PANDEMİDEN SONRA ŞEHİRLERDEKİ RİSK ANALİZİ VE DEĞERLENDİRMESİ Hazırlayan : Hava Baş OMÜ 2020 RİSK (Eş zamanlı olarak tüm dünyaya yayılan ve çok fazla sayıda insanı tehdit eden bulaşıcı hastalıklara Pandemik Hastalık adı verilir. ) Pandemi sürecinden sonra tekrar bir pandemi sürecine girip, önlemlerin yeterli alıp alınmadığı, ekonomik ve sosyal yaşamın gidişatında kötüleşme riskinin olma olasılığıdır. Risk değerlendirme, yeni bir uygulamadır: bireysel olarak analiz edilir, değerlendirilir ve riskli durum üzerine karar verilir. Bununla birlikte, çevresel sorunlara uygulanan formulize edilmiş bir analitik proses olarak risk değerlendirmenin adaptasyonu ve son zamanlarda karar vermede düzenleyicilere yardım etmek için politik bir yoldur. OMÜ 2020 Pandemiden sonra şehirlerdeki risk değerlendirmesi ise, antropojenik kaynaklar ve insan hayatına etkiler arasındaki ilişkileri anlamaya ve tahmin etmeye çalışır. Bu amaçla risk değerlendirmesi süreci içinde veriler, mevcut bilgiler, tahminler ve belirsizlikler sistematik bir şekilde değerlendirilir ve düzenlenir. Pandemiden sonra şehirlerdeki risk değerlendirmesi ise önemli avantajları,onların yönetim kararları için tek belirleyici oldukları anlamına gelmez. Yasal zorunluluklar, politik, sosyal ve ekonomik değerler, risk yöneticilerinin farklı kararlar almalarına neden olabilirler OMÜ 2020 OMÜ 2020 Pandemiden sonra şehirlerdeki risk değerlendirmesi Pandemi sürecinden sonraki yaşanan olaylar sonrasında oluşan riskleri değerlendirir. Yani ekonomik, çevresel ve sağlığı ele alır ve pandemi bulaşıcı bir virüs olduğundan şehirlerde buna karşı alınan veya alınmayan önlemleri de değerlendirir. Pandemiden sonra şehirlerdeki risk değerlendirmesi teknik risk analizinden farklı olarak risk değerlendirmesi, sosyal değerleri ve ilgili risk kabulünü de içeren siyasi bir süreçtir. Bir risk analizi yapıldıktan sonra risk değerlendirmelerini siyasi organlar (hükümet ve parlamento) ve sorumlu kamu idareleri yapar. Burada yapılan değerlendirme ise kişisel bir halk tarafından yapılmaktadır. Bu da siyasi organlara bir ön görüş de sağlamakktadır. OMÜ 2020 Risk değerlendirmesi şu süreçte işler: a) önceden tanımlanmış koruma amacına ne ölçüde ulaşıldığı belirlenir. b) kalan riskin hangilerinin kabul edilebilir olduğuna karar verilir. c) minimizasyon önlemlerinin kaldırılabilir mi yoksa kaldırılması gerektiğine mi karar verilir. OMÜ 2020 Farklı tehlikelerden kaynaklanan risklere karşılaştırmalı bir bakış oluşturmak için ilgili tüm kamu idarelerinin ve uzman yetkililerin işbirliği, federal düzeyde güvenilir ve koordineli risk analizinin oluşturulması için gereklidir. Kapsayıcı bir risk analizinin gerçekleşmesi için disiplinlerarası ve kurumlararası işbirliği ile her bir alandaki risk analizi tespit edilmesi gerekir. Pandemik Planların öngördüğü önlemler, yetkililer ve sağlık sistemi tarafından hızlı ve etkili bir şekilde uygulanmasına rağmen, bulaşıcılığın çok hızlı olması sebebiyle virüsün hızla yayılması durdurulamaması şehir hayatında bir çöküşe OMÜ 2020 neden olmaktadır. Pandemi risk değerlendirmelerinde 4 tür genel soruya işaret edilir •Çalışanın işverene virüs belirtilerinin olduğuna dair bildirim yükümlülüğü var mıdır? •Ülke yöneticileri virüsün bulaşmaması için gerekli önlemleri alıyor mu? •Halkı bilinçlendirme gerekli düzeyde mi? •Pandemi tanısı koyucak yeterli düzeyde cihaz yada sağlık çalışanı var mı? Belediyeler sokakları nasıl dezenfekte ediyor, hangi kimyasal temizleme malzemeleri kullanıyor? OMÜ 