur.”586 İnsanı
tanımlamakta derin sapmalar içinde olan Batı düşüncesi, onun varlık nedenini ve
yaşama keyfiyetini belirtirken bu sapmayı daha da derinleştirmiştir. Bunun içindir ki
Yüce Mevlâ, Kur'an'la amel edecek olan toplumun, dengeyi kurma ve sosyal ahengi
teşkil etme misyonuna işaretle; “Böylece, sizler insanlara birer şahit (ve örnek)
olasınız ve Peygamber de size bir şahit (ve örnek) olsun diye sizi orta bir ümmet
yaptık…”587 buyurmuştur.
Bu bağlamda, Nahl suresinin 90. Ayetinde geçen adaletle ilgili şöyle bir
açıklamada bulunulmuştur: “İşte bu nedenle Kur’ân, bir cemaatin bütünleşmesi için
gereken ilkeleri getirdiği gibi cemaatlerin de bütünleşmesi için ilkeler getirmişti.
Fertleri, ulusları ve milletleri huzura kavuşturacak, ilişkilerde, verilen sözlerde ve
yapılan antlaşmalarda, güven telkin edecek prensiplere riayet edilmesini istemişti.
Kur’ân “adalet” ilkesini getirmişti. Bu ilke, her birey, her toplum ve her ulus için
insanlar arası ilişkilerin dayanacağı, değişmez ve sağlam bir kulpu garanti altına
almıştı. Bu ilke, insanın arzu ve isteklerine göre şekil alamaz, sevgi ve nefret gibi
kişisel kaprislerden etkilenemez. Akrabalık ve hısımlık bağlarına, zenginlik ve fakîrliğe,
güçlü ve zayıfa göre farklılık gösterip değişemez. Kendi yolunda ilerler. Herkesi aynı
kriterle değerlendirir, herkes için aynı terâzîyi kullanır.''588 Hakkı, gözetir hale gelerek,
Allah’ın razı olacağı hayat tarzına erişeceğini bildirmektedir. Bunu başarmanın
yollarından bir tanesi de, O’ nu tefekkür etmekten geçer.
585
Elmalılı, VI, 4805.
Sadık Kılıç, Fıtratın Dirilişi, Nehir Yayınları, İstanbul 1991, s. 60.
587
Bakara, 2/143.
588
Bkz. Seyyid Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, VII, 48. Ayrıca adaletle ilgili bazı ayetler için bkz. Bakara,
2/281; 10/4, 44, 47, 54; Hud, 11/ 100, 101, 111, 117; Nahl, 16/ 33, 90, 111, 118; İsrâ, 17/ 71; Kehf, 18/
49; Meryem, 19/60, 61; Enbiya, 21/47.
586
105
O nedenle denge, insana Rabbinin sunduğu büyük bir nimettir ve bu nimetin
hakkının verilmesi gerekir. Zira dünyadaki huzursuzlukların ve sıkıntıların başlıca
sebebi, madde ve mana, ruh ve beden, dünya ve ahiret gibi bir bütünü tamamlayan
yönler arasındaki dengeyi sağlayamamaktan kaynaklanmaktadır.
İşte İslâm, bu noktada oluşan dengesizliği gidermekte, madde ile manayı, dünya
ile ahireti, bütüne dâhil etmektedir. Nitekim Rabbimiz, Kur’ân-ı Kerim’de şöyle
buyurur: “Allah’ın ahirette vereceği nimetleri iste. (Bununla beraber) dünyadaki
nasibini de unutma.”589 Dinimiz insana dünya nimetlerini yasak etmemekte,590 itidalle
istifadeyi emretmektedir. Diğer bir ayette: “Ey iman edenler! Allah’ın size helal kıldığı
temiz ve güzel şeyleri nefslerinize haram kılmayın ve haddi de aşmayın. Zira Allah
haddi aşanları sevmez.”591 buyurulmuştur. Bu sebeple, helal kılınan iyi ve temiz şeyleri
kimse haram kılamaz, yalnız bunlarda da sınır vardır. Dünya nimetlerinde haddi
aşmak,592 başka haklara tecavüz etmek, dengeyi bozmak yasaktır. Dünya ile ahiret,
madde ile mana arasındaki denge insanı kurtaracaktır. İslâm, dünya ve ahiret görüşü ile
her iki kutup arasında itidali, orta yolu seçmiştir.
Nitekim Yüce Allah, insanların dünyevi servet karşısındaki fiillerinin, olması
gereken boyutunu Peygamberlerinin tutum ve davranışlarına yansıtmış, Onların servet
karşısındaki tutumları şöyle yorumlanmıştır: “Onlar, kalben zengindir. Yani dünyaya
iltifat etmiyorlardı. Oysa mal, onlarının elinin altındaydı. Ancak onlar, kalben o mala
bağlı kalmıyorlardı. Onlar, çalışmak suretiyle elde ettikleri kazancı yiyorlardı.”593
Keza, bu davranışların oluşumunu meydana getiren Allah’ın emrettikleriyle haraket
ediyorlardı. Allah şöyle buyurmaktadır: “Kadınlar, oğullar, yük yük altın ve gümüş,
salma atlar, davarlar ve ekinler gibi nefsin şiddetle arzuladığı şeyler insana süslü
gösterildi. Bunlar dünya hayatının geçimliğidir. Oysa asıl varılacak güzel yer ancak
Allah’ın katındadır.”594 Çünkü bunlar, dünyadaki yaşamın zorunlu vasıtalarıdır.
İnsanın bu vasıtaları vahyin emrettiği şekilde yerli yerinde kullandığı müddetçe Kur’ân,
ebedî bir hayat vaat etmektedir.
589
Kasas, 28/77.
el-Kurtûbî, IV, 65; Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, VI, 92.
591
Mâide, 5/ 87.
592
er-Râzî, V, 124; es-Suyûtî, s. 143.
593
Nesefî, s. 29.
594
Âl-i İmrân, 3/14.
590
106
“De ki: Size, onlardan daha hayırlısını haber vereyim mi? Allah’a karşı
gelmekten sakınanlar(ittika) için Rableri katında, içinden ırmaklar akan, içinde ebedi
kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve Allah’ın rızası vardır. Allah, kullarını hakkıyla
görendir.”595 Böylece Kur’ân, dünyanın cazibesi karşısında mü’minin tutum, davranış
ve münasebetlerinde ebedi bir kriter olan “takva” ilkesine vurgu yapmaktadır.
Netice olarak diyoruz ki, insanın yapısı; ruh ve maddeden oluşmuştur. İnsana
saâdet elbisesini giydirmek, ancak bu iki ana unsur arasında denge kurmakla
mümkündür. Ruh, arasında saadetin de bulunduğu manevî değerleri duyup yaşamanın
zeminidir. Arzusu ise, manevî hâkimiyettir.
Bundan dolayı, insanlığın gerçek anlamda saadetini temin etmenin yolu, insanın
ruh boyutunun ihtiyaçlarını da doyuma kavuşturmak gerekmektedir ki, çağımız
insanlarının, bu iki önemli hususu, kendi iç muhasebelerinde dengeleyememekten;
bencil, açgözlü ve sadece kendini düşünen yapıya sahip ve başkalarına yardım etme
duygusu yok olduğu için, günümüzde yoksulların sayısı gittikçe çoğalmaktadır. Oysa
Kur’ân ahlâkının tavsiye ettiği, “Allah’ın insana hayırda bulunduğu ona dünya serveti
verdiği gibi o da, başkalarına karşı iyilikte bulunmalıdır”596 vasıflarıyla donatılmış
insan modelidir. Bu modeldeki birey, Allah’ın kendisine bahşettiği nimetlerin
tasarrufunda, sorumluluk bilinciyle hareket eder. Yani, Allah’ın istediği ve emrettiği
gibi yoksullara karşı üzerine düşen görevi yapar.
1.2.2. Allah'a İman Sorumluluğu
Kur’an ahlakında, yoksulluğa karşı mücadele edecek, sosyal ve ekonomik barışı
gerçekleştirecek bireyin en temel ve özsel hususiyeti, ta içten bilinç ve ikrar
düzleminden kendisini bu işe adamış olması, bunu da Allah’a iman esasına dayamış
bulunması gerekir. Bununla birlikte, kişinin tavır ve davranışlarını Allah'ın koymuş
olduğu hükümlere göre yönlendirmesiyle, ancak o zaman yoksullara ve yoksulluğa
karşı sorumluluklarını yerine getirmiş olur.
595
596
Âl-i İmrân, 3/15.
Muslihuddîn, s. 129.
107
O nedenle Kur’ân; imanı, insanın hem dünyası hem de ahireti için en önemli esas
olarak görür ve onu her şeyden üstün tutmaktadır. Bu yüzden iman kelimesi,
türevleriyle birlikte Kur’ân-ı Kerim’de yaklaşık 900 yerde geçmektedir.
Kur’ân’ın yaklaşık onda birinden fazlasının imanla direkt ilgili ifadeler olması,
konunun önemini göstermek için yeterlidir.“Allah, pisi temizden ayırıncaya kadar
mü’minleri içinde bulunduğunuz şu durumda bırakacak değildir. Allah, size gaybı
bildirecek de değildir. Fakat Allah, peygamberlerinden dilediğini seçer (gaybı ona
bildirir). O hâlde, Allah’a ve peygamberlerine iman edin. Eğer iman eder ve Allah’a
karşı gelmekten sakınırsanız sizin için büyük bir mükâfat vardır.”597 Aynı şekilde başka
bir ayette de;“Ey iman edenler! Allah’a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği kitaba
ve daha önce indirdiği kitaba iman edin. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını,
peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse, derin bir sapıklığa düşmüş olur”598
buyurarak, kulun birincil ve olmazsa olmaz ilk sorumluluğunun599 Allah’a inanması
gerektiğini beyan etmektedir.600 Çünkü O, hem kozmik varoluşun gerçek sahibi ve
yöneteni, hem de aşkınlık ve insanî varoluşun ontolojik olarak varlık kaynağıdır.
Aynı şekilde Kur’ân’a göre insan, Kılıç’ında belirttiği601 gibi, öncelikle Allah’ın
tapılmaya layık ilah olduğuna inanması ile yükümlüdür. Bundan sonradır ki artık
düşünce ve eylemlerini, Kur’ân’dan aldığı güçle sergilemeye başlar. Ancak, biz burada
konumuzun muhtevasından fazla uzaklaşmamak için, bundan sonra kısaca onun, imanmeta- mal ilişkisindeki sorumluluklarından bahsedeceğiz.
Kur’ân, maddi ve manevi huzurun ancak imanla gerçekleşebileceğini, dolayısıyla
iktisadi gelişmenin bir ölçütü olan bolluk, bereketin iman etme ile doğru orantılı
olduğunu vurgularken, yoksulluğun oluşmaması için de toplumsal sorumluluk
bilincinin de yerleşmesini hedeflemektedir. Meselâ şu ayette, iman ve takva ile maddi
597
Al-i İmrân, 3/179.
Nisa, 4/136. Ayrıca iman ile ilgili bazı ayetler: Bkz. Al-i İmran, 3/179; Nisa, 4/136, 171; A’râf, 7/158;
Hadid, 57/7; Teğabun, 64/8.
599
İnsanın Allah’a karşı en büyük sorumluluğu, öncelikle O’nun varlığını anlayıp inanması gerekir.
“…İmanın birinci fiili, Allah’ın itaat edilmeye ve aynı zamanda sevilmeye ve tapılmaya layık olarak
tanınmasını içermektir.” Bkz. Draz, s. 73.
600
Kulun ilk sorumluluğu, Allah’a iman etmesidir. İnsan, birinci adımı gerçekleştirdikten sonra, bunun
zorunlu bir sonucu olarak da ikinci merhaleye ulaşarak eylem aşamasına geçer. Bu da ibadet sürecidir.
Bu itibarla insanın, kendi bireysel yaşantısının rahatlığı kadar, tüm âleme bakışının da sağlıklı
olabilmesi, “varoluşsal bir itiraf ve açılım için, Allah’a ibadet, merkezi bir sorumluluk teşkil etmektedir.”
Bkz. Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 104.
601
Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 103.
598
108
bolluk arasında doğrudan bir münasebet kurulmuştur: “Eğer, o memleketlerin halkları
iman etseler ve Allah’a karşı gelmekten sakınsalardı, elbette onların üstüne gökten ve
yerden nice bereketler(in kapılarını) açardık. Fakat onlar yalanladılar, biz de
kendilerini işledikleri günahlarından dolayı yakalayıverdik”602 buyurulmuştur. Keza,
başka ayetlerde de Allah, Peygamberlerine inanmayan toplulukların akıllarını başlarına
alıp kendisine yönelmeleri, iman etmeleri için öncelikle ‘be’sa’(yoksulluk) ve
‘darra’(darlık)ile sınamış, yola gelmeyince bu kez de iyiliklerle denemiş, kıtlık yerine
bolluk, sıkıntı yerine ferahlık vermiş ama onlar yine iman etmemişlerdir.
“Biz hiçbir memlekete bir peygamber göndermedik ki (karşı çıkmaktan vazgeçip)
yalvarıp yakarsınlar diye ora halkını yoksulluk ve sıkıntıya uğratmış olmayalım. Sonra
kötülüğün (sıkıntı ve darlığın) yerine iyiliği (bolluk ve genişliği) getirdik. Ve (nankörlük
edip): “Atalarımız da darlığa uğramış ve bolluğa kavuşmuşlardı” dediler. Biz de,
farkında değillerken onları ansızın yakaladık.”603“Allah, şöyle bir kenti misal verdi:
Orası güven ve huzur içinde idi. Oraya her taraftan bolca rızık gelirdi. Fakat Allah’ın
nimetlerine nankörlük ettiler; bu yüzden yaptıklarına karşılık, Allah onlara şiddetli
açlık ve korku ızdırabını tattırdı.”604
Bu ayetlerin ışığında şunu anlıyoruz ki, tüm güç Allah’ın elindeyken, yukarıdaki
ayetlerde tasvir edilen eylemleri işleme cüretinde bulunmak, o kişinin Allah’ın kadrini
hakkıyla takdir edememesinden başka bir şey değildir. Çünkü Allah dilese o anda
onlardan tüm nimetlerini çekip alır: “Eğer dileseydik, onların gözlerini büsbütün kör
ederdik de (bu hâlde) yola koyulmak için didişirlerdi. Fakat nasıl görecekler ki? Yine
eğer dileseydik, oldukları yerde başka yaratıklara dönüştürürdük de ne ileri
gidebilirler, ne geri dönebilirlerdi!”605
Allah’ın, insana bahşettiği hesapsız nimet ve rızıklara karşı bilinçli bir şekilde
nankörlükte bulunmak, sorumsuzca davranmak, büyük felaketlere yol açmaktadır.
Nitekim günümüzde, ekonomik, sosyal ve siyasal alanlarda mevcut olan felaketlerin
sebebi de budur. Bu nedenle bu dünyada, hiçbir toplum, Allah’a iman edip O’na
602
A’râf, 7/96.
A’râf,7/94, 95.
604
Nahl, 16/112, Ayrıca bu konuda başka ayetler için bkz. Bakara, 2/27, 61; Hud, 11/117; Ra’d,13/31;
İsrâ, 17/16; Taha, 20/81; Kasas, 28/58.
605
Yasin/36/66, 67.
603
109
yönelmedikçe, mutlu ve huzurlu, bolluk ve bereket içinde yaşaması mümkün
görünmemektedir.606
Yine Kur’ân’a göre insanlar, kendi çalışma, kazanç ve harcamalarında bile
sorumsuzca bir hayat süremezler.607 Çünkü insan varoluşunun kaynağı ve gayesi
bakımından başıboş değildir.608 Öncelikle Allah’a karşı sorumludur.609 Eğer bunu
reddederse, çok şiddetli karşılık görür. Bu vasıflara sahip insanlar, bir bilinç körelmesi
sebebiyle, eksik ve hatalı olacağını asla düşünmez. Hatta Allah’ın bir denemesi olarak
ona verilen nimetlerden bir artış olursa, azgınlıkları iyice pekişir. “Onların malları ve
evlatları seni imrendirmesin. Allah, bunlarla ancak, dünyada kendilerine azap etmeyi
ve canlarının kâfir olarak çıkmasını istiyor.”610
Allah, böyle bir zihniyet sapmasının sonucunun “azgınlık” olacağını şu ayette
bildirmiştir: “Hayır, insan kendini yeterli gördüğü için mutlaka azgınlık eder.”611 Bu
ayetlerin nüzul sebebi ile ilgili değişik rivayetler612 mevcut olsa da temel amacı, bu
konumdaki insanların tıpkı Ebû Cehil613 gibi, kendilerini her şeyden üstün gördüklerini,
böylece olumsuz, yıkıcı bir karakteri oluşturduklarını vurgulamaktadır.
Ayrıca Kur’ân, Toplumda Ahlâka dayalı sosyo-ekonomik bir düzen kurmayı
tavsiye etmektedir.614 Bunu başarabilmenin en temel koşulu ise, sağlam bir imana sahip
olmaktır. Dolayısıyla Kur’an, iktisadi gelişmenin bir ölçütü olan bolluk ve bereket ile
iman etme ve böylesi sağlam bir imanın tesiri ve yönlendirmesiyle, Allah’ın emir ve
yasaklarına uymanın doğru orantılı olduğunu vurgulayarak, böylece toplumsal
sorumluluk bilincinin yerleşmesini de hedeflemektedir.
606
Muhammed Esed, Kur’ân Mesajı, (Çev.: Cahit Koytak-Ahmet Ertürk), İstanbul 2000, s. 554.
Bakara, 2/134.
608
Bakara, 2/284.
609
Al-i İmran, 3/102; Taha, 20/81. Ahkaf, 46/24, 25.
610
Tevbe, 90/85.
611
Alak, 96/6, 7.
612
et-Taberî, IX, 170. Başka rivayetler için bkz. Celaleddin es-Suyûtî, Lubabu’n-Nukûl Fi Esbabi’nNuzûl, Fatih Yayınevi, İstanbul ty. , II, 721.
613
et-Taberî, IX, 170.
614
Fazlurrahman, Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu, (Çev.: Salih Akdemir), Ankara 1995, s. 106.
607
110
1.2.2.1. Yoksulluğun Oluşumuna Zemin Hazırayan Sorumsuzluğun Karakteristik
Özellikleri
Tarih boyunca bazı toplulukların, geçmiş olaylardan ibret almadıkları, darlık ve
sıkıntılara uğramalarıyla birlikte, Peygamberlerin tebliğleri bile onları imana
yöneltmemiştir. Kur’ân’da bu tür toplumların değişik yöntemlerle yok oldukları
bildirilmektedir615 Zira bu insanlar, Allah’a iman etmeyen, toplum içinde uyulması
gereken hak ve hukuka riayet etmeyen, kendilerinden başka insanların durumlarını
düşünmeyen, vahye ilgisiz ve umursamaz kimselerdir. 616 Bununla birlikte Kur’an’ın
söylediği, Allah’a inandıkları halde, çıkar ve statü hesapları gereği kolayca sapmalar
gösteren kimseler ise,617 içinde bulunduğu bolluk ve refahı kaybettiklerinde, derin bir
umutsuzluğa düşerler.
Darlıktan kurtulup bolluğa ulaştığında ise geçmişi unutarak, kendini beğenen
birisi edasıyla, bu durumu kendisinden bilerek, kuruntu içinde kendini boş bir sevincin
içine daldırır, oyalanır dururlar.618
Bu sebeple, insanın öncelikle Allah’a iman etmesi, yani bu imandan aldığı güçle
tutum ve davranışlarını ona göre sergilemesi gerekir ki bu imanın özünde haşyet hissi,
mutlak varlığın maliki olan Allah korkusu doğurur.619 Bu korku da insanın tüm tutum
ve davranışlarını, öncelikle metâ ile olan ilişkilerini, bütün konuşma ve hareketlerini
Allah’ın beğendiği, hoşnut kaldığı bir yapıda olmayı sağlar.620
Buna mukabil, Allah’tan korkmayan insanlar ise, Allah’ın beğenmediği, bir
başka ifadeyle ilahî rızâ ve ilkelere mutabık olmayan her türlü davranışı
sergileyebilirler. Allah’a hesap vereceği inanç içinde olmayan bir insanın muhtaç ve
yoksullara yardımcı olması da pek tabii olarak beklenemez. Dürüst olması, fedakârlıkta
bulunması, namuslu ve adil olması, kısacası iyi ahlâklı olması için de hiçbir nedeni
yoktur. Onun tüm ahlâkını, kişisel hırs ve çıkarları şekillendirir.621 Allah’tan
615
En’am, 6/42, 45.
Geniş bilgi için bkz. İbrahîm Coşkun, İslam Düşüncesinde İnkâr Problemi, Konya, ty. , s. 47.
617
Esed, s. 423.
618
Hud, 11/9-10.
619
Bkz. Haşr, 59/18.
620
Bkz. Âl-i İmrân, 3/102.
621
Bkz. Bakara, 2/171.
616
111
korkmayan böylesi insanların Kur’ân’da tarif edilen belli başlı bazı karakteristik
özellikleri mevcuttur. Bunlardan bazıları şunlardır:
1.2.2.1.1. Şuursuzluk
Allah’ın varlığını ve gücünü bildikleri halde, O’ndan gerektiği gibi korkmayan
birey, topluluk ya da gruplar, yoksulların durumlarını gözetmezler. Böylesi bir yapıya
sahip insanlar, herşeyi kendi çıkarları için kullanırlar. Fakîrlere ve muhtaçlara karşı
acıma hisleri körelmiştir.
Allah’ın iradesine uygun davranmayan bu insanların davranışları, münafıklar ve
şeytanın tutumlarıyla benzerlik taşımaktadır.622 Çünkü hem Allah’ın varlığını tanımak,
O’nun sonsuz ilmini ve gücünü kabul etmek, hem de O’na bilerek isyan etmek,
şuursuzluğun en güzel örneklerindendir.623
Yüce Allah, ayette, bu kişilerin durumunu şöyle anlatmaktadır: De ki: “Sizi
gökten ve yerden kim rızıklandırıyor? Ya da işitme ve görme yetisi üzerinde kim mutlak
hâkimdir? Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarıyor? İşleri kim yürütüyor?” “Allah”
diyecekler. De ki: “O hâlde, Allah’a karşı gelmekten sakınmayacak mısınız?”624 Bir
başka ayette ise, inkârcıların bilinç yoksunu davranışları ve ruh halleri şöyle sunuluyor:
“İnkâr edenleri imana çağıran (Peygamber) ile inkâr edenlerin durumu, bağırıp
çağırmadan başka bir şey duymayan (hayvanlara seslenen (çoban) ile hayvanların
durumu
gibidir.
Onlar
sağırdırlar,
dilsizdirler,
kördürler.
Bundan
dolayı
anlamazlar.”625 Şuursuzluk karakterine sahip insanların, münafıklık özelliklerini de
taşıyabileceğini göstermektedir. Konumuz açısından bakıldığında diyebiliriz ki, varlık
ve rahat içinde olan imanların yoksullara olan ilgisizlikleri, ötekine karşı olan
duyarsızlık ve bilinçsizlik örneği olarak değerlendirilmiştir.
Bu şuursuz insanların, bu bilinçsizlik ve duyarsızlığın temel motifi ve kaynağı
olması bakımından şeytan ile olan ahlakî benzerliklerine gelince; bu şeytanın, Allah’ı
tanıdığı ve bildiği halde, Allah’ın emrine başkaldırarak, O’na isyankâr olduğudur.626
622
et-Taberî, I, 12; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, I, 23
Bkz. Bakara, 2/9, 12, 18, 154; Al-i İmran, 3/69; En’am, 6/26, 50, 104, 109, 123; Zumer, 39/55;
Hucurât, 49/2; Necm, 53/61.
624
Yunus, 10/31.
625
Bakara, 2/171.
626
Sad, 38/75, 76.
623
112
Bu yüzden, şuursuz insanlar, sürekli şeytanın tesiri altında kalarak, neredeyse onunla
aynı ruh ve zihniyet hali içine girerler.
1.2.2.1.2. Korku ve Endişeler
Allah’a inanmayan insanın bir başka karakteristik özelliği de, onu, yoksulluk ve
yoksulluğa karşı duyarsız ve ilgisiz kılan, sürekli dünyevi endişe ve korku içinde
olmasıdır. Çünkü onun için herşey, bir bakıma tesadüfler sonucu oluşmuş ve o,
etrafında olup biten bütün olayların başıboş işlendiğini sanır. Bu yüzdendir ki o, hiçbir
zaman huzur ve emniyet içinde olmaz. Onu üzecek, yıpratacak olaylar her an
gerçekleşebilir. Ayrıca onun, gelecekle ilgili sayısız kuşkuları vardır. Mesela, işini
kaybedebilir. Dolayısıyla aç kalabilir.
Mutlak güce inancı olmadığından, tüm bu muhtemel olayları kontrolsüz
zannettiği için, her biri için ayrı ayrı tedirginlik duyar. Her birini kendi kontrolü altına
almak için debelenirken, bu arada başkalarının hakkını almada, ya da hakkını
vermemede tereddüt etmez. Ancak bütün bunlarla başa çıkamayacağını anlayınca,
çaresizlik ve ümitsizlik içine düşer.
Oysa yalnız Allah’a inanıp, O’ndan korkan bir insanda, saydığımız bu korkuların
hiçbirine rastlanmaz. Çünkü Allah’a iman, bu korkuların hepsini ortadan kaldırır.627
Herşeyin sahibinin ve yaratıcısının Allah olduğunu, bütün bu olayların O’nun
kontrolünde cereyan ettiğini628 ve kendisine inanıp, güvenen kullarını, Allah’ın
koruyup gözeteceğini629 bilmek, o insanı, her türlü dünyevi korku ve endişelerden
alıkoyar.
Nitekim böylesi tedirgin ve çelişkiler içindeki bu ruh haline, bir ayette şöyle
işaret edilir: “Allah, birbiriyle çekişen ortak sahipleri bulunan bir (köle) adam ile
yalnızca bir kişiye ait olan bir (köle) adamı örnek verdi. Bu iki adamın durumu hiç, bir
olur mu? Hamd Allah’a mahsustur. Hayır, onların çoğu bilmiyorlar.”630 Zira bu
tiplemedeki insan, etrafındaki bütün insanlardan korkar da sadece Allah’tan korkmaz.
627
er-Râzî, V, 15.
Kutup, VII, 483.
629
et-Taberî, II, 87.
630
Zümer, 39/29.
628
113
Allah’ın huzurunda hesaba çekileceği anı,631 asla aklından geçirmez. Fakat mevkimakamı için,632 üst tabakadaki insanlara vereceği hesaptan titizlikle sakınır. Böylesi bir
ruh hali içindeki birey, yoksulluğu ve yoksulları düşünmek, onlarla bir paylaşma,
yardımlaşma jesti içine girmek için hiçbir arayış içine girmez.
1.2.2.1.3. Kibir ve Kıskançlık
Allah’a iman etmeyen ve O’ndan korkmayan, bu sebeple de, yeryüzündeki
yoksullara, muhtaçlara, açlara, ilgisiz olan; hiçbir empati ve ünsiyyet beslemeyen
kimselerin en belirgin bir başka özelliği de, gereksiz bir gurur ve kibir içinde
olmalarıdır. Bunun temeli, kişinin kendisini Allah’tan bağımsız bir varlık olarak
görmesidir.
Dolayısıyla sahip olduğu bazı özellik ve üstün vasıfların, kendisinden
kaynaklandığını sanır. “Ona “Allah’tan kork” denildiği zaman, gururu onu daha da
günaha sürükler. Artık böylesinin hakkından cehennem gelir. O, ne kötü yataktır!”633
Gurura kapılarak günaha sürüklenmek, bu son derece temelsiz ve gerçeklikten yoksun
bir düşüncedir.
Çünkü insanoğlu, pek çok şeye ihtiyaç duyan bir varlıktır.634 Bu
sebeple, istediği kadar kendisini üstün ve kusursuz sansın, yorulur, susar, acıkır, hasta
olur, uyumadan yapamaz, yaşlanır ve nihayetinde ölür. Bu farkına varışın ise onu,
zorunlu olarak diğer fanilere, yoksul ve muhtaçlara, insani, yardımsever bir şekilde
yaklaşmaya yönlendirmesi gerekir.
Ancak, Allah’ın varlığının baki olduğunu bilen ve sürekli bunun bilincinde olan
bir insanın, başkalarına kibirli ve azgın, müstağni bir tutum içinde olması söz konusu
olmaz. Çünkü kendisine verilen bütün bu özellik ve malların gerçek sahibinin Allah
olduğunu, eninde sonunda O’na döneceğini ve hesaba çekileceğini bilir ve asla böylesi
tutarsız tavırlara bürünmez.
Allah, insanların kibir ve gururdan uzak durmaları, zenginlik ve varlıklarıyla
mağrur olmayıp, yoksullara empati yapabilmeleri için Kur’ân’da ibret olarak
Kârun’dan bahsetmektedir. Kârun tiplemesinin, Allah’tan korkmadan, kibirlenmesine
631
el-Alûsî, V, 114.
Elmalılı, IV, 2356.
633
Bakara, 2/206
634
el-Beydâvî, III, 23.
632
114
vesile olan şey, onun zenginliğidir. O, Mülk’ün esas sahibinin Allah olduğunu ve
dilerse hepsini geri alacağını unutmuş, bu mallara, kendisinin sahip olduğu bazı
özelliklerinden dolayı hak ettiğini düşünmüştü: “Şüphesiz Kârûn, Mûsâ’nın
kavmindendi. Onlara karşı azgınlık etti. Biz ona, anahtarlarını (bile taşımak) güçlü bir
topluluğa ağır gelecek hazineler verdik. Hani, kavmi kendisine şöyle demişti:
“Böbürlenme! Çünkü Allah, böbürlenip şımaranları sevmez. Allah’ın sana verdiği
şeylerde ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma. Allah’ın sana iyilik yaptığı
gibi sen de iyilik yap ve yeryüzünde bozgunculuk isteme. Çünkü Allah, bozguncuları
sevmez.”Kârûn, “Bunlar bana bendeki bilgi ve beceriden dolayı verilmiştir” dedi. O,
Allah’ın kendinden önceki nesillerden, ondan daha kuvvetli ve daha çok mal biriktirmiş
kimseleri helâk etmiş olduğunu bilmiyor muydu? Suçlulukları kesinleşmiş olanlara,
günahları konusunda soru sorulmaz (Çünkü Allah hepsini bilir).”635
Ayetlerde anlaşılıyor ki Karun, aynı tipolojiye dâhil insanlara ibretlik için, daha
dünyadayken, kibirlenmesinden, yoksul ve muhtaçlara karşı ilgisiz ve bigâne
kalmasından dolayı azaba duçar kalmıştır. Eğer iddia etttiği gibi bir güç sahibi olsaydı,
kuşkusuz önce kendini kurtarırdı. Ancak ne bilgisi, ne hazineleri ne de güvendiği
taraftarları, onu Allah’ın gazabından koruyamamıştır.
Yüce Allah, bütün kibirlenen ve gururlanan insanlara ders olsun diye, Karun’un
hazin sonunu şöyle ifade etmektedir: “Sonunda onu da, sarayını da yerin dibine
batırdık. Allah’a karşı ona yardım edebilecek adamları da yoktu. Kendisini savunup
kurtarabileceklerden de değildi!” “Daha dün onun yerinde olmayı arzu edenler, “Vay!
Demek ki Allah, kullarından dilediği kimselere rızkı bol verir ve (dilediğine) kısarmış.
Allah, bize lütfetmiş olmasaydı, bizi de yerin dibine geçirirdi. Demek ki kâfirler iflah
olmayacak demeye başladılar.”636
Karun’un durumu, Allah’a iman noktasında sıkıntı taşıyanlar için, kibir ve gurur
tutkusuna kapılıpta Allah’tan korkmayan, maddi zenginliği, her şeyin üstünde tutup
yoksul sınıf ve insanlara yardımcı olmayan kimseler için apaçık bir örnek teşkil
etmektedir. Oysa Ahiretteki güzel akibetin ise, ancak gururlanmayan, kibirlenmeyen
takva sahiplerine ait olduğu ayette şöyle bildirilmektedir: “İşte ahiret yurdu. Biz, onu
635
636
Kasas, 28/76-78.
Kasas, 28/81, 82.
115
yeryüzünde büyüklük taslamayan ve bozgunculuk çıkarmayanlara has kılarız. Sonuç,
Allah’a karşı gelmekten sakınanlarındır.”637
Varlıklı kimseleri, yoksullara karşı duyarsız ve ilgisiz davranmaya iten ruhsal bir
özellik olarak kıskançlık ise, iyi olan herşeye kendisinin layık olduğunu, bu yüzden de
başkalarının sahip olduğu üstünlükleri çekememe duygusudur. Bir başka ifade ile
kibrin beslenip büyütülmüş halidir.
Bu konuyla ilgili Allah, ibret olsun diye, Hz. Âdem’in iki oğlu arasındaki, şu
kadim olayı anlatmıştır: “(Ey Muhammed!) Onlara, Âdem’in iki oğlunun haberini
gerçek olarak oku. Hani ikisi de birer kurban sunmuşlardı da, birinden kabul edilmiş,
ötekinden kabul edilmemişti. Kurbanı kabul edilmeyen, “Andolsun seni mutlaka
öldüreceğim” demişti. Öteki, “Allah, ancak kendisine karşı gelmekten sakınanlardan
kabul eder” demişti, “Andolsun! Sen beni öldürmek için elini bana uzatsan da ben seni
öldürmek için sana elimi uzatacak değilim. Çünkü ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan
korkarım. Ben istiyorum ki, sen benim günahımı da, kendi günahını da yüklenip
cehennemliklerden olasın. İşte bu zalimlerin cezasıdır. Derken nefsi onu kardeşini
öldürmeye itti de (nefsine uyarak) onu öldürdü ve böylece ziyan edenlerden oldu.”638
Görüldüğü gibi, Allah’tan korkmayan kardeşlerden biri, nefsinin sınır tanımaz
kötülüklerine boyun eğmiş ve kendi kurbanının kabul edilmemesinden kaynaklanan
kıskançlık ve öfkesi yüzünden, bir anda kendi öz kardeşini öldürmeye kalkışabilecek
bir duruma düşmüştür. Bu örnek, nefsine uymanın ve Allah’tan korkmamanın, insana
neler yaptırabileceğini, ne kadar korkunç bir hale sokabileceğini gösteren önemli bir
ibrettir.
1.2.3. Tabiatı İmar Etme Sorumluluğu
Allah, insanların geçimlerini sağlamak için gerekli olan bütün maddî ve manevî
imkânları tabiatta, insanın hizmetine sunmuştur. Bunun yanında insana, tabiatı koruma
ve kollama, eko sistemi bozmama ve tabitta yaşayan her canlının hakkını verme gibi bir
takım sorumluluklar vermiştir.
Ancak,
insanlar bu sorumluluklarını yerine
getirmediklerinden, tabiatın sunduğu nimetlerden mahrum, aç ve çaresiz insanların
sayısı gün geçtikçe artmaktadır.
637
638
Kasas, 28/83.
Mâide, 5/27-30.
116
Oysa, insan-tabiat ilişkisine baktığımız zaman aralarında çok sıkı bir bağlılık
görüyoruz. Kur’ân-ı Kerim’de insanla tabiat, asılları itibariyle olumlu bir yapıya
sahiptirler. Çünkü gerek insan ve gerekse tabiat, Allah’ın birer ayetleri, varlığının
işaretleri kabul edilmiştir. Kur’ân, bütün kâinatın insan için yaratıldığı ve kendisine
musahhar kılındığı hususunda şöyle buyurmaktadır. “Allah, öyle bir ilâhtır ki gökleri
ve yeri yarattı. Gökten bir su indirdi de onunla size rızık olsun diye türlü meyveler,
mahsuller çıkardı. Onun emriyle denizde akıp gitmek için size gemileri ve ırmakları
boyun eğmiş (hizmetinize sunulmuş) kıldı. Ve yörüngelerinde devam eden güneşi ve ayı,
geceyi ve gündüzü de sizin hizmetinize verdi.”639
Kuşkusuz bu durum, insana verilen nimetlerin
sayılamayacak derecede çok
olduğuna da delalet eder. “Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız, sayamazsınız.
Muhakkak ki Allah çok bağışlayıcı ve çok merhametlidir.”640 “Hem de size, istediğiniz
şeylerin hepsinden verdi. Öyle ki, Allah’ın nimetlerim saysanız bitiremezsiniz. İnsan
gerçekten çok zalim ve çok nankördür.”641 “Göklerde ve yerde her ne varsa, hepsini,
Allah’ın muhakkak sizin emrinize musahhar kıldığı, açık ve gizli birçok nimetlerini
üzerinizde bol bol tamamladığını görmez misiniz?642 “Yerde ne varsa, hepsini sizin
faydanız için yaratan 0’dur”643 Ancak Allah’ın, göklerde ve yerde insanlara sunmuş
olduğu bir çok nimetlerin pervasızca kullanımından dolayı günümüzdeki insanlar,
doğadaki güzelliklerden yoksun bırakılmışlardır.
Kuşkusuz, kâinatı insanın emrine veren Allah, aynı zamanda insana, tabiatı
bayındır hale getirme ve yeryüzünde hayrı hakim kılma görevini de yüklemiştir 644 ki;
bu, yeryüzü zenginliğinin ve ondan elde edilecek artık değerin paylaşılabilmesini
mümkün kılacak barışık ve sulh içinde bir dünya için de ön koşul konumundadır. Bir
başka ifade ile, insanın aslî görevi yeryüzünün halifesi ve mimarı olmasıdır. Bu
anlamda, “Sonra onların ardından sizleri yeryüzünde halifeler yaptık ki, bakalım nasıl
ameller işleyeceksiniz”645 şeklinde buyurmuştur. Keza bu, bütün ümmetler için, onları
da içine alan genel ve evrensel bir amaçtır. Böylece bütün hayatını tabiattan
639
İbrahîm, 14/ 32-33.
Nahl, 16/ 18.
641
İbrahîm, 14/ 34.
642
Lokman, 31/ 20.
643
Bakara, 2/ 20.
644
Mevdûdî, IV, 229.
645
Yunus, 10/ 14.
640
117
yararlanarak devam ettiren insan, diğer taraftan tabiatı koruma ve onu bayındır hale
getirmekle yükümlü tutulmuştur: “Semûd milletine de, kardeşleri Salih’i gönderdik :
Ey milletim! Sadece Allah’a kulluk edin ! O’ndan başka ilâhınız yoktur, sizi yeryüzünde
yaratıp, orayı imar etmenizi isteyen O’dur. O’na istiğfar edin, O’na yönelin, şüphesiz
ki Rabbim, size yakın ve dualarınızı kabul edendir.”646 İlâhî iradenin, insana yüklemiş
olduğu, bu ulvî vazife, her hususta sağlıklı bir insanlık toplumunu var etmek ve
evrensel bir medeniyet inşâ etmeyi kapsar. Bu da, insanın yeryüzünde ilâh’i adaleti ve
ahkâmı izhar etmesiyle olur. Fakat bunu tercih ve hürriyeti yok sayan bir yolla değil,
eğitim, hür irade ve özgür tercihleriyle yapar.647
Yukarıdaki ayette geçmekte olan ve konumuz açısından anahtar bir sözcük olan
“el-i’mâr” kelimesi, maddî, ilmî ve iktisadî yapıyı içerirken, “halifelik” ise, sosyal,
siyasî ve hukukî imarı içermektedir. Şu halde, “dünya gezegeninin” son derece
şümullü ve kapsamlı bir şekilde imar edilmesi, ilâhî irade tarafından istenmektedir. 648
Ayette geçen, “iste’merekum” ifadesi, imarın talebini ifade eder. Mutlak taleb de
emir ve vucubiyet (zorunluluk) bildirir, öyle ise Cenab-ı Allah, “yeryüzünü bayındır
hale getiriniz, çünkü ben sizi, buna kadir kıldım” buyurmaktadır.649 Çünkü “insan
kişiliğinin oluşmasında tabiatın da, varlığımız için yapıcı ve kurucu yeri
yadsınamaz.”650 Hatta denilebilir ki, insan, varlığını ancak tabiat unsurlarının uyumlu
bir ahengi ile sürdürebilir.
Çünkü, bütün bunların neticesinde, yeryüzünde sosyal dengenin sağlanması
mümkün olacak, özellikle reel bir durum olan yoksulluk, mahrumiyet, az gelişmişlik,
geri kalmışlık, açlık ve ihtiyaç içinde bulunma imanî, ekonomik çatlakları
onarabilecek; sosyal fenomenin iyileştirilmesi yanında, ayrıca kendilerini unutulmuş
ve terkedilmiş olarak algılayan gönüllerde de yeniden ihya edilecektir.
Yeryüzünde, bütün insanlığı şefkatli kucağında barındıracak cihanşumül bir
medeniyet de ancak bu yolla tesis edilebilir. Medeniyeti; insan, varlık, eşya ve hayat
646
Hud, 11/ 61.
Said Ramazan el-Bûtî, Menhecû’l-Hadareti’l-İnsaniyye fi’l-Kur’ân, Şam 1987, s. 20.
648
İbn Arabî, V, 15; el-Kurtûbî, IV, 281; el-Beydâvî, II, 224.
649
er-Râzî, XI, 233; İbn Arabî, IV, 45; el-Kurtubî, VI, 21; İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân,
Beyrut1985, IV, 154.
650
Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 113.
647
118
arasındaki etkileşimlerin bütüncül bir ürünü olarak651 tanımlayacak olursak, Kur’ân’ın
öngördüğü medeniyetin özünü anlamış bulunuyoruz. Yüce Allah’ın, insanı yeryüzünün
mimarı kılması,652
onu böyle bir yetenekte yaratması,653 ve bu görevi ondan
istemesi,654 de, insanla Allah arasındaki yakın ilişkiyi gösterir. Bu görevin insandan
istenmesi, yeryüzündeki hayatı daha kolay hale getirmeye yöneliktir, uygarlık ve
medeniyetin de amacı budur.
Çünkü insanın, hayatı boyunca eşya ile kurduğu münasebetlerin neticesinde, daha
rahat daha sistemli ve anlamlı bir toplumsal yapı meydana gelir. 655Ancak insanlar,
Allah'ın kendilerine verdiği doğayı ıslah ve koruma görevini çoğu zaman ihmal
etmekle birlikte tabiata bilinçsizce zarar vermekte , doğal kaynakları yok etmekte,
bunun neticesinde de fakirlik ve yoksulluk cezasını çekmektedir.
Nitekim, her konuda olduğu gibi, tabiatı imar etme konusunda da insanlığa en
güzel rehberliği yapan Hz. Peygamber (s.a.s.) de : “Kıyamet kopsa bile,birinizin elinde
de bir fidan bulunursa, onu dikebilecek imkânı bulursa, hemen diksin”656 buyurmakla,
bir nevi, tabiatın imarının zorunluluğuna işaret etmiştir. İlk canlıdan en son canlıya
vatanlık eden, onu bağrında barındıran, onsuz hayatın mümkün olmadığı gezegenimize,
ilahî bir emanet titizliği içerisinde ilişkiler kurmak zorundayız.
Bu ilahî nimetin, barbarca yağmalanmasının,657 hunharca tahrip edilmesinin
önüne geçmek, ancak böylesi bir imanla mümkündür. Tabiatın imarı, onda etkin bir
iradenin hakîm kılınmasıyla mümkün olur ki, o zaman, tabiatın bütün varlıklara
sunduğu nimetlerden herkes faydalanır658 ve başta Afrika kıtası olmak üzere,
dünyamızın değişik yerlerinde mevcut olan açlıktan dolayı ölümler gerçekleşmez.
651
el-Bûtî, s. 26.
es-Sabûnî, II, 22.
653
İbn Arabî, III, 104; el-Kurtubî, III, 83; Elmalılı, IV, 3796.
654
er-Râzî, XVIII, 15.
655
el-BûtI, 20.
656
Muhammed b. İsmail, el-Buhârî, Edebu’l-Mufred, Beyrut 1989, s. 168.
657
Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 113.
658
Adler Alfred, İnsanı Tanıma Sanatı, (Çev.: Kamuran Şipal), Say Yayınları, İstanbul 1981, s. 45; Erol
Güngör, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1998, s. 99.
652
119
1.2.4. Mülkiyeti Paylaşma Sorumluluğu
Kur’an, toplumda var olan yoksulların ve diğer muhtaçların, onurlarını korumak
ve vicdanlarını üzecek davranışlara muhatap olmamaları için, her alanda olduğu gibi,
mülkiyeti paylaşmada da, yoksulları gözetmiş, onlara belli bir pay ayırmada, insanları
sorumlu tutmuştur. Bu yüzden İslâm, toplumda ahlâkî değerler, sosyal hareketlilik,
nizam gayesi ve denge kavramı sebebiyle, çelişkilere dayalı bir sınıflaşmaya izin
vermemiş, sadece tabiî ve iktisâdî farklılaşmalardan kaynaklanan bir dayanışmayı
oluşturmuştur.
