Şakir Erkoç

advertisement
Nanobilim ve Nanoteknoloji
Şakir Erkoç
Fizik Bölümü; ODTÜ, 06800 Ankara
erkoc@metu.edu.tr
http://erkoc.physics.metu.edu.tr
27 Ocak 2014
1
METU Department of Physics, ANKARA
2
METU Department of Physics, ANKARA
Teknolojide ölçmek önemlidir.
İlk hassas ölçüm aleti: Kumpas
3
METU Department of Physics, ANKARA
Teknolojide ölçmek önemlidir.
Daha hassas ölçüm aleti: Mikrometre
4
METU Department of Physics, ANKARA
Teknoloji adı ölçüm hassasiyeti ile anılır:
Mikrometre hassasiyette: Mikron teknolojisi
Nanometre hassasiyette: Nanoteknoloji
5
METU Department of Physics, ANKARA
6
METU Department of Physics, ANKARA
YIL
7
METU Department of Physics, ANKARA
Nanoteknolojinin ilgilendiği büyüklükler
ortalama 100 nanometre mertebesindedir.
Nanoteknoloji ürünü olarak geliştirilen
aygıtların ve/veya cihazların büyüklükleri
ortalama 100 nanometre mertebesindedir.
Nanometre (nm) ne kadar büyüktür veya
küçüktür?
8
METU Department of Physics, ANKARA
Nanometrenin küçüklüğünü kavrayabilmek için 10‟un
kuvvetlerinde bir gezinti yapalım:
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 1 metre.
1 metre = 1 milyar nanometre ; 1 m = 109 nm
9
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.1 metre.
0.1 m = 10-1 m = 100 milyon nanometre = 108 nm
10
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.01 metre.
0.01 m = 10-2 m = 10 milyon nanometre = 107 nm
11
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.001 metre.
0.001 m = 10-3 m = 1 milyon nanometre = 106 nm
12
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.0001 metre.
0.0001 m = 10-4 m = 100000 nanometre = 105 nm
13
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.00001 metre.
0.00001 m = 10-5 m = 10000 nanometre = 104 nm
14
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.000001 metre.
0.000001 m = 10-6 m = 1000 nanometre = 103 nm
15
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.0000001 metre.
0.0000001 m = 10-7 m = 100 nanometre = 102 nm
NANOTEKNOLOJĠ ÜRÜNLERĠNĠN BÜYÜKLÜKLERĠ BU MERTEBEDE!..
16
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.00000001 metre.
0.00000001 m = 10-8 m = 10 nanometre = 10 nm
17
METU Department of Physics, ANKARA
Aşağıdaki resmin bir kenarının uzunluğu 0.0000000001 metre.
0.0000000001 m = 10-10 m = 0.1 nanometre = 10-1 nm
18
METU Department of Physics, ANKARA
Bazı nesnelerin büyüklüğü
Karınca
Kan hücreleri
DNA molekülü
Atom
19
METU Department of Physics, ANKARA
“Nano” Zaman Şeridi
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
1959: Richard Feynman’ın meĢhur konuĢması.
1974: İlk moleküler elektronik aygıt patenti verildi.
1981: Binnig ve Rohrer’in TTM’u icatları.
1985: Curl, Kroto, Smalley’in C60’ı keĢifleri.
1986: AKM’nun icadı.
1986: Drexler‟in “Engines of Creation” kitabı yayınlandı.
1987: Elektrik iletkenliğinin kuantlaşma özelliği ölçüldü.
1987: İlk tek elektron transistor yapıldı.
1988: İlk suni protein yapıldı.
1989: IBM yazısı 35 Xe atomu ile kristal yüzeyine yazıldı.
20
METU Department of Physics, ANKARA
35 Xe atomu ile IBM yazısı kristal yüzeyine yazıldı; 1989.
21
METU Department of Physics, ANKARA
“Nano” Zaman Şeridi (devam)
• 1991: Iijima’nın çok duvarlı karbon nanotüpleri keĢfi.