2020 PANDEMİDEN SONRA ŞEHİRLERDEKİ DEĞERLENDİRME TEMELLERİ • Risk değerlendirmenin önemli unsurları tehlikenin tahmini ve ne kadar süreceğidir. • Şehirlerde pandemi vakasından sonra iş hayatının bir düzene girmesi gereklidir. Girmemesi durumunda insanlar ekonomik sıkıntılar içerisine girecektir. Bununu da devletin gerekli idari kişileri bir plan dahilinde halka destek sağlamalıdır. OMÜ 2020 • Bir diğer değerlendirme unsuru ise hastanelerde pandemi sonrasında tekrar bir ihtimali göz önde bulundurulup yeterli denetim ve kontrolü sağlanıp sağlanmadığı da ele alınacak diğer bir önemli husustur. OMÜ 2020 PLANLAMA NASIL OLMALI? Planlamalar yapılırken öncelikle şehirin durumu göz önüne alıp yapılmalıdır. Bir pandemi süreci sonunda halk sağlığı düzeyi ne durumda olduğu belirlemek gerekir. Daha sonrasında pandemi durumu analiz edilip şehir için oluşabilecek problemlere çözüm üretmek gerekir. Pandeminin yangınlaşması durumunda insan sağlığı ve ekonomik büyük bir sıkıntı içinde olur. • • Bu problemler neler olabilir? Virüs yayılımda siyasi otoriteler yardımıyla tatil verilip eğitim ve iş durur. Hazırlıklı olunmazsa hastaneler yetersiz kalabilir. OMÜ 2020 Risk Değerlendirmesi İçin Genel Çerçeve OMÜ 2020 Risk Kontrol Yönetmeliği uyarınca işverenin yapması gereken görevleri bir de genel kapsamda sıralayacak olursak; işveren 1. Salgın kapsamında tehlikenin sebep olacağı riskleri tespit etmek, 2. Tespit ettiği riskleri sıralamak analiz etmek, 3. Söz konusu riskler için uygun kontrol tedbirleri belirlemek, 4.Belirlenen kontrol tedbirlerini uygulamak, uygulanıp uygulanmadığını düzenli olarak denetlemek 5.Bütün bu risk değerlendirmesi sürecine ilişkin dökümantasyon oluşturma, bilgi ve belgeleri saklamakla ve yapılan çalışmaları güncelleme yapmakla yükümlü olacaktır. OMÜ 2020 PROBLEM TANIMLAMA Problem tanımlama, bütün risk değerlendirmesinin bağlı olduğu bir çerçeve sağlar. Problem tanımlama, mevcut bilgiyi bütünleştirir, pandemi sürecindeki ülkeler ve bunun üzerinde olan etkiler hakkında bilgi özetlenir ve toplanır. OMÜ 2020 Problem tanımlamanın başarılı bir şekilde tamamlanması 3 aşamanın kalitesine bağlıdır: • Nüfusun daha önce maruz kalmadığı bir hastalığın ortaya çıkışı, • Hastalığa neden olan etmenin insanlara bulaşması ve tehlikeli bir hastalığa sebep olması, • Hastalık etmeninin insanlar arasında kolayca ve devamlı olarak yayılması, OMÜ 2020 PANDEMİ DURUMUNDA ÖZEL SORUNLAR Tıbbi açıdan salgın durumlarında belli bir zaman içindeki akut ve tıp ile ilgili mesleki kapasite ve kaynaklarla, sağlıkları tehdit altında olan diğer insanların ihtiyaçları arasında önceden tahmin edilemeyen dengesizlikler olabilmektedir. Salgın sonucunda bazı “özel” sorunlar meydana gelmektedir [DTP,1994]: • Olaylar “ani” olarak meydana gelmektedir ve “hızlı” müdahalelere gerek vardır. • Normal durumlara yanıt verebilen tıbbi kaynakların böyle durumlarda yetersiz kalması söz konusudur: olaydan etkilenen kişi sayısının fazla olması çok sayıda hayat kurtarabilmek için ulaşılabilir kaynakların daha etkin bir şekilde kullanılması anlamına gelmektedir. • Salgınların yarattığı riskler sağlık üzerinde istenmeyen etkilerin meydana gelmesine neden olmaktadır. • Medya tarafından olay izlenmektedir. OMÜ 2020 Hekimler bu durumda bireysel etik yaklaşımlarının toplum tarafından talep edilen etik gereksinimlerle bir şekilde harmanlanması gerektiği “yoğun” duygusallıkların yaşandığı istisnai durumlarla karşı karşıya kalmaktadırlar. Daha önceden tanımlanmış ve öğretilmiş olan etik