''Mülkiyet'' kavramı “M-L-K” maddesinin “milk” masdarındandan türetilmiş bir
isimdir.659 Klasik fıkıh kaynaklarında daha çok, son devir araştırma eserlerinde
“mülkiyet”şeklinde kullanılır olmuştur.660 “mülk” şeklinde okunmasıyla değişik
anlamlar kazanmasına rağmen, hemen hemen bütün anlamları; “tasarruf, yetki ve
iktidar” ortak paydasında birleşir.661 “Mülk” kavramı daha çok siyasî tasarruf ve iktidar
yetkisi, egemenlik hakkı gibi anlamlar içerirken, “milk” kavramı ise “eşya ve
mallardakidaki tasarruf yetkisi” anlamını taşır.662
Mülk kavramı; güç, kudret, makam, mevki, malî zenginlik,663 siyasî otorite,
egemenlik,664 bilgi, iman, İslâm,665 peygamberlik666 gibi pek çok manalar ihtiva
ettiğinden dolayı milk kavramından daha kapsamlıdır. Hukukî bir ıstılah olarak
mülkiyet ise: Mübah bir şeyi ele geçirme ve onun üzerinde tek başına söz sahibi olma
gücü, tasarrufa konu olan şey üzerinde sadece sahibine alt olmak üzere tasarruf yetki
ve iktidarı667 demektir. İslâm hukukuna göre mülkiyete konu olan şeyler sadece maddî
eşya ile sınırlı tutulmamış, menkûl ve gayr-ı menkûl mallar mülkiyete konu olduğu
gibi menfaat ve haklar da mülkiyetin konusudur.668
659
Halil b. Ahmed, II, 77; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 153; Firuzâbâdî, II, 68; Asım Efendî, II, 14.
er-Râzî, VIII, 6.
661
el-Isfehânî, s. 304.
662
el-Cassâs, III, 59.
663
er-Râzî, VIII, 5.
664
Kutup, I, 384.
665
el-Kurtûbî, IV, 37.
666
ez-Zemahşerî, I, 421; er-Râzî, XVI, 256; el-Cassâs, V, 60; İbn Arabî, III, 105; el-Kurtubî, V, 29;
Elmalılı, V, 2230.
667
Bilmen, VII, 175.
668
Serahsî, el-Mebsûd, Beyrut h. 1331, XI, 50.
660
120
Diğer yandan mülkiyet konusu, bütün iktisadî ve sosyal sistemlerde evrensel ve
genel geçer bir hususiyettir. Sistemlerin insan-mal münasebetlerine bakışı, bu konuya
biçtikleri konuma bağlıdır. Çünkü hukukî kuralların ve düzenlemelerin kaynağı olarak
“mülkiyet;” ekonomik, sosyal ve politik ideolojileri doğuran müteakip bir
gelişmedir.669 Bir yanda, insan fıtratında var olan “sahiplik, güç edinme” ve “ihtiyaç
duyma güdüsü,” öte yanda eşyanın “yararlılık özelliği,” mülkiyet isteğini ve ilişkilerini
doğurmuştur.
Yine, mülkiyetin gelişmesi ve ekonomik ilerleme, bazı konularda, insanın
hayatını kolaylaştırmış ve entellektüel gelişmesini de etkilemişse de diğer bir açıdan da
insan hayatında artan problemlerin kaynaklarından biri olmuştur. Başta yoksulluk
olmak üzere problemlerinin kökeni, insanın bütün dikkatini ve iradesini kendi
içgüdülerini ve isteklerini gerçekleştirmeye yöneltmesi ve temel ihtiyaçları karşılama
düzeyinin üstüne çıkmasına kadar gitmektedir. İşte konunun bizi ilgilendiren tarafı
burasıdır.
Ancak insan, özgür yaratıldığından, mülkiyet alanını, mümkün olduğu kadar
genişletmeye çalışmaktadır. Oysa insanların ancak çalışmalarıyla yararlanma hakkına
sahip oldukları ve tüm mülkiyetin gerçek anlamda sadece Allah’ın olduğu inancını
taşıyan müslüman toplumların durumu, batılı burjuva anlayışın tam tersidir.670 Çünkü
Kur’ânî yapıda“mülkiyet”, bütünüyle ne bireye ne de topluma has bir ayrıcalık
değildir.671 Tam tersine mülkiyet, ilâhî irade sınırları çerçevesinde dünyalık ihtiyaçların
emrine verilmiş, toplumsal bir işlevdir.
Bundan dolayı, mülkiyet yalnızca “hak” değil, daha öncelikli olarak bireye
“ödevler” yükler. Dolayısiyle mülkiyet, Allah’ın insandaki vekâletidir. Bu gerçeği
dikkate almadan, gerek bireye sınırsız mülk edinme hakkı ve özgürlüğü tanıyan
kapitalizm672 ve gerekse ona tepki olarak doğup bireyi topluma feda eden marksizm,
pratik süreç içinde teorilerinden vazgeçmek zorunda kalarak, hem ferdî hem de
toplumsal mülkiyeti kabullenme sürecine girmek zorunda kalmışlardır.
669
er-Râzî, VIII, 285.
Roger Garaudy, XX. Yüzyıl Biyografisi, (Çev.: A. Z. Ünal), Fecr Yayınları, Ankara 1989, s. 258.
671
er-Râzî XII, 203; el-Cassâs, II, 59.
672
Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 113.
670
121
Şu halde, Kur’ân’ın mülkiyet ve ekonomik ilişkiler konusundaki başlıca esprisi,
insan fıtratına ve realiteye uygun esaslar vaz etmesidir. İnsanlar, bu genel ve özel
kurallar çerçevesinde sosyal ilişkilerinde özgür ve bağımsızdırlar. Bu sebeple, İslâm
hukukuna göre mülkiyete konu olan şeyler, sadece maddî eşya ile sınırlı tutulmamış,673
menkûl ve gayr-i menkûl674 mallar mülkiyete konu olduğu gibi menfaat ve haklar da
mülkiyetin konusudur.675 Nitekim Kur’ân-ı Kerim’e göre en genel anlamıyla
mülkiyetin gerçek sahibi “Maliku’l-Mülk” sıfatıyla Allah’tır. “De ki! Ey mülkün
gerçek sahibi olan Allah’ım! Dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden de mülkü çeker
alırsın. (Her türlü) hayır ancak senin elindedir...”676
Öyle ise varlık âleminde mülkiyet, gerçek anlamda Allah’ındır.677 İnsanların
sahip oldukları izafî mülkler ise, Allah’ın onları insanların faydalanmaları için
insanlara verdiği nimetlerdir.678 Ayrıca, dinin gereği olarak Müslüman, hem dünya
nimetleri hem de ahirete ait nimetleri elde etmeğe yönelmelidir. Diğer bir ifadeyle
Kur’ân’da nimet, Allah’ın bütün varlığa yönelik, yani dünya ve ahreti kapsayacak
şekilde, iyiliklerini belirtmek için tercih edilmiş bir kelimedir.
İnsan, sahip olduğu mülkiyetin gölge malikidir. Mülkiyet ona verilmiş bir
emanettir; İnsan, o emanette, emanet sahibinin belirlediği yasalar çerçevesinde tasarruf
hakkına sahiptir.679 Sözkonusu bu “emanet”in sınırları bütün varlık âlemidir. “O,
göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütfu olmak üzere)size boyun
eğdirmiştir .”680 Ayette geçen “cemi’en” ifadesinin, göklerde ve yerde olanları sizin
hepinizin menfaatine verdi şeklinde açıklandığını da belirtmekte fayda görüyoruz.
Bu açıklama, tabiattaki tabiî sermayenin bütün insanlar arasında adil
bölüşümünün ilâhî bir iradenin neticesidir. Çünkü mal Allah’ındır: “Onlara, Allah’ın
size vermiş olduğu maldan veriniz...”681 Ve mal insanın imtihan edilmesi için verilmiş
bir araçtır, insan gerçek sahip değildir. “Ey insanlar! Allah’ın sizi varis kıldığı
673
er-Râzî, VIII, 14; el-Kurtubî, II, 30.
el-Cassâs, V, 59; İbn Arabî, III, 103; el-Kurtubî, V, 27; Elmalılı, V, 3023.
675
Serahsî, XI, 50.
676
Al-i lmrân, 3/ 26.
677
er-Râzî, XII, 56; el-Cassâs, I, 159; İbn Arabî, IV, 210; el-Kurtubî, III, 27; Elmalılı, VI, 3512.
678
en-Nesefî, IV, 222. Bkz. Galip Türcan, Kur’ân’da Ahiret İnancı, (Basılmamış Doktora Tezi),
SDÜSBE, Isparta 2002, s. 279; Çünkü nimet, bir başkasına ulaşan her iyilik ve faydayı ifade eder. Bkz.
Abdullah b. Ahmed Kadî Abdu’l-Cebbâr, Şerhu Usuli’l-Hamse, Kahire 1965, s. 77.
679
er-Râzî,VI, 244; Cassâs, III, 17; İbn Arabî,V, 2; el-Kurtûbî, I, 164; Elmalılı, VII, 4734.
680
Câsiye, 45/ 13.
681
Nûr, 24/ 33.
674
122
şeylerden infâk ediniz”682 Çünkü gerçek varis Allah’tır. İnsan ise bir emanetçidir.
“Göklerin ve yerin gerçek mirasçısı Allah olduğu halde, Allah yolunda siz niçin infâk
etmiyorsunuz ...”683 İşte bu durum, Kur’ân’daki mülkiyet düşüncesi ile sair sistemlerin
mülkiyete ilişkin düşünce ve düzenlemeleri arasındaki temel farklılıktır. Kur’ânî
anlayışta mülkiyet ancak hüsn-i isti’mal suretiyle kullanılabilir. Oysa kapitalizmin ve
marksizmin tarihî kökleri sayılan Roma hukukunda mülkiyet; bir malı hüsn-i isti’mal
veya sûi isti’mal etmektir684 şeklinde tarif edilir. Buna göre mutlak mülk sahibi, bu
sistemlerde fert veya toplumdur.
Kur’ân-ı Kerim, “mülkiyet” konusunda temel espirisininin yanında, fertlerin özel
mülkiyete sahip olmalarını, ilâhî yasalar çerçevesinde kabul etmiş,685 fertlerin
toplumsal bir çevrede yaşamaları sebebiyle de kamuya ait bir mülkiyeti, diğer
maslahatların yanında, yoksulluğu ortadan kaldırmak için kullanan ve mevcut
yoksulların hakkını koruyan, müreffeh ve sağlıklı toplumsal hayatın gereği saymıştır.
1.2.4.1. Özel Mülkiyet
Kur’ân’da, özel mülkiyeti tanzim eden hükümler
mülkiyetin
yaygınlaştırılmasına
mukabil,
malın
686
belli
yer almakla birlikte, özel
ellerde
toplanmasının
önlenmesinin gayesi, yoksulluğu önlemek ve haksız uygulamaların önünü kesmek
içindir. Nitekim bu durum, İslâm iktisadının en önemli hedeflerinden birisidir. Bu
gerçek, Kur’ânî ifadede yerini şöyle alır: “...ta ki bu servet içinizden sadece zenginler
arasında dolaşan bir devlet olmasın ...”687 Burada İstenen ve beklenen şey, milli gelirin
mutlak dağıtımı ve bir devr-i daim halinde bulundurulmasıdır.688
Servetin belli ellerde yığılması, mülkiyetteki, güç ve otorite anlamını da
düşündüğümüzde, toplumda bir sınıf çatışmasının ilk belirtisidir. Hz.ömer (r.a.)’in belli
dönemlerde özel serveti kamulaştırmasının en büyük nedeni buydu. Ona göre mülkiyet
ancak Allah’ındır, kullar da Allah’ın kullarıdır. Allah adına hükmeden halifenin,
682
Hadîd, 57/ 7.
Hadîd, 57/ 10.
684
Challaye Felicien, Mülkiyetin Tarihi, (Çev.: Turgut Aytuğ), İstanbul 1944, s. 46.
685
er-Râzî, XV, 57; el-Cassâs, II, 111; İbn Arabî,VI, 47; el-Kurtûbî, IV, 278; Elmalılı, V, 3097.
686
Bakara, 2/3; Nisa, 4/7, 11, 12, 172; Meâric, 70/25; Zariyat, 51/19; Tevbe, 9/60.
687 Haşr, 59/ 7.
688
el-Cassâs, III, 154; İbn Arabî, I, 15; el-Kurtûbî, IV, 205.
683
123
Allah’ın malını kullar arasında adilce bölüştürmesi gerekir.689 Bunun için ilk planda
yapılması gereken şey, milli gelirin bir sınıfın lehine, diğerlerinin aleyhine
paylaşımının önlenmesi için bütün metodların kullanılmasıdır.690
Ayrıca Kur’ân-ı Kerim, ferdin malını, elde edilmesi ve korunması zorunlu olan
beş temel husustan biri olarak kabul eder. Bunlar toplumsal hayatın zorunlu ihtiyaçları
addedilmiştir.691 Kur’ân-ı Kerim, ticareti ve çalışmayı emretmek suretiyle malın helal
yoldan elde edilmesini sağladığı gibi, faiz, hırsızlık, rüşvet, gasb ve enflasyon gibi batıl
sebeplerle malın yok edilmesini yasaklamıştır.692
Keza Kur’ân-ı Kerim, fertlerin sahip oldukları özel mülkiyeti onaylamış
olduğunu birçok ayette ifade etmiştir. Bunlardan birkaç örnek verebiliriz. “Ellerimizin
yaptıklarından, kendileri için nice hayvanlar yarattığımızı görmüyorlar mı? Ki
kendileri de bunların sahibidirler”693 “…Eğer (faizden) tevbe ederseniz anaparanız
(sermayeniz) sizindir.”694“... Erkeklerin kendi kazançlarından bir payı olduğu gibi,
kadınların da kendi kazançlarından bir payı vardır…”695
1.2.4.2. Kamu Mülkiyeti
Kur’ân-ı Kerimde özel mülkiyetin kabul edilmesi yanında, Kamu Mülkiyeti de
takrir edilmiştir. İlerleyen bölümlerde detaylı anlatılacağı üzere, sulh yolu ile elde
edilen menkul, gayr-i menkul mallar fey adı altında,696 ganimetlerin 1/5 i humus adı
altında Allah ve Resulü’ne ayrılması,697 bu kısma kamu mülkiyeti niteliği
kazandırmıştır. Burada mülkün Allah’a izafesi,698 İslâm toplumu adınadır. Zira İslam
hukuku metodolojisinde Allah hakkı, kanun hakkı demektir, bu hakkın Allah’a nisbeti
ise önemine ve faydasının genişliğine binaendir.699
689 Yakup b. İbrahîm, Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harac, Kahire h. 1386 s. 14.
690 Muhammed Hamidullah, Modem İktisat ve İslâm, (Çev.: Y. Z. Kavakcı), İstanbul 1969, s. l6.
691
el-Cassâs, II, 156; İbn Arabî, V, 53; el-Kurtubî, VI, 21; İbrahîm B. Musa Şatıbî, el-Muvâfakat fi
Usûli’l-Fıkh, Kahire ty., II, 2.
692
Bakara, 2/75; Mâide, 5/38.
693
Yâsîn, 36/ 71.
694 Bakara, 2/ 279.
695 Nîsâ, 17/ 32.
696
el-Cassâs, III, 308; İbn Arabî, V, 223.
697
el-Kurtubî, V, 92.
698
er-Râzî, VII, 203.
699
el-Cassâs, V, 59; İbn Arabî, III, 103; Vehbe Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî, Dımeşk,1989. V, 13.
124
Nitekim bu tür mülkiyetin sarf yerleri olan yetim, yoksul ve yolda kalmışlar, aynı
zamanda zekâta da hak kazanan sınıflardandır. Ganimette dağıtım dışı tutularak
kamuya mal edilen bu mallar, Allah’ın emrettiği şekilde, hak sahiplerine devlet eliyle
dağıtılır. Hz. Peygamber (s.a.s.) de, bu çerçevede ele alınan kamu mülkiyetiyle ilgili bir
hadislerinde : “Müslümanlar üç şeyde ortaktırlar: Kendiliğinden biten ot ve bitki, su ve
ateş”700 Başka bir hadiste ise: “İstenildiğinde reddedilmeyecek şey nedir?
Denildiğinde, Peygamber:‘Tuzdur’ buyurduğu şeklinde bir ziyade vardır.701
Bu hadisten yola çıkarak, yeryüzünde bulunup da bir fayda taşıyan ve istihsali
konusunda herhangi bir külfeti gerektirmeyen tabiî kaynakların hiç kimsenin özel
mülkiyeti altına alınamayacağına dair verilen Şafiî fetvasına 702 istinaden denilebilir ki;
kaynak sular, ormanlar, enerji kaynakları ve petrol gibi özel mülkiyet altına alınmaları
halinde, topluma zarar veren madenlerin mülkiyeti kamu adına devlete ait olabilir.703
Devlet ise, fertlerin bunlardan yararlanmasını engellemek için değil, adil bölüşümü
sağlamak için bu tür bir mülkiyetin sahipliğini üstlenebilir.
Yine, gayr-i menkullerin de mülkiyet altına alınması konusu fukaha arasında
tartışma konusudur. Kur’ân-ı Kerim’de bu konuda sarih bir ifade yoktur, ancak Hz.
Peygamber (s.a.s.) “Her kim ki bir başkasının toprağını haksız vere gasbederse kıyamet
günü gasbettiği o toprakla yedi kat yere batırılır”704 hadisi ile: “Her kim mevat (ölü),
işlenmemiş bir toprağı ihya ederse, o arazi onun olur. İşlenmiş bu araziden her rızık
arayanın yiyeceği şeyler, araziyi işleyen kimse için sadaka yerine geçer”705 hadisi,
topraktaki özel mülkiyetin meşruiyetini ifade eder. Hz. Peygamber (s.a.s.) ve raşid
halifeler dönemindeki uygulamalar, bu tür temlik hakkının sözkonusu arazinin
işletilmesine bağlı olduğunu, arazinin işletilmemesi halinde devletin, bu araziyi
istimlâk etme hakkına sahip olduğunu göstermektedir.706
Bundan dolayı, küçük çaplı toprak parçalarının özel mülkiyeti İslâm’da kabul
edilirken, uygulamada, büyük toprakların özel mülkiyete alınmadığını görüyoruz.
700
Ebû Dâvûd, İcâre, 17.
Ebû Dâvûd, İcâre, 17.
702
M. b. İdrîs, eş-Şafiî, el-Umm, Daru’ş-Ş’ab, Kahire 1968, IV, 42.
703
Ahmet Tabakoğlu, İslam ve Ekonomik Hayat, DİB Yayınları, İstanbul 1987, s. 26.
704
Buhârî, Mezalîm, 13.
705
Buhârî, Hars, 15.
706
Kasım b. Sellâm, Ebû Ubeyd, Kitabu’l-Emvâl, Kahire 1975, s. 324.
701
125
Bu konuda Hz. Peygamber (s.a.s.): “Kişilerin koru (hima) hakkı yoktur. Koruluk
hakkı sadece Allah ve Resulünün hakkıdır”707 buyurmakla konuya ilişkin düzenlemeyi
İslâm devletine bırakmıştır.
Topraktaki mülkiyet konusunda Hz. Ömer (r.a.)’in uygulamaları ise bir orijinallik
arzeder. O; devlete ait yük hayvanlarının otlatıldığı bir araziyi istimlâk ettiğinde
kendisine yapılan itirazı şu gerekçe ile reddetmiştir: “Toprak Allah (c.c.)’ın toprağıdır.
Allah(c.c.)’ın malları için koruluk yapılır. O mallar da Allah yolunda kullanılır”708
Keza Hz. Ömer(r.a.)’in Sevad-ı Irak (Irak ve Şam) arazilerindeki tatbikatında
görüldüğü gibi, fethedilen topraklarda mülkiyet hakkı devlete bırakılmış, tasarruf hakkı
şahıslara devredilmiştir. Böylece, geleceğe yönelik olarak toplumun genelinin menfaati
koruma altına alınmıştır. Bu sistem İslâm’ın ilk asrından XIX. asrın ortalarına kadar
İslâm ülkelerinde önceleri “iktâ”, sonraları da “tımar” sistemi olarak genel bir kaide
şeklinde tatbik edilmiştir709 ki, toplumda herkes hayatını idame edebilecek yiyecek ve
içeceği bulabilsin.
Şu halde diyebiliriz ki, Kur'an’da, hayati önem taşıyan yoksulluk olgusuyla
mücadele edebilmek, onu asgari düzeyde tutmak için az sonra da göreceğimiz üzere,
Kur’an’ın belirlemiş olduğu mali etkinliklerin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesini,
''mülkiyet''in tamamını; O’nun varlık alanındaki tezahür şekillerinin nasıl olması
gerektiği vb. gibi hususlarla ilişkilendirilmiştir. Bir başka ifadeyle, Kur’an’ın,
yoksullukla mücadele stratejisinin en temel dayanağı ve besleyici unsuru, hakkaniyet
ilkesine bağlı, görev ve sorumluluklarını bilen ve yerine getiren bireyleri yetiştirmektir.
Kur’an,
yoksullukla
mücadelesinde;
yoksulların
onur
ve
haysiyetleri
zedelenmeden temel ihtiyaçlarını karşılamak için ferde, topluma ve devlete maddî ve
manevî bir takım ödevleri yüklemiştir. Yüce Allah, Kur’an’ın değişik yerlerinde bu
konuyla alakalı gerek imanî gerekse amelî uygulamalar bağlamında, ikinci bölümde
görüleceği gibi, insanların zihinlerinde ve gönülleride derin etkiler oluşturacak çeşitli
örnekler vermiş, yoksullukla mücadele stratejisinin temel dayanağı olan besleyici
unsurları (infâk, zekât, keffaretler… vb.) titizlikle işlemiştir. Hatta bu besleyici
unsurlardan zekâtı, İslam’ın beş temel şartından biri olarak belirlemiştir.
707
Buhârî, Musakât, 11.
Ebû Ubeyd, s. 377.
709
Tabakoğlu, s. 26.
708
126
İKİNCİ BÖLÜM
KUR’ÂN’I KERİM’İN YOKSULLUĞA KARŞI SUNDUĞU ÇÖZÜM
ÖNERİLERİ
Yüce Allah, insanlara; dünya hayatlarında gerekli olan bilgileri genel ilkeler
halinde Kur’ân-ı Kerim’de açıklamıştır. Dolayısıyla, insanın hizmetine verdiği
mallardan nasıl tasarrufta bulunması gerektiğini, yoksul ve muhtaçların ihtiyaçlarını
nasıl karşılayacaklarını da açıklığa kavuşturmuştur.710 Bu sebeple burada, öncelikle
Kur'an'da; fakîr ve diğer ihtiyaç sahiplerinin hakkını koruma altına alan çeşitli
kavramların lugat ve ıstılah manalarını ele alacak, daha sonra da, bu kavramların
Kur’an ve sünnette ihtiva ettikleri anlamlardan bahsedeceğiz.
2.1. İNFÂK
İnsanın, Allah rızasına yönelik ister mecburi isterse gönüllü, gerekli olan yerlere,
kendi malından harcama yapmasına, Kur’ân’da, “infâk” denilmiştir. Bu yüzden,
Peygamberimiz, her fırsatta711 Mü’minleri bu ameli yapmaya davet etmiştir. Kur’ân’da
çok büyük önem atfedilen bu kavram hakkında tefsîrlerde, hadislerde ve diğer dînî
kaynaklarda fazlasıyla bilgi mevcuttur. ‘İnfâk,’ Kur’ân’da 74 defa geçmekte,712 ve
Kur'an ayetlerinde genellikle, iman ve namaz ile birlikte anılmaktadır.
Yüce Allah, infakı, Müslümanların işleyebileceği en güzel amellerden biri olarak
beyan ettiği için, çalışmanın bu bölümünde; yoksullara ve diğer muhtaçlara, zorunlu
veya isteğe bağlı yapılan bütün yardımları kapsadığı için önce infâktan bahsedilecek,
daha sonra bu başlık altında diğer konulara temas edilecektir.
710
Aziz Tekiner, Kur'an'da İnfâk, MÜSBE, (Yaynlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006, s. VI
(Önsöz).
711
Müslim, Zekât, 67; İbn Mâce, Et’ime, 1.
712
İnfâk kelimesinin yer aldığı bazı ayetler: Bkz. Bakara Suresi, 2/ 3, 195, 215, 219, 254, 261, 262, 264,
265, 267, 270,272, 273, 274; Âl-i İmrân, 3/ 17, 92, 117, 134; Nîsâ, 4/34, 38, 39; Mâide, 5/64; En’âm,
6/35; Enfâl, 8/3, 36, 60, 63; Tevbe, 9/ 34, vd.
127
2.1.1. Tanımı
“Nefekâ” kelimesi; “varlıkların ruhu çıkıp canlılığının sona ermesii,713 eksikliğe
sebep olmak, azalmak, bitmek, tükenmek, elinden gitmek, sona ermek;714 revaç bulmak,
ona rağbet artmak, eşya pahalı olmak”715 manalarına geldiği gibi, aynı zamanda,
‘nefak” kelimesi, “aradan geçen yol, tünel, alt geçit” anlamını da içermektedir.716 Bu
anlamıyla En’am suresi 35. ayette geçmektedir. Ayrıca ‘infâk’ kelimesi, başka
anlamlara gelmektedir. Bunlardan birkaçını zikredecek olursak: ihtiyaç sahiplerine
yardım etmek,717 Sarf etmek,718 mevcut olan malı elden çıkarmak,719 harcama
yapmak.720
“İnfâk” ı genel anlamda tanımlamak gerekirse; Müslümanın Allah rızasını elde
etmek için sahip olduğu emtiayı, gerek zorunlu gerekse isteğe bağlı gerekli olan yerlere
vermesidir.721 Keza bu tanıma uygun olarak Kur’an’da, “…Allah yolunda yapılan
harcama”722 anlamına gelen ifadelerle geçmektedir.
Allah’ın hoşnutluğunu elde etmek amacıyla kişinin kendi servetinden harcama
yapması,723 başka bir ifade ile muhtaçlara aynî ve nakdî yardımda bulunması demektir.
Ayrıca infâk kelimesi, Müslüman’ın zorunlu veya kendi isteğine bağlı yaptığı bütün
yardımları da kapsar. Nitekim, bu tabirin geçtiği birçok ayet ve hadisin birlikte
değerlendirilmesinden çıkan sonuca göre,724 Allah’a itaat ve ibadet niyeti taşıyan,
İslam’a ve Müslümanlara yardım ve fayda sağlayan her harcama, Allah yolunda infâk
sayılmaktadır.725
713
ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, II, 341; el-Isfehânî, s. 819; İbn Manzûr, X, 357; el-Cevherî, IV, 1560.
İbn Manzûr, X, 358; Firuzâbâdî, III, 60; el-Cevherî, IV, 1560.
715
İbn Manzûr, X, 357; ez-Zebîdî, VII, 79.
716
el-Isfehânî, s. 819
717
el-Curcânî, s. 39.
718
er-Râzî, I, 464.
719
el-Isfehânî, s. 819; İbn Manzûr, X, 358; Firuzâbâdî, III, 60.
720
Elmalılı, I, 1192.
721
el-Beydâvî, I, 229.
722
Bakara, 2/195, 254.
723
Tekiner, s. 3.
724
Bkz. Ali Arslan. İnfak Ayetlerinin Nüzûl Sırasına Göre Tertip Denemesi. (A.Ü. İlahiyat Fakültesi
Mezuniyet Tezi), Erzurum 1979; Ayrıca bkz. Mehdi Bâzergân, Kur’ân’ın Nüzûl Süreci, (Çev.: Yasin
Demirkıran), Fecr Yayınları, Ankara 1998, s.353-367.
725
Mustafa Çağrıcı, “infâk”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2000, XXII, 289.
714
128
2.1.2. İnfâkın Gayesi
Kuşkusuz, infak’ın en büyük amacı, şu ayette tezahür etmektedir: “Allah'ın
rızasını talep etmek ve ruhlarında (imanı) kökleştirip takviye etmek için mallarını
harcayanların hali de, bir tepenin üzerinde bulunan güzel bir bahçenin durumuna
benzer. Öyle ki, ona bol bir yağmur düşmüş de, meyvelerini iki kat vermiştir; ona bol
yağmur düşmese de, en azından bir çisinti bulunur. Allah, yapağınız her şeyi hakkıyle
görendir.”726 Bu ayette anlaşılıyorki Allah’ın rızasını kazanmak ve sağlam bir imana
sahip olak isteyen Müslümanların, Allah'ın gösterdiği yerlere, mallarını harcamaları
gerekmektedir. Başka bir anlatımla Müslümanların mallarını Allah yolunda infâk
etmeleri gerekir.
Bu ameli yaparken hangi niyet üzere olmaları gerektiği şu ayet ile
belirtilmektedir: “Biz, size ancak Allah'ın rızası için yediriyoruz. Sizden ne bir karşılık,
ne de bir teşekkür beklemiyoruz”727 Başka bir ayette ise; “Onun nezdinde bir kimsenin,
mükâfaatlandırılacak hiçbir nimeti (ve minneti) yoktur. O (bunu) sırf yüce Rabbisinin
rızasını elde etmek (için yapmıştır). Muhakkak kendisi de ileride (bundan dolayı)
hoşnud olacaktır”728 denilmiştir.
Aynı şekilde İmam Maturîdî de, yukarıda anlatılan infâkın amacına yakın
anlamda ifadeler kullanmıştır. Çünkü O, infakın gayesini, Allah’a karşı şükür borcunu
ifa etmek olduğunu söyler.
729
Bu sözlerinin açılımını da şöyle yapmaktadır: ‘Allah’ın
kullarına mallar, geniş imkânlar, sağlık, tatlı bir hayat verdiğini, kulların da bu
nimetlerin şükrünü eda etmeleri gerektiğini, Şükrü eda etmek de, nefis ve mal ile
olmaktadır.’730 Bu paralelde yapılan açıklamalardan birisi de şudur: “Allah Teâlâ,
insanların bazılarına, diğerlerine vermediği bazı mallar ve nimetler tahsis etmiştir. Bu
kimselere bunun şükrü olarak da, malı olmayanların payını ayırıp vermeyi gerekli
kılmıştır. ayeti muhtevasınca, Allah Teâlâ kendi zâtı yerine zenginlere, fakîrler için bir
payı ayırıp vermelerini bu nimetin şükrü kılmıştır.731
726
Bakara, 2/265.
İnsan, 76/9.
728
Leyl, 92/19-21.
729
Mâturidî, I, 208-209.
730
Mâturidî, I, 209.
731
et-Taberî, VIII, 518.
727
129
Çünkü fakîrler, Allah’ın emaneti, (hane halkı) durumunda olan kimselerdir.732
Nitekim Allah, "Yerde yürüyen hiçbir canlı hariç olmamak üzere, rızıkları Allah'ın
üstünedir...”733 Buyurmuştur. O halde zenginler, ellerinde bulundukları malların gerçek
sahibinin Allah olduğunu unutmamaları gerekir. Kuşkusuz onların ellerindeki malların
gerçek sahibi Allah'tır. Dolayısıyla Allah’ın istediği yerlere Müslümanların infak
etmeleri gerekir.
İşte infâk vesilesiyle, Haşr suresi’nde beyan edildiği üzere servetler, sadece
zenginler arasında dolaşan bir şey olmaktan çıkıp yoksulların ihtiyacını karşılayacak,
toplumun huzuruna ve kalkınmasına hizmet edecektir.734 Kuşkusuz bu durumun
oluşumunu isteyen Allah, başka bir ayette şöyle buyurmaktadır:“Onların mallarında
dilenen ve dilenmeyen yoksullara ait belli bir hak vardır.”735 Böylece yoruma gerek
duymaksızın deriz ki; yoksulların, zenginlerin mallarında belli hakları mevcuttur.
Başka bir ayette: “Gerçekten, Allah'ın kitabını okuyanlar, namazı dosdoğru
kılanlar, kendilerini rızıklandırdığımız şeylerden gizli ve aşikâr infâk edenler, katiyyen
zarara uğramayacak bir ticaret umabilirler. Çünkü Allah, onların mükâfaatını eksiksiz
öder. Onlara fazl-u kereminden fazlasını da verir. Şüphesiz O, gafûr ve şekûrdur”736
ifadesinde açık bir şekilde anlaşılıyorki, bütün mahlûkatın rızkını veren Allah’tır.
Dolayısıyla kendi şefkat ve merhametinin bir eseri olarak kullarına verdiği bu
mallardan, yoksulara yapılan her yardımın dönütü fazlasıyla kendilerine olacaktır.
Bu mevzuyu toparlayacak olursak deriz ki; ister zorunlu isterse gönüllü infâkta
olsun, Kur’ân; yoksulu, her zaman gözetilmesi gereken bir kesim olarak görmüş ve ona
yapılan her yardımın; yardım edene, hem dünyada hem de ahirette, mükâfatının
verileceğini sık sık beyan etmiştir. Böylece İslam, toplumlarda yoksulluğun oluşumunu
önlemek ve mevcut olan yoksulların hakkını korumak için, hiçbir sistemde bulunmayan
aynı zamanda günümüz dünyasının da ihtiyacı olan mükemmel kural ve kaideler
koymuştur.
732
er-Râzî, XII, 410; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 246.
Hûd, 6.
734
Ateş, I, 378.
735
Meâric, 70/25.
736
Fatır, 35/29-30.
733
130
2.1.3. İnfâkın Çeşitleri
Genel manada Kur’an’da, gerek zorunlu gerekse isteğe bağlı zikredilen ve ister
miktarı belli olsun ister belli olmasın, emredilen veyahut teşvik edilen bütün yardımları
‘infâk’ adı altında topladığımızı daha önce açıklamıştık. Burada ise ‘infak’ ı
çeşitlendirmeğe çalışarak, zekât, nafaka, fıtır sadakası, ganimet ve fey, keffaretler ve
miras başlık adları altında anlatmağa çalışalım.
2.1.3.1. Zekât
Kur’ân-ı Kerim ve Sünnet incelendiğinde Müslüman toplumların diğer
toplumlardan müstakil, fertlerinin (akrabalık, komşuluk, din kardeşliği gibi) çeşitli
haklarla, öncelikle Allah’a,737 daha sonra birbirlerine karşı ilahi sorumlulukla738
mükellef bir toplum olduğu görülür. Öyle anlaşılıyor ki bunu böyle vaz etmekle Yüce
Allah, toplum içindeki bireyler arasında belli bir seviyede herkesin insanî ihtiyaçlarını
gidermede sıkıntı yaşamasını engellemeyi amaçlamaktadır. Bundan dolayıdır ki İslam
toplumunun en bariz özelliği, gücünü Kur’ân’dan739 alarak, sosyal yardımlaşma ve
dayanışma konusunda başka toplumların hiçbir zaman oluşturamadıkları bir sosyal
organizasyonu ortaya koymalarıdır.
Bu bilinçle,740 tarihten beri ümmetin siyasal ve sosyal mekanizmasını yönetenler,
sosyal yapıyı oluştururken öncelikle ilahi dengeyi gözetmek olmuştur. Bu hususta ilk
İslam toplumunun başarısı ilahi övgüye layık olmakla günümüz toplumları için ideal
bir modelliğe sahiptir.
Yine, İslam toplumunu diğer toplumlardan ayıran en belirgin başka bir özelliği
de; insanlar arasında sosyal dengeyi sağlamak adına fertlerin siyasal mekanizma
üzerinde denetleme yetkisine sahip olması gelmektedir.741 İslam tarihinde bununla ilgili
737
Bkz. A’li İmrân, 3/179; Nisa, 4/136, 171; A’râf, 7/158; Hadid, 57/7; Teğabun, 64/8; Kılıç, Küllerden
Diriliş, s. 104.
738
İnsanın Allah’a karşı en büyük sorumluluğu, öncelikle O’nun varlığını anlayıp inanması gerekir.
“…İmanın birinci fiili, Allah’ın itaat edilmeye ve aynı zamanda sevilmeye ve tapılmaya layık olarak
tanınmasını içermektir.” Bkz. Draz, s. 73.
739
Burada, öncelikle bireyin, Allah’ın tapılmaya layık ilah olduğuna inanmasından sonra artık düşünce
ve eylemlerini, Kur’ân’dan aldığı güçle sergilemeye başlar. Bkz. Draz, s. 73.
740
Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 104.
741
Kulun işlediği suçlardan sadece kendisinin sorumlu olacağına dair ayetler: Bkz. Fatır, 35/18; En’am,
6/164; İsrâ, 17/15; Zümer, 7; Necm, 38; Ayrıca başkasının günah işlemesine zemin hazırlama, sevketme
veya “suça ve günaha götüren yolları kolaylaştırma, ya da günaha ve suça doğrudan veya dolaylı
131
pek çok örneğe rastlamak mümkündür. Söz konusu olan bu oto-kontrol sistemi daha
çok kendisini, gelirlerin adil bölüşümü noktasında göstermiştir. Konu ile ilgili ayeti
kerimede;“Allah’ın,
(fethedilen)
memleketlerin
ahalisinden
savaşılmaksızın
peygamberine kazandırdığı mallar; Allah’a, peygambere, onun yakınlarına, yetimlere,
yoksullara ve yolda kalmışlara aittir. O mallar, içinizden yalnız zenginler arasında
dolaşan bir servet (ve güç) hâline gelmesin diye (Allah böyle hükmetmiştir).
Peygamber size ne verdiyse onu alın, neyi de size yasak ettiyse ondan vazgeçin. Allah’a
karşı gelmekten sakının. Şüphesiz, Allah’ın azabı çetindir”742 emretmekle asıl hedef,
servetin toplumun içinde bazı kesim veya fertlerin tekelinden kurtarmak, diğer bir
ifadeyle servetin yığılmasını önlemek743 ve sosyal güvenliği744 sağlamak olduğu açık
bir şekilde görülmektedir.
Ayrıca sermayenin belli ellerde toplanıp toplumun diğer fertlerinin aleyhine bir
güç olmaması745 için Kur’ân’ın koyduğu bu evrensel ilke, İslam ekonomisinin en
önemli bir prensibidir.746 Kur’ân’ın öngördüğü toplumsal yapıda bireysel mülkiyet,
malların sadece zenginler arasında dolaşıp fakîrlere hiçbir yararı olmayan747 bir
ayrıcalığa dönüşmemesi şartıyla kabul edilen bir olgudur.
Nitekim sermayenin zenginlerin tekelinde bir devlet politikası haline gelmesi,748
toplumda sınıfların oluşmasını ve sınıflar arası mücadelelerin meydana gelmesini
kaçınılmaz kılar. Toplum ve sınıflar arası mücadelelerin neticesinde günümüzdeki bu
yapılanmadaki toplumlar, yerlerinden yurtlarından edilerek açlık ve sefaletle baş başa
bırakılmışlardır.749 Kur’ân toplumunda, bütün ilişkilerin ve uygulamaların böyle bir
uygulamalara meydan vermeyecek veya böyle bir imtiyazın sürüp gitmesine göz
kışkırtma(iğra), iradeyi suç ve günah yönünde koşullandırma… vb. gibi şekillerde tahakkuk edebilir.
Böylesi bir durumda da, günaha sürükleyen(mudıll) ile, günahı işleyen(dall) kimse bir işte iki ortak
olmuş olurlar. Birisi saptırırken diğeri de ona itaat eder. Bu sebeple de ikisi birlikte günahı ortak olarak
taşırlar.” Bkz. Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 103.
742
Haşr, 59/7.
743
et-Taberî, VI, 325; er- Râzî, XVIII, 361; İbn Kesîr, VII, 154; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VII, 327;
Elmalılı, IV, 3669.
744
Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 221.
745
et-Taberî, VIII, 412; er- Râzî, VIII, 214; İbn Kesîr, VI, 471; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VI, 308;
Elmalılı, V, 4972; İbn Aşûr, XX, 146.
746
er-Râzî, XII, 302.
747
et-Taberî, V, 179; er-Râzî, XV, 98; İbn Kesîr, III, 87; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân,II, 45.
748
et-Taberî, IV, 198; er-Râzî, V, 307; İbn Kesîr, VIII, 104; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VII, 51.
749
Kur’ân, insanın en çok sevdiği şeylerden fedakârlıkta bulunmasını istemektedir. “Sevdiğiniz
şeylerden Allah yolunda harcamadıkça iyiliğe asla erişemezsiniz. Her ne harcarsanız Allah onu bilir.”
Bkz. Al-i İmrân, 3/92.
132
yummayacak bir şekilde düzenlenmiştir.
Bu sebeple servet dağılımını, en muhtaç kesimden başlayarak yerleştiren Kur’ân,
böylece katı ve aşılmaz toplumsal bir tabakalaşmayı önlemiş, toplumdaki aşırı fakîrliği
yok ederek, mali açıdan birbirlerine yakın katmanlardan oluşan bir toplum
gerçekleştirmiştir. Nitekim Hz. Ömer (r.a.)’i: “Eğer görevim devam ederse, zenginlerin
mallarının fazlalığını alıp fakîr muhacirlere taksim edeceğim”750 dedirten asıl güç,
Kur’ân ahlâkıyla donatılmış bir modelin haykırışından başka bir şey değildir.
Bunun bir sonucu olarak “Saadet toplumu,” vahye dayalı ilkelerle öyle bir
seviyeye751 ulaştı ki Abdullah b. Ömer(r.a.)’in dediği gibi; “Öyle zamanlar oldu ki, hiç
kimse dinar veya dirhem konusunda, Müslüman kardeşinden daha fazla bir şeye sahip
değildi.”752 Keza, Hz. Ömer(r.a.)’ın, kendisinden sonra seçilecek devlet başkanına
yaptığı tavsiyede; halka adaletle muamele etmesini, fazlalık malları, sahiplerinin
rızasıyla alıp fakîrlere vermesini istemesi,753 bu duygunun en güzel belirtisidir. Yine
aynı bu duygunun başka bir tezahürü ise, Amr(r.a.)’ın bizzat kendisi, Ebu Hureyre,
750
et-Taberî, III,86.
Saadet toplumunun, konu içerisinde belirtilen konuma ulaşmalarındaki en büyük etken, vahyin ta
kendisidir. Nitekim Al-i İmrân 92. Ayette Allah’ın emri doğrultusunda hareket etmede, birbirleriyle
yarışıyorlardı. Ayette geçen fedakârlıkla ilgili değişik görüşler için bkz. et-Taberî, III, 86, el-Beydâvî,
IV, 572; el-Hazîn, IV, 570; en-Nesefî, IV, 573; İbn Atiyye, XII, 175.
752
Buhârî, Edebu’l Mufred, s. 62.
753
Ebû Yusuf, Ya’kub b. İbrahîm, Kitabu’l Harac, Kahire h. 1386, s. 15. Mevdûdî, Ebû Yusuf’un
‘Kitabu’l-Harac’ eseri için şunları söylemektedir: “Büyük ahlâki ve ilmi nüfuzuyla Emeviler
döneminden beri otokratik bir vasfa sahip olarak kabul edilen ve anayasası bulunmayan Müslüman
devleti büyük ölçüde bir anayasayla yönlendirilen bir devlete dönüştürmüştür. Kitabü’l-Harac şeklinde
bugüne kadar bozulmadan gelen ve bir tür anayasa işlevi gören bir kitap yazmıştır.” Bkz. Ebû’l A’la elMevdûdî, Ebû Hanife ve Ebû Yusuf, (Çev.: Yusuf Ziya Cömert), İslam Düşüncesi Tarihi içinde, İnsan
yayınları, İstanbul 1990, II, 324-330. Ayrıca bu kitabın İslam Hukuk açısından önemi: “Ferdin gelir ve
giderleri olduğu gibi, toplumun da gelir ve giderleri vardır. Bu bakımdan fert ile devlet, birey ile toplum
birbirlerine benzerler. Yani hem fert ve hem de devlet ekonomik bir kişiliğe sahiptir. Bu sebeple devletler
aynı fertler gibi ekonomik kişiliğe sahip organlardır. Onun için maliye adı verilen devletin gelir ve
giderlerinin tanzimi ve yürütülmesi meselesi ekonomik konular içersinde en önemli yeri işgal eder. Bu
sebeple ilk zamandan beri İslam hukukçuları çalışmalarında maliye konularına, diğerlerinden çok daha
fazla ağırlık vermişlerdir. Hatta Fıkıhta ilk yazılan veya azından bize kadar ulaşan ilk eserin, Ebû
Yusuf'un daha çok iktisadi ve mali konuları içeren “Kitabü'l-Harac”adı ile yazmış olduğu kitap olduğu
söylenmektedir. Ebû Yusuf bu çalışmasını Halife Harun er-Reşid'in isteği üzerine zekât, öşür, harac ve
cizye gibi devlet maliyesini ilgilendiren konuları ve bundan başka diğer mevzuları açıklığa kavuşturmak
için kaleme almıştır. Ebû Yusuf eserinin önsözünde halifeye hitaben yaptığı tavsiyeleri arasında bu
hususu açıkça belirtmektedir.” Anlatımda anlaşılmaktadır. Bkz. Molla Hüsrev, Mir’at-ül Usûl, Amire
Matbaası, İstanbul 1890, s. 322; Muhammed Ebû Zehrâ, İslam Hukuku Metodolojisi, (Çev.: Abdülkadir
Yener), Ankara Üniversitesi Basımevi, 1973, s. 82.
751
133
Ömer b. As, İbn Abbas ve Sa’d b. Ebi Vakkas seçkin sahabî valilerin mallarının bir
kısmını alıp Fakîrler arasında taksim etmesinde görülmektedir.754
Yine aynı gayeye yönelik bir hadiste ise, Resulullah(s.a.s), şöyle buyurmuştur:
“Ebu Said el-Hudrî diyor ki: “Bir gün Resulullah minberde ayağa kalktı ve şöyle
buyurdu: “Ben, benden sonra sizin için, yeryüzünün bereketlerinin sizlere nasib
olmasından korkuyorum. Resulullah sonra dünyanın güzelliklerini birer birer zikretti.
Bunun üzerine bir adam ayağa kalktı ve: ‘Ey Allah’ın Resulü, hayır şer meydana
getirir mi (Yani yeryüzünün bereketleri şerre sebep olur mu ) dedi. Resulullah sustu.
Biz Ona vahiy geliyor dedik. Diğer insanlar da sanki başlarının üzerinde kuşlar
varmışçasına başlarını yere eğip sustular. Sonra Resulullah yüzünden akan terleri sildi
ve şöyle buyurdu: “Biraz evvel soru soran nerede? Bu dünya malı hayır mıdır Bu hayır
mıdır Bu hayır mıdır Elbette ki gerçek hayır, hayırdan başka bir şey getirmez.