• 1993: Iijima’nın grubu ilk tek duvarlı karbon nanotüpü
izole etti.
• 1993: İlk nanoteknoloji laboratuvarı ABD‟de kuruldu.
• 1997: Nanomekanik aygıtlarda ilk defa DNA kullanıldı.
• 1998: Dekker grubunun TUBEFET‟i yapması.
• 1999: İlk moleküler elektronik anahtar yapıldı.
• 2000: Nanoteknoloji araştırmaları için ABD‟de 422 M$
kaynak ayrıldı.
• 2001: Nanotüplerden ilk mantık devreleri yapıldı.
• 2001: ZnO nanotel lazeri yapıldı.
• 2002: Superörgü nanoteller yapıldı.
• 2005: Nanoaraba yapıldı.
22
METU Department of Physics, ANKARA
Tek bir molekülden nanoaraba yapıldı. Y. Shira/Rice University (2005)
23
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüp devresi ve insan saçının mukayesesi.
24
IBM http://nanotetchweb.org 23 Mart 2006
METU Department of Physics, ANKARA
Nanofiber ile insan saçının mukayesesi:
25
METU Department of Physics, ANKARA
“AĢağıda daha çok yer var:
Yeni bir fizik alanına davet”
Richard P. Feynman
29 Aralık 1959 „da yaptığı bir konuşma
ile nanoteknolojinin ilk habercisi oldu.
American Physical Society
California Institute of Technology (Caltech)
http://www.zyvex.com/nanotech/feynman.html
26
METU Department of Physics, ANKARA
Richard P. Feynman‟ın 1959‟daki öngörüleri:
•
24 ciltlik bir ansiklopediyi bir topluiğnenin baĢına neden yazamayalım?
•
Küçük ölçekte bilgi depolama
•
Daha iyi elektron mikroskopları
•
Fevkalade biyolojik yapılar
•
Bilgisayarları minyatürleĢtirme
•
BuharlaĢtırma yolu ile minyatürleĢtirme (nano üretim)
•
Sürtünme problemleri
•
Yüzlerce minik el (nano üretim)
•
Atomları düzenlemek
•
Küçük dünyada atomlar
27
METU Department of Physics, ANKARA
Feynman, liselerde yarıĢmalar düzenleyerek
öğrencilerin merakı çekilebilir diyordu.
ġöyle hayali bir yarıĢma önermiĢti:
A lisesinin öğrencileri bir toplu iğnenin başına ”Nasıl, iyi mi?”
yazısını yazarlar, B lisesine gönderirler.
B lisesinin öğrencileri de “i”nin noktasının içine “O kadar da
değil!” yazısını yazıp gönderirler.
...
Hatta “belki paralı ödüller daha etkili olabilir” diyerek kendisi
para ödüllü bir yarışma önerdi. Dünyanın en küçük çalışan
elektrik motorunu kim yaparsa 1000 $ para ödülü vereceğini
söyledi.
28
METU Department of Physics, ANKARA
Dünyanın en küçük ilk elektrik motoru
Richard Feynman, William McLellan (soldaki) tarafından
yapılan ilk mikromotora optik mikroskopla bakıyor. (1960).
Resimde mikromotor topluiğne başı ile mukayese ediliyor. (Caltech. arşivi)
29
METU Department of Physics, ANKARA
Günümüzde Feynman‟ın öngörülerinin çoğu gerçekleşmiş durumda, örneğin
“Dip-Pen Nanolithography” yöntemi ile yazılmış bir yazı örneği görüntüsü
aşağıda görülüyor. (Kaynak: http://www.nanotech-now.com/basics.htm)
30
METU Department of Physics, ANKARA
31
METU Department of Physics, ANKARA
Bilgisayar disklerinin inanılmaz küçülmesi
(Bilgisayar teknolojisinin 45 yılda geldiği nokta!..)