kurallar, hekimlerin bireysel düzeydeki etik yaklaşımlarını tamamlar nitelikte olmalıdır. Bu koşullar altında tıbbi hizmetleri sağlamak etik konulara ek olarak teknik ve yönetsel konuları da içermektedir. Bu nedenle salgın durumunda hekimin rolünü belirleyebilmek için bazı etik tutum önerileri sunulabilir. Salgınlar genellikle kendilerine yol açan olaydan ibaret değildir. Aynı salgınların farklı koşullarda ve farklı ülkelerde farklı sonuçlara yol açtığını biliyoruz. Az gelişmişlik ile salgınlar arasında bir kısır döngünün olduğu, salgınlar ve bunların sonuçlarının kalkınma hızını düşürdüğü, az gelişmişliğin de salgınlar sonucunda ortaya çıkan yıkımı ve hasarı artırdığı bilinmektedir. OMÜ 2020 Olgu ne kadar sürer veya doğrudan etkisi ne kadar sürer? Bir aşı bulunana kadar yeni vakalar devam edecektir. Bu senaryo için toplam üç yıllık bir süre varsayılmaktadır. Bu süreden sonra bir aşının geliştirilebileceği, dağıtımın yapılacağı ve yeterli miktarda mevcut olacağı varsayıldığında en fazla üç yıllık bir süre varsayılabilir. Patojen mutasyonlar nedeniyle üç yıl boyunca değişir. Böylece önceden enfeksiyon geçirmiş olan insanlar tekrar enfeksiyona duyarlı hale gelir. Bu süreç, farklı yoğunluklarda toplam üç hastalık dalgası ile sonuçlanır. OMÜ 2020 ilk vakalardan başlayarak, salgın sayıları artan dalgalarla yayılıyor olması durumunda temel olarak özellikle metropol alanlarda yüksek nüfus yoğunluğu ve hareket paternleri (yüksek hareketlilik, toplu taşıma kullanımı vb) nedeniyle buna bağlı sebeplerle daha fazla sayıda hasta beklenebilir. enfekte olan her kişinin ortalama en az üç kişiye bulaştırdığı öngörülmektedir ve bir sonraki iletimin gerçekleşmesi üç gün sürmektedir. eğer ki bir ülke serpme ve yayılmaya engel olamazsa hastalığın yaygınlaşması da kaçınılmaz bir son olur. OMÜ 2020 Yayılma ayrıca salgın karşıtı önlemlerin uygulamaya konmasıyla yavaşlatılır veya sınırlandırılır. bu tür önlemler, örneğin enfekte kişilerin temas ettiği kişilerin karantinaya alınması ve özel enfeksiyon koruma önlemleri dikkate alınarak izolasyon istasyonlarında yüksek derecede enfeksiyöz hastaların tedavi edilmesi gibi diğer salgın önlemleridir. OMÜ 2020 Ayrıca nüfusun tamamen duyarlı olduğu, yani virüse duyarlı olduğu varsayılmaktadır. enfeksiyon geçirenlerin artmasıyla duyarlı insan sayısında azalma sağlanır. Enfekte olabilen insan sayısı gittikçe azalır çünkü hasta olanlar ya ölmekte veya geçici bağışıklık geliştirmektedir. Yayılımı engellemek için yapılması gereken önlemeler; • Eğitim alanlarına tatil veya uzaktan eğitimi sağlamak, • Sosyal aktiviteleri yasaklamak, • Belediyelerin sokak temizliğini dezenfekte ederek yayılımına engel olmak, vb. OMÜ 2020 Hastaların tedavisi Hastaların, hastaneye yatırılması gerekenlerin ve yoğun bakıma ihtiyaç duyanların sayısında beklenmedik ve ciddi artış mevcut sağlık kapasitesini bir kaç kat aşmaktadır. Bu durum, kliniğe kimlerin kabul edileceği ve orada kimlerin tedavi edilebileceği ve kimlerin eleneceği hakkında kapsamlı triyaj ve tercihler gerektirir. Sonuç olarak, tedavi edilemeyen insanların çoğu ölecektir. OMÜ 2020 Tıpta kaynaklar her zaman sınırlıdır ve sınırlı kaynakların kullanımı konusu gündeme geldiğinde yol gösterici olabilecek ilke ve argümanlardan yararlanılır. Konu ile ilgili etik ilkeler sınırlı tıbbi kaynakların adil dağıtımı (adalet ilkesi) ve yararlılık ilkesi olacaktır. Hangi hastanın öncelikle tedavi olacağına karar verme yöntemi olarak triaj ilkesi, savaş meydanlarında keşfedilmiştir. Bu