İlkbaharda biten otların tümü, onları yiyen hayvanları şişkinlikten patlatır veya
patlayacak hale getirir. Ancak olgunlaşmış otlar yiyen hayvanlar müstesnadır. Bunlar
yiyen bir hayvanın iki yanı (işkembesi) dolduğunda güneşe doğru yatar ve ishal
şeklinde dışkınsını çıkarır, idrarını yapar ve geviş getirir. Sonra dönüp tekrar otlar.
Şüphesiz ki dünya malı yeşildir, tatlıdır. Bu mal, Müslüman olan sahibi için ne
güzeldir. O, bu malı helal yoldan kazanır. Onu Allah yolunda yetimlere ve yoksullara
harcar. Kim de malını helal yoldan kazanmazsa işte o, hiç doymadan yiyen kimse
gibidir. Bu malı, kıyamet gününde onun aleyhine şahitlik edecektir.”755
Böylece Kur’ân, Allah yolunda yapılan harcamalara katılmayı,756 kendi ailesinin
ihtiyaçlarını karşılamayı757 ve rızkını temin için çalışıp çabalamayı emretmiştir.758
Ancak, Kur’ân’ın bu emri; gücü kuvveti yerinde olan bireyler için geçerlidir. Bu
bağlamda ekonomik gücü yetersiz olan, miras veya birikmiş mallarından bir şeye sahip
olmayan bireylerin, zengin akrabalarının gözetiminde ihtiyaçlarını karşılamayı Kur’ân
uygun görmektedir.
Bu sebeple Yüce Allah; yaşlı, çocuk, dul, yetim, hasta ve musibete uğramış
bireylere uygun bir yaşam standardında tutabilecek, merhametiyle bütün yaratılmışları
754
Mustafa Sıbaî, İslam Sosyalizmi, (Çev.: A. Niyazoğlu), Hareket Yayınları, İstanbul 1974, s. 180.
et-Taberî, VII, 29.
756
er-Râzî, XIII, 264.
757
en-Nesefî, V, 166.
758
ez-Zemahşerî, el-Keşşaf, V, 127; İbnu’l-Cevzî, VI, 461; Maturîdî, IV, 319.
755
134
kuşatacak bir sistem oluşturmuştur. Bunlar için zenginlerin mallarında belli miktarlarda
bir hak almış, sabit bir farz kılmıştır ki o da zekâttır.759 Bundan dolayıdır ki zekâtın ana
hedefi; insanları yoksulluktan kurtarmak ve kimseye muhtaç olmadan kendi
geçimlerini sağlayabilecek seviyeye ulaşmalarını sağlamaktır. Ayrıca insanları, açları
doyurmaya, çıplakları giydirmeye teşvik etmiştir.760 “Onların mallarında dilenip
isteyen (ve iffetinden dolayı istemeyip de) yoksul olan için de bir hak vardı.”761 Böylece
daha sonra bütün âlemi kapsayacak olan bu inancın alt yapısını Mekke’de762
oluşturmanın763 yanında, sosyal sorunların çözümünde uygulayacakları metodlarını
belirten Kur’ân-ı Kerim, Medine’de, hicretin II. Yılında hukuki anlamda, zekâtı farz
kılmıştır.764
Böylece, dünya devletlerinin gafil kaldıkları, beşeri zihniyetlerin bütün
uğraşlarına rağmen çözemediği fakîrlik problemini765 bitirecek766 harikulade sistemin
adını Allah, zekât koymuştur. Burada bu mükemmel farizanın bazı gizemli taraflarına,
âlimlerin düşünceleri ışığında temas edilecek ve zekât dağıtımında İslam’ın izlemiş
olduğu yola vurgu yapılacaktır.
759
et-Taberî, I, 114 Sözlük anlamı; “artma”, “bereket”, “temizlik”, “malı koruma”, “Allah’a karşı
şükür” ve “iyi hal” gibi genelde bereket ifade eden zekât, ıstılahta ise; “Muayyen hak sahiplerine
verilmek üzere, malın ilâhî yasaca belirlenmiş kısmını ayırmak veya o muayyen kısmının ilgili yerlere
vermek işleminin bizzat kendisi demektir.” . Bkz. Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed, Mebsût,
Beyrut 1978, II, 149.
760
Elmalılı, IX, 6167; Mevdûdî, VII, 257.
761
Zariyât,51/19; Ayrıca bkz. İnsan, 76/5-10; Beled, 90/14-16.
762
Maun suresinin Mekkî veya Medenî olduğu hakkında değişik fikirler olsa da, bu hususta İbn Aşûr’un,
Bu surenin ilk üç ayeti Mekke’de, dördüncü ayetten sonuna kadar da Medine’de nazil olduğunu ve bu
ayetlerin munafıklarla ilgili olduğunu söylemektedir. İbnu’l-Aşûr, XXX, 563.
763
Salih Tuğ, isim vermeden bazı yazarların, Hz. Muhammed’in zekâtı Yahudilerden öğrendiğini
söyleseler de, Mekke’de inen ayetlerde zekât müessesinin temelleri zaten atıldığını belirterek, bu
görüşün doğru olmadığını söylemiştir. Bkz. Salih Tuğ, İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, M. Ü.
Yayınları, İstanbul 1984, s. 26; Maturîdî, V, 538.
764
Buhârî, İman, 1; Müslim, İman, 19-22; Tirmizî, İman, 3.
765
“Zekât, keza tek yönlü olmayan bir fenomene cevaptır. Bu fenomen yoksulluktur, yoksulluk ise sadece
sosyal bir problem değildir. Sebebi yalnız mahrumiyet değildir, kötülük de vardır. Mahrumiyet onun dış
görünüşüdür; iç tarafı ise günahtır. Yoksa refah ülkelerinde görülen fakirlik nasıl izah edilebilir.
Yirminci asrın ikinci yarısında insanlığın üçte biri devamlı olarak yetersiz beslenmektedir. Sebebi nedir
acaba? İmkânların kıtlığı mı, yoksa merhametin yokluğu mu? Yoksulluk probleminin her çözümü
kabahatin itirafını da kapsamak; yani aslında, pişmanlık duyulmasını da gerektirmelidir. Her sosyal
çözüm insanı çözümü de içine almalıdır. Dolayısıyla yalnız toplum içindeki münasebetleri değil, insanlar
arasındaki münasebetleri de değiştirmelidir. Böyle bir çözüm insanların eğitilmesi meselesi olduğu
kadar milli servetin adil bir şekilde dağıtılması; terbiye, sevgi, yakınlık olduğu kadar, sosyo-politik
tedbir de olmalıdır.” Bkz. Alia İzzet Begoviç, Doğu ve Batı Arasında İslam, (Çev.: Salih Şaban, Nehir
Yayınları. İstanbul 1999, s.298.
766
M. A. Mannan, İslam Ekonomisi, (Çev.: Bahri Zengin), Tevfik Ömeroğlu, İstanbul 2008, s. 392.
135
2.1.3.1.1. Kur’ân'da Zekâtın Yeri
Bu dinin mucizelerinden ve Allah tarafından gönderilen son ebedî risâlet
olduğuna delalet eden delillerden biri de; dünya döndükçe, insanlar yeryüzünde var
oldukça, toplum içerisinde var olan fakîrlik problemini çözmeğe ve yoksulların
haklarına riayete önem vermesidir. Kur’ân’da ki bu titizlik, hüküm ve emirlerinde
yüzeysel, sadece bir iki defa vurgu yapılmış veya tali derecede değildir.
Aksine Kur’ân esaslarının özü ve asıllarının temellerinden, İslam’ın üçüncü
direği, yüce rükunlerinden ve beş şartından biri olan zekâttır. O zekât ki; Allah, onunla
fakîr ve yoksulların hakkını, zenginlerin mallarında ve devletin sorumluluğunda garanti
altına almıştır. Bundan dolayı, Kur’ân-ı Kerim’de toplam otuz yerde767 zikredilen
‘zekât,’ bu ayetlerin yirmi yedisinde namazla birlikte anılmıştır. Bu da, bir yandan
namaz ile zekâtın sıkı ilişkisini gösterirken, öte yandan ekonomik hayatın, manevi,
uhrevi boyutla alakasını göstermektedir.768 Diğer bir ifadeyle Allah’a karşı olan
görevlerin, topluma karşı olan görevlerden ayrılmaz olduğunun ifadesidir.
Peygamber (s.a.s.)’ de gönderdiği bütün davet mektuplarında veya davetçi
elçilerine verdiği talimatlarında, Allah’a ve peygamberine iman, namaz ve zekât
üzerinde özellikle durmuştur.769 Hz. Ebubekr’in hilafeti döneminde, namaz kılıp ta
zekât vermeyeceklerini söyleyenleri mürted kabul edip, onlara karşı savaş ilan ederek;
“Allah’a yemin olsun ki, namazla zekâtın arasını ayıranlarla savaşacağım. Zira zekât,
malın üzerinde bir haktır. Allah’a yemin olsun ki, Resulullah’a vermiş oldukları bir
yuları dahi bana vermekten kaçınırlarsa bundan dolayı onlarla savaşırım.”770 Sözüyle,
zekâtın önemine işaret etmektedir.
Demek ki zekât, her şeyden önce dinin temel bir rüknüdür. Bu rükne karşı en
ufak bir duyarsızlık da, dinin aslına karşı bir suç telakki edilmiştir. Ayrıca Kur’ân,
zekât vermeyi şirkten tövbe etmek ve namaz kılmakla birlikte İslam dinine girmeğe,
Müslümanlarla kardeşliğe ve İslam cemiyetine intisaba hak kazanmaya bir işaret
767
Ahzâp, 33/ 33; A’râf, 7/156; Bakara 2/43, 83, 110, 177, 277; Beyyine, 98/5; Enbiya, 21/73; Fussilet,
41/7; Hac, 22/41, 78; Lokman, 31/4; Mâide, 5/12, 55; Meryem, 19/31, 55; Mücadele, 58/13; Mu’minûn,
23/4; Müzzemmil, 73/20; Neml, 27/3; Nîsâ, 4/77, 162; Nûr, 24/37, 56; Rûm, 30/39; Tevbe, 9/5, 11, 18,
60, 71.
768
Roger Garaudy, İslam ve İnsanlığın Geleceği, Pınar Yayınları, İstanbul 1990, s. 21.
769
Ebû Muhammed Aynî, Umdetu’l-Karî Şerhi Buhârî, Beyrut ty. , VIII, 243.
770
Buhârî, İ’tisam, 2; Müslim, İman, 32; Ahmed b. Hanbel, Musned, Beyrut 1989, I,48; et-Taberî, I,
412; Râzî, XI, 414.
136
saymıştır. Bu konuda Allah, harbeden müşrikler hakkında “Haram aylar çıkınca bu
Allah’a ortak koşanları artık bulduğunuz yerde öldürün, onları yakalayıp hapsedin ve
her gözetleme yerine oturup onları gözetleyin. Eğer tövbe ederler, namazı kılıp zekâtı
da verirlerse, kendilerini serbest bırakın. Şüphesiz Allah çok bağışlayıcıdır, çok
merhamet edicidir.”771 “Bununla beraber eğer tevbe ve rücu ederler, namaz kılarlar,
zekât verirlerse artık dinde onlar kardeşinizdir…”772 Buyurarak, şirk ve şirke götüren
şeylerden tevbe etmemiş, Müslümanlar arasında sosyal dini bir bağ olan namazı
kılmayan773 ve sosyal mali bir rabıta olan zekât vermeyen774 bir inanmamışın,
Müslümanların cemaatine girmesi, her bakımdan kendisini onlardan bir fert sayması
mümkün olmadığı kanaati uyandırmaktadır.
Özellikle Hz. Ebu Bekir’in, zekâtı vermeyenler hakkında söylediği : “Ben,
Allah’ın birlikte zikrettiği şeyleri birbirinden ayıramam”775 sözü ile belki de Hz. Ebu
Bekir (r.a.), bu ayeti kastetmiştir. Çünkü Allah Teâlâ, ancak tevbe eden, namazını kılan
ve zekâtını veren kimselerin yollarının serbest bırakılmasını emretmiştir. Nitekim Hz.
Ebu Bekir (r.a.), zekât vermeyen mürtedlerle savaşmayı farz görmüştür.776 Onların
zekâtın farziyyetini inkâr etmeleri halinde bu hükmün böyle olacağı açıktır.777 Ama
onların, zekâtın farz olduğunu kabul ettikleri halde, özellikle Hz. Ebu Bekir’e
vermekten imtina etmelerine gelince, Hz. Ebu Bekir’in, onların zekâtı Halife’ye
vermeyip, bundan imtina etmeleri açısından onlarla savaşmanın farz olduğuna kâni
olmuş olması da düşünülebilir.
Onun bu husustaki görüşü, tıpkı şeriatın diğer zahirî hükümlerinin bilinmesi gibi,
Hz. Peygamber (s.a.s.)’in dininden anlaşılan bir şeydir. 778 Zira Kur’ân ve Sünnetin
üslubu, daima namazla zekâtı beraber zikretmek olmuştur. Bu yüzden aralarındaki
bağın kuvvetine ve bir kimsenin Müslümanlığının her ikisi olmadan tamam
771
Tevbe, 9/ 5. et-Taberî, V, 213; er- Râzî, VIII, 451; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VI,
302.
772
Tevbe, 9/11.
773
er-Râzî, XI, 415.
774
er-Râzî, XI, 415.
775
er-Râzî, XI, 415.
776
Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir’in zekât vermeyenler hakkında almış olduğu karardan sonra şöyle demiştir:
“Allah’a yemin ederim, anladım ki, Hz. Ebû Bekir’in bu görüşü, Allah’ın savaş meselesinde ona
ilhamından başka bir şey değildi. İyice anladım ki bu karar hakmış.” Bkz. Buhârî, Zekât, 1; Malik,
Zekât, 30.
777
Buhârî, İ’tisam, 2; Müslim, İman, 32; Tirmizî, İman, 1; Ebû Davut, Zekât, 1; Nesaî, Zekât, 3.
778
er-Râzi, XI, 414.
137
olamayacağına delalet eder:779 “Gerçekten müminler kurtuluşa ermiştir. Onlar ki,
namazlarında huşû içindedirler. Onlar ki, boş ve yararsız şeylerden yüz çevirirler.
Onlar ki, zekât (vazifelerini) yerine getirirler”780“İman eden müminler için bir hidayet
rehberi ve bir müjdedir. Onlar ki, namazı kılarlar, zekâtı verirler ve ahirete de kesin
olarak inanırlar.”781 Bunun için, Kur’ân-ı Kerim’e göre zekât vermeyen kimse, ne
Allah’ın ne Resulunun, ne de mü’minlerin dostluğunu kazanamaz. Bu konu ile ilgili
Allah: “Sizin dostunuz (veliniz) ancak Allah’tır, Resulüdür, iman edenlerdir; onlar ki
Allah’ın emirlerine boyun eğerek namazı kılar, zekâtı verirler’’ buyurmaktadır.782
Ayrıca zekât veren kimseye Allah’ın vaat ettiği yardımı hak etmiş olur. Allah:
“…Allah, kendisine (kendi dinine) yardım edenlere muhakkak surette yardım eder. Hiç
şüphesiz Allah, güçlüdür, galiptir. Onlar (o müminler) ki, eğer kendilerine yeryüzünde
iktidar verirsek namazı kılar, zekâtı verirler, iyiliği emreder ve kötülükten nehyederler.
İşlerin sonu Allah’a varır”783 buyurmakla, Allah’ın yardımının kimlere olacağını
açıklamaktadır.
Kuşkusuz, zekâttan kaçınanlar hakkında Allah, Tevbe suresinin 34 ve 35.
ayetlerinde azap olacağını belirtmiş ki, biz bu ayeti daha önce zikretmiştik. Ancak,
zekâtın önemini daha da açıklığa kavuşturduğu için,784 bu ayetle ilgili hadisi aktarma
gereği duyduk. Şöyle ki; “İbni Ebî Şeybe, Ebû Davud ve Hâkim, İbni Abbas’tan şöyle
tahric ederler: “Altın ve gümüşü yığarak biriktirip de onları Allah yolunda infâk
etmeyenler...” ayeti nazil olduğu zaman, bu müslümanlara ağır geldi.785 Hiç birimiz,
kendinden sonra çoluk çocuğuna mal bırakmamazlık edemez, dediler. Hz. Ömer, bu
sıkıntılı hali görünce: “Sizi, bu sıkıntıdan kurtaracağım, dedi ve oradan ayrıldı.”
Kendisini Sevban takip etti. Peygamber (s.a.)’e gelerek: “Ey Allah´ın Peygamberi!
Şurası bir gerçek ki, bu ayet ashabına ağır geldi,” dedi. Bunun üzerine Resulullah
(s.a.s.): “Allah zekâtı, zekâttan geriye kalan mallarını güzelleştirmek için farz kıldı”
buyurdu. Bunun üzerine Ömer (r.a.) tekbir getirdi. Yine, bu eksende Müslim,
Sahih’inde Ebû Hureyre’den şöyle rivayet eder: Resulullah (s.a.s.) buyurdu ki:
779
et-Taberi, IV, 412; er- Râzî, XIV, 257; İbn Kesîr, VI, 387; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VIII, 365; esSabûnî, v, S. 359.
780
Mü’minun, 23/1-4.
781
Neml, 27/2-3.
782
Mâide, 5/55.
783
Hacc, 22/40-41.
784
et-Taberî, VI, 97; er-Râzî, IV, 114; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân,VIII, 145.
785
Ebû Ubeyd, s.676.
138
“Malının zekâtını vermeyen kimse için, kıyamet gününde ateşten levhalar
hazırlanmıştır. Elli bin yıl o levhalar üzerinde böğrü, alnı ve sırtı dağlanır, insanlar
arasında hüküm verilince ona da yol görünür. Ya cennete gider ya da cehenneme.”
Buharî ve Müslim, Ebû Hureyre’den rivayet ederler: Ebû Hureyre dedi ki: Resulullah
(s.a.) şöyle buyurdu: “Kim Allah kendisine mal verdiği halde o malın zekâtını
vermezse, kıyamet gününde zekâtı verilmeyen mal, sahibi için oldukça yağlı erkek bir
yılan suretine konulur. Bunun iki gözü üstünde (vahşet alameti olarak) iki nokta vardır.
Bu azgın yılan, kıyamet gününde mal sahibinin boynuna gerdanlık yapılır. Sonra yılan
(ağzı ile) sahibinin çenesini iki tarafından yakalar. Sonra: Ben senin (dünyada çok
sevdiğin) malınım, ben senin hazinenim der. Yine Ebû Hüreyre demiştir ki, bundan
sonra Resulü Ekrem, “Cimrilik ettikleri şey, kıyamet günü boyunlarına bir halka
olacaktır”786 ayetini okudu.”787 Şüphesiz ki bu ayetler, zekâtını vermeyenlerin ahirette
göreceği azbın tasvirini göstermektedir.
Ayrıca, aynı konu kapsamında İbn Hazm, zekâttan kaçanlar hakkında şöyle
diyor: “Zekât vermeyenin hükmü, istese de istemese de zekâtı elinden almaktır.
Vermemek için mücadele ederse muhariptir. Eğer inkâr ederse mürteddir. Vermemezlik
etmez, fakat imha cihetine gider ve inkâr ederse getirene veya lanetler içinde ölene
kadar dövülür. Nitekim Peygamber(s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sizden kim kötü bir şey
görürse gücü yettiği takdirde eliyle bozsun.” İşte bu bir kötülüktür; gücü yetenin
bozması farzdır.”788
Bu âlimin ifadelerinden anladığımız; zekât, keyfe ve arzuya
bırakılmış bir uygulama değildir. Zekât, zenginlerin bir ikrâmı, bağışı olmayıp, fakîr
tabakanın, zenginlerin zimmetine geçmiş bir hakkının veya borcunun tekrar fakîre
iadesidir789
Çünkü zekâtın verileceği yerlerin başında, fakîrlerin ve yoksulların zikredilmesi,
özellikle bu tabakaya verileceğini ifade etmektedir. Zira zekât mefhumu, her şeyden
önce “fakr- ihtiyaç” mefhumu ile ilgilidir.790 Demek ki zekâtta asıl olan şey, onun;
yoksulların ve diğer sayılan grupların hakkı oluşu ve yoksulların temel ihtiyaçlarını
kaşılamasıdır. Keza Hz. Ömer (r.a.), zekâtı dağıtan memurlara verdiği talimatta;
786
Âl-i İmrân, 3/180.
et-Taberî, IV, 105; er-Râzî, XXI, 39; Zuhaylî, V, 383.
788
İbn Hazm, XI, 313.
789
Elmalılı, IV, 2573.
790
Elmalılı, IV, 2573.
787
139
“Fakîrlere zekât verdiğinizde onları zenginleştiriniz”791 diyerek zekâtın yoksulluğu
gideren bir kurum olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca, fakîrlerle ilgili takip
edeceği siyasetini ilan ederken;792 “Onlara tekrar tekrar zekât vereceğim: Birisine yüz
deve verilse bile”793 sözleriyle, konu üzerinde son derece hassasiyet gösterdiğini
görmekteyiz.
Bundan dolayı zekât, modern sosyal güvenlik sistemlerinin risk olarak
tanımladığı olaylara insanın çözümler bulması yanında, istihdam alanlarını genişletme,
adil gelir dağılımına yardımcı olma vb. gibi yönleriyle de sosyal dayanışmayı sağlayan
ve böylelikle sosyal güvenlik kurumlarına büyük ölçüde ihtiyaç bırakmayan İslamiiktisadî794 bir kurumdur.795 Yine Zekât, daha önce de belirttiğimiz gibi, İslam binasının
üzerinde oturduğu beş sütundan biridir. Bol bol tekrar edilen Kur’ân ayetleri ve
mutevatir Sünneti nebeviye ile halefin seleften naklettiği icma-ı ümmetle sabit
olmuştur. Bütün bu verilen mallara karşılık zenginlerin, Allah’a şükretmeleri gerekir.
Çünkü nimete şükür farzdır. Zekâtta nimete şükür babındadır. İşte bu yüzden zekât farz
olmuştur: “Onların mallarından, onları kendisiyle arındıracağın ve temizleyeceğin bir
sadaka (zekât) al ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların
kalplerini yatıştırır.) Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”796 Bu ayete binaen
İbni Kudame şöyle demiştir: “Kim cahilliğinden dolayı zekâtın farz olduğunu inkâr
ederse, ya yeni Müslüman olduğu veya şehirlerden uzak çöllerde yaşadığı için bunu
bilmeyecek kimselerden ise, farz olduğu kendisine öğretilir, küfrüne hükmedilmez. Zira
mazurdur. Şayet ehli ilim arasında ve İslam diyarında büyümüş ise mürteddir. Üzerine
mürtedlerin hükmü cari olur, üç defa tevbe ettirilir. Eğer tevbe ederse ne ala. Yok,
791
Kasım b. Sellam, Ebû Ubeyd, Kitabu’l-Emval, Kahire 1975, s.676.
Ebûbekir, Ahmed b. Ali er-Râzî, el- Cassâs, Ahkâmu’l- Kur’ân, Beyrut 1985, IV, 324.
793
Ebû Ubeyd, s.676.
794
Fert ile toplumu ve bunların gelirlerini inceleyen eserlere bakılacak olursa, özellikle Emevi ve Abbasi
dönemi gibi ilk zamanlardaki durumları aksettiren kaynaklara bakıldığında, fertlerin gelirlerinden pek
bahsedilmediğini ve genel olarak devlet gelirlerinden bahsedildiğini ve özel vasıflara sahip olan fakîrlere
yapılan yardımlardan söz edildiği görülmektedir. Genel olarak devlet gelirleri hakkında yazılmış olan
eserleri, isimlerine göre bir tasnife tabi tutacak olursak, onları üç gruba ayırmak mümkündür: a)
Kitabü’l-Harac’lar, b) Kitabü’l-Emval’ler, c) Ahkamü’s-Sultaniyye’ler.
Ebû Yusuf, Yahya b. Âdem, Kudâme b. Cafer, Ebû Ubeyd Kasım b. Sellam, Ebû'l Hasan Ali b.
Muhammed el-Maverdî ve Ebû Yala Muhammed b. el-Hüseyn el-Ferra gibi şahsiyetler doğrudan
toplumla ilgili konuları işlemişlerdir. Üç gruba ayrılan bu kitapların konuları genel olarak; dînî, ilmî,
ictimai, idari, siyasi, iktisadi ve hukuki konular olduğunu söyleyebiliriz. Bkz. Mevdûdî, İslam Düşüncesi
Tarihi, II, 323.
795
Faruk Beşer, İslamda Sosyal Güvenlik, TDİB. Yayınları, Ankara 1989, s. 105.
796
Tevbe, 9/103.
792
140
tevbe etmezse öldürülür. Çünkü zekâtın farz oluşunun delilleri Kur’ânda, sünnette ve
icma-ı ümmette zahirdir; böyle bir kimseye kapalı kalamaz, buna rağmen inkâr ederse
bu hareketi Kitabı ve sünneti inkârından ve bunlara küfründen başka bir şey
değildir.”797 Ayrıca zekât, zekât verenin nefsini günah kirlerinden arıtır; cömertlik ve
keremde ahlâklanmakla, cimrilik ve bahilliği bırakmakla ahlâkını temizler. Çünkü
nefis, mal bakımından cimrilik edecek seciyede yaratılmıştır. Bu vesile ile hoşgörü
kazanır, emanetleri yerine teslim etmek ve hakkı hak sahiplerine ulaştırmak
bakımından alıştırma yapmış olur.
2.1.3.1.2. Zekâtın Dağıtımı
Zekât, Kur’ân’ın getirdiği metoda göre, fakîr, muhtaç ve zekâtı alacak kesimlerin
lehine798 zenginlerin boynunda bir hak veya borçtur.799 Hangi mallardan ve ne kadar,
ne zaman verileceği belirlenmiş, zekat alacakların lehine bunu tesbit ve tahdit etmiş,
kullarından iyilik yapan muttakileri şu sözüyle vasfetmiştir: “Mallarında (yardım)
isteyen ve (iffetinden dolayı isteyemeyip) mahrum olanlar için bir hak vardır.”
800
Diğer bir surede de: “Onlar, mallarında; isteyenler ve (isteyemeyip) mahrum kalanlar
için belli bir hak bulunan kimselerdir”801
Ayrıca Kur’ân, Allah’ın insanları vekil tayin etmek suretiyle verdiği mallardan
tasarrufta bulunma yetkisini şu ayette açık bir şekilde belirtmiştir:“Allah’a ve Resulüne
iman edin ve sizi üzerinde tasarrufa yetkili kıldığı maldan, (Allah yolunda) harcayın.
İçinizden iman edip de (Allah yolunda) harcayanlar var ya; onlar için büyük bir
mükâfat vardır.”802 Eğer insanlık, bu ayetin delalet ettiği gibi elindeki malların gerçek
sahibinin Allah olduğunu bilir, hazmederlerse, Allah’ın zenginlerin mallarında, fakîr ve
muhtaçlar için koymuş olduğu bu hakkı garipsemezler.803 Çünkü insan, malın hakiki
sahibi olmayıp ancak o, asli sahibi tarafından tayin edilmiş bir emanetçidir. İşte bu asli
797
Abdullah b. Ahmed İbn Kudâme, el-Muğni, Mısır 1947, II, 573; Alauddin Ebûbekr b. Mes’ud elHanefi el- Kâsâni, Bedâi’us- Senâi, Dâru’l-Kutupi'l-Arabiyye, Kahire 1910, 2, 3.
798
et-Taberî, VII, 389; er-Râzî, XXV, 403.
799
et-Taberî, IV, 157; er-Râzî, XVIII, 92.
800
Zariyât, 51/19.
801
Meârîc,70/ 24-25.
802
Hadîd, 57/ 7.
803
et-Taberî, VI, 415; er-Râzî, V, 109.
141
sahip, malı insanlara bahşeden, yaratan ve rızık verenin emrettiği ve az olsun çok olsun
bu mala belirlediği hakkı tanımak ve ifa etmek, insanın vazifeleri arasındadır.
Zekât, Allah’ın yoksulların ve diğer hak sahiplerinin lehine farz kıldığı belli bir
hak olduğu için, mükellefin üzerine farziyeti oluşur, bir veya birkaç sene geçmesine
rağmen ehline vermezse, mükellefin üzerinde bu hak düşmez. Bu hususta İbni Hazm:
“Bir kimse sağken malında iki veya daha çok zekât toplansa her sene üzerinde vacip
olan miktar sayısınca zekât alınır. Bu, ister malını zekâttan kaçırdığı, ister zekât
toplayan memurun gecikmesi, bilmemesi isterse başka bir sebeple olsun, mesele
değişmez. Bu konuda nakit para, ekin ve büyük baş hayvanlar arasında fark yoktur.
Zekâtın bütün malı kaplaması veya kaplamaması, zekât çıktıktan sonra kalan kısmın
nisap miktarından aşağı düşmesi veya düşmemesi neticeyi değiştirmez. Zekât tamamen
alınmadıkça borçlular bir şey alamazlar.”804 Keza,
İbn Hazm’ın bu tesbitine
dayanarak, gümüzdeki bütün dünya ülkelerinde uygulanan vergi, zaman geçmesiyle
veya hükümetlerin af ilan etmesiyle alınmayabilir. Ancak zekât, ödenmediği müddetçe
müslümanın boynunda bir borç olarak kalır. Birçok sene geçmesine rağmen onu
vermedikçe zimmetinden kurtulamaz. Yine zekât, diğer borçlar arasında en önce
ödenmesi gereken borçlardandır. Çünkü zekât, hem Allah’ın, hem fakîrin, hem de top
yekûn toplumun hakkıdır.
Ayrıca, zenginin malındaki fakîrin hakkı hususu, şöyle açıklanmıştır: “Bir insan,
ihtiyacı kadar mal elde ederse ona sahip olmaya diğerlerinden daha layık olur. Çünkü
ihtiyaç bakımından öbür muhtaçlarla durumu aynı olur. Malı elde etmede gayret sarf
ediyor ise diğerlerine karşı imtiyazlı hale gelir. Bu malın kendisine mahsus kalması,
başkalarına ait olmasından daha uygundur. Mal, ihtiyacından fazla olur ve başka bir
ihtiyaçlı da ortaya çıkarsa o zaman her birini o mala sahip olmaya haklı kılan iki ayrı
sebep ortaya çıkar. Mala sahip olanın hakkı; kazanmağa ve elde etmeğe çabalamasıyla
sahip olduğu mala tutkunluğudur. Bu tutkunluk da bir nevi ihtiyaçtır. Fakîre gelince,
mala olan ihtiyacı,
onun hakkını teşkil eder. İşte böylece çatışan iki hak
bulunduğunda, her iki tarafa da imkân nispetinde riayet olunmasını hizmet-i ilahiye
iktiza eder ve şöyle denir: Mal sahibi için kazanma ve kalbinin mala bağlılık hakkı;
Fakîr için de ihtiyaç hakkı hâsıl olmuştur. İddia ve isteklerin mümkün olduğu kadar
ortasını bulmak için, mal sahibinin tarafını tercih ettik. Çoğunu ona bırakarak, fakîre
804
İbn Hazm, VI, 87.
142
de onun malında bir şey verdik. Asli ihtiyaçtan fazla olan malı, insan evinde tuttuğu
zaman mal, yaratıldığı maksattan uzaklaşmış olur. Bu ise Hikmetullahın zuhurunu
önlemeğe çalışmak demektir ki caiz değildir. Böyle olunca Allah malın az bir kısmını
fakîre vermeyi emrediyor ki ta ki o hikmet büsbütün açığa çıksın. Fakîrler Allaha
muhtaç, zenginler ise, Allahın hazinedarlarıdır. Çünkü ellerindeki mal, Allahın malıdır.
Öyle ise mal sahibinin, hazinedara; hazinedeki o maldan bir kısmını aile efradımın
muhtaçlarına ver demesi, garip karşılanmaması gerekir.”805 Bu sebeple İslam,
mallardaki zekâtı adil bir şekilde takdir etmiş ve zenginin malına, fakîrin hakkına
riayette bulunmuş, sosyalistlerin yaptığı gibi zengine zarar vermemiş, buna karşılık
fakîrlerin ihtiyaçlarını ihmal etmemiştir. Bununla ilgili İbn Cevzî, geniş bir izatta
bulunarak şöyle diyor: “Resulullahın zekât hususundaki irşadı; zekâtın vakti, miktarı,
nisabı, kimlere vacip olduğu ve dağıtım yerleri konularında en mükemmel irşadıdır.
Hem mal sahiplerinin hem de yoksulların maslahatına riayet etmişlerdir. Cenab-ı Hak
zekâtı, mal ve mal sahibi için temizlik kılmış, onunla nimeti zenginlere bağlamıştır. Mal
nimeti, zekâtını veren kimseden zail olmaz. Belki zekâtla malını muhafaza eder, çoğaltır
ve afetleri defeder. Zekât mala karşı bir sur, bir kale ve bir bekçi olur. Bundan dolayı
Resulullah, zekâtı yılda bir defa farz kılmıştır. Ekin ve meyvelerin yıl dönümü de
olgunlaştıkları vakti kabul etmiştir. Bu ise en adil olan bir şeydir. Çünkü şayet zekât,
her ay veya her hafta farz olsaydı mal sahiplerine, ömürde bir defa olması da
yoksullara zarar verirdi. Bundan dolayı yılda bir kere farz olmasından daha doğrusu
yoktur. Resululah, mal sahiplerinin çalışma ve kazanmalarına ve bunun kolaylık ve
zorluğuna göre ödenmesi gereken miktarı belirlemiştir. Buna örnek olarak Resulullah,
insanın toplu olarak elde ettiği malda (Rikaz) beşte birini farz kılıp üzerinden yıl
geçmesine itibar etmemiştir. Elde etme meşakkati bundan daha çok olanlarda, onda bir
nispetinde farz kılmıştır. Bu da toprağını sürme ve ekme işinde bizzat çalıştığı meyve
veya ekinlerdir. Bunun suyu Allah tarafından temin edilir, Kula su satın almak, kuyu
veya dolap açma gibi herhangi bir külfet getirmediği ürünler için geçerlidir. Kulun
sulamayı dolap veya hayvan gibi külfetli şeylerle yaptığı hâsılatta ise yirmide bir
farzdır.806
805
806
et-Taberî, IV, 29; er-Râzî, XVI, 103.
İbn Cevzî, I, 306-308.
143
2.1.3.1.3. Kur’ân’ın Zekât Dağıtımındaki Tarzı
Zekât dağıtımında İslam'ın hikmetli ve adaletli bir siyaseti vardır. Zekât,
toplumlarda mevcut olan sosyal dengesizliklerin giderilmesine çare olacak tek
alternatif sistemdir. Kur’ân’ın emrettiği gibi, Resulullah (s.a.s); görevlendirdiği vali ve
memurlarını zekât toplamak için uzak ülkelere ve memleketlere gönderirdi. Zekâtı o
bölgenin zenginlerinden alıp yine o bölgenin fakîrlerine dağıtmalarını emrederdi.807
Kim, ilinden ve aşiretinden ayrılırsa, zekâtı ve öşrü aşiretinin oturduğu yerde dağıtılır
prensibinin uygulanması, yukarıdaki izahatın güzel bir örneğidir.808
Sahih hadiste varit olmuştur ki, bir Arap, Resulullah (s.a.s.)’e gelerek birkaç sual
soruyor. O suallerden biri de şu: “Seni gönderen Allah aşkına doğru söyle, zekâtı
zenginlerimizden alıp yoksullarımıza dağıtmanı sana Allah mı emretti? Efendimiz:
Evet, dedi.”809Ve yine Hz. Ömer’e dayandırılan bir rivayette: “Benden sonraki halifeye
şunu, şunu vasiyet ederim. Ve ona arap bedevilerine iyi bakmasını vasiyet ederim.
Çünkü onlar Arapların aslı, İslam’ın temelidirler. Zekâtı, zenginlerinden alsın,
fakîrlerine versin.”810
Bu
sebeple,
Hz.
Ömer
zamanındaki
zekât
siyaseti,
tıpkı
Resulullah
zamanındakiyle aynı idi. Zekât nerede toplanmışsa, yine oraya dağıtılırdı. Zekât
memurları Medine’ye dönerlerken, büründükleri abalarından ve dayandıkları
değneklerden başka bir şeyle dönmezlerdi. Said b. Müseyyeb’den rivayete göre, “Hz.
Ömer, Muaz’ı, Beni Kilâb, yahut Beni Sa’d üzerine memur olarak göndermişti. Memur,
malları onlara taksim etti. Öyle ki: Omzunda taşıdığı çulundan başka bir şey
bırakmadı.”811 Ya’la b. Ümeyye’nin arkadaşlarından ve Hz. Ömer’in zekât işlerinden
çalıştırdığı biri şöyle diyor: “Bizler, zekât toplamak üzere işe çıkardık. Kırbacımızdan
başka bir şeyle geri dönmezdik.”812 Bu rivayetlerden çıkan sonuca göre, görevlilerin;
bu işi titizlikle yerine getirdikleridir.
İmran b. Husayn’dan rivayet edilir ki kendisi Emeviler devrinde Ziyad b. Ebih
veya başka bir emir tarafından zekât memuru olarak vazifelendirildiği zaman,
807
İbn Kudâme, II, 683.
Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, Neylu’l-Evtar, fi Şerhi Muntekal Ehbâr, Kahire 1952, II,161.
809
Ebû Ubeyd, s. 595.
810
Ebû Ubeyd, s. 595.
811
Ebû Ubeyd, s. 596.
812
Ebû Ubeyd, s. 597.
808
144
dönüşünde emir O’na diyor ki: “Mal nerede? Kendisi: Mal için mi beni gönderdin?
Resulullah (s.a.s)’in zamanında aldığımız yerden aldık, o zaman verdiğimiz yere
verdik.” diye cevap vermiştir.813 Ebu Ubeyd diyor ki: “Bütün bu hadisler ispatlıyor ki,
zengin oluncaya kadar her kavim, kendi zenginlerinin sadakasına daha layıktır…”
814
Yalnız, İbrahim Nihaî ile Hasan-i Basrî, zekât hususunda akrabasının tercih edilmesine
müsaade etmişlerdir. Bu hususta Ebu Ubeyd diyor ki: “Ancak bu, devletin topladığı
umumi zekâtta değil de insanın şahsi malında caiz olur.”815 Eğer, sadaka memuru
bilmeyerek topladığı zekâtı, halkı muhtaç olduğu halde başka bir şehre götürürse,
hükümet, bunu onlara geri gönderir. Nitekim Ömer b. Abdulaziz böyle yapmış, Said b.
Museyyeb de böyle fetva vermiştir.”816 Toplumun içinde var olan hiçbir yoksul, kendi
başına bırakılmayacağı, bu uygulamalardan görülmektedir.
Bütün bu delillerden yola çıkarak, zekâtın toplandığı şehirde dağıtılması, bir
kural olmasına rağmen şayet, zekât verilebilecek kesimin bulunmaması yahut az
oluşundan dolayı zekât malının çokluğu sebebiyle o şehir halkı zekâta muhtaç değilse,
başkalarına veya ihtiyaca göre tasaruf etmesi için “Ulu’l-Emr’e” veya en yakın şehre
göndermesinde beis yoktur. İmam Mâlik, bu husuta şöyle diyor: “Zekâtı başka yere
nakletmek, caiz değildir. Ancak, başka bir şehir halkının muhtaç olması mustesnadır ki
İmam (Hükümet), bir görüş ve içtihat olarak oraya nakleder.”817
Kuşkusuz, sosyal yardım ve sosyal güvenliği sağlayan karakteriyle zekât,
yoksulların hakkını koruyup, toplum içerisinde onların insanca yaşamasını sağlayan
belki de dünyada ilk ve aynı zamanda mükemmel bir sosyal yardımdır. Yoksulların
maddi manevi durumunu düzeltme de, sadece nafile sadakalara yetinmeyip, hükümete
ait peroyidik ve muntazam yardımlar üzerinde ayakta duran, düzenli, zamanı ve miktarı
belli olan Kur’ânın emrettiği ilk teşridir.
Bu yardımların amacı, toplum içerisinde bulunan yoksulların, normal bir şekilde
kendisine ve ailesine yetecek kadar yiyecek, giyecek, ev olarak kullanacak ve hayatın
diğer ihtiyaçlarını karşılamayı temin etmektir. Aynı zamanda bu durum sadece
813
eş-Şevkânî, IV, 16.
Ebû Ubeyd, s. 598.
815
Ebû Ubeyd, s. 598.
816
Ebû Ubeyd, s. 598.
817
Ebû Ubeyd, s. 595.
814
145
Müslümanlara mahsus olmayıp, İslam devletinde yaşayan bütün insanlar için geçerli
bir kuraldır.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, zekât: İslamın meşru kıldığı, içinde riya, kibir ve baş
kalkıncı tavırların yasaklandığı belli bir haktır. Toplama ve dağıtma işlerini devlet
organize eder. Öncelikle zekât, hiç geliri olmayanlara ve geliri yetmeyecek kadar az
olanlara verilir. Ayrıca zekâtın amacı, yoksulları sürekli normal hayat standartına
ulaştırmak, mal ve mülk sahibi etmek, zenginlerle yoksulların arasındaki ekonomik
uçurumu düzeltmekdir.
Kuşkusuz zekât, modern sosyal güvenlik sistemlerinin risk olarak tanımladığı
olaylara insani çözümler bulması yanında, istihdam alanlarını genişletme, adil gelir
dağılımına yardımcı olma gibi yönleriyle sosyal dayanışmayı sağlamaktadır. Böylece,
sosyal güvenlik kurumlarına büyük ölçüde ihtiyaç bırakmayan İslamî ve iktisadî bir
kurumdur. Fertleri, insanî yaşam standartlarına kavuşturmayı hedef edinen zekâtın,
miktarının ne kadar olacağı hakkında şunlar söylenebilir.
1. Ömrü Boyunca Yetecek Kadar
Bu konuda değişik fikirler olmasına rağmen tercih edilen ve Kur’ânın nass ve
mantığına en uygun olanı yoksula, yoksulluğunu kökünden kesecek, ihtiyaçlarını
ömrünün sonuna kadar karşılayabilecek ve ona daima yetecek, bir daha zekâta muhtaç
olmayacak gelir getirici zemini hazırlamaktır. Bununla ilgili, detaylı bir açıklamayı
İmam Nevevî yapmaktadır. Şöyle diyor: “İkinci mesele, fakîre verilecek miktar
beyanındadır. Iraklı müctehitlerin hepsi ve Horasanlıların çoğunluğu diyorlar
ki:“Fakîr ve miskine, bunları muhtaçlıktan kurtarıp zenginliğe çıkaracak miktar verilir.
Bu ise devamlı(yetecek) meblağdır. Bu Şafii (r.a.)’ın görüşüdür. Arkadaşları buna
Kâbisa b. Muharık hadisini delil getiriyorlar. Resulullah (s.a.s) buyuruyor ki:
“Dilenmek, şu üçün birinden başkasına helal değildir. Bir adam külfet yüklenmiştir.
Geçimden kıvamını bulana kadar bunun için istemek heladir. Arabulucu ve bir adam
ihtiyaç içinde kıvranmaktadır. Öyle ki kavminin akıllılarından üç kişi falanca ihtiyaç
içindedir, der. İşte geçimi düzene girinceye kadar bunun için de istemek helaldir.
Bunlardan başkasının dilenmesi-ey Kabisa- haramdır. Sahibi, onu haram olarak
146
yer.”818 Böylece Zekâtın hedefi, insanları yoksulluktan kurtarıp, kimseye ihtiyaç
duymadan, hayatlarını idame edebilecek bir imkânı, onlara sağlamaktır.
Ayrıca, yukarıda mezkûr görüşü destekleyen Hz. Ömer’den gelen bir söz vardır.
Şöyle diyor: “Verdiğiniz zaman zenginleştirin.”819 Bu sözüyle Hz. Ömer, zekâtın;
fakîrin, yoksulluğunu giderecek düzeyde verilmesi gerektiğini açıkça vurgulamıştır.
Yine başka bir rivayette, “bir adam kendisine gelip durumunun kötü olduğundan
yakındı. Ona üç deve verdi. Ve zekât memurlarına: “Bir fakîre yüz deve de düşse,
onlara tekrar tekrar sadaka vereceğim”820 derdi. Büyük fakîh, tabii Atâ diyor ki: “Bir
adam, malının zekâtını Müslüman bir aileye verir de ihtiyacını yerine getirirse bu,
bana daha hoş gelir.”821
2. Geçim İçin Uygun Hayat Seviyesi
Kur’ân ve Sünnetten yola çıkarak iyice anlıyoruz ki zekâtın hedefi, yoksula
birkaç kuruş vermek değildir. Asıl amaç, Allah’ın yeryüzüne mükerrem ve halife
kıldığı, bütün insanlığın onuruna yaraşacak, özellikle de adalet ve ihsân dinine, insanlık
için çıkarılmış hayırlı ümmete intisab eden Müslümanlık sıfatına layık bütün insanlara
uygun bir hayat seviyesinin gerçekleştirilmesidir. Bundan dolayı, İmam Nevevî uygun
hayat standardını: “Muteber olan şahsın nefsine ve nafakasında olanlara, isrâf veya
sıkıntı olmadan, haline uygun yiyecek, giyecek ve diğer şeylerin teminidir”822 sözleriyle
tespit etmektedir. Nitekim Halife Ömer b. Abdülaziz, her gün tellala şöyle çağırtırdı:
“Yoksullar nerede? Borçlular nerede? Evlenmek isteyenler nerede? Yetimler nerede?
Gelsinler ki, kendilerini bu sıkıntılardan kurtarayım, ihtiyaçlarını göreyim.”823
Kuşkusuz zekât, yoksulların; ihtiyaçlarını karşılamada devamlılığı ve hayat
seviyelerini yükseltmeyi hedefler. Bunu gösteren önemli örneklerden biri; “Bir gün Hz.