1956 IBM Ramac 305
2000 IBM Microdrive
Kapasitesi: 5 MB
Büyüklüğü: 50 x 24 inç disk
Ağırlığı: yaklaĢık “bir ton”
Değeri: $50,000
1 GB
1 x 1 inç disk
1 oz (yaklaĢık 450 gram)
$500
32
Nanoteknoloji sayesinde bu geliĢme daha da ileriye gidecek!..
METU Department of Physics, ANKARA
Elektronik devre
elemanlarının
boyutlarının
zamanla
değiĢimi
33
METU Department of Physics, ANKARA
Neden “Nano”ya hücum?
Nanometre ölçeğinde fizik ve kimyada yapılan
çalışmaların sonucunda:
- daha küçük ve daha hızlı elektronik cihazlar,
- daha çok işlevli, daha sağlam ve daha hafif malzemeler,
- biyolojik ve tıbbi araştırmalarda kullanılabilecek daha hızlı
ve güvenilir aygıt yapımı ve tümörlerin tesbitinde yeni
kimyasal malzeme üretimi,
- bir kütüphane dolusu kitap bilgisini bir kesme şeker
büyüklüğündeki hacim içine sığdırma,
- yeni malzeme tasarımları
yapılabilir.
34
METU Department of Physics, ANKARA
“Nanoteknoloji”ye gidiĢi sağlayan etmenler:
• Cihazların fiziki boyutlarını küçültmek;
• Malzemede yüzey/hacim oranını büyüterek
yüzey etkisini arttırmak (kataliz‟de olduğu gibi);
• Biyolojik nesnelerin inorganik nanoyapılar içine
konmasıyla
çeşitli algılayıcılar ve işlevli nanoyapılar oluşturmak;
• Düşük boyutlu yapılarda yeni özelliklerin oluşması;
• Fizik kanunlarının nanoyapılarda doğrudan
gözlenebilmesi.
35
METU Department of Physics, ANKARA
Nanoölçekte ölçme daha da önemlidir!
Bu maksatla çeĢitli mikroskoplar geliĢtirilmiĢtir:
TTM: Taramalı Tünellemeli Mikroskop
TEM: Taramalı Elektron Mikroskobu
TEM: Tünellemeli Elektron Mikroskobu
AKM: Atomik Kuvvet Mikroskobu
Mikroskopları
icat eden
bilim adamları.
36
METU Department of Physics, ANKARA
Taramalı Tünellemeli Mikroskop
Verdiği görüntüler
TTM şematik gösterimi
37
METU Department of Physics, ANKARA
38
METU Department of Physics, ANKARA
Atomik Kuvvet Mikroskobu
Verdiği görüntüler
AKM şematik gösterimi
39
METU Department of Physics, ANKARA
Nanoteknoloji alanları
• Nanoelektronik cihazlar– nanoelektronik,
nanotüpler, tek-molekül anahtarlar
• Manyetik kayıt uygulamalar için büyük
manyetodirenç
• Nanokompozitler: nanoparçacık katkılı
polimerler / fiberler
• Nanoyapılı katalizler
• İlaç taşıyıcı yapılar
• Biyoalgılayıcılar
• Su arıtmak için nanogözenekli filtreler
Nanoteknoloji alanları bunlarla sınırlı değil!..
40
METU Department of Physics, ANKARA
Nanoteknolojinin günümüzdeki değişik uygulamaları:
41
METU Department of Physics, ANKARA
Nanoteknolojinin etkileyeceği alanlar:
M. Bayındır
42
METU Department of Physics, ANKARA
“Nano Ġmalât”
Nanoyapıları imal etme yöntemleri:
Nanoüretim
Yukarıdan-AĢağıyaYöntemi
AĢağıdan-Yukarıya Yöntemi
Nanoyapıların
makroyapılardan
üretilmesi
Nanoyapıların atomların veya
moleküllerin dizilmesiyle
oluşturulması
43
METU Department of Physics, ANKARA
44
METU Department of Physics, ANKARA
45
METU Department of Physics, ANKARA
M. Bayındır
46
METU Department of Physics, ANKARA
ĠĢin Bilim Tarafı
• Nanoyapılar (< 30 nm) ilgi çekici bir araĢtırma
alanı oluĢturuyor:
– Bu ölçekte yeni fiziksel olaylar olur
– Yeni yapılar (büyüklüğe bağlı özellikler
gözlenebilir)
– Yeni uygulama alanları olabilir (optik,
elektronik, termoelektrik, manyetik kayıt, vs.)