ilke, hekimlerin ya da diğer tıp elemanlarının, tedavi edilecek kişileri üç gruba ayırmasını gerektirir [Büken2009,Oğuz 2005]; • Tedavi edilmese bile iyileşebilecek olanlar, • Tedavi edilse bile ölecek olanlar, • Tedavinin yaşam-ölüm (ya da özürlü olma ile normal olma) farkı yaratacağı kişiler. OMÜ 2020 Yeni hastalıkların ortaya çıkması devamlı tekrar edecek doğal bir olaydır. Bununla birlikte, uygulamada hangi yeni bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkacağını ve ne zaman olacağını tahmin etmek mümkün değildir. Bu nedenle belirli bir tahmin yürütmek de mümkün değildir. Bu durumda otoriteler salgına nasıl hazırlanacaklar sorusu ortaya çıkmaktadır. Ulusal düzeyde özellikle COVİD-19 insidansındaki artışa bağlı olarak, özellikle pandemik influenza planlarının geliştirilmesi için çaba gösterilmelidir. OMÜ 2020 Üç bölümden oluşan bir pandemik grip planı vardır (RKI, 2007): 1-Önlemlere genel bakış 2-Faz odaklı görevler ve eylem önerileri 3-Bilimsel bağlantılar Bu temelde eyaletler ve belediyeler kendi pandemik planlarını hazırlarlar. Pek çok büyük şirket ve kurum da çalışamadıkları süreleri azaltmak, uzaktan çalışma gibi yöntemlerle faaliyetlerini sürdürme yönetmelerini içeren salgınla başa çıkma planlarını hazırlarlar. OMÜ 2020 PANDEMİDEKİ SONUÇ Pandemide olduğu gibi, sınırların aşılması söz konusu olduğunda, bazı yüzleşmelerin ve çatışmaların ortaya çıkması doğaldır. Zira gelişmiş ülkelerde geçerli olan değerler ile gelişmekte olan ülkelerde yaygın olarak kabul gören değerler bazen birbirilerine taban tabana zıt olabilmektedir. Son zamanlarda, bazıları biyoetiğin kültürler arası gelişiminden rahatsız olmakta, gelişmiş ülkelerin uzmanlık birikimi ve geniş kaynakları aracılığıyla gelişmekte olan ülkeler üzerinde yeni bir tür kültür emperyalizmi yaratacağı uyarılarını yapmaktadır. Bu da önemli bir sorundur. Bazıları ise karşı seçeneğin verimsiz bir etik görecelilikten ibaret olacağını düşünmektedir. Ancak herkes, dünya ülkelerini birçok bakımdan birbirine bağlayan küreselleşmenin, sağlık sorunları söz konusu olduğunda kendine özgü yerel özellikler barındırdığı konusunda hemfikir görünmektedir. OMÜ 2020 Sonunda, neredeyse herkes, toplumun yalnızca tek bir boyutu olan sağlık hizmetinin, sadece gelişmiş değil, gelişmekte olan ülkeler tarafından da kavranan, kozmopolit, küresel bir girişim olmaya başladığında birleşmektedir. Konuyla ilgili etik kodlar ve bildirgeler sadece kağıt üzerinde kalan sözlerdir. Kulağa ne kadar hoş gelirlerse gelsinler kişiyi zorlayıcı özellikte değillerdir. Onları boş hitabet sözleri olmaktan kurtarmak için, onları topluma tanıtacak, benimsetecek, savunacak, kamuoyunu yönlendirecek destekçilere gereksinimi vardır. İşleyişini düzenleyecek, uygulayacak ve gözlemleyecek savunacak bireylerin varlığına gerek duyar. OMÜ 2020 KAYNAKÇALAR • Dünya Tabipler Birliği “Afet” Durumu İçin Tıbbi Etik Bildirgesi Eylül 1994 Tarihinde İsveç’in Stockholm Kentinde Yapılan 46. Genel Kurulunda kabul edilmiştir • WHO global influenza preparedness plan. The role of WHO and recommendations for national measures before and during pandemics. Geneva, World Health Organization, 2005. Available from: http://www.who.int/csr/resources/ publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_5/ en/index.html • Oğuz NY, Tepe H, Büken NÖ, Kucur D. Biyoetik Terimleri Sözlüğü. TFK (Türkiye Felsefe Kurumu) Biyoetik Seksiyonu, Ankara, 2005 • Büken NÖ. Tıp Etiği Terimleri Sözlüğü. TIP terimleri.com Sözlük Dergisi, 2009; 1 OMÜ 2020