Ömer, bir ağacın gölgesinde uyurken bir Arap kadın çıkageldi. Oradakilere göz
gezdirdikten sonra Hz. Ömer’e vardı ve şöyle dedi: Ben yoksul bir kadınım. Küçük
erkek çocuklarım da var. Emirü’l-Mü’min’in Ömer b. Hattab, Muhammed b.
818
Muhyiddîn en-Nevevî, el-Mecmû’fi’l-Fıkh, Daru’l-Fikr, Beyrut ty., VI, 193.
Ebû Ubeyd, s. 564.
820
Ebû Ubeyd, s. 299.
821
Ebû Ubeyd, s. 565.
822
en- Nevevî, VI, 193.
823
İb Kesîr, el- Bidaye ve’n-Nihâye, (thk. Ahmed Ebu Mülhim ve arkadaşları), Daru’l Kütübi’l İlmiye,
Beyrut ts. IX, 200.
819
147
Müslime’yi bize sadaka memuru olarak gönderdi. O da bize bir şey vermedi. Umarım
ki sen, halifeye varmam için bana yardımcı olursun. Hz. Ömer, hizmetçisi Ye’refe’yi
çağırdı ve Muhammed b. Müslimeyi bana çağır dedi. Kadın: Benimle beraber gitmen,
işimin halli için daha tesirli olur, dedi. Hz. Ömer: O halleder inşallah, dedi. Ye’refe,
Muhammed b. Müslime’ye gelip: Halife sizi istiyor dedi. Muhammed b. Müslime, Hz.
Ömer’e gelerek; Allah’ın selamı üzerine olsun ey Mü’minlerin Emiri deyince, kadın
onun halife olduğunu anlayarak utandı. Hz. Ömer, Muhammed’e şöyle dedi: Allaha
kasem olsun ki iyilerinizi seçmekten vazgeçmeyeceğim. Allah, bu kadını sana
sorduğunda ne cevap vereceksin? Muhammed’in gözleri yaşardı. Sonra Ömer tekrar
konuştu. Hakikaten Allah, Peygamberini bize gönderdi de onu tasdik edip takip ettik. O
da Allah’ın kendisine emrettiklerini yerine getirdi. Ta ki Allah, habibinin ruhunu
alıncaya kadar sadakayı(zekâtı) ehil olan yoksullara dağıttı. …Nihayet Allah beni
halife yaptı. Bu işle ilgili iyilerinizi seçmekten geri kalmadım. Eğer seni, bir daha
memurluğa gönderirsem bu kadına, bu sene ile geçen senenin sadakalarını ver… Sonra
Hz. Ömer, kadın için bir deve getirtti. Un ve zeytinyağı yükleterek şöyle dedi: Bunları
al, Hayber’de bize ulaş. Biz oraya gitmek istiyoruz. Kadın Hayber’de Hz. Ömer’e
ulaştı. Hz. Ömer, kadına iki deve daha verdi ve şöyle dedi: Muhammed b. Müslime size
gelene kadar sana yeter. Sana, bu ve geçen senenin hakkını vermesi için ona
emrettim.824 bu örnektir. Yukarıda zikredilen olay, İslam hâkimiyetinin gölgesinde
yaşayan her birey için zekâtın, toplumların geçimlerini sağlayan birincil temel
taşlarından olduğu bilincinin oluştuğu görülmektedir.
2.1.3.2. Nafaka
Yüce Allah, konu ile ilgili bi ayetinde şöyle buyurmaktadır: “Eli geniş olan,
elinin genişliğine göre nafaka versin. Eli dar olan kimse de, Allah’ın kendisine verdiği
kadar nafaka versin. Allah ancak verdiği kadarıyla mükêllef kılar. Allah güçlükten
sonra kolaylık verir.”825 Dolayısıyla İslam’da çeşitli nafaka türleri vardır.826 Bu nafaka
çeşitlerini; evlilik nafakası, hısımlık nafakası ve mülkiyet nafakası şeklinde tasnif
etmek mümkündür. Bu nafakanın miktarı, nafakayı almaya hak kazanan kimsenin
824
Ebû Ubeyd, s. 595.
Talâk, 65/7.
826
Erbay, s. 22.
825
148
gerekli olan bütün harcamalarını kapsamaktadır.827
Ancak, nafaka vermekle yükümlü olupta bu nafakayı verecek mali gücü
olmayanların nafakasını devlet öder828
2.1.3.3. Fıtır Sadakası (Fitre)
Fıtır sadakası, Peygamber tarafından, yoksulların ihtiyaçlarını karşılaması için
hicretin ikinci yılında Müslümanlardan mali açıdan belli yükümlülükleri taşıyanlar
yerine getirmeğe başlamışlardır.
829
Zekât farz olmadan önce fitre, mecburi ödenmesi
gereken sorumluluklardandı. Zekât farz kılındıktan sonra Müslümanlar, daha önceden
yaptıkları gibi bu sadakayı vermeğe devam ettiler.830
Fıtır sadakası vermek için sahip olunması gereken nisaba gelince; Hanefilere göre
kişinin zekâtı verebilme nisab miktarı mala sahip olması gerekir. Diğer mezheplere
göre ise hâsıl olan genel kanaat şudur: Kişinin, asli ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra,
bayram günü ve gecesine yetecek kadar mala sahip olması gerektiği belirtilir.831
Ayrıca, Fıtır sadakasının miktarını ve zamanını, İbn Ömer’den gelen şu rivayette
kendisini göstermektedir: “Rasulullah (s.a.s.) fıtır zekâtını müslümanlardan köle, hür,
erkek, kadın, küçük büyük üzerine hurmadan bir sa’, yahut arpadan bir sa’ olarak farz
kıldı. Ve bu zekâtın, insanların bayram namazına çıkmasından önce verilmesini
emreyledi”832
2.1.3.4. Ganimet ve Fey
Fertlerin mallarından muhtaçların hakkını belirleyen, zengin fertlere, yoksulları,
yetimleri, öksüzleri ve kimsesizleri gözetme sorumluluğu getiren Kur’an-ı Kerim,
devlet hazinesine giren gelirlerinin de belli bir kısmını toplumdaki muhtaç tabakaya
tahsis etmiştir.
827
Bize göre bunun sebebi; zekât hâsılatı yoksulların ihtiyacını
Celal Erbay, İslam Hukukunda Evlilik ve Hısımlık Nafakası, Rağbet Yayınları, İstanbul 1998.s. 13;
Ruhi Özcan, İslam Hukukunda Hısımlık Nafakası, Çağlayan Yayınları, İzmir 1996. s. 12.
828
Özcan, s. 139-154, 296.
829
Yunus Vehbi Yavuz, “Fitre”, DİA, XIII, 160.
830
Celal Yeniçeri, İslâm İktisadının Esasları, Şamil Yayınevi, İstanbul 1980, s. 452.
831
Heyet, İslâm’da Inanç ibadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, MÜİF Yayınları, İstanbul 1997, II,
55-59.
832
Buhârî, Sadakâ-i Fıtr, 74, 76.
149
karşılamaktan aciz kaldığı zaman, değişik yerlerden İslam hazinesine giren gelirlerden
yoksullara pay ayırmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca bu ilahi nizam, yoksulların
hak ve hukunu korumada öylesine titiz davranmıştır ki bazı sorumlulukların
keffaretlerini ödeme de; yoksulları doyurmayı şartlardan bir tanesi olarak belirlemiştir.
Ganimet: İslam ordusunun, düşmanlardan savaş yoluyla elde ettiği menkul veya
gayrı menkul her çeşit maldır.833 Bu şekilde ele geçirilen mallar, İslam’dan önceki
milletlere helal değildi.834 İslam ümmetinin diğer ümmetlere karşı bir ayrımcılığı da,
ganimetlerin onlara en helal bir rızık kılınması olmuştur. Bununla ilgili ayetler;“Artık
elde ettiğiniz ganimetten helal ve temiz olarak yiyin. Allah’a karşı gelmekten sakının.
Şüphesiz Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.” 835 Ganimetlerin nasıl
taksim edileceği de, yine ayeti kerimede belirtilmiştir: “Bilin ki, ganimet olarak
aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri mutlaka Allah’a, Peygamber’e, onun
yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolculara aittir. Eğer Allah’a; hak ile batılın
birbirinden ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun (Bedir’de) karşılaştığı gün kulumuza
indirdiklerimize inandıysanız (bunu böyle bilin). Allah her şeye hakkıyla gücü
yetendir.836Kur’ân’ın taksimine göre, ganimetlerin beşte dördü savaşanlara, beşte biri
de ayette geçen yerlere tahsis edilir.837Allah’ın ve Peygamberin payı da, İmam-ı
Azam’a göre, yetimlerin, miskînlerin ve yolda kalmışların payına eklenir.838 Ancak Hz.
Ömer, devlet başkanı iken, bu tür ganimetlerin taksiminde, gelecek nesillerin topraksız
kalmamasını göz önünde bulundurarak farklı bir uygulama getirmiştir. ‘‘Sevad-ı Irak’’
denilen bu arazileri, ileri gelen sahabelerle istişare ettikten sonra kamulaştırmış,
arazilerin işletilmesini eski sahiplerine bırakarak onlara gelir vergisi koymuştur.839
Böylece düzenlemede, sadece yaşadığı dönemi değil gelecek için de planlamanın
yapıldığını görmekteyiz.
Fey: İslam ordusunun bil fiil savaş yapmadan, düşmanlarından ele geçirdiği her
türlü malın adıdır. Cizye ve ticari vergiler gibi.840 Feyin mahiyeti ve taksim edilmesi
833
et-Taberî, X, 253; er-Râzî, XXV, 308; Elmalılı, IV, 2405; el-Kurtûbî, VII, 50.
et-Taberî, IX, 413; er-Râzî, XXV, 217; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VII, 461; elCassâs, V, 322.
835
Enfâl, 8/69.
836
Enfâl, 8/41.
837
et-Taberî, XII, 36.
838
el-Mavsilî, IV, 126.
839
el-Cassâs, V, 319.
840
el-Cassâs, V, 322.
834
150
hususunda da Yüce Allah şöyle diyor: “Allah’ın, (fethedilen) memleketlerin
ahalisinden savaşılmaksızın peygamberine kazandırdığı mallar; Allah’a, Peygamber'e,
onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara aittir. O mallar, içinizden
yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet ve (güç) haline gelmesin diye (Allah böyle
hükmetmiştir). Peygamber size ne verdiyse onu alın, neyi de size yasak ettiyse ondan
vazgeçin. Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz, Allah’ın azabı çetindir.”841
Cumhûr, “fey’’ in taksiminin, devlet başkanının tasarrufunda olduğunu, yetimlerin,
yoksulların ve yolda kalmışların haklarının verilmesinden sonra, geriye kalan kısmın,
Müslümanların maslahatına sarfedileceğini söylerken,842 İmam Şafii, feyin ganimet
hükmünde olduğu kanaatini taşımaktadır.843 Fey olarak ele geçirilen araziler ise,
ümmetin maslahatına sunulur.844 Yer altında çıkarılan madenlerden, mülkiyeti devlete
ait olanlar ile özel mülkiyete tabi olanlardan alınacak olanları, fey kapsamına alan fıkhi
görüşün845 kabul edilmesi durumunda, feyin sosyal güvenlik açısından önemi daha da
artmaktadır. Devlet genel bütçesi (Beytü'l-Mal) yoksulların ve ihtiyaç sahiplerinin son
sığınağıdır. Çünkü ‘Beytü’l-Mal’, herkesin mülküdür. Devlet başkanının veya özel bir
kesimin mülkü değildir.
Yine Hz. Ömer den nakledilen bir rivayette, Şevkânî’nin de dediği gibi
İmam(devlet başkanı)’ın da diğer insanlar gibi olduğuna dair işaretler mevcuttur.
Başkalarına karşı hiçbir üstünlüğü ve hisse fazlalığı yoktur. Nitekim, İslam devletinin
gölgesinde yaşayan her insanın yeri ne kadar uzak ve ne kadar yoksul olursa olsun,
hakkı ve ihtiyacı nispetinde cemaatin malındaki hissesini alması gerekir.846
Ayrıca bilinmesi gereken bir şey de, İslam devlet bütçesinin hakkı olan herkese
eşit ve tarafsız taksimi, sadece Müslüman olan yoksullara ait değil, bilakis İslam
devletinin himayesinde yaşayan gayr-i müslimlerin de tıpkı Müslümanlar gibi,
“Beytü’l-Mal”den yardım alma hakkı vardır. Bu tezi destekleyen bir rivayette; Halid b.
Velid’in Iraktaki ‘Hıyre Hristiyanları’ ile yaptığı sulh antlaşmasının metninde yer alan
bilgilerdir. Tarihte ilk kez sosyal sigorta sayılan bu siyasi vesika, o kavmin fakîrlik,
841
Haşr, 59/7.
el-Cassâs, V, 319.
843
er-Râzî, XXIX, 248.
844
ez-Zuhaylî, s. 577.
845
Hamza Aktan, İslâm’da Madenlerin Hukukî Statüsü, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1986,
s. 41.
846
Şevkânî, VIII, 79.
842
151
hastalık ve ihtiyarlığa karşı sigorta edildiklerini tespit eden metindir. Üstelik bu güzel
teklifi, onlara karşı galip gelen, kendi dinlerinde kalıp yerlerinde yaşama hakkı veren
bir komutan tarafından yapılmaktadır. Andlaşmanın metni, Halid b. Velid’in dili ile
şöyledir: “Onlar için şunu kabul ettim: Herhangi bir ihtiyar çalışmazsa yahut başına
bir felaket gelirse yahut zengin iken fakîr düşerse ve din kardeşleri ona sadaka
vermeğe başlarsa cizye borcu kaldırılır. Kendisi ve ailesi Müslüman'ların Beytü'lMal'ından geçindirilir. Bu da o şahıs hicrette ve İslam yurdunda kaldığı müddetçedir.
Hicretten ve İslam yurdundan çıkarsa ailelerine bakmak Müslümanlar'a ait
değildir.”847 İşte bu uygulama, Hz. Ebu Bekir’in halifeliği zamanında, Halid b.
Velid’in yazdığı ve yanındaki mücahid sahabilerin kabul ettikleri bir andlaşmadır.
Ayrıca, Hz. Ömer’in yoksulların koruması ile ilgili başvurduğu yöntemlerden biri
de şu örnekte kendini göstermektedir. Hz. Ömer, Medine yakınında “Rebize” denilen
bir toprağı, Müslümanların sürüleri otlasın diye mera yapar. Fakat bununla
yetinmeyerek, şöyle bir öncelik koyar; bu merayı yoksul ve geliri az olan kişilere tahsis
eder. Bekçi olarak görevlendirdiği Hüneyy’e; “Ey Hüneyy, insanlara yumuşak davran.
Mazlumun bedduasından sakın. Çünkü mazlumun bedduası makbuldur. Bu meraya
devesi, koyunu az olanı koy. Osman b. Affan ve Abdurrahman ibni Avf’ın sürülerini
koyma. Çünkü bunların sürüleri kırılsa, hurmalık ve ekin alanları vardır. Hâlbuki o
miskînlerin davarları kırılsa, tutar çocuklarını bana getirir: Ey Mü’minlerin Emiri!
Diye haykırır. Onları bırakır mıyım ey soysuz! Ot bana, altın ve gümüşten daha
kolaydır.”848
Hz. Ömer’in bu vasiyeti, bir takım mühim hükümleri tespit ve tekit ediyor ki
burada bizi ilgilendiren hususları şöyle özetleyebiliriz: Öncelikle İslam devlet
başkanının görevi, malı ve geliri az olan yoksul halkın, geçimlerini sürekli
sağlamalarını temin edecek tedbirleri almasıdır. Bu durum, zayıf tabakaya sağlanan
imkânlardan dolayı zenginlerin önünü tıkasa bile geçerlidir. Çünkü Hz. Ömer’in: “Bu
meraya devesi, koyunu az olanı koy. Osman b. Affan ve Abdurrahman ibni Avf’ın
sürülerini koyma. Çünkü bunların sürüleri kırılsa, hurmalık ve ekin alanları vardır.
Hâlbuki o miskînlerin davarları kırılsa, tutar çocuklarını bana getirir...” sözüyle
yukarıdaki tespitimizin teyidi niteliğindedir.
847
848
Ebû Yûsuf, s. 144; İbn Kesîr, el-Bidaye ve’n-Nihaye, IX, 201.
Ebû Ubeyd, s. 299.
152
Hz. Ömer’in bu vasiyeti, günümüzde yoksullukla mücadele eden devlet ve
teşkilatlara örnek oluşturmaktadır. Çünkü burada yoksulların yoksulluğunu gideren
doğru ve adil bir siyasete rastlanılmaktadır. Bu uygulama, dünyanın neresinde olursa
olsun tatbik edildiğinde, küçük mülk sahiplerinin gelirlerini artırır. Böylelikle bu
sınıflar, bu imkânlardan yararlanarak devletten yardım istemekten ve nafaka veya zekât
istemekten vazgeçerler. Bu da Hz. Ömer’in şu sözünde anlaşılıyor: “Ot bana altın ve
gümüşten daha kolaydır.”849
Ayrıca, mezkûr rivayetlerden anlaşılıyor ki, Müslümanların, sadece ahiretle
uğraştığı, dünya ile ilgilenmediği söylenemez. Ne var ki onlar, dünyayı kendi
akidelerine ve Kur’ân’ın ölçülerine göre değerlendirirler. Ellerindeki imkânları ahireti
kazanmaya sarf ederken dünyadan nasiplerini unutmazlar. Kendisini doğuda ve batıda
yaşayan bütün fertlere karşı sorumlu hisseden ve bütün fertlerin hakkını onlara
ulaştırmayı kendisine bir görev kabul eden bir devlet başkanının varlığından dolayı
olacak ki onun döneminin güzelliği, asırlar geçmesine rağmen herkesin dilinde
dolaşmaktadır.
2.1.3.5. Kêffaretler
Kur’ân’ın önerdiği toplum yapısında, manevi hayat ile maddi hayat o kadar iç
içedir ki birbirlerinden ayrılmaları düşünülemez. İbadetlerin iç boyutu, fertlerin ruhi
olgunluğunu oluştururken, dış boyutu da yoksullara, darda kalmışlara, yetimlere,
muhtaçlara, dul ve yaşlılara, kısaca ihtiyacı olan herkese servet transferi sağlayıp,
toplumun maddî refahını gerçekleştirir. İşte bu kurumlardan bir tanesi de kefarettir.
Keffâret: Kusur ve günahlardan dolayı yapılan davranışların sonucu işlenen
günahın, Allah tarafından bağışlanması için, Şeri olarak verilen sadaka veya tutulan
oruçtur.850 Kur’ an da beş tür kefaret vardır. Bunlar:
 Zıhar Kêffareti:
Zıhar; bir erkeğin hanımını boşamak istediği zaman, ona; “sen bana, annemin
sırtı gibisin” demesidir.851 İslam öncesi cahiliye dönemi Araplarda bu sözle kadın
849
Ebû Ubeyd, s. 299.
Heyet, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,
ansiklopedisi, Şamil Yayınları, III, 333.
850
İstanbul 1988, III, 19; İslam
153
boşanmış sayılırdı.852 Bu uygulamayı tasvib etmeyen Kur’ân-ı Kerim, böyle bir
davranışa kalkışanları cezalandırmak için, ağır bir kêffaret yükümlülüğü getirmiştir.
Kur’ân, bununla ilgili şöyle buyurmaktadır:“Kadınlarından zıhar yaparak ayrılıp
sonra da söylediklerinden dönecek olanlar, eşleriyle birbirlerine dokunmadan önce, bir
köle azat etmelidirler. İşte bu hüküm ile size öğüt veriliyor. Allah yaptıklarınızdan
hakkıyla haberdardır. Kim (köle azat etme imkânı) bulamazsa, eşine dokunmadan önce
ard arda iki ay oruç tutmalıdır. Kimin de buna gücü yetmezse altmış fakîri
doyurmalıdır. Bunlar Allah’a ve Resulüne hakkıyla iman edesiniz diyedir. İşte bunlar
Allah’ın sınırlarıdır. Kâfirler için elem dolu bir azap vardır”853 buyurarak,
müslümanın kêffaret olarak yapabileceği maddeler arasında altmış yoksulu doyurması
söz konusudur. Böylece Kur’an, bu ilkeleriyle, ihtiyaç sahiplerine yardım etmeği,
fertlere bir görev olarak yüklemektedir.
Orucu Bozmanın Keffareti:
Hz. Ebu Hureyre radıyallahu anh anlatıyor: “Bir adam Resulullah aleyhissalatu
ve's-selam’a gelerek: “Helak oldum!” dedi. Aleyhissalatu vesselam: “Seni helak eden
şey nedir?” diye sordu. Adam: “Ramazan içinde hanımıma temasta bulundum!” dedi.
Resulullah: “Öyleyse bir köle azad et!” buyurdu. Adam: “Kölem yok ki!” dedi.
Aleyhissalatu ve's-selam: “Üst üste iki ay oruç tut!” emretti. Adam: “Tahammül
edemem” dedi. Resulullah: “öyleyse altmış fakîr doyur!” buyurdu. Adam: “(Bu kadar
yiyeceği) bulamam!” dedi. Bunun üzerine Aleyhissalatu vesselam adama: “Otur! Dedi.
Adam oturdu. Adam bu şekilde beklerken arak denen bir sepet hurma getirildi.
Aleyhissalatu ve's-selam: “Haydi bunu götür ve tasadduk et!” buyurdular. Adam: “Ey
Allah’ın Resulü! Seni hak ile gönderen Zat-ı Zülcelal’e yemin olsun. Şu iki kayalık
(Uhud ve Air dağları) arasında (yani Medine’de) yaşayan aileler içerisinde buna
bizden daha muhtacı yoktur!” dedi. Resulullah aleyhissalatu vesselam: “Öyleyse haydi
götür, ailene yedir!” buyurdular.” Hadisin yine Ebu Hureyre’den yapılan bir başka
rivayetinde şu ziyade mevcuttur: “Resulullah aleyhissalatu vesselam adama:
“Ramazandan bozduğun gün yerine bir gün oruç tut!” buyurur.”854 Fert, geçerli
851
en-Nesefî, IV, 231.
et-Taberî, XII, 4.
853
Mücadele, 58/3-4.
854
Buhârî, Sevm, 12.
852
154
mazareti olmadan, ramazan orucunu bozması durumunda, kendisine zıhar kêffareti
gerekmektedir.855
 Yemini Bozmanın Kêffareti:
Bu hussuta Yüca Allah şöyle buyurmaktadır: “Allah, boş bulunarak ettiğiniz
yeminlerle sizi sorumlu tutmaz. Ama bile bile yaptığınız yeminlerle sizi sorumlu tutar.
Bu durumda yeminin keffareti, ailenize yedirdiğinizin orta hallisinden on yoksulu
doyurmak yahut onları giydirmek ya da bir köle azat etmektir. Kim (bu imkânı)
bulamazsa onun keffareti üç gün oruç tutmaktır. İşte yemin ettiğiniz vakit
yeminlerinizin keffareti budur. Yeminlerinizi tutun. Allah size ayetlerini işte böyle
açıklıyor ki şükredesiniz.”
856
Böylece vahiy, kendisine tabi olanları daha sistemli,
dikkatli ve duyarlı yaşamaya sevk ederken, diğer yandan da yoksul ve muhtaca böylesi
bir yardım fonu oluşturmayı sağlamıştır.
 Hac ve Umre İbadeti Sırasında İhramlı İken İşlenen Suçların Keffareti:
Ferdin, Hacc ve umre de, ilgili kurallara riayet etmemesi durumunda vermek
zorunda olduğu keffaretlerdir. Bu keffaret, oruç, sadaka veya kurban türünden
fidyelerdir. “Haccı da, umreyi de Allah için tamamlayın. Eğer (düşman, hastalık ve
benzer sebeplerle) engellenmiş olursanız artık size kolay gelen kurbanı gönderin. Bu
kurban, yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin. İçinizden her kim hastalanır
veya başından rahatsız olur da tıraş olmak zorunda kalırsa fidye olarak ya oruç
tutması, ya sadaka vermesi, ya da kurban kesmesi gerekir. Güvende olduğunuz zaman
hacca kadar umreyle faydalanmak isteyen kimse, kolayına gelen kurbanı keser. Kurban
bulamayan kimse üçü hacda, yedisi de döndüğünüz zaman (olmak üzere) tam on gün
oruç tutar. Bu (durum), ailesi Mescid-i Haram civarında olmayanlar içindir. Allah’a
karşı gelmekten sakının ve Allah’ın cezasının çetin olduğunu bilin.857
Yine başka bir ayette: “Ey iman edenler! İhramlı iken (karada) av hayvanı
öldürmeyin. Kim (ihramlı iken) onu kasten öldürürse (kendisine) bir ceza vardır. (Bu
ceza), Kâ’be’ye hediye olarak varmak üzere, öldürdüğünün dengi olup, içinizden iki
âdil kimsenin takdir edeceği bir kurbanlık hayvan veya yoksulları yedirmek suretiyle
855
Muhammed b. Abdi’l- Vahîd İbnu’l- Humâm, Şerhu Fethu’l-Kadîr, Beyrut ty., II,70.
Mâide, 5/89.
857
Bakara, 2/196.
856
155
keffaret yahut onun dengi oruç tutmaktır. (Bu) yaptığı işin kötü sonucunu tatması
içindir. Allah geçmiştekileri affetmiştir. Fakat kim bir daha böyle yaparsa, Allah ondan
intikam alır. Allah mutlak güç sahibidir, intikam sahibidir”858 buyurarak, yine bu
şartların içinde yoksulu doyurmak için kurban kesmeyi saymıştır.859 Aynı şekilde
mü’min, işlediği hatalardan arınmak için, diğer seçeneklerin yanında yoksulu
doyurmanın da bulunması, gayet düşündürücüdür.
 Bir Mü’mini Hataen Öldürmenin Keffareti:
Böyle bir durumda, katilin kêffaret olmak üzere, ya bir mü’min köle azad etmesi
ve (istemeleri halinde) ölenin tarafına diyet vermesi, bunlara gücü yetmeyenlerin ise
altmış gün peş peşe oruç tutması gerekir: “Bir mü'minin bir m'ümini öldürmesi olacak
şey değildir. Ancak yanlışlıkla olması başka, Kim bir mü'mini yanlışlıkla öldürürse; bir
mü’min köleyi azad etmesi ve bağışlamadıkları sürece ailesine diyet ödemesi gerekir.
(Öldürülen kimse) mü’min olur ve düşmanınız olan bir topluluktan bulunursa, mü’min
bir köle azad etmek gerekir. Eğer sizinle kendileri arasında antlaşma bulunan bir
topluluktan ise ailesine verilecek bir diyet ve mü’min bir köle azad etmek gerekir.
Bunlara imkân bulamayanın, Allah tarafından tövbesinin kabulü için iki ay ardarda
oruç tutması gerekir. Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.”860
Bu tür kêffaretlerin başında esir veya köle azadının gelmesi, muhtelif sebeplerle,
birinci derecede sosyal risklere maruz kalmış ve en temel hakkı olan hürriyetlerini iade
etmenin başlıca yolu olarak benimsenmiş olmasındadır. Çünkü köle azadı, hakullah
olarak bir kêffaret olup, diyet ise kul hakkı olarak bir tazminattır.861
2.1.3.6. Miras
Kur’an, mirasın, farz olan hisselerinin yanında mendup olan hisselerinde
olduğunu bizlere bildirmektedir. Yüce Allah’ın: “Ana-baba ve hısımların miras olarak
bıraktıklarında erkeklerin hissesi vardır. Kadınların da ana-baba ve hısımların
bıraktıklarında hisseleri vardır. Bunlar az olsun çok olsun farz kılınmış bir hissedir”862
858
Mâide, 5/95.
et-Taberî, IV, 108; er-Râzî, VIII, 161; es-Sabûnî, I, 129.
860
Nîsâ, 4/92.
861
et-Taberî, XI, 217; Elmalılı, II, 1419.
862
Nisâ, 4/7.
859
156
ayeti, farz olan mirasa delalet eder. Mendup olan mirasa gelince, bu mirastaki amaç,
toplumdaki yoksul ve ihtiyaçlıların ve akrabaların faydalandırılmak amaçlanmıştır.
“Miras taksim olunurken, varis olmayan akrabalar, yetimler ve yoksullar da
bulunursa, mirastan onlara da verin ve onlara güzel söz söyleyin”863 ayeti, İslam’ın
getirmiş olduğu evrensel dayanışma anlayışı içinde, civardaki yoksulların da mirastan
faydalanmasını tafsiye etmektedir.
Bununla birlikte, “öldükten sonra malına başkasını sahip etmek”864 ifadesinde
kendisini bulan vasiyette farz olan mirasın dışındaki mendup mirası ifade eder. Daha
önce de geçtiği gibi mirasa hayr denmiştir: “Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir
hayır bırakacaksa anaya, babaya, yakınlara uygun bir biçimde vasiyet etmek, Allah’tan
korkanlar üzere bir borçtur.”865 Bu durum, mirasın helal yollarla temin edilmiş
olmasını gerektirmekle birlikte fazla mal bırakmanın iyiliğine işaret eder.
Nitekim Hz. Peygamberin “Yakınlarını zengin olarak bırakman, onları halka el
avuç açan yoksullar olarak bırakmandan daha iyidir”866 sözü de bu gerçeği ifade
etmektedir.
Ayet, aynı zamanda vasiyet edebilmek için çok malın miras olarak bırakılmış
olması gerekmektedir. Altı yüz veya yedi yüz dirhemi olup “Vasiyet etmeyeyim mi?”
diyen birisine Hz. Ali: “Hayır, Allah ‘bir hayır bırakacaksa’ buyurmuştur. Senin ise çok
malın yoktur.” demiştir. İbn Abbas: “Sekiz yüz dirheme de vasiyet yoktur.” demiştir.
Dörtyüz dirhemi ve çok çocu ğu olan bir adam vasiyet etmek istemi ş. Hz Âişe de “Bu
malda fazlalık yoktur.” demiştir. Vasiyet edebilmek için gerekli malın ne kadar olduğu
ile ilgili rivâyetler çoktur. 867Çoğu sahabeden olan bu rivâyetler o günün şartlarına ve
kişinin durumuna göre söylenmiştir. Bütün bu rivâyetler hayrın çok mal anlamına
geldiğini ve dolayısıyla vasiyet edebilmek için zengin sayılabilecek ölçüde mal
varlığına sahip olunması gerektiğini göstermektedir.
Miras âyetinin gelişiyle vasiyeti farz kılan âyetin neshedilip edilmediği
müfessirler arasında tartı şma konusudur. Bu konuya girmiyoruz. Ancak müctehidlerin
ço ğunlu ğu miras âyetiyle vasiyetin farz olmasının değiştiği ve miras tan hakkı
863
Nisâ, 4/8.
Cürcânî, I, 84.
865
Bakara, 2/180.
866
Buhârî, Vesâyâ, 2.
867
Taberî, III, 2395.
864
157
olmayanlara verilmesinin mendup olduğu görüşündedirler. Netice olarak yakınlara
daha fazla mal bırakmak suretiyle hem onları yoksulluktan ve sefaletten kurtarmış, hem
de hayır dualarını almış oluruz.
Helal olan kazanç yollarından birisi de mirastır. Modern hukukun aksine İslâm
hukukunda miras paylaşımında erkeğin hakkı kadının hakkının iki katıdır. Eğer iki ve
daha fazla kız varsa mirasın üçte ikisini alırlar. Kız çocuk tek ise mirasın yarısını alır:
“Allah, size, çocuklarınızın alacağı miras hakkında, erkeğe iki dişinin payı kadarını
emreder. Çocuklar sadece ikiden fazla kız iseler, ölenin geriye bıraktığının üçte ikisi
onlarındır. Eğer kız bir ise mirasın yarısı onundur.”868
Kısaca
bahsettiğimiz
miras
taksimi
Kur’ân’da
detaylı
bir
şekilde
anlatılmaktadır.869 Burada konumuzu ilgilendiren miras taksiminde kadınla erkek
arasındaki farktır. İlk bakışta adaletsizlik gibi görülen bu durum aslında hem sosyal
adalete hem de iktisat prensiplerine daha uygundur. Erkek harcama yapmak, ailenin
geçimini temin etmek ve boşanma halinde nafaka ödemek için mala daha fazla ihtiyaç
duyar. Kadının bu tür sorumlulukları yoktur. Ayrıca ticaret yapma ve malları idare
etme gücü erkeğin kadından daha fazladır. Dolayısıyla ticari ve iktisadî faaliyetlerin
artması için diğer bir ifadeyle malın çoğalması için erkeğe iki misli hak tanınması daha
adaletlidir.870
Kadınlar da gerektiğinde kendi ayakları üzerinde durabilsinler diye mirastan
pay almaktadırlar. Erkekler kadar olmasalar da kadınlar da üretim ve ticaret
yapabilirler. Onlardaki bu iktisadî gücün faaliyete geçirilmesi hem kadınların hem de
toplumun menfaatinedir. Bu yüzden miras kadınların ve erkeklerin iktisadî güç ve
kudretlerine ve ailedeki sorumluluklarına göre dağıtılmıştır.
868
Nisâ, 4/11.
Bkz. Nisâ, 4/11, 12, 176.
870
Elmalılı, II, 1302.
869
158
2.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI ÇALIŞMA MEFHUMU
İslam ekonomisinde gelir ve ürün, üretime katılanlar ve katılmayanlar olmak
üzere iki sınıf arasında paylaşılmaktadır.871 Bu şekildeki taksimat; Allah'ın bir emir ve
iradesi olarak kendisini göstermektedir. Hz. Peygamber bile, bu konuda herhangi bir
yetkiye sahip olmadığını açıklamaktadır.872 Bu konu hakında Kur'an-ı Kerim'de şöyle
buyurulmaktadır: "Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Dünya hayatında
onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için,
(çeşitli alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık. Rabbinin rahmeti, onların
biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden daha hayırlıdır."873 Burada, dünya hayatında
insanların yaşamasını sağlıyacak ve geçinecek gelirlerini Allahın taksim ettiği,874
çalışıp kazanma düzeninin kurulabilmesi için özel mülkiyette farklı derecelerin
olabileceği,875 insanlar arasında farklılıkların bulunması yüzünden ve bir kısmının
zengin, bir kısmının da fakîr olması sebebiyle çalışıp kazandıkları ve üretip tükettikleri
açıklanmaktadır.876
Ayetin orjinalinde geçen "suhriyy" kelimesi, masdar olarak, bir adamı gündelikçi
tutmak, bir iş teklif etmek manasınadır.877 İsim olarak ise gündelikçi, işçi demek olur.
Serahsî, bu ayeti; icâre (hizmet ve kira sözleşmesi) bahsinde, ücretle işçi
tutmaktan bahseden bölümde zikreder.878 Eğer insanlar kuvvet ve zayıflıkta, ilim ve
cehalette, zekilik ve bönlükte aynı derecede olsaydı, birbirine hizmet etmez; işçilik
yapmazdı.879 İnsanlar arasında zengin ve fakîr bulunacak ki, işler gerçekleşebilsin ve
toplumda iş hayatı kurulabilsin. Ancak bugünkü gibi işçi ve işveren düşman iki sınıf
olarak ortaya çıkarsa, şüphesiz zararlı olur. Fakir zenginin malına muhtaç ise zengin de
fakirin çalışmasına, onun emeğine muhtaçtır.880 Bu sebeple zengin-fakîr, işçi-işveren
birbirini tamamlayan iki unsur gibi görülmelidir. Bugün, işçilik problemlerinin
871
Ahmet Şelebî, es-Siyasetu ve'l- İktisadu fi't- Tefkiri'l-İslamî, Mektebetu'n- Nahdatu'l- Mısrıyye,
Kahire 1964, s. 190.
872
Ebu Yusuf, Kitabu'l-Harac, Kahire 1396, s. 53; Ebu Dâvud, Harac, 13.
873
Zuhrûf 43/ 32.
874
et-Taberî, XI, 66-67.
875
Ahmet Şelebi, 181.
876
Taberi, XI, 66-67; el-Kurtûbî, XVI, 83; İbn Kesir, IV, 127.
877
Asım Efendî, Kamus Tercümesi, İstanbul 1304, II, 385.
878
Şemsüddin Muhammed b. Ahmed es-Serahsî, el-Mebsût, Beyrut ty., XV, 74.
879
er-Taberî, IX, 317; er-Razi, XXVII, 209.
880
Serahsî, XV, 75.
159
doğmasına sebep olan en önemli amil, işverenlerin servet yığmadaki ihtirasları,
maddeyi kutsallaştırma hususunda ifrata kaçmaları ve dini-ahlâki kaide ve kurallardan
uzaklaşmalarıdır.
Çalışma, insan olmanın varlık temeli ile ilgili bir fenomen olup, aynı zamanda
insanın özel bir eylemidir.881 İnsanın, hayatın bütün evresinde meydana getirmiş olduğu
başarılar, buluşlar, uğraşlar; onun çalışan bir varlık olmasına dayanır. İnsanın yaşaması
ve hayatta kalması için, alması gereken havadan, beslenme, giyinme, barınma ve
korunmaya kadar birçok şeye ihtiyacı vardır. Bütün bunların, bizzat kendisi tarafından
meydana getirilmesi, öğrenebilmesi, hatırlanıp işlenmesi gerekir.882
Ancak, insanın tek başına bütün bunların altından kalkması mümkün değildir.
Çünkü yeryüzünün işletilebilir, insanlar arasındaki ilişkilerde yaşanabilir bir hale
getirme süreci, ilk insanla başlayıp, son insana kadar devam eden bir amaçtır. Bunun
için de, insanın başka insanlarla, başka kuşaklarla yardımlaşması kaçınılmazdır. Ayrıca
insan, daha önce başka kuşaklar tarafından gerçekleştirilen başarıları, deneyimleri
devralarak, kendisinden sonra gelen kuşaklara aktarır. Eğer bugün ki insanın,
başarılarının sürekli bir çalışma ile düşünülürse, çalışmanın değeri daha iyi anlaşılır.
Çalışma, her şeyden önce, insan ile evren arasında bir süreçtir ki, burada insan, tabiat
ile kendisi arasındaki maddi alış-verişi, kendi çalışmasıyla başlatır, yürütür ve
denetler.883 Nitekim insanoğlu, tabiatta hazır bulduğu maddeye, kendi yaşamı için
yararlanabilir bir şekil vermek üzere, kendi canlı varlığının tabii güçlerini, kollarını,
bacaklarını, ellerini ve kafasını harekete geçirir.
Böylece, dış âlem üzerinde etki yaparken ve onu değiştirirken o, aynı zamanda
tabiatını da geliştirmiş olur. Atıl vaziyetteki güçlerine hareket imkânı kazandırıp
eşyanın hareketini kontrolü altına alabilir. Aynı şekilde insanı, diğer canlı türlerinden
ayıran birçok özelliğinden bir tanesi de onun, geçimini sağlamak için çalışmağa
gereksinim duymasıdır. Diğer canlı türleri daha ziyade tabiattan hazır bir şekilde
faydalanırlar. Hâlbuki insanlar, yiyeceğe, giyeceğe ve meskene muhtaçtırlar. Yiyecek
ve giyecek maddelerin elde edilmesi, ya dışarıdan, yâda içerden temin edilir. Nitekim
881
Takiyyuddin Mengüşoğlu, İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988, s. 167.
Mengüşoğlu, s. 167.
883
Marx, Kapital, I, 270.
882
160
Resulullah (s.a.s.) zamanında toplum, yiyecek ve giyeceklerini; Yemen, Mısır ve
Suriye’den temin ederlerdi.884
İşte bu tür asli ihtiyaçların insan hayatındaki öneminden dolayı, İmam Şafii,
Ahmed bin Hanbel, Gazalî gibi otoriteler, toplumun ihtiyaç duyduğu sanayi kollarının
icad ve işletmesinin farz-ı kîfaye olduğuna hükmetmişler ve şayet kimi şahısların, bu iş
kollarında çalışması gerekiyorsa, bu durumda onların, bu sanat kollarında çalışması
farz-ı ayın olur.885 Ayrıca, İslâm’ın ibadet sistemine bakıldığında; pek çoğunun mal ile
eda edilebileceği görülür. İslâm’ın beş temel ibadet sisteminden zekât ve hacc
doğrudan; namaz ve orucun da dolaylı olarak mal ile ilgisini düşünürsek, geçim ve mal
elde etmek için çalışmanın değeri çok daha iyi anlaşılacaktır.
Hanefî mezhebinin en önemli fıkıh kitaplarından biri olan “el- ihtiyâr”’ın
müellifi Mavsılî, bu konuda peygamberimizin; “farz namazlardan sonra gelen farz,
kazanç taleb etmektir” hadisini naklettikten sonra, devamla şöyle der: “Çünkü namaz
farziyyetini edâ etmek için, beden kuvvetine ihtiyaç vardır. Bedenin kuvveti ise, ancak
gıda ile olur. O halde namaz kılmak için, gıdanın olması şarttır. Bu ise ancak, çalışıp
kazanmakla olur. Ayrıca taharet/ abdest, gusül için su kabı v.s. şeylere ihtiyaç
duyulduğu gibi, namazda avret mahallinin örtülmesi için de giyecek elbiseye ihtiyaç
vardır. Bütün bunlar da kazançla elde edilir”.886 Bu özlü sözleriyle çalışmanın, yoksul
düşmemenin en etkili yolu olduğu anlaşılmaktadır.
2.2.1. Kur’ân-ı Kerim’deki Etimolojik Alanı
“Çalışma” kavramının, Kur’ân-ı Kerim’deki karşılığı, genelde “-A-M-L-”
maddesi olmakla beraber, 1. es-sa’yu 2. el-fi’lu 3. es-sun’u 4. el-emru, kavramları da
kullanıma göre çalışma kavramının yerinde kullanılabilmektedir. Bu kavramları kısaca
tanımlamak gerekirse;
2.2.1.1. el-Amel(‫)لال عم‬
Sözlükte; “mihnet, çaba, meşakkat, iş ve hareket manalarını içeren amel
kavramı, Istılahta: Canlılardan meydana gelen ve belli bir maksada yönelik yapılan
884
Takuyuddin Ahmed el-Harranî İbni Teymiyye, el-Hisbetu fi'l-İslamî, Mekke ty., s. 21.
İbn Teymiyye, s. 21.
886
Mavsılî, IV, 170.
885
161
her türlü iş, hareket, uğraşı ve çabadır.”887 Keza, Kur’ân-ı Kerim’de mutlak olarak
zikredilen amel kavramı, tarihî süreç içerisinde İslamî literatürde çeşitli taksimatlara
tabi tutularak, amel-i zahire, amel-i batine, amel-i dünyevî, amel-i uhrevî, v.b.
bölümlere tahsis edilir.
888
Birçok kavram gibi, hukukî anlamda iş ve çalışma
kavramları da özellikle sanayi inkılâbından sonra dünya gündemine girdiği için, bu
konularla ilgili İslâmî çalışmalar, “Kanunu’l-Amel” (İş hukuku), “Akdu’l-Amel” (iş
sözleşmesi), “el-Amel fî’l-İslâm” (İslâm’da iş) gibi deyimlerle adlandırılarak amel
kavramına, daha özel anlamlar kazandırılmış oldu.889
“el-Amelu” masdarının, ism-i faili, çalışan anlamında, el-’amil şeklinde olup,
kamu ve özel sektörde çalışan herkes için kullanılan bir ifadedir. Meselâ, zekât
ayetinde: “...Zekât görevinde çalışanlar...”890 Ayetinde devlet memuru için
kullanılırken,891 “ailemin nafakasından ve amillerimin maişetinden başka bıraktığım
her şey, sadakadır.”892 Hadisinde ise, halife anlamında kullanılmıştır.893
Bunlardan başka, özellikle ücret mukabilinde çalışmak anlamında olan “el-ecru”
kavramı vardır.894 Bundan dolayı, İsm-i fâili, ücret mukabili çalışan anlamında : “elecîr” şeklinde gelir. “Ecîr”e verilen karşılğa ise, ücret veya mükâfât denilir.895
2.2.1.2. es-Sa'yu(‫)ال س عى‬
Sözlükte, hızlı yürüme, yavaş koşma anlamlarına gelen bu terim, ıstılahta; “İster
hayır, İster şer olsun, herhangi bir İşteki ciddiyet anlamına gelir.”896 Sa’y kelimesinin,
Kur’ân-ı Kerim’de geçtiği üzere taşıdığı anlamları şöyledir:
1. Yönelme, kasdeyleme, hızlı yürüme,
َّ ‫ص َالةِ ِمن يَ ْو ِم ْال ُج ُمعَ ِة فَا ْسعَ ْوا إِلَى ِذ ْك ِر‬
‫اَّللِ َوذَ ُروا ْالبَ ْي َع ذَ ِل ُك ْم َخي ٌْر لَّ ُك ْم إِن ُكنت ُ ْم تَ ْع َل ُمون‬
َّ ‫يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُوا إِذَا نُوَِي ِلل‬
887
İbn Manzûr, XI, 475.
İbn Manzûr, XI, 475.
889
İslâm Ansiklopedisi, T. Diyanet Vakfi Yayınları, “Amel” md.
890
Tevbe, 9/6.
891
el-Isfehânî, A-M-L md.
892
Buhârî, Vesaya, 32.
893
lbn Manzûr, XI, 474.
894
el-Curcânî, Ecr md., s.5.
895
İbn Manzûr, IV, 10.
896
el-Isfehânî, s. 341.
888
162
“…Allah’ın zikrine koşun...”897
2. Çalışma, iş yapma,
‫سعَى‬
َ ‫ان إِ ََّل َما‬
َ ‫ْلن‬
َ ‫َوأَن لَّي‬
ِ ‫س‬
ِ ْ ‫ْس ِل‬
“ İnsan için ancak çalışması vardır”8983.Kazanç, başarı, çalışmanın karşılığı:
‫إِ َّن السَّا َعةَ ءاَتِيَةٌ أَكَاَ ُ أ ُ ْخ ِفي َها ِلتُجْ زَ ى ُك ُّل نَ ْفس ِب َما ت َ ْسعَى‬
“Herkes, işlediğinin (çalışmasının) karşılığını görsün diye...”899
2.2.1.3. es-Sun'u(‫)ال ص نع‬
Bu kelimenin Kur’ân-ı Kerim’de geçen şekli, daha çok sanat ve zanaat ile ilgili
bir çalışmayı ifade etmektedir. Sanat: Akıl, irade ve kabiliyete bağlı, bilgi ve beceri
isteyen bir çalışmadır.900Kur’ân-ı Kerim’de, “S-N-’A” maddesi ve türevlerinin bu
anlamda kullanıldığını bildiren bazı ayetler şunlardır:
َّ ‫ص ْن َع‬
َ ‫اَّللِ الَّذِي أَتْقَنَ ُك َّل‬
َ‫ير ِب َما تَ ْفعَلُون‬
ٌ ِ‫ش ْيء إِنَّهُ َخب‬
ُ
“... İşte bu, her şeyi en sağlam yapan Allah’ın sanatıdır…”901
َ‫صنَ ُع ْالفُ ْلك‬
ْ َ‫َوي‬
“... O, gemi yapıyordu...”902
‫ص ْنعَةَ لَبُوس‬
َ ُ‫َو َعلَّ ْمنَاه‬
“ ...Bir de ona (Davud’a) zırh yapma sanatı öğrettik ...”903
897
Cum’a, 62/9.
Necm, 53/39.
899
Tâha, 15/15.
900
Abdu’l- Bakî, “es-Sun’u” md.
901
Neml, 27/88.
902
Hud, 11/38.
903
Enbiya, 21/80.
898
163
2.2.1.4. el-Emru (‫)األم ر‬
İş-olay, gerçeklik demektir.904 Aşağıdaki ayetler de bu manada kullanılmıştır:
‫َويَس ِْر ِلي أ َ ْم ِري‬
“işimi kolaylaştır”905
‫ور‬
ُ ‫َوإِلَى اَّللِ ت ُ ْر ََ ُع اْل ُم‬
“…Bütün işler Allah’a dönecektir…”906
2.2.1.5. el-Fi’lu (‫)ال ف عل‬
“el-fi’lu”: Sözlük anlamı; iş, oluş, hareket demek olan fiil, ıstılah olarak:
Canlılardan meydana gelen, her türlü maksatlı ve maksatsız hareketlerdir.907 Bu
kelimenin çoğulu “el-ef’âl” şeklindedir.
Anlaşılan o ki, çalışma kavramı Kur’an’da; çok çeşitli alanlarda kullanılmış ve
değişik anlamlara delalet etmiştir. Nitekim bazı yerde, iş-olay anlamında geçerken, bazı
yerlerde ise, sanat, işleme, emek sarfetme ve her hangi bir alanda görevli şeklinde
kullanılmıştır. Keza bu terimleri, çalışma adı altında toplamak mümkün görünmektedir.
Zira tefsîr kitapları, “el-amel” v.b. kelimeleri yorumlarken, işin manevî cephesine
ağırlık vermişlerdir. Böylece Kur’ân-ı Kerim’e göre insanın değeri, ortaya koyduğu
amelleri (eylemleri, çabası, üretimi, davranışı) ile belirlenir.
2.2.2. Kur’ân-ı Kerim’de Çalışmanın Değeri
Yüce Allah’ın, İnsanın hizmetine verdiği tabiî kaynakları, üretime yönelik
işletmek amacıyla908 insanın sarfettiği bedenî, zihnî, her türlü çabası şeklinde
tanımlanan çalışmanın, Kur’ân’daki değerini anlamak için, sözkonusu çalışma
kavramını, bütün boyutlarıyla içeren
amel kelimesinin birçok ayette zikredilmiş
olduğunu belirtmek gerekir. Zira Kur’ân’a göre, her çalışmanın, her işin, manevî bir
904
el-Isfehânî,
Tâha, 15/26.
906
Bakara, 2/210.
907
el-Isfehânî, s. 260.
908
et-Taberî, IX, 183; er- Râzî, XV, 412; İbn. Kesîr, V, 124; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VI, 391.
905
164
içeriği olduğu için, onların bu manevi cephesi, Kur’ân-ı Kerim’de daha yaygın olarak
zikredilmiştir.909
“Her nefis, kazandığının karşılığında bir rehinedir.910Allah’ın rahmeti dışında
herkes için geçerli olan akçe, kendi çabasıdır.911 Görülüyor ki Kur’ân-ı Kerim, İnsana
sorumluluk açısından şahsiyet, görev açısından ise toplumculuk(başkalarını da
düşünme) misyonu yüklemiştir. Bu anlamda müslümana sosyal şahsiyetli birey
diyebiliriz.
“…Her fert, kendi kazancına bağlıdır.”912
Her türlü çalışmanın, gerçek değerlerinin belirlendiği ve gerçek karşılıklarının
verileceği gün olan kıyamet gününde, her fert yaptıklarıyla rehin alınır.913 Ve
yaptıklarına göre mükâfat veya ceza görür. Fakat bu durum, genel geçer bir kaide
olmakla beraber Allah’ın hür iradesini kayıtlayamaz. Çalışmanın, insan hayatındaki bu
önemine binaen, denilebilir ki, insanın çabası, insanla diğer canlılar arasındaki köklü
farkı ortaya çıkaran bir özelliktir.
İnsanın, yaşamını sürdürmek için, yokluklar gezegeninde değil de bilakis varlıklı
bir dünyada yaratılmış olması, onun çalışmasını zımnen zorunlu kılmaktadır. Çünkü
yeryüzü, insanoğluna, işlenmemiş ve yararlanılması gereken bir alan olarak
sunulmuştur. “ (...) ve sizin için, yeryüzünde belli bir zamana kadar kalış ve meta’
(geçimlik) vardır”914 Ayette geçen ''meta'' ifadesi, insanın, kendisinden yararlanacağı
ve faydalanacağı her şeyi kapsamına alır.915
Yukarıdaki ayetleri bir arada ele aldığımızda, şu neticeye varmak mümkündür;
Cenab-ı Allah, insan için genel-geçer bir yasa tayin etmiştir. Bu ilahî yasaya göre, her
ferdin veya toplumun, eline geçecek olan sonuç, onların döktükleri alın teri ile doğru
orantılıdır. Bu ilahî kâide, hem dünya hayatı için hem de ahiret hayatı için esas
alınmıştır.
909
Fazlurrahmân, Ana Konularıyla Kur’ân, (Çev.: Alpaslan Açıkgenç), Fecr Yayınları, Yayınları,
Ankara 1987. s. 21.
910
Muddessir, 74/38.
911
et-Taberî, V, 213; er-Râzî, V, 125;; el-Kurtûbî, XIX, 56.
912
Tûr, 52/21.
913
et-Taberî, IV, 415; er-Râzî, VIII, 139; İbn Kesîr, V, 413; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VI, 139.
914
Bakara, 2/36.
915
el-Maverdî, s. 198.
165
İnanan insanlar, ahirette Allah’ın rahmeti sayesinde kazançlı çıkabilirler ama
dünya hayatı için sadece çalışmaları vardır. Böyle bir yargıya varmak için, tarihî
tercübelere göz atmak yeterli olsa gerek. Bu yüzden Elmalılı, yukarıdaki ayetlerin
tefsîrinde, hiç kimsenin, atalarının şan ve şerefi sayesinde kurtulamayacağını,
dolayısayla her ferdin ortaya koyduğu değerlerle olumlu veya olumsuz kıymet
kazanacağını ifade ederken, aynı temayı vurgulamaktadır.916 Keza insanın, bütünüyle
mutlu ve müreffeh bir hayat yaşaması, ancak, mutlu ve müreffeh bir toplumsal hayatla
mümkündür. Böylesi bir toplumun teşekkülü için de, fertlerin çalışmaları, kaçınılmaz
bir zorunluluktur. Veren elin, alan elden daha üstün tutulması, böylesi bir toplumun
inşası için en iyi yöntem olsa gerekir.
Yine Kur’ân’da, çalışmanın, inanan insanın en önemli bir vasfı olduğunu bildiren
ayetler mevcuttur:“Onlar ki zekât için çalışırlar.”917 Bu ayette iki anlam vardır: 1Zekâtı yerine getirenler. 2- Zekâtı vermek için çalışırlar. Ayetin yorumu ise, konumuzu
daha da aydınlatmaktadır. Şöyle ki; bu sûre Mekke’de nâzil olmuştur. Oysa, hukukî
anlamıyla bilinen zekât, Medine’de farz kılınmıştır! öyle ise ayette geçen ‘zekât’ tabiri,
mutlak infâk anlamında olup, ayetin anlamı : “Onlar, başkalarına infâk etmek
(dolayısıyla zenginleşmek) için çalışırlar.” şeklinde olur.918 Yine Kur’ân, maişeti temin
için çalışmayı, cihadla eş değer tutmuştur: “(Ey Muhammed!) Şüphesiz Rabbin, senin,
gecenin üçte ikisine yakın kısmını, yarısını ve üçte birini ibadetle geçirdiğini biliyor.
Beraberinde bulunanlardan bir topluluk da böyle yapıyor. Allah, gece ve gündüzü
düzenleyip takdir eder. Sizin buna (gecenin tümünde yahut çoğunda ibadete)
gücünüzün yetmeyeceğini bildi de sizi bağışladı (yükünüzü hafifletti.) Artık, Kur’an’dan
kolayınıza geleni okuyun. Allah, içinizde hastaların bulunacağını, bir kısmınızın
Allah’ın lütfundan rızık aramak üzere yeryüzünde dolaşacağını, diğer bir kısmınızın ise
Allah yolunda çarpışacağını bilmektedir. O hâlde, Kur’an'dan kolayınıza geleni
okuyun. Namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin, Allah’a güzel bir borç verin. Kendiniz için
önceden ne iyilik gönderirseniz, onu Allah katında daha üstün bir iyilik ve daha büyük
mükâfat olarak bulursunuz. Allah’tan bağışlama dileyin. Şüphesiz Allah çok
bağışlayandır, çok merhamet edendir.”919 Ayette açıkça görülmektedir ki Yüce Allah,
916
et-Taberî, IV, 180.
Mu’minun, 23/4.
918
et-Taberî, VI, 169.
919
Muzzemmil, 73/20.
917
166
aile efradının geçimini helal yollardan temin etmek, muhtaç kesim ve kurumlara malî
yardımda bulunmak üzere çalışanları, cihad edenlerle eş değer kılmıştır.920 Keza,
Elmalılı da cihad ile çalışmanın sevab bakımından birbirlerine yakın olduğunu ifade
ettikten sonra, Hz. Ömer (r.a.)den şu sözü nakleder: “Bana, ölümün geleceği haller
içinde, Allah yolunda cihad etmekten sonra, en güzeli, bir dağın iki omuzu arasında
(bir vadide), Allah’ım fazlından rızık için dolaştığım sırada, ölümün bana
gelmesidir.”921
Rivayete göre bir gün Hz. Peygamber(s.a.s.), arkadaşları ile beraber
oturmuşlarken, yanlarından geçip çalışmaya giden güçlü ve kuvvetli bir genç için
ashabı, yazık bu gence, keşke bu gücü ve kuvvetiyle Allah yolunda cihad etseydi
derler. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.s.): “Hayır! Böyle söylemeyin! Şayet bu
genç, insanlara muhtaç olmamak, dilenmemek için çalışıyorsa. Allah yolundadır. Eğer,
ihtiyar ana- babası için veya çocukları için çalışıyorsa, yine Allah yolundadır”
“O, yeryüzünü sizin için uysal kılandır. Öyle ise, yerin sırtlarında yürüyün de,
Allah’ın rızkından yiyiniz! Bununla beraber, sonunda dönüş ancak O’nadır.”922
Yeryüzünün uysal kılınması, üzerinde insana yaşama imkânı vermekle beraber,
insana geniş bir çalışma alanı da sağlanmış olmasıdır. Aksi takdirde, yeryüzünde insan
yaşamını kolaylaştıran ve güzelleştiren hiçbir imardan söz edilmezdi.923
Yukarıdaki ayetin tefsîrinde “rızık” kavramı, oldukça geniş anlamlar ihtiva eder:
“Şüphesiz ki rızık, Cenab-ı Hakkın, rızık elde etme yollları ile onu oluşturacak şeyler
cinsinden, bu yeryüzünde, meydana getirdiği her şeydir. Esasen ‘rızık’ olgusu,
yeryüzünün ihtiva ettiği unsurlardan oluşturulması ve bu unsurların, hâlihazır, mevcut
nisbetlerde taksim edilişi keyfiyeti ile Allahü Teâlâ’nın, bitki ve canlılara ki- insan da
bunlardan birisidir- vermiş olduğu bu unsurlardan yararlanma gücü ile irtibatlıdır.”924
der.
Kuşkusuz vahiy, mümkün olduğu kadar, kâinatın dış planında keşifler yapması
ve gücünün yettiği oranda tabiat hizmetlerini emrine alması için, akla imkân vermiştir.
920
er-Râzî, XXX, 187; el-Kurtûbî, XIX, 55; en-Nesefî, IV, 306.
er-Taberi, V, 213; er-Razi, V, 125..
922
Mülk, 67/15.
923
er-Râzî, XXX, 60; Elmalılı, VII, 5227; es-Sabûni, I, 41.
924
Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, VI, 338.
921
167
Çünkü fiziki dünyada bulunan her şeyi, Cenab-ı Allah, insana ve onun faydasına
sunmuştur. Bunun için vahiy, hayattakilerin bilgi ve tecrübelerinden, öncekilerin de
kültür mirasından istifade etmeyi emretmiştir.
2.2.3. Kur’ân-ı Kerim'de Çahşmanın İmanî Boyutu
Kur’ân-ı Kerim, insanın anlamsız, gelişi güzel bir çalışma içine girmesini boşuna
bir yorgunluk olarak niteleyerek tasvip etmemiştir. Aksine, çalışmayı ahlâkî ve manevî
bazı kayıtlar içine almıştır. Bu kayıtlardan en önemlisi ise şüphesiz ki “iman” kaydıdır.
İman, çalışmaya bir derinlik ve anlam veren en önemli bir unsurdur. Bu gerçeği dile
getiren ayetlerden bazısı şöyledir: “İman edip, faydalı işler yapanlara gelince, biz, işini
en güzel şekilde yapanların mükâfatını asla zayi etmeyeceğiz.”925 Ayette görüldüğü
gibi yapılan çalışmanın(amelin), verimli ve bereketli926 olması için iman kaydıyla
beraber, en güzel şekilde yapılması murad edilmiştir. Bu ayet, aynı zamanda, amelsiz
bir mücerred imanın veya imansız bir amelin makbul olmayacağına da işaret
etmektedir. Bir başka ayette ise; “erkek ve kadınlardan her kim ki, inanmış olarak salih
(yararlı, anlamlı) işler yaparsa, işte onlar cennete girecek olanlardır. Zerre kadar da
haksızlığa uğratılmazlar.”927 denilmektedir. Bundan dolayıdır ki, ahiret hayatında,
iman etmeyenlerin işledikleri bir karşılık ve yarar umdukları çalışmaları geçersiz
addolunarak,928 olumlu hiçbir netice hâsıl olmayacaktır.
“(Kıyamet gününde) Biz onların işlediği her ameli saçılmış zerre haline
getirmişizdir.”929 Keza, imanî bir rengin olmadığı davranışlar, çalışmalar ne kadar iyi
ve faydalı olursa olsun, sahibine hiçbir yarar sağlamayacaktır.930 Çünkü iyi bir
davranışın, çalışmanın veya işin, belirgin bir düşünceden kaynaklanıp, yüce bir hedefe
doğru yönelmesini sağlayan temel unsur îmandır. İman, yapılan çalışmalar ve
davranışları doğal ve sürekli bir harekete dönüştürür. Böylece yapılan iş, çalışma,
eylem ve davranış, kişisel arzunun karşılığı ya da geçici bir davranış olmaktan çıkmış
olur.
925
Kehf,18/30.
et-Taberî, IV, 328; er-Râzî, XI, 264.
927
Nisa, 4/12.
928
et-Taberî, IV, 385; er-Râzî, XV, 38; İbn Kesîr, VII, 123; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 38; Elmalılı,
VI, 3620.
929
Furkan, 25/23.
930
en-Nesefî, III, 63.
926
168
Ayetlerden anlaşılan, iman unsurundan sonra, ikinci kayıt çalışmanın salih yani
iman vasfına mutabık, ilâhî rızaya uygun olmasıdır. Salah hali ise, daha çok fiillerde,
zarar halinin zıddı olarak kullanılır.931 Öyle ise inanan insan, hem faydalı çalışmalar
yapacak, hem de yaptığı çalışmayı en güzel şekilde tamamlayacaktır. 932 Kur’ân-ı
Kerim’de terkip olarak kulanılan “amel-i salih” kavramına, “namaz kılmak, oruç
tutmak” gibi özel anlamlar verilmesi933 yanında müfessirler, bu kavrama daha çık genel
anlamlar vermişlerdir. Meselâ: el-Kasımî; salih ameli kendisine sevap terettüb eden her
türlü doğru davranış olarak tanımlarken, Elmalılı, aynı kavramı Allah’a ve ahiret
gününe iman etmenin müktezasına göre ve Allah’ın indirdiği deliller, hükümler,
haberler ve ilâhî iradeye dayalı olarak tam bir samimiyet ve güzel bir niyetle Allah’ın
razı olacağı her türlü güzel işler934 şeklinde açıklıyarak söz konusu kavramın anlamını
genelleştirmiştir. Keza, Kur’an’ın geneline baktığımızda bunu görürüz.
Kur’ân-ı Kerim, salih diye nitelendirdiği çalışmaları sürekli teşvik etmiş, adeta
iman’dan sonra ikinci bir değere sahip olduğunu belirtmiştir. Çünkü yapılan işin,
çalışmanın, hem maddî, hem de manevî ücrete (karşılığa) hak kazanabilmesi için, onun
salih olması gereklidir. Zaten salih kelimesinin çağrıştırdığı bir anlam da budur. Yani
çalışmanın, ücrete elverişli ve salahiyetli olması, Kur’ân-ı Kerim’de, “salih amel”
kavramının hem dünyevî, hem de uhrevî anlamda, olumlu neticeler verdiği
bildirilmektedir. Yukarıda verdiğimiz (Nîsa, 124.) ayette, “…onlar cennete girecekler”
ifadesi, uhrevî bir karşılığı bildirirken, şu ayette ise dünyevî bir sonucu dile
getirmektedir: “Erkek ve kadından, her kim ki inanmış olduğu halde, salih işler
yaparsa, ona muhakkak ki hoş bir hayat yaşatırız. Ve (ahirette), yapmış olduğu
amellerin daha güzeli ile mükâfatlandırırız”935 Ayette vadedilen hoş bir hayat İbn
Abbas ve Dahhâk’a göre bu dünyada verilecektir.936
Şu bir gerçektir ki, çalışmalarında, işlerinde ve davranışlarında samimi, doğru,
onurlu, adil ve temiz olanlar, ahirette kazançlı olmaları yanında dünyada da çok daha
iyi bir hayat yaşarlar. Çünkü bu tür insanlar, kusursuz kişilikleriyle, bu özelliklere sahip
931
el-Isfehânî, s. 419.
Mustafa el-Merağî, Tefsiru’l-Meraği, Mısır 1966, s. 22, 64.
933
Cemaluddîn el- Kasımî, Mehasinu’t-Te’vil, Mısır, 1987, s. 11.
934
et-Taberî, IV, 364; er-Râzî, VII, 309; İbn Kesîr, VII, 38; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 213.
935
Nahl, 16/ 97.
936
et-Taberî, VII, 413; er-Râzî, XIV, 289; İbn Kesîr, IX, 411.
932
169
olmayanların yaşayamadıkları, saygı, sevgi ve güvene mazhar olurlar. 937 Demek ki
iman faktörü çalışmayı, insanın mükerremliğinin anlamı ile bağdaştırıp çalışana,
gücünün, emeğinin ve çalışmalarının önemini kavratır. Bunun için yapılan çalışmalara,
“ihsân; Allah’ı görürcesine davranmak” boyutunu kattığımızda, çalışmalardaki iman
faktörü daha da önem kazanacaktır. Böyle bir durumda, çalışan insan, yaptığı işi, her
şeyin mâliki, her şeyi gören ve çalışmalara hak ettiği asıl değeri verecek olan Allah’ın
huzuruna çıkacağı şuuruyla yapar.
“De ki: “Çalışın, yapın. Yaptıklarınızı Allah da, Resûlü de, mü’minler de
göreceklerdir. Sonra gaybı da, görülen âlemi de bilen Allah’ın huzuruna
döndürüleceksiniz. O da size bütün yapmakta olduğunuz şeyleri haber verecektir.””938
Zira iman faktörü, sağlıklı bir iş hayatı için oldukça önemli ve olumlu bir unsurdur.
Çünkü bu unsura sahip olan fert, yaptığı işte asla hile yoluna gidemez. Toplumu veya
fertlerini aldatamaz. Müslümanları aldatmanın, imanî bir zaaf olduğunun bilincinde
olduğu için, toplum menfaatine taalluk eden bir işte ihanet edenin, kıyamet günü
işlediği ihanetiyle beraber Allah’ın, peygamberlerin ve inananların huzuruna
getirileceğine yakinen inanır.939
Yukarıda aldığımız ayetlerde geçen “erkek ve kadın” ifadesi, bir taraftan
İslâm’ın, kadının çalışmasına bakış açısını ifade ederken, diğer taraftan da, İslâm’ın
dışında kalan, kadîm dîn ve medeniyetlerin kadın ve çalışması hakkındaki
düşüncelerinin yanlışlığına işaret etmektedir. Asırlarca, kadının emeğini sömürüp, onu,
ucuz bir iş gücü kaynağı görerek, basit bir ücret karşılığında saatlerce çalıştıran ve
bununla beraber, kadının bütün üstünlüklerini, makina dişlileri arasında yok eden
kapitalist veya marksist yapının aksine, İslâm, kadım kendi evinde üretici olmaya
teşvik ederek, hem saliha olmasını devam ettirmiş, hem de gücüne göre adil bir iş
vermiş ama işinin değerini, mücahidin savaşıyla eş değer kılmıştır. Böylece, erkek
türünün mazhar olduğu sosyal iltifata, onlar da mazhar olmuşlardır.
937
Mevdûdî, III, 53.
Tevbe, 9/105.
939
Mevdudi, IV, 309.
938
170
2.2.4. Örneklik Bakımından Peygamberler ve Çalışma
Kur’ân-ı Kerim, insanlığı aydın ufuklara götürmekle görevli peygamberleri
överken, övgü unsurlarından biri olarak “zül-eyd” ve “ulu’l-eyd” ifadelerini kullanır
ki, bu terimler, iş ve meslek sahibi, çalışkan, güçlü ve kuvvetli940 gibi manalar ifade
eder. “Ey Muhammed! Onların dediklerine (karşılık) sabret; ‘Zül-eyd’ kulumuz
Davud’u hatırla, O, daima Allah’a yönelirdi.”941”“Ey Muhammed! ‘Ulu’l-eyd’
kullarımız İbrahim, İshak ve Yakub’u da hatırla.”942 Bu ayetlerin betimlemesine göre,
peygamberlerden bazısının işçi, bazısının işveren, bazısının da çeşitli meslek ve zanaat
kollarında çalışarak, hem ailelerinin geçimlerini temin ettiklerini hem de muhtaçlara
infâkta bulunduklarını görmekteyiz.
Meselâ: Hz. Âdem(a.s.), buğday eker, tarlasını sular, hasattan sonra da ununu
öğütür ve yerdi.943 Hz. Nuh(a.s.), marangozdu, kendi atölyesinde çalışırdı.944 Hz.
ibrahim (a.s.), manifaturacılık(bezzarlık) yapardı.945 Hz. Davud(a.s.) demirciydi, zırh
yapar satardı.946 Hz. Süleyman (a.s.) emrinde cinleri bile çalıştırırdı.947 Hz. Musa(a.s.),
çobanlık yapmıştır.948 Hz. Muhammed(s.a.s.) efendimiz ise, başlangıçta çoban iken,
daha sonraları ticaretle uğraşmıştır.
Yine anlatıldığına göre, Hz. İsa (a.s.), rastladığı bir adama; “ne yapıyorsun?”
diye sorar. Adam: “İbadet ediyorum.” der. Hz. İsa: “Peki, geçimini kim sağlıyor? diye
sorduğunda, Adam: “Kardeşim” diye cevap verdiğinde, Hz. İsa(a.s.): “Asıl ibadet
eden senin kardeşindir”949 diyerek çalışmanın ibadî boyutunu belirtmiştir.
Kuşkusuz, ücret mukabilinde çalışan peygamberlerden biri de Hz. Musa
(a.s.)’dır. Hz. Musa(a.s.), Mısır’da Kıptilerden birisini öldürdüğünde, Firavun’un
kendisini yakalamaması için ülkesinden gizlice kaçıp Medyen’e gelir. Orada Hz. Şuayb
(a.s.)’a çoban olarak çalışır. “Kızların babas Hz. Şuayb, Musa’ya şöyle dedi: “Haberin
olsun ki ben, şu iki kızımdan birisini, bana sekiz yıl ücretle çalışmak şartıyla sana
940
et-Taberî, V, 352; er-Râzî, V, 243; Elmalılı, IV, 2981.
Sad, 38/17.
942
Sad, 38/46.
943
el- Mavsilî, IV, 170.
944
el- Mavsilî, IV, 170.
945
el- Mavsilî, IV, 170.
946
Enbiyâ, 21/80; el-Kurtûbî, XIV, 266.
947
Sebe, 34/12, 13, 14.
948
Kasas, 28/27, 28.
949
Gazâlî, İhya, II, 62.
941
171
nikâhlamayı istiyorum. İstersen on seneye tamamlarsın. Bununla beraber seni
zorlamak istemem. İnşallah beni dürüst kimselerden bulursun.”950 Bundan dolayıdır ki,
Hanefî ve Şafiî fukahası, çalışma sisteminde hem işin, hem ücretin, hem de zamanın
malum ve işin de, çalışanın gücü oranında olmasının şart olduğuna hükmetmişlerdir.951
2.2.4.1. Hz. Peygamber (s.a.s.) ve Çalışma
Peygamber (s.a.s.) efendimiz, İnsanlara sürekli olarak el emeği ile geçinmeyi,
çalışmayı, helâl kazancı tavsiye etmiş, kendisi de her konuda olduğu gibi bu hususta da
en güzel örnek olmuştur. Zira O, daha çocukluğunda Mekkelilerin koyunlarını güderek,
yanında bulunduğu amcası Ebû Talib’e maddî katkıda bulunmuş, daha sonraları da
ticaretle uğraşarak hem geçimini helâl yollardan temin etmiş, hem de muhtaçlara
yardım etmiştir. Dilenciliği, tembelliği ve fakîrliği hiçbir zaman tasvip etmemiş,
bunların şerrinden Allah’a sığınmıştır. En ufak imkânları dahi değerlendirerek,
fakîrlere çalışarak geçinme yollarını öğretmiş; yeryüzünde faziletli, onurlu bir hayat
için veren eli, alan elden üstün kabul etmiştir.
Keza şimdi nakledeceğimiz mübarek sözlerinden bu durum daha da net olarak
anlaşılacaktır: “Kişi, kendi el emeğinden daha güzelini kazanmamıştır. Kişinin nefsine,
ailesine, çocuğuna ve hizmetçisine infâk ettiği her şey, bir sadakadır.” 952 Bir başka
hadiste ise, “Kim ki, helâl rızık temin etmek, dilencilikten kaçınmak, ailesinin geçimini
sağlamak ve komşusuna iyilikte bulunmak için dünya malını taleb ederse, kıyamet günü
yüzü dolunay gibi parlak olarak, Allah’a kavuşur.”953 “Ailesinin geçimini temin etmek
ve yoksullara yardımda bulunmak amacıyla çalışan kimse, Allah yolunda savaşan veya
geceleri ibadet edip gündüzleri oruç tutan kimse gibidir.”954 Yine, “Allah’a yemin
ederim ki, bir insanın, sırtına ip atıp da odun taşıması, herhangi bir kimseye gelip de,
istediği kimse versin vermesin sadaka istemesinden elbetteki daha hayırlıdır.”955 “Hiç
ölmeyeceğini sanan adam gibi (dünyalık için) çalış, yarın öleceği endişesini taşıyan
950
Kasas, 28/27.
et-Taberî, V, 281; er-Râzî, X, 423; İbn Kesîr, VII, 368; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VI, 103; Elmalılı,
V, 4758; el-Kurtûbî, XIII, 275.
952
İbni Mace, Ticaret, 12.
953
et-Taberî, IV, 358; er-Râzî, XV, 302; İbn Kesîr, V, 314; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 154;
Elmalılı, V, 3602; Suyutî, II, 12.
954
Buhârî, Nafakât, s. 1.
955
Müslim, Zekât, s. 35.
951
172
adam gibi de sakın(ibadet et).”956 buyurarak, dünya ve ahiret hayatı için dengeli tavrı
vurgulamıştır. Bu konuda bir başka hadiste ise; “Gayret ve kararlılıkta, insanların en
büyüğü hem dünya, hem de ahiret işlerine (beraberce)
hassasiyet gösteren
mü’mindir”957 buyurur. Alaşılan o ki, Kur’ân ve Sünnet, inananların, yeryüzünde
onurlu bir toplumsal yaşam biçimi tesis etmeleri için onların çalışmalarını zorunlu
kılmıştır.
Bundan dolayıdır ki, İslâm’ın ilk çekirdek ve model toplumu olan Medine
cemiyetine bakıldığında, bunun gerçekliğini bariz bir şekilde görebilir. Dinî
hürriyetlerine kavuşmak için, bütün maddî varlıklarını Mekke’de bırakıp, son derece
malî imkânsızlıklar içinde Medine’ye gelen bu kutlu toplumun, dilencilik yapmak ve
başkalarına yük olmak gibi şahsiyetlerini zedeleyen hareketlerden kaçınmaları için,
Kur’ân ve Sünnet, sürekli olarak onları çalışmaya, el emeği ve alın teri dökmeye teşvik
etti. Hatta böylesi kritik dönemlerde Hz. Peygamber (s.a.s.); “bir günlük iaşesi veya
kırk-elli dirheme sahip olanı zengin sayarak”958 dilencilikten mümkün mertebe
sakındırmıştır. Dilenciliğin kötü neticesini de şöyle haber vermektedir: “Herhangi
biriniz dilenciliğe devam ederken ölürse, yüzünde bir dirhem et olmaksızın, Allah’a
varır.”959 Ancak, İslâm devletinin malî refaha ulaştığı dönemlerde, Hz. Peygamber
(s.a.s.), ortalama hayat standardını da şu şekilde belirtmiştir: “Bizim için (devlet
İşlerinde) çalışanın, evi yoksa bir ev edinsin; hanımı yoksa evlensin; hizmetçisi yoksa
hizmetçi edinsin.”960
İşte, bu kutsal öğretileri en iyi anlayan Ashab-ı Kiram, bu ilkeleri hayata aktarmış
ve yegâne kurtuluşun çalışma ile hâsıl olacağının bilincinde bir hayat yaşamışlardır. Bu
gerçeğe işaret etmek üzere de Hz.Ömer (r.a.): “Sizden biriniz çalışmayı bırakıp,
Allah’ım! Beni rızıklandır!” demesin. Çünkü siz de biliyorsunuz ki, gökyüzü altın ve
gümüş yağdırmıyor”961 demiştir. Görülüyor ki, gerek Kur’ân ve gerekse sünnet, akla
uygunluğunun büyük bir yer tuttuğu semavî öğretiler olmasına ve müntesiplerini,
yeryüzünde hep eyleme, çalışmaya teşvik etmesine rağmen, sonradan gelen ve bir
956
Beyhakî, , VII, 29.
Ebû Dâvûd, İmare, 14.
958
el-Cassâs, IV, 331.
959
Aclunî, II, 141.
960
Ebû Dâvûd, İmare, II, 149.
961
Gazalî, II, 69.
957
173
görüşe göre962 Hint ve İran mistisizminin de etkisiyle, dünya ve nimetlerinden
tamamiyle el çekme anlayışı, müslüman dünyasının geri kalmasında etkili olmuştur.
Ancak, pek çok tasavvuf akımın, el emeğine itibar ettikleri,963 üretici
faaliyetlerin, sosyal etkinliklerin artmasına ve gelişmesine hizmet ettikleri ve tekke
çevresindeki toprakların müridlerce, hep birlikte işlendiği de tarihî bir gerçektir. Bu
tarikatların, üretime yönelik çalışmalarının, özellikle XVI. yüzyılda Osmanlı
İmparatorluğunun ekonomik gelişmesinde büyük rol oynadığı, birçok araştırmacı
tarafından da kabul edilmektedir.964 Nitekim ahilik teşkilâtının bu konuda yaptığı aktif
rol meşhurdur.
2.3. KUR’ AN’DA MAL VE KAZANÇ ARAYIŞININ FAZİLETİ
Kur’ân, birçok ayetinde, yeryüzünde mal ve kazanç elde etmek için dolaşmayı
teşvik etmektedir. Bu ayetlerde, mal ve kazançın Allahın lutfu ve ihsânı olduğu
belirtilirken, ayrıca mal ve kazançtan “fadl” diye bahsedilmektedir.965
“Hac mevsiminde ticaret yaparak Rabbinizin lütuf ve keremini istemekte size bir
günah yoktur. Arafat’tan ayrılıp (sel gibi Müzdelife’ye) akın ettiğinizde Meş’ar-i
Haram’da Allah’ı zikredin. Onu, size gösterdiği gibi zikredin. Doğrusu siz onun yol
göstermesinden önce yolunu şaşırmışlardan idiniz.”966 Bununla birlikte, yoksulluğu
olumsuz bir sosyal hadise telakki eden Kur’ân, getirmiş olduğu çözümlerle toplumları
bu sıkıntılardan kurtarmayı hedeflemiştir. Burada önemli olan kaide, Allah’ın vermiş
olduğu mal ve nimetlerine bağlanıp da ahireti unutmamamızdır.967 Zira mal ve kazanç,
hayatın kıvamı, kulluğun zorunlu vasıtalarındandır. Bu sebepledir ki gelen bazı
rivayetlerde, Mekkede, cahiliye döneminde, hac mevsiminde çeşitli pazarlarda alış
verişi günah addederek, bu pazarlarda alış verişi yasaklamışlardı. Bu cahiliye mantığını
962
Weber, s. 264.
M. Abdullah Abad el-Hanî, el-Âdâb, (Çev.: A. Hüsrevoğlu), İstanbul 1985, s. 55.
964
Maksime Rodinson, İslam ve Kapitalizm, (Çev.: Orhan Suda), Hürriyet Yayınları, İstanbul 1978, s.
121.
965
el-Isfehânî, s. 574.
966
Bakara, 2/198.
967
Kur’ân’da, Dünya mallarına bağlanıp, Ahireti unuttuklarından dolayı, Allah’ın maddi zenginliklerini
giderdiği bu kişilerin durumunu bildiren dört kıssa mevcuttur. Bunlar: Karun (Kasas, 28/76-83), iki bağ
sahibi (Kehf, 18/32-34), bahçe sahipleri (Kalem, 68/17-33), Sebe (Sebe, 34/15-19) kıssalarıdır. Bunlar
içerisinde, mutlak mülkiyetin kapitalizm denebilecek Kur’ân’daki en belirgin örneği ise, Karun olayıdır.
Geniş bilgi için Bkz. Faruk Beşer, İslam’da Zenginlik ve Fakirlik Kavramları, 1991, Seha Neşriyat,
İstanbul, s. 35-36.
963
174
yıkmak için de yukarıdaki ayet nazil olmuştur.968 Hac zamanında, normal zamanlarda
helal olan bazı şeylerin, ihramda iken yasak olmasına rağmen ticaretin teşvik edilmesi,
yoksulluğu yok etmedeki kararlılığın son derece düşündürücü olması gerekir.
2.3.1. Kur’ân’a Göre Mal ve Değeri
Kullara mal, mülk verilmesi ya da elinden alınması sadece bir fitne (imtihan)
içindir. Bundan dolayı da mal, gerçek Müslüman, yani Allah’a ve yarattıklarına karşı
sorumluluk bilincine sahip bir kimsenin elinde bir rahmet işlevi görürken, bu imanî ve
ahlakî değerden yoksun kimsenin elinde ise, bir fesat aracı olur. Gerek Kur’ân-ı
Kerim’de gerekse Hz.Peygamber(s.a.s.)’in birçok hadisi şeriflerinde malın bir imtihan
vesilesi olduğu ve bu hususta oldukça uyanık ve titiz davranılması gerektiği vurgulanır:
“Biliniz ki mallarınız ve çocuklarınız sadece bir fitne(imtihan) dir...”969
Aynı şekilde, Hz. Peygamber (s.a.s.)’de: “Dünya, tatlı ve manzarası caziptir.
Allah, sizi dünyada başkalarına halef kılacak ve onlara nasıl muamele edeceğinize
bakacaktır. Binaenaleyh, dünyadan sakınınız ve kadınlardan korununuz”970, “Kıyamet
günü kul dört şeyden sorulmadıkça ayağı kıpırdayamayacaktır :(Bunlar); ömrünü
nerede tükettiği, ilmiyle amel edip etmediği, malını nereden kazanıp, nereye harcadığı
ve bedenini nerede yıprattığı”971 buyururken, bizleri zimnen, mal ile olumlu, yapıcı,
herkes için yararlı bir ilişki (rahmet) içinde bulunmaya teşvik eder. Malın, özellikle
İslâm ümmeti için zorlu bir imtihan olduğunu belirten hadisinde ise: “Şüphesiz ki her
ümmetin bir fitnesi (imtihan vesilesi) vardır. Benim ümmetimin fitnesi de mal’dır.”972
Buyurmakla, kazanılması ve harcanması konusunda son derece dikkatli olunması
gerektiğini vurgulamıştır.
Kur’ân-ı Kerim’in insana, Allah’ı hatırlatmasını gerektirdiği için malı hayır
olarak nitelediğini daha önce söylemiştik. Çünkü Cenab-ı Allah, manevi muhtevadan
yoksun,
boş
ve
anlamsız
şeyler
yaratmaktan
münezzehtir.
Bütün
bu
değerlendirmelerden sonra diyoruz ki, Kur’ân ve sünnette, bizatihi dünya malının
kötülendiğini göremiyoruz. Kötülenen durum, sadece malı bir araç değil de onu amaç
968
et-Taberî, VI, 348; er-Râzî, IV, 504; el-Kurtûbî, II, 413.
Enfâl, 8/28.
970
Müslim, Zikr, 99.
971
İbn Hanbel, IV, 160; et-Tirmizî, Kıyâme, 38.
972
Tirmizî, Zühd, 26.
969
175
haline getiren zihniyet ve yaklaşımdır. Hâlbuki toplumun maddî refah durumuna
katkıda bulunacak, hayırlı yerlere, umumun faydasına sarf edilecek, dilencilik
zilletinden ve fakîrlik belâsından koruyacak, yoksulları ve öksüzleri gözetecek, insanın
zoru, sarp yokuşu aşmasını sağlayacak olan mal, bir gıpta konusu addedilmiş,
dolayısıyla teşvik edilmiştir.
“Ama o, zorlu geçidi aşmaya yanaşmadı. O zorlu geçidin ne olduğunu bilir
misin? O geçit, bir köle veya esir azad etmek yahut açlık gününde, yakın olan bir
öksüzü veya toprağa serilmiş bir yoksulu doyurmaktır”973 İşte bu zorlu geçidin aşılması
için kişinin, ihtiyaç fazlası bir mala sahip olması zorunludur. Zorlu geçidi aşmaya davet
eden ilâhî irade, bu eylemin araçlarını da aynı şekilde istemektedir. Yani ihtiyaç fazlası
bir mala sahip olmayı, Hz. Peygamber (s.a.s.) de: “Yalnızca iki kişi gıbta edilmeye
değerdir: Biri, Allah’ın kendine vermiş olduğu Kur’ân’la gece-gündüz amel eden
adam, diğeri de, Allah’ın kendisine vermiş olduğu malı gece-gündüz infâk eden
adamdır.”974 Hadisinde anlaşılıyor ki, yetimi, akrabayı ve yoksulu doyurmak, halini
ıslah etmeye çalışmak, zorlu geçidin aşılmasına vesile olacaktır.
2.3.2. Emek ve Sermaye İlişkisi
Yaşadığımız çağda, küresel yoksulluğu doğuran etkenlerden biri de, insanların
emeğinin karşılığının verilmemesi ve onun sömürülmesidir. Çalışmamızı bu
kavramlarla devam ettirmemizin sebebi, yoksulluğun doğrudan doğruya insanın
iktisadî faaliyetlerini oluşturan faktörlerlerden etkilenmesi hasebiyledir.
Özellikle mal elde etme ve herhangi bir mülkiyete sahip olmanın meşru, makbul
ve helâl sebebi olan emek mefhumunun son plana itildiği veya emeğin sömürüldüğü
günümüz dünyasında, bu kavramın dinî, ahlâkî, hukukî ve iktisadî boyutlarıyla tekrar
tekrar gündeme getirilmesi, bugün bir zaruret halini almıştır. “Helâl lokma”
kavramının safdillik olarak algılandığı kapitalist atmosferde emeğin hakiki değerinin
teslim edilmesini taleb etmenin zorluğunun bilincinde olarak bu kavramı vahiy
ikliminde irdelemeyi, çalışmamız bağlamında gerekli gördük.
973
974
Beled, 90/12-16.
Buhârî, Ahkâm, 3; İlim, 15.
176
Kur’ân-ı Kerim, emeğin karşılıksız bırakılmasını, karşılığının verilmemesini;
haksız tasarruflarla çalışanı, hakkından mahrum etmeyi kesinlikle yasakladığı gibi,
böyle bir tutumu olumsuz bir üslûbla da kınamıştır:“Kendileri başkalarından bir şey
ölçerek aldıkları zaman tam alan; fakat onlara bir şeyi ölçüp tartarak verdiklerinde,
eksik tutan kimselerin vay haline!”975 Öte yandan işçiye, emeğinin karşılığının
tamamını, derhal vermeyi tavsiye eden oldukça sarih Nebevî açıklamalarda mevcuttur.
Meselâ, Ebû Hureyre (r.a.)’den gelen rivayete göre, Resulullah (s.a.s.), bir hadis-i
kudsî de şöyle buyurur:“Yüce Allah buvurdu ki: Ben kıyamet gününde şu üç kişinin
hasmıyım: Benim adıma söz verip de, sözünde durmayan: Hür bir insanı köleleştirerek
satıp da parasını yiyen ve isçiyi çalıştırarak ondan yeterince faydalanıp da ücretini
vermeyen kimse...”976 Görülüyor ki emek, ihlâl edilmesi mümkün olmayan mukaddes
bir fenomendir. Bunun için, İslâm iktisadı, emeği en önemli üretim faktörü kabul eder.
Bu kabul, sözlü propaganda konumunda kalmamış, pratikteki yerine de oturtulmuştur.
Nitekim, vergileme usûlünde emeğin rolü dikkate alınmaktadır. Buna göre, üretimde,
masrafın bir bölümü olarak emeğin katkısı, azaldıkça, vergi de artar. Emeğin oranı
yükseldikçe vergi azalmaktadır. Böylece emeğin vergi usûlüyle sömürülmesi
önlenmiştir.
Bunun bir uygulanışı olarak meselâ, sadece yağmur suyu ile sulanan arazinin
ürünlerinden % 10 vergi alınırken, çiftçinin kendi emek ve iş aletleriyle çalışıp suladığı
ve işlediği araziden de % 5 lik bir vergi alınır.977 Böylece bir bakıma toplumdaki sosyal
dengenin sağlanması ve yoksullukla mücadele edilmesi projesine daha fazla kaynak
ayrılmış olur.
O nedenle Kur’ân-ı Kerim, insanın değerinin, ortaya koyduğu öz emeği ile
gerçekleştiğini vurgular: “Ve doğrusu, insan için, ke çabasından (emeğinden) başkası
yoktur.”978 Her ne kadar bu ayetin öncesi ve sonrasında mahşer günü, hesabın mutlaka
görüleceği hususu anlaşılıyorsa da, bunun dünyevî mesaiyi (emeği) de kapsadığını,
İslâm’ın “adalet” prensibine dayanarak söylemek pekâlâ mümkündür. Böylece bu
ayet-i kerime, değer oluşturan üretimin, tabiî sermayeden sonra ikinci ana faktörünün
975
Mutaffifîn, 83/1-3.
Buhârî, el- İcare, 10.
977
et-Taberî, IX, 311; er-Râzî, XX, 203; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 205;
978
Necm, 53/39.
976
177
emek olduğunu da açık bir biçimde ortaya koymaktadır.979 Çağdaş bir müfessir,
yukarıdaki ayet-i kerimeden emek ve değeri çerçevesinde, şu üç neticeyi çıkarır:1-Her
şahıs yaptığının karşılığını görecektir. 2-Başkalarının yaptığı işe hiç kimse ortak
olamaz. 3-Hiç kimse yapmadığı bir işin karşılığını isteyemez ve alamaz.980
Bu üç kaideyi ekonomik bir sisteme uyarlamak isteyenler; insan ancak bizzat
kazandığı maldan başkasına sahip olamaz şeklinde eksik bir anlayışa düşüyorlar.
Şüphesiz ki, bu yaklaşım bir aşırılık olup, sosyalist bir anlayıştır. Çünkü Kur’ân-ı
Kerim’deki veraset, zekât, sadaka, fey, v.b. gibi, mülkiyetin başka ellere intikalini
sağlayan meşrû kurumların mevcudiyeti, bu anlayışın yanlış olduğunu bildirir. Çünkü
bunlarda şahsın, insanlık, yoksulluk, muhtaç halde olma gibi izafî karineler sebebiyle,
bizzat çalışmadan mal sahibi olma hakkı vardır. 981
Kuşkusuz, İslam emeğe, insan haklarının en önemli unsuru gözüyle bakmaktadır.
Bu durum, insan fazilet ve onurunun ayrılmaz bir özelliğidir. Bütün Peygamberlerin
kendi emekleriyle geçindikleri gerçeği de bunu daha açık bir şekilde ifade eder.
Niteki, Hz. Hatice’nin ticarî işlerine bakmaya başlamadan önce, Hz. Peygamber
(s.a.s.), günlük bir kırat (1/6 dirhem) karşılığı çobanlık etmiştir. Ebû Hureyre (r.a.)’nin
yaptığı rivayete göre Nebi (s.a.s.); “Cenab-ı Allah, hiçbir Peygamber göndermemiş ki,
çobanlık etmemiş olsun” buyurduğunda, ashabı; “Siz de mi ey Allah’ın elçisi?
Dediklerinde; Hz.Peygamber (s.a.s.): “Evet ben de. Mekkelilere, koyun başı bir Kırat’a
çobanlık ettim”982 buyurmuşlardır.
Abdullah b. Ömer’in rivayet ettiği şu hadis bu konuda bizi yeterince
aydınlatmaktadır. İbn Ömer diyor ki : “Resulullah (s.a.s.)’ı dinliyordum; buyurdu ki:
“Sizden önceki milletlerden üç arkadaş bir yolculuğa çıkarlar. Akşam olunca bir
mağaraya sığınırlar. Mağaraya girdikten sonra dağdan bir kaya yuvarlanır, üzerlerine
mağaranın kapısını kapatır. Bunun üzerine kendi kendilerine derler ki: “Buradan
kurtulmamızın tek yolu, yaptığımız salih davranışlarımız sebebiyle Allah’a dua
etmemizdir. Bunun üzerine ilk iki arkadaş, yaptıkları iyi davranışlarını dile getirerek,
dua etmeye başlarlar. Duaları üzerine kapı bir nebze açılır, fakat çıkmaları için yeterli
979
Hamza Aktan, İslamda Emek Sermaye Münasebeti Adlı Tebliği, Ensar Neşriyat, İstanbul 1986, s.
338.
980
Mevdûdî, IV, 29.
981
Mevdudi, IV, 29.
982
Buhârî, İcare, s. 2.
178
olmaz. Sonra üçüncü arkadaşları da şu duayı yapar: “Ey Allah’ım! Ben bir zamanlar
işçiler çalıştırıp ücretlerini verdim. Yalnız işçilerden biri ücretini almadan gitti. Ben de
onun ücretini, onun hesabına çalıştırdım, öyle ki sermayesi oldukça büyüdü. Çokça
malı oldu. Söz konusu işçi daha sonraları geldi ve bana dedi ki: “Ey Allah’ın kulu,
bana ücretimi öde “Ben de: Şu gördüğün deve, sığır ve koyunlar senindir” dedim. İşçi,
kendisiyle alay ettiğimi sanarak: Benimle alay mı ediyorsun”? Dedi. Ben de : ‘’ Hayır
alay etmiyorum” dedim. Bunun üzerine işçi, bütün malı alıp gitti.” Ey Allah’ım! Eğer
ben, bunu senin hoşnutluğun için yaptıysam bizi, içinde bulunduğumuz bu durumdan
kurtar. Bu dua üzerine kapı açılır ve arkadaşları ile beraber çıkar giderler.983 Bu
haberin devamında gelmiş olan bu uzun pasajlar, esas itibariyle, emeğin hakkının zayi
edilmeyip ödenmesini teşvik ve terğib etmektir.
Diğer yandan, emeğin değerine böylesi bir yaklaşım, işçi ve işveren ilişkilerini
barışçı, uzlaşmacı ve âdil bir yapıya kavuşturan yegâne faktördür. Bu ilişki, yüce bir
ahlâkî sorumluluk, derin bir hesap şuuru ve kardeşlik anlayışına dayanır. Bu
değerlerden yoksun toplumlarda ise çatışmayı önlemek mümkün değildir.
O halde, İslâm’ın esas itibariyle arzu ettiği şey, hem işverene hem de işçiye
uygun düşecek bir iş ahlâkının geliştirilmesidir. Böyle bir ahlâkî yapıyı tesis etmek,
emeğe gerçek değerini veren Müslüman cemiyetin en önemli görevidir. Bu ahlâkî
yapının mevcut olmadığı veya işlemediği toplumlarda devlet, işçi ve işverenlerin hak
ve görevlerini kanunlaştırmak ve açıkça tesbit etmek hususlarında serbesttir.984
Kuşkusuz, emek ve sermaye, üretimin iki önemli unsuru ise de, asıl faktörün
emek olduğu söylenebilir. Çünkü insanoğlunun emeği söz konusu edilmezse, asıl
sermaye olan tabiatın işlenmesi mümkün değildir. Tabiat, hazır bir değer olarak insanın
emrine verilmiş, fakat üretim sürecinin olabilmesi için emeğe ihtiyaç kaçınılmazdır.
Tabiatın insan için hazır bir değer olduğu gerçeği, ilk insan Hz. Âdem (a.s.) ile Hz.
Havva’nın cennetten yeryüzüne indirilişini bildiren ayette, göklerde ve yeryüzünde
bulunan her şeyin, insanın hizmetinde, onun tarafından işlemeye hazır bir hammadde
olduğu şeklinde ifadesini bulur.
983
984
Buhârî, İcare, 12.
İbn Teymiyye, es-Siyâsetu’s-Ser’iyye, Mısır 1969, s. 50; Fazlurrahman, s. 34.
179
“...Biz de onlara dedik ki : “Haydi, kiminiz kiminize düşman olarak yeryüzüne
inin. Orada sizin için belli bir zamana kadar yaşamak ve bir metâ (faydalanma,
yararlanma kaynağı) vardır.”985 Bir başka ayet ise şöyledir: “O ki, yeryüzünde bulunan
bütün varlıkları sizin için yarattı.”986 Ayette geçen ‘sizin için’ ifadesi, zihnimizde
geniş kapsamlı manalar çağrıştıran, derin anlamlı bir tabirdir. Bu tabir, Yüce Allah’ın
varlığına987 delalet etmesiyle birlikte, kesin bir şekilde şunu ifade etmektedir: Yüce
Allah, şu insan’ı çok önemli bir fonksiyonu icra etmek için988 yaratmıştır. Ona
kendisinin halîfesi olsun, yeryüzündeki bütün varlıklara egemen olsun, yeryüzünde
yapıcı bir rol oynasın ve böylece yeryüzünü imar etsin diye yarattı.
Bu sebeple insan, bu geniş yeryüzü mülküne egemen olan en üstün varlık ve bu
yaygın alanlı mirasın birinci derecedeki efendisidir. O, yeryüzünde, kullanılacak
teknolojik araç ve gereçlerin de efendisidir. Yoksa günümüz materyalist dünyasında
olduğu gibi o, bu araç ve gereçlerin kölesi değildir.989 Söz konusu materyalist düşünce
gereği dev ölçekler ve otomasyon ekonomisi, XIX. yüzyılın şartlarının ve düşüncesinin
bir artığı olarak, bu günün beşerî sorunlarından hiç birini çözecek yeterlilikte
değildir.990
Bundan dolayı, yepyeni bir düşünce sistemine ihtiyaç vardır ki bu sistem, malı
değil, insan’ı temel alsın ve bu sistem “kitle üretimi” yerine “kitle için üretim” sözüyle
özetlenebilecek bir sistem olsun.991 Çünkü insan, materyalist düşüncenin basiretsiz
taraftarlarınca iddia edildiği gibi, araç ve gereçlerin, insan ilişkilerinde ve yaşama
şartlarında meydana getirdiği mekanik gelişmelere bağımlı kılınamaz. Bundan ötürü de
insanın değerini küçültmeyi görev sayan her amaç, sağladığı maddî avantajlar ne olursa
olsun insanın var oluş gayesiyle çelişen bir durum sayılmalıdır.
Yukarıdaki ayetle Yüce Allah’ın, insanlara bağışladığını bildirdiği ve nankörce
mukabele görmelerini tuhaf saydığı ni’metler, sırf yararlarına sunmuş olduğu maddî
yeryüzü nimetleri olmayıp daha da önemlisi, Allah’ın, insanı tüm yeryüzüne efendi
985
Bakara, 2/ 36.
Bakara, 2/29.
987
et-Taberî, IX, 311.
988
et-Taberî, III, 198; er-Râzî, V, 125; İbn Kesîr, VI, 268; Elmalılı, V, 3620.
989
et-Taberî, V, 213; er-Râzî, II, 219; İbn. Kesîr, VI, 268.
990
Schumacher, Küçük Güzeldir, (Çev.: D. Deniztekin), Düşün Yayınları, İstanbul 1985, s. 54.
991
Schumacher, s. 55.
986
180
kılması, ona, yeryüzündeki bütün maddî değerlerin üstünde müstesna bir değer vermiş
olması, işte bu nimetlerin en büyüğüdür...”992
Ayrıca emek, kendisi karşılığında, insanların hak sahibi oldukları şeydir. Emek,
hak etmenin bizzat kaynağı olup, eşyayı şekillendiren, biçimlendiren ve onu, insana
yararlı hale getiren temel faktördür. Emeği insandan ayrı düşünmek mümkün değildir.
Yani emek, insanın temel özelliğidir. Emeği, insandan ayrı bir şey olarak düşünmek,
onu, aynı zamanda gasbedilebilir bir şey kabul etmektir ki, bu zihniyet, çalışan insana
karşı bir haksızlıktır. Emeğin, insan onur ve haysiyetinden ayrı düşünülmesi hadisesi,
emeği nesneleştirmiş ve onu bir metâ konumuna düşürmüştür.
Bu yaklaşım ise, emeğin alınıp, kullanılabilir ve gasbedilebilir bir şey olduğu
görüşünü yaygınlaştırmıştır. Modern dünyada emek-sermaye ilişkisi ve uygulanışı
bakımından ise, şu iki eğilim ile karşılaşmaktayız: a) Emeğin hâkim olduğu bir dünya:
Bu, emeğin, toplum şubeleri içinde tek belirleyici olduğu sosyalist görüştür. b) Emekle
sermayeyi birleştirerek, bunu silah zoruyla bir arada tutup, dolayısıyla, çalışan
insanların emeklerinin kendi aleyhlerine gelişip, biçimlenmesini belli bir düzen içinde
amaçlayan faşist bir görüştür.993
Bu
düşüncelerden
anlaşılıyor
ki,
dünyamızda
yoksulluğun
artarak
yaygınlaşmasının başlıca sebeplerinden, insanların hak ettiği emeğin karşılığını
alamaması ve toplum olarak sahip oldukları sermayenin adil paylaşılmayıp, aksine belli
zümrelerin elinde toplanmasından kaynaklanmaktadır.
2.3.3. İş Bölümü ve Önemi
Yeryüzünde, yoksul ve zenginlerin, barış ve huzur içinde toplumsal bir hayat
için, insanların işbirliğine gitmeleri ilâhî bir irade gereğidir. Bu amaç için de emek ve
sermayenin birbirleriyle çatışma yerine karşılıklı menfaate dayalı iş bölümüne994
gitmesi gerekir ki, insanlar arasında hem maddî hem de manevi anlamda
huzursuzluklar çıkmasın. Fakîr ve muhtaçlar, tamamen toplumdan soyutlanmasın.
992
et-Taberî, VIII, 241; Kutup, III, 255.
İsmet Özel, 1980 Sonrası Yapılanmanın Emek Üzerindeki Siyasî. İktisadî ve Sosyal Etkileri, için
verilen bildiri, Hak-İş Yayınları, İstanbul 2000, s. 40.
994
Bkz. er-Râzî, XX, 490.
993
181
Bu bağlamda Allah'ın: “Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Onların
dünya hayatındaki maişetlerini aralarında taksim eden biziz. Bir kısmını da, diğer
kısmını tutup çalıştırsın diye, mal bakımından diğerlerine üstün kıldık”995 mealindeki
ayeti, daha önce açıkladığımız gibi, rızıkların farklılığını vurgularken, aynı zamanda,
emek-sermaye ilişkisinin nasıl zorunlu bir bağ teşkil ettiğini ifade etmektedir, ayrıca bu
ayet-i kerimeden, sermayenin yeni iş ve istihdam alanları açılması yolunda
kullanılmasının esas olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Aksi takdirde sahip olunan sermaye
gücü ile hiçbir gelişme kaydedilemiyeceği gibi müreffeh bir toplumsal hayattan da söz
edilemez.
İnsanların, birbirlerinin farklı kabiliyet ve imkânlarından faydalanmak amacıyla
birbirlerini istihdam etmeleri için farklı rızık ve geçim seviyelerine sahip olmaları, bir
adaletsizlik olmayıp, toplumsal hayat için tam bir rahmettir. Aksi halde, fertlerin bütün
ihtiyaçlarını bizzat kendilerinin karşılamaları gerekirdi ki, bu imkânsız bir durumdur.996
Çünkü emeği, gayesi bakımından kutsal kabul eden İslâm, malı, sermayeyi de
“zaruriyyat” tan sayarak, onun korunup geliştirilmesini esas almıştır. Öyle ise,
bunların birbirlerine üstünlüğü yerine aralarındaki denge konumunu tesbit etmek
gerekmektedir.
Ancak yukarıda, emek-sermaye ilişkisi konusunda eksen aldığımız Zuhruf 32.
ayette geçen “suhriyyen” kelimesini, istihdâm anlamında alan tefsîrcilerlerden997
Kutup, “Birbirlerine iş gördürmeleri için” başlığı altında şöyle izah etmektedir: “Kimi
insanlar kimilerine iş gördürsün diye. Hayat çarkı dönünce zorunlu olarak bazı
insanlar bazılarına iş gördürür. Burada sözkonusu olan iş gördürme, bir sınıfın diğer
bir sınıfa, bir ferdin diğer bir ferde üstünlüğü, egemenliği anlamında değildir… Birisi
mal toplar, topladığı maldan yer ve ötekini de bundan yararlandırır. Dolayısıyle her
biri ötekinin adına iş görmüş olur, ona hizmet etmiş olur. İşte bunu ötekisine hizmet
ettiren, hayat çarkında, ötekini bunun hizmetine sokan rızık oranlarındaki bu farklılık
gerçeğidir. İşçi mühendise ve işverene hizmet eder. Mühendis işçiye ve işverene hizmet
eder. İşveren de mühendise ve işçiye hizmet eder. Sahip oldukları farklı yetenek ve
niteliklerle; iş ve rızık oranı açısından birbirlerine göre farklı durumda olmalarıyla
995
Zuhrûf,43/32.
et-Taberî, IX, 286.
997
et-Taberî, VII, 325; İbn Kesîr, VIII, 216; er-Râzî, XIX, 521.
996
182
herbiri yeryüzünde halifelik görevine hizmet etmektedirler.”998 Emeğin, sermaye
karşısında özgün bir değer ifade ettiğini belirtmek isteyenler,999 “ey iman edenler!
Gerek kazandıklarınızdan, gerekse sizler için yerden çıkardıklarımızın hoş ve temiz
olanlarından infâk ediniz”1000 mealindeki ayette, kazancın öncelikle zikredilmesinin,
onun tabiî sermayeden üstünlüğüne işaret ettiğini söyler ki bu yargının dayandığı
kazancın, emek’le olan sıkı ilişkisidir. Yoksa insanoğlunun emeği söz konusu
edilmezse, asıl sermaye olan tabiatın işlenip yararlı hale getirilmesi de mümkün
olamayacaktır1001 demekle, emeğin önemini ön plana çıkarmağa çalışırlar.
Bununla birlikte, emek ve sermaye kavramları sanayi devriminden sonra özellikle
batı dünyasının literatürüne girmiş; daha sonraları da diğer dünya ülkelerinin
gündemine
girmiş
olduğundan,
klasik
kaynaklarımızda
sistemli
bir
şekilde
işlenmemiştir. Her ne kadar söz konusu kaynaklarımızda insan emeğinin ve tabiî
sermayenin önemine ve kıymetine değinilmişse de bugünkü şekliyle iktisadî veya
sosyolojik boyutuyle ele alınmamış olmaları tabiî bir şeydir. Özellikle son asır
müfessirlerimizden olan, aşağıda aktaracağımız ayetin tefsîrinde, emek ve sermayenin
kıymet ve konumundan uzunca bahsetmiştir.“Ey inananlar! Gerek kazandıklarınızın,
gerekse sizin için yerden çıkardıklarımızın hoş ve temiz olanlarından infâk ediniz...”1002
Elmalılı, bu ayetin tefsirinde; servetin iki kaynağının olduğunu, bunların ise
kazanç ile tabiî sermaye olduklarını söyler. Kazanç; emek, çalışma, sanat veya herhangi
bir vasıta ile elde edilir. Ayette kesbin (emek) kazancın tabiî sermayeden önce
zikredilmesi emeğin pozitif değer üstünlüğüne,1003 ayrıca insanların servet, sermaye
sahibi olmalarının en yalın ve en uygun yolunun, emeğin ürünü olan kazanç olduğuna
delalet eder.1004 Sermaye-emek ilişkisinde, insanların ve iktisadî ekollerin düştüğü
hatalara da değinen Elmalılı, açıklamasını şöyle sürdürür: “Bu konuda insanlar iki
hataya düşerler:
1. Servet biriktirmede emek ve çalışmanın mutlak bir sebep telakki edilmesi ve
bütün sermayenin emeğe borçlu farzedilerek hükümsüz sayılmasıdır.
998
et-Taberî, IX, 236.
en-Nesefî, IV, 118.
1000
Bakara, 2/267.
1001
Elmalılı, II, 2903.
1002
Bakara, 2/267.
1003
Reşid Rızâ, III, 73.
1004
Elmalılı, II, 1408.
999
183
2. Bu da, birincinin aksine sermayeyi mutlak sebep kabul edip, emeği ve
çalışmayı hükümsüz bırakmaktır. Bu hataya da bizzat, çalışma ihtiyacı hissetmeyen ve
başkalarının emeğinden, zahmetsizce istifade etmek isterler… Kuşkusuz bu paralar,
emeği ve çalışmayı kolaylaştırma ve yoğunlaştırmaya hizmet etmeleri itibariyle bir
maya olsa bile esasen sermaye değil, çalışmaların sonucudur. Asıl sermaye olsa olsa
tabiî kaynaklardır. Bunlar ise Allah’ın verdiği ni’metlerdir. Bunun için sermaye
sahiplerinin kendi çalışmaları olmadan yaşama sevdaları ve çalışan kesimin emeklerini
hafife alıp sömürmeleri büyük bir hatadır. Herhangi bir toplumda para ve sermaye bu
vaziyeti alır, nukud ve sahipleri hâkim-i mutlak kesilirlerse, “aksu’l-amel”, reaksiyon
olarak birinci hata yüz gösterir.”1005
2.3.4. İşçi ve İşveren Münasebeti
Kur'an'ın öğretisine göre insanların; yoksulluktan kurtulup başkalarına ihtiyaç
duymadan yaşamlarını sürdürmek ve Allah'ın rızasını kazanmanın yollarından olan
infâk etmek için çalışması ve alın teri dökmesi gerekmektedir. Bu yolda yürümek için
gayret sarf etmek, Allah katında insanın mertebesini yükseltir. Çünkü İslam'a göre
insanın helal kazanç peşinde koşması, en büyük erdemlerden birisidir.
Yüce Allah: ''İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması da
ileride görülecektir. Sonra ona karşılığı tastamam verilecektir.''1006 Buyurarak, her
insanın emeğinin karşılığının verileceğini bildirmektedir.
Ancak çalışmanın vuku bulduğu iş ortamının iki önemli hususu mevcuttur.
Başka bir anlatımla bunlara işçi ve işveren ilişkileri denilmektedir. Bu mevzuda Yüce
Allah şöyle buyurmaktadır: ''Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Dünya
hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş
gördürmeleri için, (çeşitli alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık.
Rabbinin rahmeti, onların biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden daha hayırlıdır.''1007
Ayette de anlaşılacağı gibi bu taksimat bizzat Allah tarafından yapılmıştır.
1005
Elmalılı, II, 1309.
Necm, 39-41
1007
Zuhrûf,43.32.
1006
184
İslam'ın, gerek işçilerin gerekse işverenlerin hakları noktasında önemli kural ve
kaideleri mevcuttur. Keza İslamiyet, işveren ve işçi haklarını ve karşılıklı ilişkilerini
tam dengelemiştir. İki tarafın hakkını gözeten ve her iki kesimin içinde birini diğerine
tercih etmeyen prensipler koymuştur. Az önce zikri geçen ayette anlaşıldığı gibi, işçi ve
işveren birbirlerine gerekli ve birbirlerinin tamamlayıcısıdır. Yani işçi olmadan işveren,
işveren olmadan işçi düşünülmesi mümkün değildir. Zira, iki kesim arasında karşılıklı
dayanışma ve ilişki esasına dayalıdır. Şayet iş hayatında bu kurallar uygulanırsa,
günümüzde dünyanın her tarafında karşılaşılan işçi sömürülmelerine rastlanmayacak,
böylece insanlar hak ettikleri gelirle geçimlerini sağlamış olacaklardır. Belki de büyük
kitleleri etkisine alan yoksulluk, bu derece artmayacaktır.
O nedenle, İslam'a göre işverenin de, işçinin de yerine getirmesi gereken
yükümlülükleri mevcuttur. Bunları kısaca özetlemek gerekirse; işçinin, işverenden
aldığı işi dürüst yapması, işini yaparken kabiliyetini ve maharetini sergilemede imtina
etmemesi gerekir. Bunun zıddında kul hakkına girmek vardır. Kul hakkı ise, hakkına
tecavüz edilenle helalleşmeden Allah'ın bile affetmediği haklardandır. iş vermek,
ücretini zamanında ödemek zorunluluğu vardır. Bu hususta Peygamberimizin açık
ifadeleri vardır.
Hz. Muhammed(s.a.s) şöyle buyurmaktadır: ''Sizden birinin kardeşi onun elinin
altında bulunursa ona yediğinden yedirsin, giydiğinden giydirsin, ona gücünün üstünde
yük yüklemesin.''1008 Başka bir hadiste ise şöyle buyurmaktadır: ''Allah, zayıfların
hakkını vermeyen bir milleti yüceltmez.''1009 ''Mahiyeti altındakilerin hak ve
nafakalarını kısmak, bir kimseye günah olarak yeter.''1010
Bu yüzden işçinin hak ettiği miktarı vermeden elde edilen mal, haksız kazanç
sayılır. Dolayısıyla İslam'ın nazarında haramdır. Keza, İslamiyet'e göre en iyi kazanç:
''İşçinin ücretini teri kurumadan veriniz.''1011 Hadisinin emrine göre elde edilen
kazançtır.
1008
Nevevî, II, Hadis No: 1365.
İbn Mace, Fiten, 20.
1010
Nevevî, I, Hadis No: 292.
1011
Buharî
1009
185
Yukarıda zikredilen ayet ve hadislerden çıkan sonuca göre, hak edenin hakkını
vermek, İslam'ın ortaya koyduğu en önemli sosyal prensiplerindendir. Keza İslamiyet,
işç ve işveren ilişkilerde ortaya koyduğu esaslar, iş barışını oluşturmaktadır. Bir başka
ifade ile, işçinin emeği ile işverenin sermayesinin barışı, ancak İslam'ın koymuş olduğu
iş hukukuna karşılıklı saygı ile sağlanabilir. Üstelik işçi ve işverenin bu barışı, karşılıklı
ihtirasların tatmini için değil, karşılıklı hakların iadesini gerektirir.
2.4. YOKSULLUK AHLAKINDA HAKSIZ ve HELAL KAZANÇ YOLLARI
İslam, insanların emek sarf ederek, mal elde edip servet sahibi olmalarından
sakınca görmemektedir. Keza, Müslümanların helal yoldan çalışıp kazanmalarını her
fırsatta vurgulamaktadır. Yine Kur’an, helal yollardan elde edilmeyen malları haram
sayarak, haksız yollardan gelir elde etmeyi yasaklamıştır. İslam’ın bu tür yollardan elde
edilen gelirleri haram saymasının birçok hikmetlerinin içerisinde; bu tür haksız kazanç
yollarının, toplumlar arasında yoksullaşmayı meydana getirdiğini de sayabiliriz.
2.4.1. Haksız Kazanç Yolları
Haksız kazanç, kişilerin, toplumların ya da devletlerin, kendi aralarındaki
münasebetlerde maddî menfaat temin etmek için İslam'ın yasakladığı meşru olmayan
yollara başvurmalarıdır. Bu tür haksız kazanç yollarını Kur'an, kesin bir dille
yasaklamıştır: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl yollarla yemeyin. Ancak
karşılıklı rıza ile yapılan ticaretle olursa başka. Kendinizi helâk etmeyin. Şüphesiz
Allah, size karşı çok merhametlidir.”1012 Ayette geçen batıl kelimesi, yok olan
kaybolan demektir.
1013
Hakkın zıddıdır.1014 Meşru olmayan yollardan kazanılan mal,
aslında kaybolan, yok olan, hakkın zıddı olan haksız elde edilen mal anlamına gelir.
O nedenle bu ayete göre, mal elde etmede temel bir ilke, Müslüman; başkasının
malını rızası olmadan veya tam karşılığını vermeden alamaz ve yiyemez.1015 Haksız
kazancın kapsamına riba, kumar, hırsızlık, gasp ve rüşvetin yanı sıra ihtikâr, İslâm’ın
haram kıldığı şeyleri satmak ve almak girmektedir. Ayrıca, ait olmayan malların
1012
A’râf, 7/85;
er-Râzî, III, 132.
1014
İsrâ, 17/81.
1015
Heyet, Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003, I, 289.
1013
186
kendisine ait olduğunu iddia etmek,1016 ölçü ve tartıda hile yapmak,1017yetim malı
yemek,1018 fahiş fiyatla mal satmak, aldatmak, eğlencelerle şarkılarla ve fuhuşla mal
elde etmek1019de haksız kazanç kapsamındadır.
Ayrıca, batıl yolların neler olduğu noktasında farklı görüşler ileri sürülmüştür.
Ancak âlimler arasında genel kanaate göre, İslâm hukukuna aykırı olarak elde edilen
yenen, yenmeyen bütün mallar batıl yollarla elde edilen mallardır; dolayısıyla haksız
kazançtır.1020
Bu yüzden, âyetteki ‘kendinizi öldürmeyiniz’ ifadesinin haksız kazançtan sonra
gelmesi dikkat çekicidir. Haksız olarak elde edilen malda çoğu zaman ya fertlerin ya da
toplumun hakları vardır. Dolayısıyla bir tarafın diğer taraf aleyhine zenginleşmesi söz
konusudur. Bu durum toplumda hukuki, sosyal ve ekonomik adaletsizliğe ve bazı
kesimlerin yoksullaşmasına sebep olur. Arkasından da toplum düzeninin, asayişin
bozulmasına, mal ve can emniyetinin ortadan kalkmasına neden olur.1021 Nitekim
Medyen halkının alışverişte hile yapmalarının yeryüzünde düzenin bozulmasına sebep
olduğu bildirilmektedir.1022
Şimdi de, İslam’ın haksız kazanç yollarından sayarak yasakladığı eylemlerden
bazılarını kısaca açıklamağa çalışalım:
2.4.1.1. Faiz
Faiz diye ifade edilen şey, Kur’ân’da riba ifadesiyle tanımlanır. Kavgaların ve
çatışmaların baş müsebbibi olan, dolayısıyla birçok sorunların yanında insanları
yoksullaştıran bu haksız kazanç yolu, aynı zamanda cahiliye Arapları arasında çok
yaygındı.1023 Alım-satım gibi ribayı helal sayarlardı. Ödünç verilen malın veya veresiye
satılan malın değeri ziyadesiyle alınırdı.
1016
Bakara, 2/188.
A’râf, 7/85.
1018
Nisâ, 4/10.
1019
el-Huseyn b. Mesûd Beğavî, (510/1117), Meâlimu’t-Tenzîl (tah. Muhammed Abdullah en-Nemr),
Dâru Tayyibeti’n-Neşr, 1997., I, 210.
1020
Bkz. er-Râzî, III, 132; Heyet, Kur’ân Yolu, I, 289.
1021
Heyet, Kur’ân Yolu, II, 50.
1022
A’râf 785.
1023
Şah Veliyullah, Dihlevî, İslâm Düşünce Rehberi, (Çev. Mehmet Erdoğan), Yeni Şafak, İstanbul
2003, II, 274-275.
1017
187
Arabistan yarımadasında, Sakif kabilesinden bazı kişilerin, Mekke’de oturan
Muğire oğullarından faiz alacakları vardı. Muğire oğullarının bu artık parayı ödemek
istemediklerinden dolayı, aralarında anlaşmazlık ve düşmanlık doğdu. Anlaşmazlık,
Mekke valisi aracılığıyla Hz Peygambere iletildi. Hz. Peygamber bu olay üzerine inen
âyetleri valiye bildirip, bu ayetlerin hükümlerine göre haraket etmelerini istemiş, razı
olmazlarsa savaş ilan etmesini söylemiştir. Çünkü ilk sermayenin üzerindeki ilave
anlamına gelen riba, kişinin kendi mal varlığını başkalarını sömürerek artırması,
böylece insanların bir kısmı, maddi ve manevi yönden sömürülürken diğer yandan bazı
insanlarda gayri ahlâkî kazanç elde etmesinden dolayı yasaklanmıştır: “Faiz yiyenler,
ancak şeytanın çarptığı kimsenin kalktığı gibi kalkarlar. Bu, onların, ‘Alışveriş de faiz
gibidir’ demelerinden dolayıdır. Oysa Allah, alışverişi helâl, faizi haram kılmıştır.
Bundan böyle kime Rabbinden bir öğüt gelir de (o öğüte uyarak) faizden vazgeçerse,
artık önceden aldığı onun olur. Durumu da Allah’a kalmıştır. (Allah, onu affeder.) Kim
tekrar (faize) dönerse, işte onlar cehennemliklerdir. Orada ebedî kalacaklardır. Allah,
faiz malını mahveder, sadakaları ise artırır (bereketlendirir). Allah, hiçbir günahkâr
nankörü sevmez. ”1024
İslam ekonomisi, asla faizi teşvik edici unsurlar üzerine bina edilmemiş, aksine
ortaklık usulüne dayanan sermaye birikimini teşvik edici olmuştur. Bu sistemde,
sermayeye faiz bulaşmadığından enflasyon sorunu olmayacak, maliyet fahiş düzeyde
yükselmeyecektir. Böylece toplumda hâsıl olan mülkiyete iştirak, gelir düzeyi düşük
kesimlere doğru inecektir. Kuşkusuz bu durumda toplumlarda sosyal ve ekonomik
farklar minimum düzeyde kalacaktır.
Mufessirlerden Razî, faizin haram kılınış hikmeti hakkında özetle şöyle
demiştir: ‘faiz, insanın malını karşılıksız almayı gerektirdiği için, aynı zamanda bu
uygulamada elde mevcut olan maldan hâsıl olan fazlalık, bir başkasının malı olduğu
için Allah tarafından haram kılınmıştır. İnsanları, meşru yollardan rızık arayışını
tıkadığı için faiz, haram kılınmıştır. Riske girmeden ve emek sarf etmeden para
kazanan ve rahata alışan kişi, ticaret ve sanat gibi meşakkatli işlere tahammül edemez.
Bu durum halka faydalı işlerin azalmasına sebep olur. Âlemin maslahatı ancak ticaret,
çalışma, sanat ve imaretle olur. İşte faiz, bu yolları tıkadığı için Allah tarafından
haram kılınmıştır. Faiz, insanlar arasındaki ödünç verme duygusunun kesilmesine
1024
Bakara, 2/275-276.
188
neden olur. Faiz helal olduğunda muhtaç olan fazlasıyla geri ödemek zorunda olduğu
parayı almak durumunda olacaktır. Bu da insanlar arasındaki eşitliğin, iyiliğin ve
yardım etme duygusunun yok olmasına neden olacaktır. Genellikle faizli borç para
veren zengin, alan da fakirdir. Güçlü olan güçsüz olanın sırtından para kazandığı için
merhamet duyguları kalmaz.’1025
Kuşkusuz, kapitalist düzende yönetilen toplumlarda, faizin çok yaygın
kullanılması, zenginlerin daha zengin, fakîrlerin ise daha fakîr olduğu ve bunun
neticesinde yoksul kesimin daha da yoksullaştığı toplumlar oluşmaktadır.
2.4.1.2. Kumar
Haksız kazanç ve insanları yoksullaştırma yollarından birisi de çalışmadan, alın
teri dökmeden insanların oynadığı kumardır. Araplar arasında faiz gibi yaygın olan
kumar, insanların mallarını gönülsüz ve haksız yolla elde etmekteydiler. Kumar, ister
kazanan isterse kaybeden taraf olsun, insanlar arasına nefret ve kin tohumlarını
ekmektedir.
Aynı zamanda kumar, kişinin ailesinin, çoluk-çocuğunun ihtiyaçlarını
karşılamak için harcayacak malı, kumar yoluyla başkalarına kaptırmaktadır. Böylece
insanlar arasındaki sevgi, saygı ve dayanışma yok olmaktadır. Ayrıca kumarla kazanan
insan, sürekli kumar oynamak isteyecek ve bütün servetini bu yolla kaybetme riski ile
karşı karşıya kalacaktır.1026 Bu yüzden Kur’ân, bu haksız kazancı yasaklamıştır: “Ey
iman edenler!(Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları
ancak, şeytan işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan, içki ve
kumarla, ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi Allah’ı anmaktan ve namazdan
alıkoymak ister. Artık vazgeçiyor musunuz? ”1027 Anlaşılan, insanlar arasına kin ve
nefretin yaygınlaşmasına kumar vesile olmaktadır.
2.4.1.3. Rüşvet
Ferdin, toplumun veya ulusların, haksız bir menfaat elde etmek için gerekli
olan yerlere verdiği mal ve paradır. Bu mal ve para hediye adı altında da verilse
1025
er-Râzî, IV, 27.
Dihlevî, II, 274.
1027
Mâide 5/90-91.
1026
189
rüşvettir. Haksız kazanç yollarından biri olan rüşvet; din, ahlak ve hukuk kurallarına
tamamen aykırıdır. Toplumdaki sosyal ve iktisadî yapıyı bozan rüşvet, Kur’ân’da ve
hadislerde kesin bir dille yasaklanmıştır: “Aranızda birbirinizin mallarını haksız yere
yemeyin. İnsanların mallarından bir kısmını bile bile, günaha girerek yemek için onları
yetkililere atmayın/vermeyin. ”1028
Söz sahibi yani yetkililere verilen mal, rüşvet olarak yorumlanmaktadır. Âyette
geçen batıl kelimesinin kapsamı içerisinde rüşvet olmakla birlikte önemine binaen
ayrıca da zikredilmiştir.1029 Âyette geçen idlâ kelimesi, su almak için kovayı kuyuya
göndermek, salmak ve atmak anlamına gelmektedir.1030
Ayette geçen malın, hâkimlerin önüne atılmasının değişik yorumları yapılmıştır.
Bu yorumlardan bazıları şöyledir: Ayetin sonundaki “bilerek” ifadesinin de işaret ettiği
gibi malın başkasına ait olduğunu bildiğiniz halde o mala sahip olmak için hâkimlere
ya da yetkililere başvurmayın. Olayı mahkemeye taşımayın. Başka bir yorumda ise,
sizin olmayan, başkasına ait olan malı elde etmek için yetkililere rüşvet vermeyiniz.1031
Mahkemeye taşımayınız. Bu ayetin, bir toprak parçasının onun olmadığı halde
kendisine ait olduğunu iddia eden bir sahabi hakkında indiği rivâyet edilmektedir.1032
Dolayısıyla hem haksız iddia hem de bu şekildeki olayın mahkemeye
getirilmesi yasaklanmıştır. Hz Peygamber de “Siz bana davacı-davalı olarak gelirsiniz.
Olur ki, bazınız davasını daha güzel anlatır. Bende onun lehine hüküm veririm. Kime
bu şekilde kardeşinin hakkından verirsem bilsin ki, ona ateşten bir parça vermiş
olurum. ”1033 sözüyle Müslümanları bu konuda uyarmıştır. Bu yüzden Hz. Peygamber
rüşvet alanla veren arasında fark görmemiştir: “Hüküm verirken rüşvet verene ve rüşvet
alana Allah’ın laneti olsun.”1034
1028
Bakara, 2/188.
Heyet, Kur’ân Yolu, I, 289.
1030
er-Râzî, III, 132.
1031
Bkz. Elmalılı, I, 680.
1032
el-Beğavî, I, 210.
1033
Buhârî, Şehâdat, 27.
1034
Tirmizî, Ahkâm, 9.
1029
190
2.4.1.4 Hırsızlık ve Gasp
İslâm, karşılıklı rızaya dayanan ticareti, çalışmayı, üretmeyi ve kazanmayı helal
kılmıştır. Karşılıklı rızaya dayanmayan ve haksız yollarla elde edilen malların elde
edilmesini de haram kılmıştır: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl yollarla
yemeyin. Ancak karşılıklı rıza ile yapılan ticaretle olursa başka. Kendinizi helâk
etmeyin. Şüphesiz Allah, size karşı çok merhametlidir. ”1035
İslâm’ın değer verdiği emeği yok eden ve toplumdaki emniyet ve huzuru bozan
hırsızlığın Kur’ân’da sert bir şekilde cezalandırılacağı bildirilmektedir. 1036 Başkasının
malını, sahibinin haberi varken zorla ve haksız olarak almak diyebileceğimiz gasp,
Kur’ân’da genel ifadelerle yasaklanmıştır.1037 Gasp, hadislerde de yasaklanmıştır: “Kim
araziden haksız olarak bir karış yer alırsa, Kıyamet günü, onunla yedi kat yere
batırılır.” 1038
Medyen halkının yaptığı gibi ölçü ve tartıda hile yapılması da hırsızlık ve
gaspın kapsamına girer. Meyden halkı, Şuayb Peygamberin uyarılarına rağmen ölçü ve
tartıda hile yapıyor, insanların mallarını haksız yere yiyorlardı : “Medyen halkına da
kardeşleri Şuayb’ı peygamber olarak gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk
edin. Sizin için O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Rabbinizden size açık bir delil
gelmiştir. Artık ölçüyü ve tartıyı tam yapın. İnsanların mallarını eksiltmeyin. Düzene
sokulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk etmeyin. İnananlar iseniz bunlar sizin için
hayırlıdır. ”1039
Hırsızlık ve gasp, çeşitli açılardan toplumun emniyetini ve düzenini bozar:
Birincisi, birinin malını çalmak o kimsenin emeğini çalmak demektir. Emek ise bir
insanın hayatının bir parçası demektir. Emeği çalınan insanın çalışma ve üretme azmi
kırılır. Bir ömrün emeğinin bir anda elden alınması toplumdaki adalet duygusunu yok
eder. İkincisi, hırsızlık ve gasp sebebiyle toplumda çalışmadan üretmeden kazanma
düşüncesi hâkim olur. Bu da toplumda asayişin ve iktisadın bozulmasına neden olur.
Üçüncüsü, emek ve alın teri olmadan elde edilen malın fazla değeri olmadığı için
1035
Nisâ, 4/29.
Mâide, 5/38, 39.
1037
Bakara, 2/188; Nisâ 4/29-31.
1038
Buhârî, Mezâlim, 13.
1039
Nisâ, 4/29.
1036
191
çalınan mal gerçek değerinden daha düşük bir fiyata satılacaktır. Bu da piyasanın
normalden fazla düşmesine ve üretimin azalmasına sebep olacaktır. Böylece gelecek
nesillere daha kötü şartlarda bir hayat bırakılmış olur.
2.4.1.5. İhtikâr
İslam ekonomik sisteminin, malın adaletsiz bir şekilde kullanılması veya
saklanması ile alakalı getirmiş olduğu yasaklardan birisi de ekonomik ifade ile
karaborsa diyebileceğimiz “ihtikâr” dır. Özellikle ihtikâr yapmak, yani malı
değerinden daha fazla bir fiyata satmak için çeşitli yolları denemek (ki bu yollardan
birisi de malı saklamak veyahut piyasadan toplayıp azaltmaktır) Peygamber’in
hadisleriyle haram kılınmıştır.
Özellikle çağımızda, ihtikâr denilen karaborsa,
ekonomik açıdan, küresel
arenada, sömürgeci güçler tarafından sık sık başvurulan yöntemlerden birisidir.
Dünyaya hâkim olan değerler noktasında; dolar, petrol gibi şeylerin fiyatları, eksilip
veya çoğaldığında, insanların yaşamlarını çok ciddi şekilde etkilemektedir. Örneğin bir
gecede, kendisinin ve ailesinin geçimlerini idame edecek mali güce sahip milyonlarca
insanın, ihtikâr, vurgunculuk gibi sebeplerden ötürü yoksullaştırıldıklarına küresel
iletişim araçları vasıtasıyla duyup şahit olmaktayız
Bu yüzden İslam, insanların yaşantılarını maddi ve manevi yönden olumsuz
etkileyen davranışları kesin bir dille yasaklamıştır. Konu ile alakalı alakalı Hz.
Muhammed (s.a.s.)
hadislerinden birkaç tanesini aktarmak gerekirse,
şöyle
buyurmuşlardır: “Her kim yiyecek maddelerini kırk gece saklarsa Allah ondan, o da
Allah’tan uzak kalır.”1040 Muaz b. Cebel der ki, “Allah Resulüne ihtikârın mahiyetini
sordum. “Kişi ucuzluk olunca üzülür, pahalılık olunca sevinir. Karaborsacı ne kötü bir
insandır ki, Allah fiyatları ucuzlatırsa üzülür, pahalılaştırırsa sevinir buyurdu.”1041
Başka hadislerde ise şöyle buyurmuştur: “Malı piyasaya sürüp satan kazanır, saklayıp
1040
1041
Ahmed b. Hanbel, Musned, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992. II, 33.
Nureddîn Heysemî, Mecmeu’z-Zevâid, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 1967, IV, 101.
192
stok eden ise lanetlenir.”1042 “Kim fiyatların yükselmesini ümit ederek Müslümanlara
ihtikâr yaparsa, hata etmiştir.” 1043
2.4.1.6. İltimas
Sözlük anlamı; "istemek, aramak" anlamındadır. Terim anlamı ise ''iltimas,''
taraf tutma, adam kayırma manalarında kullanılır.
''İltimâs,'' dinlerin ve hukuk
sistemlerinin genellikle yasakladığı bir davranıştır. Kur'ân'da sık sık vurgulanan ahlakî
hususlardan; adalet, yardımseverlik, hak, paylaşımcı olma, dürüstlük gibi konularla
ilgili pek çok ayet, aynı zamanda ''iltimas'' ın kötü bir davranış olduğunu da
göstermektedir.
Kur'an'da ''iltimas,'' bazı konularda istediğini elde etmek için ya da amacına
ulaşmak
için
aracı
kullanma
anlamına
gelen
''şefaat-i
seyyie''
şeklinde
ifadelendirilmiştir.1044 ''Şefaat-i seyyie'' nin dilimizdeki karşılığı ''iltimas'' tır. Bu
yüzden Kur'an, yargı işlerinde ''iltimas'' ı yasaklamıştır.1045 Keza, Peygamberimiz de
değişik ortam ve konulara göre ''iltimas'' ı yasaklamış, üstelik bu davranışın, kişilerin
helâkına vesile olacağını söylemiştir.1046
İslamiyet'te, "emanet" olarak vasıflandırılan görevlerin, liyakata göre ehil olan
kişilere verilmesi gerektiği beyan edilmiştir.1047 Böylece kişilere görev verilirken, bu
göreve layık olup olmadıklarına bakılması gerektiği prensibini koymuştur. Kuşkusuz
bu kural, görev taksiminde ''iltimas'' ınönüne engel koyan genel bir ilkedir.
2.4.2. Helal Kazanç
Yoksulluk ahlakında insanın başkalarına muhtaç olmadan kendisinin ve
ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak için birçok yolu vardır. Helal kazanç dediğimiz bu
meşru yollar: Ticaret etmek, çaba sarf etmek ve üretmek bunlardan birkaçıdır.
1042
Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid el- Kazvînî İbn Mâce, Ticaret, 6, 12, es-Sunen, Kahire 1952;
Müslim, Musakât, 130, 139; Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, Ebû Dâvûd, Buyû, 47, es-Sunen,
Medine 1968.
1044
Nisâ, 4/85.
1045
Nisâ, 4/135.
1046
Buhârî, Hudûd, 11, 12.
1047
Nisâ, 4/58
1043
193
2.4.2.1. Ticaret Yapmak
İslam dini, insanların, belli kaidelere göre karşılıklı ticaret yapmalarına önem
vermekte ve insanları teşvik etmektedir.
Kuran’ı Kerim’de bir taraftan “Allah’ın
fazlından arayın”1048 ifadesi kullanılırken diğer taraftan ticaret yapanlar, cihad
edenlerle beraber zikredilmektedirler.1049 Bu ayeti kerimelerde ticaretin, cihad için
lazım olan maddî kaynakların en önemlisi olması yanında cihad için de gereken, etrafı
tanıma açısından büyük önemi olduğu düşünülebilir.
Kur’ân, ticaret için gerekli ortamın hazır olduğunu bildirerek, insanları ticaret
yapmağa yöneltir. Özellikle Kur’ân’la ilk karşılaşan Kureyş kabilesinin, Hz. İbrahim’in
rızkın bol olması için dua ettiği ve bütün mahsüllerin toplandığı güvenli bir yere
yerleştirildiğini bildirir: “Rabbimiz! Ben çocuklarımdan bazısını, senin kutsal evinin
(Kâbe’nin) yanında ekin bitmez bir vadiye yerleştirdim. Rabbimiz! Namazı dosdoğru
kılmaları için (böyle yaptım). Sen de insanlardan bir kısmının gönüllerini onlara
meylettir, onları ürünlerden rızıklandır, umulur ki şükrederler.”1050 “Onlar, ‘Sizinle
beraber doğru yolu tutarsak, kendi yurdumuzdan koparılıp çıkarılırız.’ dediler. Biz
onları tarafımızdan bir rızık olarak, her türlü meyve ve mahsullerin kendisinde
toplandığı, saygın ve güvenlikli bir yere yerleştirmedik mi? Fakat onların çoğu
bilmezler.”1051
Kur’ân da ayrıca Kureyş’in güvenilir bir şekilde ticaret yapmaları için çevredeki
kabilelerle anlaşma yaptıklarından söz edilir.1052 Haşim’in Şam melikiyle, Muttalibin
Kisra ile Abduşşems ve Nevfelin Mısır ve Habeş krallarıyla anlaşma yaptıkları rivâyet
edilmektedir. Bütün bu antlaşmalar Allah’ın bir lütfu olarak Kâbe sayesinde olmuş,
şükür için Kâbe’nin Rabbine ibadet edilmesi istenmiştir. Ayetteki îlâf kelimesi ahd,
anlaşmak, antlaşmak anlamlarına geldiği gibi ünsiyet kurmak uyuşup kaynaşmak,
alıştırmak ve ısındırmak anlamlarına gelmektedir.1053 Îlâfın mefulüne izafetiyle
1048
Cum’a, 62/10.
Müzzemmil, 73/20.
1050
İbrahim, 14/37.
1051
Kasas, 28/57.
1052
Âlusî, XXIII, 139.
1053
Fîrûzâbâdî, II, 358.
1049
194
Kureyş’i alıştırdığı için, failine izafetiyle Kureyş’in alıştırıldığı için anlamları
verilmektedir.1054
Kur’ân’ın pek çok yerinde Allah’ın fazlından rızkın aranması istenmektedir:
“Namaz kılınınca artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi arayın.
Allah’ı çok zikredin ki kurtuluşa eresiniz.”1055 Medine döneminde Müslümanların daha
çok ticaret yaptığı göz önüne alınırsa Medenî olan bu âyetteki ‘yeryüzüne dağılın’
ifadesinden ticaretin anlatılmak istendiği anlaşılır.
Ayetteki “Allah alışverişi helal, faizi haram kılmıştır. ”1056 “Hac mevsiminde
rabbinizin fazlından ticaret istemeniz size günah değildir. ”
1057
İfadeleri de ticaretin
helal bir kazanç yolu olduğunu ve her zaman yapılabileceğini göstermektedir. Ticaretin
meşru bir şekilde olması gerekmektedir: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl
yollarla yemeyin. Ancak karşılıklı rıza ile yapılan ticaretle olursa başka. Kendinizi
helâk etmeyin. Şüphesiz Allah, size karşı çok merhametlidir.”1058 Âyette hırsızlık, gasp,
kumar ve faiz gibi yollarla mal sahibi olmak yasaklanmaktadır. Karşılıklı rıza ile ticaret
yapmak suretiyle mal sahibi olunması gerektiği bildirilmektedir. Böyle yapılmadığı
takdirde insanların helak olacağı bildirilmektedir. Âyetin sonundaki ‘nefislerinizi
öldürmeyiniz’ ifadesi tefsirlerde çeşitli şekillerde açıklanmıştır. Bazı müfessirler
insanın kendisini öldürmesi anlamı vermişlerdir. Bazılarına göre bu ifadenin anlamı
karşılıklı rıza ile olan ticareti fasit muameleler gibi zühd ve takvaya aykırı bularak bu
yolla mal kazanmaktan kaçınıp, kendini nefsin telef olmasına sebep olacak şekilde
fakirliğe maruz bırakmaktır.1059 Âyet karşılıklı rızaya dayanmayan haksız kazancın
kişinin ve toplumun helakine sebep olacağı gibi mal kazanmamanın da sebep olacağı
anlamını içermektedir.1060
Ticaret yaparken ölçü ve tartıda hile yapmak karşılıklı rızaya engeldir. Hz.
Şuayb’ın kavmi ölçü ve tartıda haksızlık yaptıkları için yeryüzünde bozgunculuk
yapmak ve karışıklık çıkarmakla itham edilmişlerdir: “Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı
1054
Elmalılı, IX, 6150.
Cum’a, 62/10.
1056
Nisâ, 4/29.
1057
Bakara, 2/198.
1058
Nisâ, 4/29.
1059
Beydâvî, I, 211; Elmalılı, II, 1343-1344.
1060
Elmalılı, II, 1344.
1055
195
adaletle tam yapın. İnsanların eşyalarını eksik vermeyin. Yeryüzünde bozgunculuk
yaparak karı şıklık çıkarmayın. ” 1061
Ticarette hilekârlık yaptıkları için Meyden halkı helak olmuşlardır. 1062 Helal
ticaretin ibadetlere ve Allah’ı anmaya engel olmaması gerekmektedir: “De ki: Eğer
babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, aşiretiniz, kazandığınız mallar, kesada
uğramasından korktuğunuz bir ticaret ve beğendiğiniz meskenler size Allah’tan,
peygamberinden ve O’nun yolunda cihattan daha sevgili ise, artık Allah’ın emri
gelinceye kadar bekleyin! Allah, fasık topluluğu doğru yola erdirmez.” 1063 “Allah’ın
yüceltilmesine ve içlerinde adının anılmasına izin verdiği evlerde hiçbir ticaretin ve
hiçbir alışverişin kendilerini Allah’ı anmaktan, namazı kılmaktan, zekâtı vermekten
alıkoymadığı birtakım adamlar, buralarda sabah akşam O’nu tesbih ederler. Onlar,
kalplerin ve gözlerin dikilip kalacağı bir günden korkarlar.”1064 İhtiyaç sahibi olmayan
sadece Allah’tır. İnsan, hayatını sürdürebilmek için üretim kadar ticarete de ihtiyaç
duyar. Müslüman diğer insanlardan farklı olarak ticari ilişkilerinde Kur’ânî prensipleri
göz önünde bulundurması gerekmektedir.
Bu âyetlerden çıkan temel prensip, Müslümanın hiçbir ekonomik faaliyetlerinin
inançlarına ve ibadetlerine engel olmamasıdır. Medine’de pahalılığın ve kıtlığın olduğu
bir dönemde Hz. Peygamber cuma hutbesinde iken bir kervan gelmişti. Kervanın
gelişini haber veren çalgı sesini duyunca mescittekilerin büyük çoğunluğu Hz.
Peygamberi ayakta hutbe okur halde bırakarak dışarı çıktılar. Bunun üzerine “Onlar bir
ticaret veya bir oyun eğlence gördükleri zaman hemen dağılıp ona koştular ve seni
ayakta bıraktılar. De ki: Allah’ın yanında bulunan, eğlence ve ticaretten daha
hayırlıdır. Allah, rızık verenlerin en hayırlısıdır. ”1065 âyeti nazil oldu. Bu ayette
ticaretin çok ihtiyaç duyulsa bile ibadet anında olmaması gerektiği vurgulanmaktadır.
Nitekim bu âyetten iki âyet önce cuma namazı vaktinde alışverişin bırakılması
emredilmektedir.1066 Âyetin devamındaki ‘Allah yanındaki menfaatler daha hayırlıdır ’
ifadesiyle de asıl yaşanacak yer olan ahiretin unutulmaması istenmiştir. Medine’de
1061
Hûd, 11/85.
Hûd, 11/93-95.
1063
Tevbe, 9/24.
1064
Nûr, 24/36-37.
1065
Cum’a,, 62/11.
1066
Cum’a, 62/9.
1062
196
pazar ve üretim Yahudilerin elinde idi. Muhacirleri mallarına ortak eden Ensar, fakir
durumda idi.
2.4.2.2. Çaba Göstermek
İslamiyet, çalışmadan elde edilen malın hiçbir değerinin olmadığını vurgular.
Bu yüzden, emek harcamadan elde edilen mal(faiz, kumar, vb. gibi ) haram sayılmıştır.
Kur’ân, başkasının sırtından geçinmeyi, tembelliği yasaklayan ve her şeyin ancak çaba
sarfederek elde edilebileceğini vurgulayan şu temel esası getirmiştir: “İnsan için ancak
çalıştığı vardır.”1067 Hem dünyada hem de ahirette insan için ancak çalıştığı vardır. İş
bulup çalışabilecek durumda olanlara İslâm hukukunda zekât dahi verilmemektedir.1068
Bu yüzden İslâm’da rızık aramak için gayret göstermek, tıpkı ilim gibi farz telakki
edilmiş, kişinin kimseye muhtaç olmadan hayatını sürdürebilmesi, çoluk çocuğunun
nafakasını temin etmek maksadıyla meşru yoldan çalışıp kazanması, ibadet ölçüsünde
kutsal ve değerli bir davranış olarak kabul edilmiştir. Kur’an’da çalışıp kazanmayı
teşvik eden pek çok ayet mevcuttur: “İnsan için ancak çalıştığı vardır. Onun çalışması
şüphesiz görülecektir. Sonra ona karşılığı eksiksiz verilecektir.”1069 Başka bir ayeti
kerimede ise;
“Allah’ın sana verdiğinden (O’nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu iste;
ama dünyadan da nasibini unutma. Allah sana ihsan ettiği gibi sen de (insanlara) iyilik
et. Yeryüzünde bozgunculuğu arzulama. Şüphesiz ki Allah bozguncuları sevmez.”1070
Kur’ân, insanlardan ancak ibadetlerini bitirdikten sonra yeryüzüne dağılmalarını
ve rızık temin etmek için çalışmalarını istemiştir: “Namaz kılınınca artık yeryüzüne
dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi arayın. Allah’ı çok zikredin ki kurtuluşa
eresiniz.”1071 Allah’ın lütfuyla sunmuş olduğu rızıklar, emek sarf etmeden ve
çalışmadan elde edilmez. Bunun için Allah rızkından istifadeyi yerin omuzları üzerinde
yürümeye bağlamış ve şöyle demiştir:1072 “O halde onun omuzlarında yürüyün.
1067
Necm, 53/39.
Bkz. Ebû Dâvûd, Zekat, 24.
1069
Necm, 53/38-39.
1070
Kasas, 77.
1071
Cum’a, 62/10.
1072
Karadâvî, s. 42.
1068
197
Allah’ın rızkından yiyin.”1073 Allah insanı kendisine ibadet, dünyayı da insana hizmet
etmesi için yaratmıştır. Türlü nimetlerle donatılan dünya, insanın istifade edebileceği
nitelikte yaratıldığı gibi insan da bu nimetleri elde edebilecek kabiliyette yaratılmıştır.
Pek çok ayette gecenin dinlenme gündüzün de çalışma zamanı olduğu bildirilmektedir:
“O, geceyi size bir örtü, uykuyu istirahat zamanı ve gündüzü de hareket ve çalışma
vakti yapandır.”1074
Müslümanların başkalarını kıskanmak yerine, kabiliyetleri ve gayretleri
nispetinde rızık elde edebilecekleri ve bunu da her şeyi bilen Allah’tan istemeleri
vurgulanmıştır: “ Allah’ın, kiminizi kiminize üstün kılmaya vesile yaptığı şeyleri (haset
ederek) arzu edip durmayın. Erkeklere kazandıklarından bir pay vardır. Kadınlara da
kazandıklarından bir pay vardır. Allah’tan, O’nun lütfunu isteyin. Şüphesiz Allah, her
şeyi hakkıyla bilendir.”1075 Bu ayette, helal mal kazanmaya h teşvik vardır. Bu mal
kazanma da çaba sergilemekle elde edilir.
Bir takım Müslümanların “Ben cinleri de insanları da ancak bana ibadet
etsinler diye yarattım.”1076 Ayetini delil kabul ederek çalışmaktan geri durmaları ve
kendilerini tamamen ibadete vermeleri doğru bir davranış değildir. İnsanın başkalarına
muhtaç olmadan, ailesini geçindirmek, akraba ve komşulara iyilikte bulunmak ve Allah
yolunda malını sarf etmek için çaba sarf etmekte, bir nevi ibadettir.1077 Kur’an’ın
‘kazandıklarınızdan infak edin’1078 ifadesi de bunu desteklemektedir. Hz. Peygamber
de insanları sürekli çalışıp çabalayarak kazanç elde etmeğe sevk etmiştir: “En temiz
kazanç hangisidir?” sorusuna Hz. Peygamber: “Kişinin kendi elinin emeği bir de
dürüst ticaretin kazancı olduğunu ” söylemiştir.
1079
Peygamberin bu sözleri, emeğin,
çaba sarf etmenin değerini ortaya koymaktadır.
2.4.2.3. Üretken Olmak
Kur’ân’ı Kerim, Allah’ın dünya yüzeyinde olan bütün şeyleri, insanlar için
yarattığını
1073
beyan
etmektedir:
“O,
Mülk, 67/15.
Furkân, 25/47; Yûnus, 10/67; İsrâ, 17/12.
1075
Nisâ, 4/32.
1076
Zâriyât, 61/56.
1077
Karadâvî, s. 43.
1078
Bakara, 2/267.
1079
Ahmed b. Hanbel, Musned, IV.
1074
yeryüzünde
olanların
hepsini
sizin
için
198
yaratandır…”1080 Buyurmaktadır. Bununla birlikte Kur’ân’ın pek çok surelerinde sık
sık insanlar için yeryüzünde var edilen nimetlerden(bitkilerden, meyvelerden ve
sebzelerden) bahsedilmektedir: “O, gökten su indirendir. İşte biz onunla her türlü
bitkiyi çıkarıp onlardan yeşillik meydana getirir ve o yeşil bitkilerden, üst üste binmiş
taneler, -hurma ağacının tomurcuğunda da aşağıya sarkmış salkımlar- üzüm bahçeleri,
zeytin ve nar çıkarırız: (Her biri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden farklı.
Bunların meyvesine, bir meyve verdiği zaman, bir de olgunlaştığı zaman bakın.
Şüphesiz bunda inanan bir topluluk için (Allah’ın varlığını gösteren) ibretler vardır.
”1081 “O, çardaklı-çardaksız olarak bahçeleri, ürünleri, çeşit çeşit hurmalıkları ve
ekinleri, zeytini ve narı (her biri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden farklı
biçimde yaratandır. Bunlar meyve verince meyvelerinden yiyin. ”1082
Allah'ın dünya üzerinde, insanlar ve diğer canlılar için yarattığı bitki ve
meyveler, Kur’ân’da değişik motiflerle insanı özendirecek şekilde anlatılmaktadır.
Buna örnek olarak, etrafı hurma ağaçlarıyla çevrili, ortasından akarsu akan ve içinde
üzüm ağırlıklı olmak üzere türlü zirai bitkilerin olduğu iki bahçeden bahsedildiğini
verebiliriz. Ayrıca bahçeler ürünlerini de tam vermişlerdir.1083 Bu tasvirlerin yanında
mal ve evlatların dünyanın süsü olduğu1084 ve insan nefsine de dünyevî nimetlerin
sevdirildiği bildirilmiştir. 1085
İşte, yukarıda bahsedilen nitelikte ayetlerin pek çok hikmetlerinin içinde, insanı
üretime teşvik de vardır. Tarımın temel şartı olan akarsulardan ve yağmurdan bahseden
ayetler ile rüzgârdan ve verimli topraklardan bahseden ayetler de insanların dikkatini
üretime yöneltmektedir. Kalem suresinde bahsedilen “bahçe sahipleri” ziraat ile
zengin olmuşlardır. Kur’ân’da zenginliklerinden yoksulların haklarını vermemeleri
yerilirken, zengin oluşları hakkında herhangi bir tenkit söz konusu değildir.1086 Üstelik
tevbe ettiklerinde helak olan bahçelerinin yerine Allah’ın dünyada daha iyi bir bahçe
1080
Bakara, 2/29.
En’âm, 2/99.
1082
En’âm, 2/141.
1083
Kehf, 18/32-33.
1084
Kehf,18/46.
1085
Âl-i İmrân, 3/14.
1086
Kalem, 68/17-32.
1081
199
vereceğini ummaktadırlar. Bu kimselerin tevbe edip iyi Müslüman oldukları ve
Allah’ın kendilerine çok güzel üzüm bahçeleri verdiği rivâyet edilmektedir.1087
Allah’ın emri mucibince mallarını infak edenlere, kat be kat fazla ödeneciğini
şu ayetiyle bildirmektedir: “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak
bitiren ve her başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah, dilediğine kat kat
verir. Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.”1088 Elmalılı, âyetin ana hedefi olan
mallarını Allah yolunda din uğrunda gönülden harcayanların ahirette kat kat
mükâfatlandırılacaklarını vurguladıktan sonra bir tanenin yedi yüze kadar vermesi
hakkında şu açıklamayı yapar: “Allah’ın hikmeti asgari olmak üzere buna müsaittir.
Bunun böyle elde edilememesi, hikmete göre ekim yapılmamasındandır. Dolayısıyla
insanlar fesadı ortadan kaldırıp ziraat ilmini de geliştirecek olurlarsa bu kadar ürün
almakla müjdelenmişlerdir. O zaman yeryüzünün erzakı bize yetişmiyor diye kavga
etmezler ve ümitsizliğe düşmezler.”1089 Kur’ân’da sıkça bahsi geçen hayvancılık da
zengin olma yollarındandır.
Yine Allah, insanlara üretkenliğin güzel bir şey olduğunu belletmek için
Kur’an’da birer hayvan isimleri olan Bakara, Enam ve Nahl sûrelerinde hayvancılıktan
bahsetmektedir. Nitekim Nahl sûresinde: “Hayvanları da yarattı. Onlarda sizin için bir
ısınma ve birçok faydalar vardır. Hem de onlardan yersiniz. Onları akşamleyin
getirirken, sabahleyin salıverirken de sizin için bir güzellik vardır. Onlar
ağırlıklarınızı, sizin ancak zorlukla varabileceğiniz beldelere taşırlar. Şüphesiz
Rabbiniz çok esirgeyicidir, çok merhametlidir. Hem binesiniz diye, hem de süs olarak
atları, katırları ve merkepleri de yarattı. Bilemeyeceğiniz daha nice şeyleri de
yaratır.”1090 Burada hayvanların gidiş dönüşleri, atlardan süs olarak ya da süslü bir
binek olarak bahsedilmesi ve Sa’d sûresinde Hz. Süleyman’ın, “Gerçekten ben malı,
Rabbimi anmamı sağladığından dolayı çok severim….”1091 İfade ederken,
atların
bacaklarını ve boyunlarını okşayarak sevmesi, Peygamberlerin bir sünneti olarak
hayvancılığı teşvik etmektedir.
1087
Âlusî, XXI, 83.
Bakara, 2/261.
1089
Elmalılı, II, 897-898.
1090
Nahl 16/5-8.
1091
Sâd 38/32-33.
1088
200
Allah’ın arıya vahyettiğini ve balın insanlar için şifa olduğunu şöyle beyan
etmektedir: “Rabbin, bal arısına şöyle ilham etti: ‘Dağlardan, ağaçlardan ve
insanların yaptıkları çardaklardan (kovanlardan) kendine evler edin. Sonra meyvelerin
hepsinden ye de Rabbinin sana kolaylaştırdığı (yaylım) yollarına gir’. Onların
karınlarından çeşitli renklerde bal çıkar. Onda insanlar için şifa vardır. Şüphesiz
bunda düşünen bir (toplum) için bir ibret vardır.”1092 Ayrıca Kur’ân’da madenlerden
bahsedilmesi1093 ve ‘kazandıklarınızdan harcayın’1094
etmektedir.
ifadesi de üretimi teşvik
Peygamberlerin çobalık yapmaları, inşaat ve imar işleriyle meşgul
olmalarının Kur’an’da anlatılmasının,
1095
hikmetleri içerisinde, insanların da tıpkı
Peygamberler gibi rızkının temininde üretime katkı sağlamaları teşviği yatmaktadır. Hz
Süleyman’ın zengin kraliçe olan Belkıs’ı etkilemek için camdan saray yaptırmasını da
buna ilave edebiliriz.1096
Çalışmamızın değişik yerlerinde anlatıldığı üzere, Peygamberlerin hepsi
geçimini sağlamak için üretimle meşgul oldukları bilinen bir gerçektir. Daha önce
geçtiği gibi Hz Musa çobanlık yapmıştır. Hz. Davud demirden savaş aletleri
yapmıştır.1097 Hz Süleyman demirle birlikte bakırı kullanmıştır.1098 Hz Nuh'un gemi
yaptığına göre marangoz olduğu gerçeğinden yola çıkarak 1099 diyebiliriz ki zikri geçen
Peygamberlerin hepsi, üretime katkı sağlamışlardır.
Bu bölümü sonlandırırken diyebiliriz ki, Kur’ân ve Sünnet incelendiğinde
Müslüman toplumların diğer toplumlardan müstakil, fertlerinin(infâk, zekât, kêffâretler
ve mal paylaşımı gibi) çeşitli haklarla, öncelikle Allah’a, daha sonra birbirlerine karşı
ilahi sorumlulukla mükellef bir toplum olduğu görülür.
İşte, toplumsal refahı gözeten iâhî irade, emekle sermayenin işbirliğine
gitmelerini emretmekte ve bunu bir ibadet telakki etmiştir. Sermayenin toplumsal
kalkınmada olumlu bir misyon yüklenmesi için, mümkün olduğunca dağıtılması ve
yaygınlaştırılması gözetilmiştir. Böylece, bütün insanların günlük gereksinimlerini
1092
Nahl 68-69.
Hadîd 57/25.
1094
Bakara 2/267.
1095
Sebe 34/13; Sa’d 38/37.
1096
Neml 27/44.
1097
Sebe 34/10-11
1098
Sebe 34/12.
1099
el-Mu’minûn 22/27.
1093
201
karşılayabilmeleri için, sermayenin muayyen ellerde birikimi önlendiği gibi, yaygın
toplumsal kalkınma da gerçekleşmiş olur.
Bu yüzden, Kur’ân’ın öngördüğü toplumsal yapıda bireysel mülkiyet, malların
sadece zenginler arasında dolaşıp fakîrlere hiçbir yararı olmayan bir ayrıcalığa
dönüşmemesi şartıyla, kabul edilen bir olgudur. Nitekim sermayenin zenginlerin
tekelinde bir devlet politikası haline gelmesi, toplumda sınıfların oluşmasını ve sınıflar
arası mücadelelerin meydana gelmesini kaçınılmaz kılar. Toplum ve sınıflar arası
mücadelelerin neticesinde, günümüzde bu yapılanmadaki toplumlar, yerlerinden
yurtlarından edilerek açlık ve sefaletle baş başa bırakılmışlardır.
Kur’ân toplumunda, bütün ilişkiler, böyle uygulamalara meydan vermeyecek
veya böyle bir imtiyazın sürüp gitmesine göz yummayacak bir şekilde düzenlenmiştir.
Bu sebeple servet dağılımını, en muhtaç kesimden başlayarak yerleştiren Kur’ân,
böylece katı ve aşılmaz toplumsal bir tabakalaşmayı önlemiş, toplumdaki aşırı fakîrliği
yok ederek, mali açıdan birbirlerine yakın katmanlardan oluşan bir toplum
gerçekleştirmeyi hedeflemiştir.
202
SONUÇ
“Yoksulluğa karşı Kur’ân Ahlâkı” başlığı taşıyan bu çalışma, hem somut hem de
soyut bağlamda, insanlar ve diğer canlılar için var olma ile yok olma arasında “gelgit”ler oluşturan, yaşamın en temel ihtiyacı olan nefesi azaltan yoksulluğun oluşumunu
ve sebeplerini araştırmak gibi, zor ve net sonuçlara varılması güç bir görevle karşı
karşıya kalmıştır. Çünkü kadîm tarihten beri yoksulluk, canlılarla varlığını hep
sürdürmüş, ortamını bulduğunda onu tehdit eder hale gelmiştir. Bu yüzden, her düşünce
ve inanç sistemi,
fakîrlik problemiyle ilgilenmiş ve ona karşı bir yaklaşım
sergilemişlerdir. Beşerî ilimler açısından da başta ekonomi, iktisat, sosyoloji gibi
bilimler, alt-kategori olarak yoksulluk problemiyle ilgilenmişlerdir.
Bu itibarla, çalışmanın giriş kısmında, ilahî dinlerde yoksulluk, özetle incelenmiş,
yoksulluğun, toplum içinde var olan bir realite olduğu ve gerekli özenin gösterildiği
tesbit edilmiştir. Bunun dışında,
sebepleri ve toplumdaki etkileri araştırılan
yoksulluğun, beşerî akım ve sistemler diye adlandırılan; küreselleşme, kapitalizm ve
marksizmle çok yakın ilişkisi olduğu görülmüştür. Bu ilişkilerde öne çıkan bazı
hususları şu şekilde özetleyebiliriz:
1. Çağımızda, “Küreselleşme” diye adlandırılan akımın etkisiyle “eko-sistem,”
tüm canlıları tehdit eder bir hal almıştır. Fakîrle zengin arasındaki farkın giderek
derinleştiği ve “yeni yoksulluk” diye adlandırılan durumun,
eskiden var olan
yoksulluğun aksine, insanların, dünyanın kimi bölgelerinde kitlesel ölümlere yol açtığı
bir dünyada yaşamaktayız. Ayrıca bu dünyada, küreselleşme uygulamaları ile “insan”
faktörü, makro-ekonominin ruhsuz rakamları ile faiz, kur, borsa gibi değerlerin
beklentileriyle kaybolup gitmektedir. Yine çağımızda, küreselleşmenin etkisiyle
korkunç bir ticari rekabetin oluştuğu ve bu rekabetin sonucunda, gelişmiş ülkelerin her
zaman kârlı çıktıklarına şahit olmaktayız. Öte yandan yapılan araştırmada, bu olumsuz
ortamın zeminini hazırlayan küreselleşme, başta ekonomi olmak üzere, her alanda,
“dengeli ve orantılı güç ortamını” ortadan kaldırdığı için, onun etkisiyle fakîrlik;
dünya geneline daha da derinleşerek yayılmıştır.
2. Gerek Kapitalizm ve gerekse marksizm sistemlerinin, “insan” ve “insan ve
toplum”
ilişkileri alanında tam donanımlı bir altyapıları olmadığından, büyük
uğraşlarına rağmen bu sorunun üstesinden gelememişlerdir. Özellikle kapital zihniyet
203
bağlamında, dünya genelinde “neo-liberal” politikaların yaygın bir biçimde
uygulamaya konulmasından bu yana beklentilerin aksine, uzunca bir süre geçmiş
olmasına karşın, ortaya çıkan resim, dünyadaki eşitsizliklerin ve yoksulluğun birçok
yerde giderek arttığını göstermektedir. Nitekim sanayileşmiş ülkelerle diğer ülkeler
arasındaki farkın son yıllarda, gerek göreli ve gerekse mutlak anlamda giderek açıldığı
görülmektedir. Marksist düşünce açısında ise, bu sistemin; insanın manevi boyutunu
yok saydığından ve sermayeyi reddedip sadece emeğe değer verdiğinden, yoksulluğa
çare üretmesinde zorlandığı bilinmektedir. Bu yüzden olacak ki, 90’lı yılların başında
dağılmak zorunda kalan eski S. S. C. B. ülke halklarının bir anlamda çarpık ve acınası
ekonomik durumuna, bütün dünya şahit olmuştur.
Kur’ân ve İslam ekseninde, ele almaya çalıştığımız bu problemle ilgili vardığımız
sonuçları şöyle açıklayabiliriz:
Kur’ân’da, yoksullukla ilgili kavramlar ve vasıflar yönünden oldukça geniş bir
semantik alan mevcuttur.
Fakîrlik kavramı merkez olmak üzere, başka önemli
kavramların da fakîrliğin anlam yörüngesine dâhil olduğu ve bu çerçeveyi tamamladığı
görülmektedir. İnsanın ihtiyacı (maddî-manevî), Kur’ân’da farklı kavramlarla ifade
edilmektedir. Bu kavramların sözlük anlamlarında önemli farklılıklar bulunmamakla
birlikte onlar, terim anlamları itibariyle “ihtiyacını karşılayamayan insan” şeklinde,
ortak bir paydada buluşabilmektedir. Bu ortak payda, söz konusu kavramların “fakîr/
fakîrlik”
kavramını tasvir ettiklerini ve onun anlaşılmasını kolaylaştırdıklarını
göstermektedir. Örneğin, bu kavramlardan “el-miskîn;” kendisi, ailesi ve çocukları için
ihtiyaçlarını karşılayamayan (Tevbe, 9/60) kimse anlamına gelirken, “el-hâcetu”; bir
şeyin eksikliğinden dolayı ona ihtiyaç duyan (Yûsuf, 12/68) kimseye göndermede
bulunmaktadır.
Yoksulluk alanının vasıflarını gösteren sıfatlarsa; beşerî münasebetleri tam
kuşatmış durumdadır. Kur’ân’daki bu durum bize, insanın hem iyi hem de kötü yönden
ele alındığını göstermektedir. Ayrıca bu sıfatları, yoksulluğun oluşumuna olumlu ve
olumsuz katkı sağlayan durumlara atıfta bulunmak üzere, iki gruba ayırdığımızı da
belirtelim. Şöyle ki; yoksulluğun oluşumunu engelleyen vasıflardan “İhsân”;
Kur’ân’da, Zariyat suresinin 16. ayetinde geçerken, yine aynı surenin 19. ayetinde;
“Mallarında muhtaç ve yoksullar için bir hak vardır” şeklinde bu vasfın özelliğini
204
açıklamaktadır. Buna mukabil, yoksulluğun oluşumuna katkı sağlayan durum ve
sıfatlardan olan “katr” teriminin; İsrâ suresinin 100. ayetinde, “…Doğrusu insan çok
cimridir.” anlamını taşıdığını görmekteyiz
Bir başka tesbitimiz de şu olmuştur: Kur’ân’ın her insanı açlık ve yoksuluğun
pençesinden kurtaracak, insanî bir hayat sağlayacak ortamın gerçekleşmesi için insana
bir takım itikadî manevî sorumluluklar yüklemiştir. Bu noktada Kur’ân’ın insana
bakışını incelediğimizde görüyoruz ki, Kur’ân’a göre insan, en geniş anlamıyla
“tevhîd” inancının gereği olarak, önce Allah’a iman, daha sonra fert ve topluma karşı
sorumlu tutulmuştur. Bir başka ifadeyle, insan; bütün bir “varlığa” karşı sorumlu olan
tek canlı türüdür. Bu özelliği, ona hem üstünlük hem de sorumluluk hak ve ödevini
birlikte verir. Dolayısıyla insanın evrende her türlü olumlu tasarrufta bulunması, bunun
için çalışıp, emek harcaması ilâhî irade ile paralellik arzetmektedir. Bu niteliğe sahip
olan emek ve çalışma, insanın değerini ortaya koyan yegâne ölçüler olarak kabul
edilmekte ve bulunduğu ortamı bütün yönleriyle bayındır hale getirmesini insana bir
ödev olarak yüklemektedir.
Ayrıca Kur’ân, mülkiyet sorununa da aynı zihniyetle yaklaşmaktadır. Buna göre,
her türlü tasarruf yetkisi anlamına gelen mülkiyet, mutlak manada ilahî güce aittir.
Hiçbir fert veya sınıf, bu yetkiye sahip değildir. Ferdî ve içtimaî mülkiyet hakkı, ancak
bu genel kaide ile kayıtlanmıştır. Fertlerin mal edinmesi(üretim) ve onu elden
çıkarması (tüketim) yollarını da aynı prensip altında belirlemiş, böylece insanlar
arasında, maddi açıdan uçurumların oluşmasını engellemiştir.
Öte yandan Kur’ân’da, yoksullara ve ihtiyaç sahiplerine özel bir önem verildiği
gözlenmiştir. Nitekim onlara, zorunlu veya karşılıksız Allah rızası için mal, para vb.
yapılan yardımları, “infâk” kavramıyla ifâde etmiştir. Bu kavramın alt-kategorisine de,
zekât, nafaka, ihsân, sadaka, hayır, karz-ı hasen ve ikrâm gibi, infâk ile anlam yakınlığı
olan vasıfları yerleştirmiştir. Bu özelliklere sahip insanların,
hem dünya hem de
ahirette mükâfatlandıracağını sık sık vurgulamıştır. Örneğin, dünyada yaptıkları infâkın
karşılığı; “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren ve her
başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah, dilediğine kat kat verir. Allah, lütfu
geniş olandır, hakkıyla bilendir.” (Bakara, 2/261) ayetiyle betimlenirken, hem dünyada
hem de ahiretteki karşılığını ise, pekçok örnek içinden meselâ,“Mallarını Allah
205
yolunda harcayan, sonra da harcadıklarının peşinden (bunları) başa kakmayan ve
gönül incitmeyenlerin, Rab’leri katında mükâfatları vardır. Onlar için korku yoktur.
Onlar üzülmeyeceklerdir de.” (Bakara, 2/262) ayetiyle bildirmiştir. Böylece, infâk
sayesinde insanların en köklü problemi olan fakîrliğin ortadan kaldırılması, ya da
minumum düzeye indirgenmesi hedeflenmiştir. Öncelikle şunu vurgulamak gerekir ki,
zengin-fakîr herkes rızkını kazanmak için çalışıp çabalamak zorundadır. Çalışıp
kazanmak bir ibadettir. Ancak, sağlık, sakatlık, yaşlılık, felâket vb. sebeplerle çalışıp
kazanma imkânı olmayanlar ve muhtaç düşenler de ihtiyaç içerisinde bırakılmamakta,
infâk sistemi, bu tür insanların ihtiyaçlarını karşılamak için tüm katmanlarıyla devreye
sokulmaktadır.
Bunun yanı sıra Kur’ân, emek ve sermayenin üretimdeki olumlu ve zorunlu
fonksiyonunu hukuk çerçevesinde belirlemiş, emek ve sermayenin ortaklığına dayanan
teşebbüsleri teşvik ederek, bir işbirliği ve uyumu hedeflemiştir. Bunun için de,
yeryüzünde köklü ve semavî bir medeniyetin ve sağlıklı bir toplumsal hayatın vücuda
getirilmesinin yegâne yolunun, imana ve salih niyete bitişik her türlü amel, çalışma
olduğunu çeşitli ifade tarzlarıyla dile getirmiş, değer üreten her türlü çabayı da böylece
yüceltmiştir.
Gerek çalışma ve gerekse tabii sermayeden hâsıl olan malın, bütün insanlara
ulaşması amacıyla belli ellerde toplanmasını, birikimini; sosyolojik ve ahlâkî
prensiplerle önleyerek, böylece sermayenin âdil bölüşümünü hedeflemiştir. Bu nedenle
malın, gayr-i âdil dağılımının, dinî düşünceden sapmanın kaçınılmaz bir sonucu
olduğunu ifade etmiştir.
Keza Kur’ân, mü’minleri, yoksullara karşı sorumluluklarını yerine getirmeden
kaçınmamaları için örneklerle uyararak (Kalem, 68/17-32), inançlarını pratize etmeye
davet etmektedir. Bu gayelerden hareketle, sermayenin mümkün olduğunca daha geniş
bir yelpazeye dağılımını talep eden ilahî iradenin maksadının, yoksullaşmayı doğuran
bütün kapıları kapamak olduğu anlaşılmaktadır. Bu demektir ki, inanç ile yoksulluk
tezahürü arasında aslî bir ilişki söz konusudur. Bir başka ifade ile Kur’ân; mü’minlerin
manevi değerlerine aykırı, ekonomik ve iktisadî faaliyetleri yasaklamıştır.
Ayrıca Kur’ân, yeryüzünde insan üstünlüğüne, hak ve ödev bilincine dayalı bir
sosyal yapının inşasını da insana ilahî bir“emânet” olarak tevdi etmiştir. Bu sebeple
206
İslâm, kültürel, sosyal ve siyasal alanlarda, diğer topluluklara her zaman açık olmuştur.
Gerçekten de Kur'an'dan ve Nebevî pratiklerden kaynaklanmış olan İslâm medeniyeti,
farklı inançtan insanları, ırkları ve kültürel örfî kimlikleri kapsayan evrensel bir
uygarlıktır.
Çünkü İslam’ın, insan hak ve hürriyetlerini merkeze alan, iman ve ahlak
ilkelerinde ifadesini bulan bir sözleşmeye dayalı, bütün insanların, huzurlu
yaşayabilecekleri bir ortamı mümkün kılan, yoksulların ihtiyaçlarını karşılamaktan
zenginleri sorumlu tutan toplumsal alt yapıya sahip dinamikleri mevcuttur. Nitekim
“ötekiler” olarak algılanan Yahudi, Hıristiyan, hatta putperestlerle bile, barış içinde bir
arada yaşamak için, çoğulcu bir dinî inanca sahip olan toplumun özgürlüğünü
onaylayan davranış tarzını, başlangıçtan beri beyan etmiş ve aynı ilkeyi her zaman
korumuştur. Keza bu mükemmel toplumsal bütünleşmenin eserlerini, araştırmanın
içinde görmekteyiz
Oysa günümüzde toplumlar; değişik ırk, din ve renk v b. gibi unsurlar nedeniyle
kimi zaman birbirleriyle savaşmakta, birbirlerini öldürmektedirler. Bu çatışmalardan
uzaklaşarak hayata tutunmak isteyenler, başka yerlere göç etmek zorunda
kalmaktadırlar. Kuşkusuz bu durum, başka sıkıntılarla beraber yoksullaşmayı da
beraberinde getirmektedir. Nitekim bu tabloya; çağımızda, dünyanın değişik
coğrafyalarında hep birlikte şahit olmaktayız. Bunun, ülkelerin; değişik unsurlara sahip
insanları bir arada tutabilecek, huzur ve güvenlerini sağlayacak yeterli derecede
toplumsal
altyapı
ve
bunu
besleyecek
manevi-kültürel
dinamiklere
sahip
olmadıklarından kaynaklandığı düşüncesindeyiz.
Bu çalışmayla, Kur’ân’ın; başta beşerî ve kevnî meseleler olmak üzere, yoksulluk
problemine yönelik teşhisinde de, en isabetli ve en canlandırıcı bir kaynak olduğu ve
insanın ufkunu sürekli aydınlatan çözümü teşkil ettiği anlaşılmıştır. Çünkü İslam’a göre
insanlar; özde, her ne sebeple olursa olsun açlık ve yoksulluk çilesi çekmek üzere
yaratılmamıştır. Eğer Kur’ân’a kulak verilirse, yoksulluğun olmadığı veya en aza
indirgendiği bir dünya oluşturulabilir. İnsanlar, nazarî prensiplerden çok, yaşanmış
olaylara inandıklarından, bu tesbitimizi teyid eden durumu, İslam tarihinde, yaşanmış
birçok vakıada görmek mümkündür.
207
Kısaca, bu çalışmadan ulaştığımız neticeye göre, ''Yoksulluğa Karşı Kur'an
Ahlakı'' nın kurucu ilke ve unsurları şunlardır:
1-Kur'an'da, yoksulluk kavramıyla anlam yakınlığı ve zıddı olan pekçok kavram
mevcuttur. Ayrıca Kur'an, toplumda var olan yoksulların ve diğer ihtiyaçlıların
onurlarını korumak için mülkiyeti paylaşmada da bir takım sorumlulukları koymuştur.
Ferde, topluma ve devlete yüklemiş olduğu bu sorumlulukların titizlikle işlenmesi için
infâk, zekât, sadaka vb. gibi birçok besleyici unsurlarla desteklemiştir.
2-Güümüzde, sömürgecilikten ve dünyevileşme duygusundan dolayı bireysel ve
toplumsal krizlerin meydana gelmesi neticesinde, dünyanın her tarafında, yoksul ve
muhtaç insanların sayısının gittikçe çoğalması, özellikle Afrika kıtasında, insanların
açlık sebebiyle hergün ölmesi, Kur'an'ın önermiş olduğu infak'a ne derece ihtiyaç
duyulduğunu göstermektedir.
3-Toplumları ve insanları çürüten, ahlaki açıdan yozlaştıran ve oksullaşmayı
besleyen dünyevileşmedir. Bu kötü tutuma karşı İslam, sadece uyarıda bulunmakla
kalmamış, bu kötü ahlak düşünce ve tutumundan korunmanın çare ve alternatiflerini de
sunmuştur. İşte Kur'an ahlakının sunmuş olduğu infak erdemi, buna karşı önerilen en
başarılı çarelerin merkezinde yer almaktadır.
4-Ontolojik varolma bakımından, sahip olunan ve tasarrufumuza havale edilen
metâ'ın kalıcı üst değer kabul edilmeyip Allah rızası için kullanıldığında, bireyi;''gerçek
bir varlığa'' döndüreceği ve yardımlaşma ile fakîrliğin ortadan kaldırma çabasının
oluşması, ilahi hakikatin yönlendirmeye hedeflediği bir değişim projesinin tezahürüdür.
5-İnanç ve ahlaki değerlerle desteklenmiş, anlamlı yaşanabilir bir dünya
Kur’an’ın hedefidir. O, bu hedefi gerçekleştirmek için insanlara açlık, fakîrlik ve
sefalete karşı mücadele etmeyi, yeryüzünde adaletin egemen olduğu bütün insanların
insani ihtiyaçlarını karşılayabildiği özgür ve sorumlu bir hayatı sürdürmeyi
hedeflemektedir.
6-Mutlak manada fakîrlik ve zenginlik, tek başına bir değer ifade etmez.
Dolayısiyla ne din adına dünyanın dışlanması, ne de dünya adına dinin dışlanması söz
konusudur. Zira çalışma olmadan ne dünya, ne de ahiret nimetlerine kavuşulmayacağı
gibi, bu dünyadaki ve ahiretteki mutluluğa da erişilemez.
208
7-Genel olarak fakîrliğe mutlak ve nisbi kavramlar olarak bakıldığında, mutlak
fakîrlik yaklaşımı şudur: Ferdin, yaşamını sürdürebilmesi için gerekli minimum gelir
düzeyine sahip olması gerekir. Bunun için minimum gıda gereksinimleri ve bunların en
ucuz bir şekilde nasıl tedarik edileceği tasarlanmalıdır. Nisbi fakîrlik yaklaşımı ise,
fakirliği, ferdin yaşadığı ortama göre tanımlanır. Bu durumda bir birey, yaşanması için
yeterli gelirden daha fazlasına sahip olabilir. Eğer bu gelir, toplumun geri
kalanınkinden daha düşükse, kişinin fakîr olduğu söylenebilir.
Büyük bir iddia taşımayan bu araştırmada, yapmağa çalıştığımız şeyin, hayatın
akışı içinde güncel ve hassas olan yoksullukla ilgili sorgulamaları, bütün sıcaklığıyla
yakalamak olduğunu söyleyebiliriz. Bu sorun üzerinde araştırma yapanlar, elbetteki
çok daha anlamlı ve sarsıcı çalışmalar yapacaklardır. Meselâ, Kur’ân’da infâkın, insan
ya da toplum üzerindeki psikolojik etkisi, kısaca veren el, alan el bağlamında bir infâk
psikolojisi, kanaatimizce ihtiyaç duyduğumuz başlıca konulardan biri olarak
önerilebilir.
209
KAYNAKÇA
Abduh, Muhammed, (v. 1323/1905), Tevhid Risalesi, (Çev.: Sabri Hizmetli), Fecr
Yayınları, Ankara 1986.
Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l Mufehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm,
Çağrı Yayınları, İstanbul 1987.
Abdurrezzâk b. Hemmâm, (v. 211/826), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz, I-II, (thk. Abdu’lMûti Emin Kalacî), Daru’l-Marife, Beyrut 1991.
el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed, (v. 1162/1749), el-Keşfu’l-Hefâ, ve Muzîli’l-İlbâs
Amme İştehere mine’l-Ehâdîs alâ Elsineti’n-Nâs, Beyrut 1985.
Adalı, Sinan, Sömürgecilikten Küreselleşmeye “Kapitalizm Öldürür”, Pencere
Yayınları, İstanbul 2001.
Adda, Jacgues, Ekonominin Küreselleşmesi, (Çev.: Sevgi İneci), İletişim Yayınları,
İstanbul 2002.
Ağırman, Cemal, ‘Bitmeyen Esaret; Yoksulluk’ Köprü Dergisi, Sayı: 88, İstanbul
2004. 31-37.
Ahmed İbn Hanbel, (v. 241/855), Musned, I-VI, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
Akkad, Abbas Mahmud, el-Felsefetu’l-Kur’âniyye, Beyrut ty.
Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlâk İlmi ve İslam Ahlâkı, (Sad. Ali Arslan Aydın), Nur
Yayınları, İstanbul ty.
Aktan, Hamza, İslamda Emek Sermaye Münasebeti Adlı Tebliği,
Ensar Neşriyat,
İstanbul 1986.
İslâm’da Madenlerin Hukukî Statüsü, Atatürk Üniversitesi Yayınları,
Erzurum 1986.
Aktel, Mehmet,
“Küreselleşme Sürecinde
Yoksulluğun Değişen Yüzü”,
IV
Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları Kongresi, Küresel Yoksulluk Bildiriler
Kitabı, 19-21 Ekim, Çanakkale 2007. 140-172.
el-Âlusî, Şihabuddîn es-Seyyid Mahmut el-Alûsî el-Bağdâdî (ö. 1270/1853), Rûhu'lMeânî, fi Tefsîri'l Kur’âni'l-Azîm ve’s-Sebi’l- Mesânî, I-XV, Dâru’l-Fikr, Beyrut
ty.
Amîn, Samir, Eşitsiz Gelişme-Çevre Kapitalizmi Toplumsal Kuruluşları Üzerine
Deneme, (Çev.: Ahmet Kotil), Arba Yayınları, İstanbul 1991.
210
Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihî, TİBY Yayınları, No. 252, Tarih Dizisi, 17,
Ankara 1994.
Arslan, Ali, İnfak Ayetlerinin Nüzûl Sırasına Göre Tertip Denemesi, (A.Ü. İlahiyat
Fakültesi Mezuniyet Tezi), Erzurum 1979.
Asım Efendî, (v.1235/1819), el-Okyanusu’l-Basît fî Tercemet-i Kâmûsi’l-Muhît, I-IV,
İstanbul h.1305.
Aron, Raymond, Sınıf Mücadelesi, (Çev.: Erol Güngör), M.E. Basımevi, İstanbul
1973.
Aslan, Abdülgaffar, Kur’an Ekseninde Fakirlik Problemi, Fakülte Kitabevi, Isparta
2003.
Atalay, Orhan, Kur’ân-ı Kerîm’de İnsan Meta İlişkisi ve Çalışmanın Önemi,
(Yayınlanmamış Yüksek Lİsans Tezi), AÜSBE, Erzurum 1993.
Atasoy, Fahri, Küreselleşme ve Milliyetçilik, Ötüken Yayınları, İstanbul 2005.
Ateş, Süleyman, Kur’ân Ansiklopedisi, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ty.
Atay, Hüseyin, “Kur’ân’da Bilgi Teorisi”, AÜİFD, Sayı: 24, Ankara 1970.
Austruy, Jacgues, Kapitalizm Marksizm ve İslam, (Çev.: Agâh Oktay Güner), İlgi
Yayınları, İstanbul 2010.
Aydın, Ömer, Kur’ân-ı Kerîm’de İman Ahlâk İlişkisi, İşaret Yayınları, İstanbul 2007.
el-Aydınî, Hamza b. Turgut, el-Hevâdî fî şerhi’l-Mesâlik, (nşr. Ali Bulut), Etüt
Yayınları, Samsun 2009,
Aynî, Ebû Muhammed, Umdetu’l- Karî Şerhi Buhârî, Beyrut ty.
Aynî, Mehmet Ali, Türk Ahlâkçıları, İstanbul 1993.
el-Bâcî, Ebû’l- Velîd Süleyman b. Halef, (v.474/1081), el-Muntekâ (şerh-i Muvattâ),
Daru’l-Kutubi’l-Arabiyye, Beyrut 1983.
el-Bağdâdî, Abdulkahir b.Tahir b.Muhammed et-Temime, el- Fark Beyne’l-Fırak,
Beyrut1994.
Başkaya, Fikret, Küreselleşmenin Karanlık Bilançosu, Özgür Üniversite Kitaplığı,
Ankara 2000.
Bardakoğlu, Ali, , DİA, ''Hak'', Mad. İstanbul 1997.
Bayar, Fırat, “Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye”,
Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, T.C. Dışişleri Bakanlığı Yayınları,
XXV(2008), 25-39.
211
Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsîri, I-XIV, Bayraklı
Yayınları, İstanbul 2005.
Bâzergân, Mehdi, Kur’ân'ın Nüzul Süreci, (Çev. Yasin Demirkıran), Muhammed
Feyzullah, Ankara 1998.
Beaud, Michel, Kapitalizmin Tarihi, (Çev.: Fikret Başkaya), Dost Kitabevi, İstanbul
2003.
Baechler, Jean, Kapitalizmin Kökenleri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara 1986.
Begoviç, Alia İzzet, Doğu ve Batı Arasında İslam, (Çev.: Salih Şaban), Nehir
Yayınları, İstanbul 1999.
Beğavî , el-Hüseyn b. Mesûd (510/1117), Meâlimü’t-Tenzîl (tah. Muhammed Abdullah
en-Nemr), I-VIII, Dâru Tayyibeti’n- Ne şr, 1997.
el-Behiy, Muhammed, Kur’ân ve Toplum, (Çev: M. Beşir Eryarsoy), Bir Yayınları,
İstanbul 1986.
el-Behûtî, Mansur b. İdris el- Hanbelî, (v. 279/892), Keşfu’l-Kınâ an Metni’l-İknâ,
Alemu’l-Kutup, Beyrut 1983.
Belâzûrî, Ahmed b. Yahya,(v. 279/892), Futûhu’l-Buldân, (Tah.: A. E. et-Tabba’), elMeârîf, Beyrut 1987.
Beşer, Faruk, İslam’ da Zenginlik Fakîrlik Kavramları, İstanbul 1991.
İslamda Sosyal Güvenlik, TDİB. Yayınları, Ankara 1989.
el-Beydâvî, Nasruddîn Ebî Saîd Abdullah b. Ömer, (ö. 685/1286), Envaru’t Tenzîl ve
Esraru’t-Te’vîl, (Mecmûâtün mine’t-tefâsîr içinde), I-VI, Dâru’l Kütübi’lİlmiyye, Beyrut ty.
Beyhâkî, Ebu Bekir Ahmed b. el-Hüseyin (ö. 458/1066), el-Câmi’ li-Şuâbi’l-İmân, IXIV, (thk. Abdülali Abdülhamid Hamid), Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 2003.
Beyer, Peter, Relıgion and Globalization, London Sage 1994.
Biçer, Ramazan, Küreselleşen Çağda İslam, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2010.
Biermann, Werner, Kapitalizmin Suç Tarihi, (Çev.: Bülent Özçelik), Phoeneix
Yayınevi, İstanbul 2007.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukûk-i İslâmiye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu, Bilmen
Yayınevi, İstanbul 1985.
Boff, Leonardo, Meta Dini ve Piyasa, (Çev.: Lütfullah Göktaş), İstanbul 1997.
212
Bolelli, Nusrettin, Belâğât, (Arap Edebiyatı Bilgi ve Teorileri), MÜİF Vakfı Yayınları,
İstanbul 1993.
Bozkurt, Gülnihal, Gayr-i Muslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu(18391914), TTKB, Ankara 1989.
Bozkurt, Veysel, Küreselleşmenin Toplumsal Sonuçları, Alfa Yayınları, İstanbul 2000.
Braudel, Fernanad, Uygarlıkların Grameri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul
1996.
el-Buhârî, Muhammed b. İsmail, (ö.256/869),
el-Câmiu’s-Sahîh, I-VIII, Çağrı
Yayınları, İstanbul 1992.
Bulaç, Ali, “İslam Toplum Düzenine Doğru Bir Adım”, Medine Vesikası, (Açık
Oturum), Yeni Zemin, Mayıs 1993.
Postmodern Kaosta, Kıble Arayışı, İnkılap Yayınevi, 2013.
“Toplumsal Projem Bugünkü Devlete ve Demokrasiye Değil Kitlelere
Yöneliktir” (Söyleşi), İmza Dergisi, 1994. 12-27.
Bulut, Nihat, “Sosyal Devletin Düşünsel Temelleri ve Çağdaş Sosyal Devlet Anlayışı”,
Turhan Tufan Yüce’ye Armağan, DEÜY, İzmir 2001.
Burns, Emile, Marksizm Nedir, Yordam Kitap, İstanbul 2009.
Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-Beyân, I-X, Beyrut1985.
Büyük Celal, Gazali’ye Göre İnsanı Helake Götüren Sebepler, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul
2006.
el-Bûtî, Said Ramazan, Menhecû’l- Hadâreti’l-İnsâniyye fi’l-Kur’ân, Şam, 1987.
Câbirî, Muhammed Abid, İslam’da Siyasal Akıl, (Çev.: Vecdi Akyüz), İstanbul 1997.
Carver, Terrell, “Karl Marks: Kapitalist Toplumun Mezar Kazıcısı”, Siyasal
Düşüncenin Temelleri, (Der.: Brain Redhead), (Çev: Hüseyin Emre Bağçe), (ed.
Hikmet Özdemir), Alfa Yayınları, İstanbul 2001.
el-Cassâs, Ebubekir Ahmed b. Ali er-Râzî, (v.370/980), Ahkâmu’l-Kur’ân, I-V, (Tah.:
M. Sadık Kamhavî), Dâru’t-Turâsi’l-Arabiyye, Beyrut 1980.
Cebeci, Lütfullah, “Yoksulluk, Yeni Dünya Düzeni ve İslam”, Köprü Dergisi, Sayı: 88,
İstanbul 2004. 7-10.
el-Cevherî, İsmail b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğati ve Sıhâhi’l-Arabiyye, I-VI,
(Thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr), Daru’l-İlm, Beyrut 1990.
213
Chossudovsky, Michel, Yoksulluğun Küreselleşmesi, (Çev.: Neşenur Domaniç), Çivi
Yazıları, İstanbul 1999, s. 20.
Cohew, Daniel, Dünyanın Zenginliği, Ulusların Fakîrliği, İletişim Yayınları, İstanbul
2000.
Coşkun, İbrahim, İslam Düşüncesinde İnkâr Problemi, Konya ty.
Cömertler, Nemciye, “Kadın Penceresinden Yoksulluk”, 4. Aile Şurası “Aile Ankara
2004 ve Yoksulluk” Bildirileri, (Editör: Rahime Beder Şen), Başbakanlık Aile
Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000.
el-Curcânî, Seyyid Şerif (v. 816/1413), Kitâbü’t-Ta’rîfât, Beyrut ty.
Çağrıcı, Mustafa, DİA, XXII, TDV Yayınları, İstanbul 2001.
Çeken, Hüseyin, Ökten, Şevket ve Ateşoğlu, Levent, “Eşitsizliği Derinleştiren Bir
Süreç Olarak Küreselleşme ve Yoksulluk.” Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Dergisi, 2(2), 2008.
Çetiner, Bedrettin, Fâtihâ’dan Nâs’a Esbâb-ı Nüzûl, Çağrı Yayınları, İstanbul 2002.
Çizakça, Murat, Akyol, Mustafa, Ahlâkî Kapitalizm, Ufuk Kitapları, İstanbul 2012.
Dârimî, Abdullah b. Abdurrahmân, (v. 255/868), es-Sunen, I-II, Medine1966.
Demirer, Göksel, Neo-Liberal Saldırı Kriz ve İnsanlık, Ütopya Yayınevi, İstanbul
1999.
Demirci, Muhsin, Kur’ân’ın Temel Konuları, İfav Yayınları, İstanbul 2008.
Dere, Mehmet, ''Kanaat En Büyük Hazinedir'' Altınoluk Dergisi, Sayı: 304, İstanbul
2011, 65-66.
Derveze, M. İzzet, (v. 1984), et-Tefsîru’l Hadîs, I-VII, Nüzul Sırasına Göre Kur’ân
Tefsîri, (Çev.: Heyet), Ekin Yayınları, İstanbul 1997.
ed-Deylemî, Şireveyh bin Şehrdar bin Şireveyh (v. 509/1115), el- Firdevs li Me’sûri’lHitâb, Beyrut 1986.
Dihlevî, Şah Veliyullah, İslâm Düşünce Rehberi, (Çev. Mehmet Erdoğan), Yeni Şafak,
İstanbul 2003.
Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayınları, İstanbul 1996.
Draz, M. Abdullah, Kur’ân Ahlâkı, (Çev.: Emrullah Yüksel-Ünver Günay), İz
Yayınları, İstanbul 1993.
Dumanlı, Recep, Yoksulluk ve Türkiyedeki Boyutları, DPT Yayınları, Ankara 1996.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (275/888), es-Sünen, Medine 1968.
214
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsi, (v. 754/1353), el-Bahru’l-Muhît, I-XI,
Beyrut 1992.
Ebu’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî (v. 951/1544), İrşadü’l-akli’s-Selim
ilâ Mezâyâ’l-Kur’ân’il-Kerim, I-IX, Beyrut ty.
Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İbrahîm, Kitabu’l -Harac, Kahire h. 1386.
Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm, (v. 224/838), Kitabu’l-Emvâl, Kahire 1975.
Ebû Zehrâ, Muhammed, (v. 1974), Zehratu’t-Tefâsîr, I-X, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire
ty.
İslam Hukuku Metodolojisi, (Çev.: Abdülkadir Yener), Ankara Üniversitesi
Basımevi, 1973.
Elmalılı, M. Hamdi Yazır, (v. 1942), Hak Dini Kur’ân Dili, I-IX, Eser Neşriyat,
İstanbul 1971.
Engels, Friedrich ve Marx, Karl, Komünist Parti Manifestosu, (Çev.: Hacı Ali
Küçükakın), Tablet Kitabevi, 2010.
Erbay, Celal, İslam Hukukunda Evlilik ve Hısımlık Nafakası, Rağbet Yayınları,
İstanbul 1998.
Erdoğan, Nemci, Yoksulluk Halleri, Demokrasi Kitaplığı Yayınları, İstanbul 2002.
Eren, Fikret, “Mülkiyet Kavramı”, Dr. A. Recai Seçkin’e Armağan, AÜHF Yayınları,
Ankara 1974.
Ersoy, Abdullah, Kapitalizmin Finansal Krizi, İmaj Yayıncılık, İstanbul 2011.
Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı, I-III, (Çev.: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk), İşaret
Yayınları, İstanbul 1999.
Eskicioğlu, Osman, İslam Hukuku Açısından Serbest Piyasa Ekonomisi, İzmir 1995.
Eröz, Mehmet, İktisat Sosyolojisine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul
1972.
Marksizm Leninizm ve Tenkidi, İrfan Yayıncılık, İstanbul 1974.
el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, (v. 370 /980), Tehzîbü’l-Luğa, I-XV,
thk. Abdu’s-Selâm Muhammed Harûn, Kahire 1964.
Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler, MÜİFY, İstanbul 1989.
Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’ân, (Çev.: Alpaslan Açıkgenç), Fecr Yayınları,
Yayınları, Ankara 1987.
Felicien, Challaye, Mülkiyetin Tarihi, (Çev.: Turgut Aytuğ), İstanbul 1944.
215
el-Ferahidî, Ebû Abdirrahman Halil b. Ahmed, Kitabu’l-Ayn, Beyrut ty.
el-Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd, (v. 207/822), Meâni’l-Kur’ân, I-III, Âlemu’lKutub, Beyrut 1980.
Fersahoğlu, Yaşar, “Yetişkinlerin Din Eğitim ve Öğretiminde Yardım Etme Bilinci”,
MÜİFD, Sayı: 20, İstanbul 2001.
el-Fîruzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b.Yakûb,(v. 817/1414), Kamusu’l Muhit, I-VI,
er-Risale Matbaası, Beyrut 2005.
Fromm, Erich, Sahip Olmak Ya da Olmak, (Çev.: Aydın Arıtan), Arıtan Yayınevi,
İstanbul 1991.
Fülberth, Georg, Kapitalizm’in Kısa Tarihi, (Çev.: Sadık Usta), Yordam Kitap, İstanbul
2010.
Garaudy, Roger, XX. Yüzyıl Biyografisi, (Çev. A. Z. Ünal), Fecr Yayınları, Ankara
1989.
Garih, Üzeyir, Globalleşme Sürecinde Türkiye, Hayat Yayınları, İstanbul 2000.
Glajer, Darly, 20. Yüzyılda Marksizm, (Çev.: Sungur Savran), Versus Kitap, İstanbul
2011.
el-Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, (v. 505/1111), İhya-u Ulumi'd-Dîn,
(Çev. Ahmed Serdaroğlu), Huzur Yayınevi, İstanbul ty.
Kitabu’l Buhl (Cimrilik ve Mal Tutkusundan Korunmak), (Çev.: Harun Öğmüş),
Polen Yayınları, İstanbul 2005.
Kimya-yı Saâdet, (Çev.: Ömer Dönmez), Hisar Yayınları, İstanbul 2003.
Giddens, A., Elimizden Kaçıp Giden Dünya, (Çev.: O. Akınhay), Alfa Yayınevi,
İstanbul 2000.
Ghaı, Draham, Yapısal Uyum Küresel Bütünleşme, Sosyal Demokrasi, (Çev.: İdil Eser),
YKY., İstanbul 1995.
Gökal, İsmail, Global Değişim, Stratejik Ticaret Politikası ve Türkiye İçin Bir Ticaret
Senaryosu, A. Giddens, The Consequences of Modernity, Polity, Cambridge
1990, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergı/nis97/4.htm’den
Gölcük, Şerafeddin, “Cehmiyye”, DİA, İstanbul 1993.
Göze, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, (Siyasal Düşünceler), Beta Yayınları,
İstanbul 2007.
Güllüce, “İnsan Allah’ın Halifesi midir?”, AÜİFD, Sayı: 15, 2001, 150-179.
216
Gün, Servet, Yoksulluktan Sefalete Bir Göç Hikâyesi, Özgür Üniversite Yayınevi,
İstanbul 2010.
Günay, Nasuh, Yahudi, Hırıstiyan ve İslam Dinlerinde Bereket, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi), UÜSBE, 1996.
Güvenç, Nazım, Küreselleşme ve Türkiye, BDS yayınları, İstanbul 1998.
el-Hadârî, Muhammed, İtmamu’l-Vefa Fi Sîreti’l-Hulefâ, Daru İbn Kesîr, Beyrut1989.
el-Hâkîm, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah, (ö. 405/1014), en-Nîsabûrî, Sahihu’lMüstedrek ala’s-Sahiheyn, I-IV, Beyrut ty.
Halil B. Ahmed, Kitabu’l- Ayn, Mektebetu’l-Hilâl, Beyrut ty.
Hammad, Nezih, İktisadî Fıkıh Terimleri, (Çev.: Recep Ulusoy), İstanbul 1996.
Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, I-II, (Çev.: Salih Tuğ), İrfan Yayınları,
İstanbul 1987.
Modem İktisat ve İslâm. (Çev.: Y. Z. Kavakcı), İstanbul 1969.
el-Hanî, M. Abdullah Abad, el-Âdâb, (Çev.: A. Hüsrevoğlu), İstanbul 1985.
Harrıson, Paul, Üçüncü Dünyanın Batılılaşması, (Çev.: Cevdet Cerit), Pınar Yayınları,
İstanbul 1990.
Harvey, David, Sermaye Muamması, (Çev.: Türkan Budak), Sel Yayıncılık, 2012.
Hasan, Alî İbrahîm, Tarihu’l-İslâm, Mektebetu’l-Nahdeti’l-Mısriyye, Kahire 1961, s.
530.
el-Hâşimî, Ahmed, Cevâhiru’l-Belâga fi’l-Meânî ve’l- Beyân ve’l-Bedî, Kahraman
Yayınları, İstanbul 1984.
Hâşimî, M. Ali, Kur’ân ve Sünnette Müslüman Şahsiyeti, (Çev.: Resul Tosun), Risale
Yayınları, İstanbul 1995.
el-Hâzîn, Alauddîn Ali b. Muhammed b. Ibrahîm, (v. 725/1325), Lubabu’t-Te’vîl fî
Meâni’t Tenzîl, I-VI, Çağrı Yayınları, İstanbul 1984.
Heyet, İbadet ve Müessese Olarak Zekât, (Haz. Ali Özek, Hayreddin Karaman, M. Akif
Aydın, Mehmed Erkal),
İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul
1984.
Heyet, İslâm’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, MÜİF Yayınları,
İstanbul 1997.
Heyet, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
217
Heyet, Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, I-V, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara 2003.
Heysemî, Nureddîn, Mecmeu’z-Zevâid, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 1967,
Hirst P., ve Thompson, G., Küreselleşme Sorgulanıyor, (Çev.: Çağla Erdem ve Elif
Yücel), Dost Yayınevi, Ankara 2000.
Hodgson, M. G. S., İslam’ın Serüveni, İz Yayınları, İstanbul 1993.
el-Isfehânî, Rağıb Ebi’l Kasım Muhammed b. Hüseyin, (v. 502/1108), el-Müfredât fî
Garîbi’l-Kur’ân, Daru’l-Ma’rife, Beyrut ty.
Işık, Emin, “Kureyş Suresi Üzerine Bir Tefsîr Denemesi”, MÜİFD, Sayı: 3, İstanbul
1985.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn (v.1252/1836), Reddu’l-Muhtâr, Matbaatü’l-Bâbî elHalebî, Mısır ty.
İbn Arabî, Muhammed b. Abdillah, Ahkâmu’l-Kur’ân, (thk. Abdurrezzak el-Mehdî,
Daru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut ty.
İbn Asâkîr, Ebu’l-Kasım, Sikatuddin Ali b.Hasan b. Hibetillah, Tarihu Dımeşk, Daru’lFikr, Beyrut 1996.
İbn Aşûr, Muhammed Tahir, (v. 1973), Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, I-XXX, Dar-u
Sahnûn, Tunus, 1997.
İbn Atıyye, EBÛ Muhammed Abdi İshâk b. Gâlip,(v. 1151), el-Muharraru’l-Vecîz fi
Tefsîri'l Kitâbi’l Azîz, I-XVI, thk. el-Meclisu’l-İlmî, Mekke, 1975.
Ibnu’l-Cevzî, (v. h. 597) Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, Zadu’l-Mesîr fi İlmi’tTefsîr, I-IX, el-Mektebetu’l-İslamî, Beyrut 1987.
İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasan, İzzuddîn, Ali b. Muhammed b.Abdulkerîm el-Cezerî (v.
630/1232), el-Kamil fi’t –Tarih, I-XII, Daru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut h.1409.
İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed, (v. 395), Mu’cemu Mekayisu Luğa, Beyrut ty.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, (v. 852/1448), Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’lBuhârî, I-XIII, Beyrut 1988.
İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, (v.456/1063), el-Muhallâ, I-XI,
Mektebetu’l-Cumhuriyyeti’l-Arabiyye, Mısır 1968.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân, (v. 354/965), es-Siretu’n-Nebeviyye ve
Ahbâru’l-Hulefâ, Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, Beyrut 1987.
218
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdu’l-Melik, (v. 213-218/833-838), es-Siretu'nNebeviyye, I-IV, (Thk. Mustafa es-Sekkâ-İbrahim el-Ebyârî), Kahire 1955.
İbnu’l-Humâm, Muhammed b. Abdi’l-Vahid, (v. 681/1283), Şerhu Fethu’l-Kadîr,
Beyrut ty.
İbn Kesîr, İmâduddîn Ebû'l-Fida İsmail, (v. 774/1373), el-Bidaye ve’n-Nihâye, I-XIV,
(Thk. Ahmed Ebu Mülhim ve arkadaşları), Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut ty.
Tefsîru’l-Kur’ân’i'l- Azîm, I-XV, Kahire ty.
İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed, (v. 622/1225), el-Muğnî, Mısır 1947.
İbn Melek, Mevlâ Abdullatîf, (v. 885/1480), Şerhu’l-Menâr fî’I-Usûl, S. Bilici
Kitabevi, İstanbul h. 1385/1965.
İbn Manzur, Ebi’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim, (v. 711/1311), Lisanu'lArab, I-XV, Dâr-u Sâdr, Beyrut ty.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, (v. 273/886), es-Sunen, I-II,
Kahire 1952.
İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb, Ahlakı Olgunlaştırma,
(Çev.: A. Şener, C. Tunç, İ. Kayaoğlu), Ankara 1983.
İbn Teymiyye, Takiyyu’d-Dîn Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Abdulhalîm, (v. 728/1328)
el- Hisbetu fi-l-İslamî, Mekke, ty.
Mecmûu’l Fetâvâ, (Haz.: Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım el-Âsımî),
Suûdî Arabistan, h. 1398/1978.
es-Siyâsetu’s-Ser’iyye, Mısır, 1969.
İkbâl, Muhammed, Cavidnâme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
İslâm’da Dinî Düşüncenin Yeniden İhyâsı, (Çev.: N. Ahmet Asrar), Birleşik
Yayınları, İstanbul ty.
İldeş, Nihal, “Hatalarımızla Yoksullaştırdığımız Çocuklarımız”, 4. Aile Şurası Aile ve
Yoksulluk Bildirileri, (Editör: Rahime Beder Şen), Başbakanlık Aile Araştırma
Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 2004.
İzutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, (Çev. Selahattin Ayaz), Pınar
Yayınları, İstanbul 1991.
James, King Version, A New Concordance to the Holy Bible, New York 1960.
Joseph, E., Küreselleşeme: Büyük Hayal Kırıklığı, (Çev.: A.Taşçıoğlı ve D.Vural), Plan
b Yayınları, İstanbul 2002.
219
Kallek, Cengiz, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2001.
Karagöz, İsmail, Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB Yayınları, İstanbul 2009.
Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, Nesil Yayınları, İstanbul 1987.
Karadavî, Yusuf, Muşkiletu’l-Fakr: Fakîrlik Problemi, (Çev.: İbrahim Sarmış),
Kayıhan Yayınları, İstanbul 1984.
el-Kâsânî, Alauddîn Ebûbekr b. Mes’ûd el-Hanefî, Bedâi’us- Senâi, Dâru’l-Kutupi’lArabiyye, Kahire 1910.
Kasapoğlu, Abdurrahman, “Doğal Dînî Kabiliyet”, Tabula Rasa Felsefe Teoloji, Sayı:
10, Ocak-Nisan 2004.
el-Kâsimî, M. Cemaleddin, Mehasinu’t-Te’vil, I- XVI, Mısır 1987.
Kaya, Yaşar, Sosyal ve Kültürel Değişme, Turan Yayıncılık, İstanbul 2005
Kayan, Ramazan, Vahyin Gölgesinde Kimlik İnşası, Çıra Yayınları, İstanbul 2007.
Kautsky, Karl, Proletarya Diktatörlüğü, (Çev.: Mehmet Karaoğlu), Yazılama
Yayınevi, İstanbul 2008.
Kazıcı, Ziya, İslâm Müesseseleri Tarihi, Kayıhan Yayınevi, İstanbul 1991.
Keskin, Hasan, Kur’ân’da Ümmet Kavramı, Rağbet Yayınları, İstanbul 2003.
Kılıç, Sadık, Benliğin İnşası, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.
Fıtratın Dirilişi, Nehir Yayınları, İstanbul 1991.
Kur’ân’ı Anlama Sorunu, İhtar Yayıncılık, İstanbul 1999.
Kur’ân’da Günah Kavramı, Hibaş Yayınevi, Konya, ty.
Küllerden Diriliş (Kur’ân, İnsan, Bilim ve Evrene Dair), Fecr Yayınları,
Ankara 2009.
Mitoloji Kitab-ı Mukaddes ve Kur’ân-ı Kerîm, Nil Yayınları, İzmir, 1993.
Ruhsal Yozlaşma Toplumsal Çürüme, Akçağ Yayınevi, Ankara 1987.
Yabancılaşma, Rahmet Yayıncılık, İstanbul ty.
Knapp, Viktor, “Sosyalist Ülkelerde Mülkiyet”, (Çev.: Selim Kaneti), Mukayeseli
Hukuk Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’ya Armağan,
İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Enstitüsü Yayınları,
Sayı: XI, 1974.
Koca, Ferhat, İslâm Hukukunda İbâdet Kavramı, Çorum 2000.
Koray, Meryem ve Alev, Hülya, Yoksulluk ve Yoksulluk Konusunda Bütünlükçü Bir
İnsan Hakları Yaklaşımının Gerekliliği, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları,
220
(Editör: Yasemin Özdek), TODAİ İnsan Hakları Araştırma ve Derleme
Merkezi, Ankara 2002.
Köylü, Mustafa, Küresel Ahlâk Egitimi, Değerler Egitimi Merkezi Yayınları, İstanbul
2006.
Kubalı, Nail, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler), İÜHF
Yayınları, İstanbul 1971.
el-Kûfî, Ebû Bekr Abdullah İbn Ebî Şeybe,(v. 235/849), el-Musannef fî’l-Ehâdîs ve’lÂsâr, (Thk. Kemal Yusuf el-Hût), Riyad, h., 1409.
el-Kurtûbî, Muhammed b.Ahmed el-Ensarî, (v. 671/1272), el Cami-u li Ahkâmi’l
Kur’ân, XX, Beyrut 2000.
Kurtulmuş, Numan, Sanayi Ötesi Dönüşüm, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
Kutlu, Mustafa, Yoksulluk Kitabı, Dergah Yayınları, İstanbul 2004.
Kutup, Seyyid, Fi Zilâl’il Kur’ân, I-VI, Daru’l-Şuruk, Kahire 1985.
Kur’ân’da Edebî Tasvir, (Çev.: Kâmil M. Çetiner), İstanbul 1997.
Küçük, Ahmet, Kuran’da Toplumsal Sınanma, Beyan Yayınları, İstanbul 2007.
Küng, Hans, Josef, Karl, Evrensel Bir Ahlâka Doğru Beyanname, (Çev.: Nevzat Y.
Aşıkoğlu, Cemal Tosun, Recai Doğan), Gün Yayınları, Ankara 1995.
Lande, David, Kapitalizmin Doğuşu, (Çev.: Süleyman E. Gündüz), İstanbul 1998.
Lefebvre, Henry, Sosyalist Dünya Görüşü; Marksizm, (Çev.: Doğan Görsev), Yordam
Kitap, İstanbul 2010.
Lipson, Leslie, Uygarlığın Ahlaki Bulanımları, (Çev.: Jale Çam Yeşiltaş), İstanbul
2000.
Lordon, Frederich, Kapitalizm, Arzu ve Kölelik, Metris Yayınları, İstanbul 2013.
Löwy, Michael, Marksizm ve Din, (Çev.: İrfan Cüce), Belge Yayınları, İstanbul 1996.
Mahçupyan, Etyen, “Küreselleşme”, İktisat Dergisi, İstanbul Üniversitesi İktisat
Fakültesi Mezunları Cemiyeti Yayını, Sayı: 362, İstanbul 1996. 31-37.
Mannan, M. A., İslam Ekonomisi, (Çev.: Bahri Zengin, Tevfik Ömeroğlu), İstanbul
2008.
Marx, Karl, Kapital, I-II, (Çev.: M. Selik), Ankara 1979.
Praface To A the Critigue of Political Ekonomy Seketed Works, London 1970.
Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, (Çev.: Sevim Belli), Sol Yayınları, 1976.
el-Maverdî, Ebû’l Hasan, Edebu’d-Dünya ve’d-Dîn, Beyrut 1398/1978.
221
Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Mahmud, (v. 333/944), Tevilâtu Ehli’s-Sunne, IV, (thk. Fatıma Yusuf el-Haymî), Beyrut 2004.
Meder, Mehmet ve Şahin, Hande, Neo-Liberal Politikaların İşçi Sınıfına Yansıması,
Ege Yayınevi, İstanbul 2008.
Mengüşoğlu, Takiyyuddin, İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988.
el-Merâğî, Ahmed Mustafa, (v. 1949), Tefsîru'l-Meraği, Mısır 1966.
Mevdûdî, Seyyid Ebû’l A’la, (v. 1979), Tefhîmu’l Kur’ân, I-VII, İnsan Yayınları,
İstanbul 1987.
______ Kur’ân’ın Dört Temel Terimi, (Çev.: Mahmut Osmanoğlu), Özgün Yayınları,
İstanbul 1992.
İslam Düşüncesi Tarihi, İnsan Yayınları, İstanbul 1990.
el-Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke, el-Belâgatu’l-Arabiyye Ususuhâ ve
Ulûmuhâ ve Funûnuhâ, Dâru’l-Kalem, Dimeşk 1996.
Mill, J. S., Hürriyet, (Çev.: Mehmet Osman Dostel), İstanbul 1997.
Molla Hüsrev, Mir’at-ul Usûl, Amire Matbaası, İstanbul 1890.
Mukâtil b. Süleymân, (v. 150/767), Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, I-V, (thk. Abdullah
Mahmut Şehâte), Kahire 1994.
Muslihiddîn, Muhammed, İslam ve Sosyoloji, (Çev.: Sami Şener), İstanbul 1987.
el-Müslim, b. Haccâc el-Kuşeyrî, (v. 261/874), el-Câmiu’s-Sahîh, I-III, Kahire 1955.
en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed, b. Şuayb (v. 303/915), es-Sünen, I-VII. Çağrı
Yayınları,1992.
en-Nesefî, Ebu’l-Berekât, Abdullah b. Ahmed, (v. 701/1312), Tefsîru’n-Nesefî (elMedârik), I-VI, Beyrut ty.
en-Nevevî, Muhyiddîn, (v. 676/1277), el-Mecmû’ fi’l-Fıkh, Daru’l-Fikr, Beyrut ty.
Nişancı, Ayhan, Kur’ân-ı Kerîm’de Fıtrat-Mîsak Münasebeti, (Yayımlanmamış
Yüksek Lİsans Tezi), AÜSBE, Erzurum 1997.
Heysemî, Nureddîn, Mecmeu’z-Zevâid, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 1967
Nursi, Said, Ramazan İktisat Şükür Risaleleri, Rnk Neşriyat, İstanbul 2012.
Ocak, Metin, Kur’ân’da İhsân ve Muhsin Kavramı, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1991.
Olgun, Tahir, Müslümanlıkta İbadet Tarihi, Akçay Yayınları, Ankara 1998.
Ögke, Ahmet, Kur’ân’da Nefs Kavramı, İnsan Yayınları, İstanbul 1997.
Öz, Ahmet, Kur’ân’ın Önerdiği Vasat Ümmet, Çıra Yayınları, İstanbul 2011.
222
Özel, İsmet, 1980 Sonrası Yapılanmanın Emek Üzerindeki Siyasî. İktisadî ve Sosval
Etkileri İçin Verilen Bildiri, Hak-iş Yayınları, İstanbul 2000.
Özcan, Ruhi, İslam Hukukunda Hısımlık Nafakası, Çağlayan Yayınları, İzmir 1996.
Pınarcıoğlu, Oğuz Işık, Nöbetleşe Yoksulluk, (Sultanbeyli Örneği), İletişim Yayınları,
İstanbul 2001.
Prendergast, Renee ve Stewart Frances, Piyasa Güçleri ve Küresel Kalkınma, (Çev.: İ.
Keser), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul1995.
er-Râzî, Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, (v. 606/I209),
Mefâtihu’l-Ğayb, et-Tefsîru’l- Kebîr, I-XXXII, Daru’l-Fikr, Beyrut 1995.
er-Râzî, Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdülkadir (v. 666/1267), Muhtaru’s-Sıhah,
Dâru’l- Marife, Beyrut 1426/2005.
Rıza, Muhammed Reşid, (v. 1935), Tefsîru’l-Menâr, I-XII, Dâru’l-Meârif, Beyrut ty.
Robertson, R., Küreselleşme Toplum Kuramı ve Küresel Kültür, (Çev.: Ü. H. Yolsal),
Bilim ve Sanat Yayınevi. Ankara 1999.
Robson, James, “İbn İshak’ın İsnad Kullanışı”, (Çev.: Talat Koçyiğit), AÜİFD, 1962.
Rodinson, Maksime, İslam ve Kapitalizm, (Çev.: Orhan Suda), Hürriyet Yayınları,
İstanbul 1978.
Rostow, Walt Whitman, İktisadi Gelişmenin Merhaleleri, (Çev.: T.O.B.), lstanbul
1966.
es-Sabûnî, Muhammed Ali, Saffetu’t-Tefâsîr, Dersaadet, İstanbul 1986.
es-Sa’dî, Abdurrahman b. Nasır, (v. 1376/1956), Teysîru’l-Kerîmi’r-Rahmân fî-Tefsîr-i
Kelâmi’l-Mennân, I-IV, Daru İbni’l-Cevzî, Cidde 2001.
es-Sadr, M. Bakır, İslam Ekonomi Doktrini, (Çev.: M. Keskin, S. Ergün), Şelale
Yayınları, İstanbul ty.
Sağlam, Bahaeddin, Kur’ân’ın Evrenselliği, Tebliğ Yayınları, İstanbul 1997.
Sander, Oral, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul
1985.
Saraç, M. A. Yekta, Klâsik Edebiyat Bilgisi, Belâgât Bilimevi, İstanbul 2001.
Saraçoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 2000.
Sarikçioğlu, Ekrem, Din Fenomenolojisi, Isparta 2002.
Sayar, Kemal, Her Şeyin Bir Anlamı Var, Timaş Yayınları, İstanbul 1999.
Sayar, Ahmet Güner, Bir İktisatçının Entellektüel Portresi: Sabri F. Ülgener, İstanbul
1998.
223
Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed, el-Mebsûd, Beyrut 1978.
Schumacher, Küçük Güzeldir, (Çev.: D. Deniztekin), Düşün Yayınları, İstanbul 1985.
Sibaî, Mustafa, İslam Sosyalizmi, (Çev.: A. Niyazoğlu), Hareket Yayınları, İstanbul
1974.
Soros, George, Küreselleşme Üzerine, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
2003.
Swedberg, Richard, “The Doctrine of Economic Neutrality of the IMF and the World
Bank”, Journal of Peace Research, Vol. 23, No.4, December, 1986.
Sorman, Guy, Kapital, Devamı ve Amaçları, (Çev.: Burak Zeybek), Alfa Yayınları,
İstanbul 1998.
es-Suyûtî, Ebû’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, (v. 911/1505) Esbâbu’nNüzûl, Beyrut ty.
_______
el-Camiü’s-Sağîr
fî
Ehâdîsi’l-Beşîri’n-Nezîr,
Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,
Beyrut1990.
el-İtkân fi Ulûmi'l-Kur’ân, I-II, (thk. Mustafa Dip el-Buga), Dâr-u İbn Kesîr,
Beyrut 1987.
Stanley, Charles, How to Listen to God, London 1992.
Steger B. Manfred, Küreselleşmeler, (Çev.: Abdullah Ersoy), Dost Kitabevi, Ankara
2006.
eş-Şafii, Muhammed b. İdrîs (v. 204/819), el- Ümm, Beyrut ty.
Şanver, Mehmet, Kuranda Tebliğ ve Eğitim Psikolojisi, İstanbul 2004.
eş-Şatıbî, İbrahim b. Musa, (v. 790/1388), el-Muvâfakât, I-II, Mısır, ty.
Şedîd, Muhammed, Menhecu’l Kıssati Fi’l Kur’ân, Cidde 1984.
Şelebî, Ahmet, es-Siyasetü ve'l-İktisadü fi't-Tefkiri'l-İslamî, Mektebetü'n- Nahdatü'lMısrıyye, Kahire 1964.
Şenses, Fikret, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
Şeriatî, Ali, İnsan, (Çev.: Şamil Öcal), Fecr Yayınevi, Ankara 1990.
Kapitalizm, (Çev.: Yakup Arslan), Dünya Yayınları, İstanbul 2004.
Marksizm ve Diğer Batı Düşünceleri, (Çev.: Fatih Selim), Bir Yayınları,
İstanbul 1985.
eş-Şevkânî, Kâdî Muhammed bin Alî, (v. 1250/1834), Fethu’l- Kadîr, I-V, Kahire ty.
Neylu’l- Evtar, fi Şerhi Munteka-l- Ehbâr, Kahire 1952.
224
Şimşek, M. Sait, Kur’ân’ın Ana Konuları, Beyan Yayınları, İstanbul 1999.
Tabatabâî, M. Hüseyin, el-Mizân fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-XXII, Tahran, 1973.
et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, (v. 310/923), Câmiu'l-Beyân an Te'vîli âyi'lKur'ân, I-XII, Dâru’l-Meârîf, Mısır, ty.
et-Tabersî, Ali el-Fadl b. Hasen,(v. 548/1153), Mecmâu’l-beyân fi-Tefsîri’l-Kur’ân, IX, Müessesetü’l-A’lemî, Beyrut 1995.
et-Taftâzânî, Saduddîn, (v. 793/1390), Muhtasâru’l-Meânî, Eser Kitabevi, İstanbul
1960.
Talegânî, Mahmut, İslam ve Mülkiyet, (Çev.: A. Saidoğlu), Bayrak Yayınları, İstanbul
1989.
Tekiner, Aziz, Kur’an’da İnfak, MÜSBE, (Yaynlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul 2006.
et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. Îsa, (v. 279/892), es-Sünen, I-V, Çağrı Yay., İstanbul
1992.
Toksöz, Gülay, Gelişmiş Ülkelerde İşsizlik Üzerine Güncel Tartışmalar, İmaj
Yayıncılık, Ankara 1999.
Tomlinson, John, Küreselleşme ve Kültür, (Çev.: Arzu Eker), Ayrıntı Yayınları,
İstanbul
Tritton, A. S., The Caliphs And Their Non-Muslim Subjects, London 1930.
Tuğ, Salih, İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, M. Ü. Yayınları, İstanbul 1984.
Tümer, Günay- Küçük Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1988.
Türcan, Galip, Kur’ân’da Ahiret İnancı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), SDÜSBE,
2002.
Ülgener, Sabri F., Tarihte Darlık Buhranları ve Muvazenesizlik Meselesi, İsmail Akgün
Matbaası, İstanbul 1951.
Zihniyet, Aydınlar ve İzm’ler, Meyeş Yayınları, Ankara 1983.
Zihniyet ve Din, İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri, İktisat Ahlakı, Der
Yayınları, İstanbul 1981.
Ünal, Ali, Kur’ân’da Temel Kavramlar, İstanbul 1986.
Vâhidî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisâbûrî, (v. 468/1075), Esbâbu’n-Nüzûl,
Beyrut ty.
225
Varenne, Jean, “Budizm” Din Fenomenolojisi İçinde, (Çev.: Mehmet Aydın), Konya
1995.
Vatandaş, Celalettin, Hz. Muhammed’in Hayatı ve İslam Daveti, Pınar Yayınları,
İstanbul 2007.
Weber, Max, Protestanlık Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu, (Çev.: Zeynep Asurobak),
İstanbul ts.
Went, Robert, Küreselleşme Neo-liberal İddialar, Radikal Cevaplar, (Çev.: Emrah
Dinç), Yazın Yayıncılık, İstanbul 2001.
Yahya B. Sellâm, et-Tesârif min Meştebeheti Esmauhu ve Tesarrafeti Meânihu, (Thk.
Hind Şelebî), Tunus 1979.
Yeldan, Erinç, Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları, İstanbul
2001.
Yeniçeri, Celal, İslâm İktisadının Esasları, Şamil Yayınevi, İstanbul 1980.
Yıldırım, Suat, “Kur’ân-ı Kerim'de Kıssalar”, Yeni Ümit Dergisi, 25. Sayı, Temmuz,
Ağustos, Eylül, 1994.
Yıldızoğlu, Ergin, Globalleşme ve Kriz, Alan Yayıncılık, İstanbul 1996.
Yılmaz, Aytekin, Romantizmden Gerçeğe Küreselleşme, Minima Yayıncılık, Ankara
2007.
Yusufoğlu, Mehmet, “Yoksulluk ve Dayanışma”, Yoksulluk Sempozyumu, Deniz Feneri
Yayınları, Ankara 2000.
Yüksel, Murat, “Marksizm ve Hukuk Anlayışı”, Marmara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi, Hukuk Araştırmaları Dergisi, XIII, Sayı: 3-4, İstanbul 2007, 45-61.
Yüksel, Nihat, Küreselleşme ve Toplu Pazarlıktaki Değişim, Türkiye İşveren
Sendikaları Konfederasyonu Yayınları, Ankara 1997.
Zabunoğlu, Yahya Kazım, Kamu Hukukuna Giriş (Devlet-Tanım-KaynakUnsurlar), AÜHF Yayınları, Ankara 1973.
ez-Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtaza Hüseyin, (v. 1205/1790), Tâcu’l-Arûs min
Cevâhiri’l-Kâmûs, Dar-u Sâdır, Beyrut 1386/1966.
ez-Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, (v. 538/1144), Esâsu'l-Belâğâ, Daru Sadr, Beyrut
1992.
226
el-Keşşâf an Hakâikı't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fi Vucûhi't-Te'vîl, I-VI, thk. Adil
Ahmed Abdülmevcud- Ali Muhammed Muavvad, Mektebetu’l-Ubaykan,
Riyad, 1998.
Zengin, Ali, İslâm Bilim ve Felsefe, Akabe Yayınları, 1990.
ez-Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillâh, (v. 794/1392), el-Burhân fi Ulûmi’l
Kur’ân, Thk. Ebû’l-Fadl ed- Dimyâtî, Kahire 2006.
Zeydân, Abdu’l-Kerîm, es-Sunnetu’l-İlâhiyye: İlahi Kanunların Hikmetleri, Çev.
Nizamettin Saldan, İstanbul 1997.
ez-Zuhaylî, Vehbe, Usuli’l-Fıkhi’l-İslâmî, Dâru’l- Fikr, Dımeşk, 1989.
et-Tefsîru’l-Munîr fî’l-Akîde ve’t-Teşri’ ve’l-Menhec, Dâru’l-Fikri’l-Muâsıra,
Beyrut h.1991.
ez-Zurkânî, Muhammed Abdu’l-Azîm, Menâhilu’l-İrfân Fi Ulûmi’l-Kur’ân, I-II,
Beyrut 1988.
227
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler
Adı Soyadı
Halit BOZ
Doğum Yeri ve Tarihi
Selim- 06.07.1968
Eğitim Durumu
Lisans Öğrenimi
Ezher Üni. İlahiyat Fak.
Y. Lisans Öğrenimi
Ata. Üni. Sos.Bil.Ens. Temel İslam
Bilimleri Anabilim Dalı Hadis
Bilimi
Bildiği Yabancı Diller
Arapça-İngilizce
Bilimsel Faliyetleri
İş Deneyimi
Stajlar
Projeler
Çalıştığı Kurumlar
Milli Eğitim Müdürlüğü- Erzurum
İletişim
E-Posta Adresi
hal6868@mynet.com
Tarih
17.03.2014
Download