• Nanoyapıların oluĢturulmasıyla düĢük-boyutlu
yapıların ilginç fiziksel özellikleri farkedildi, bu
yapılar 3B yapılarından farklı fiziksel özellikler
gösterir
47
METU Department of Physics, ANKARA
Malzemelerde “boyut”
Malzemenin boyutuna göre elektronik özellikleri değişiklik gösterir.
48
METU Department of Physics, ANKARA
Bir-boyutlu (1B) Nanoyapılar ÇeĢitli Olabilir:
Herbiri farklı yapı ve özelliklere sahip, dolayısı ile seçim önemli
(a) Bi Nanotel
Dresselhaus Grubu
(MIT)
(b) Bi Nanotüp
Peidong Yang
UC Berkeley
(c) Bi Atom-dizisi
K. Miki
49
ETL, Japan
METU Department of Physics, ANKARA
Altın; normal halinde hiçbir madde ile
etkileĢime girmez, zaten bu özelliğinden
dolayı mücevher olarak kullanılır.
Ancak altın nanoparçacıkları hemen
hemen her madde ile etkileĢime girer!..
Nano ölçekte maddenin özellikleri
değiĢiyor!
50
METU Department of Physics, ANKARA
51
METU Department of Physics, ANKARA
KATALĠZ
ĠġLEMĠNDE
PARÇACIK
(KATALĠZÖR)
BÜYÜKLÜĞÜ
ÖNEMLĠ
Yüzey atomlarının
hacim atomlarına
oranı parçacık
büyüklüğüne bağlı
Yüzey atomlarının
çok olması kataliz
iĢlemini hızlandırır
52
METU Department of Physics, ANKARA
ZnO (çinko oksit) Nanoteller ile yapılan Nano-Lazer
Nanotel UV Nanolazeri
UV Lazer Çıktısı
VSL ile büyütülmüş ZnO nanoteller
Intensity (a.u.)
Uyarılma
370
380
390
400
Wavelength (nm)
Peidong Yang et al
ZnO nanotelin yayılma 53
tayfı (emisyon spektrumu)
METU Department of Physics, ANKARA
Nanotel Hafıza
(Duan et al., Nano Lett. 2, 487)
54
METU Department of Physics, ANKARA
Nanotel Mantık Devreleri
2(p-Si) ile
1(n-GaN)
kesişen nanotel
eklemi ile
oluşturulmuş
VEYA mantık
devresi
1(p-Si) ile
3(n-GaN)
kesişen nanotel
eklemi ile
oluşturulmuş
VE mantık
devresi
Ölçek: 1m
55
(Huang et al., Science 295, 1313)
METU Department of Physics, ANKARA
Moleküllerden oluşturulmuş hafıza elemanı örneği:
56
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon Nanoyapılar
3B: elmas; 2B: grafit; 1B: nanotüp; 0B: nanotop
57
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon Nanotoplar (“Fullerene”ler):
C8
C20
C4
0
C60
58
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotopları (özellikle C60)
ilk sentezleyen bilim adamları:
59
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon topları farklı
büyüklüklerde olabilir.
En çok C60 oluşuyor.
“Coranulene” molekülü
karbon toplarının bir
parçası gibi görünüyor.
C540
C60
C70
Coranulene - C60
60
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotoplardan oluĢturulmuĢ
kristal yapılar, iĢlevsel yapılar.
61
METU Department of Physics, ANKARA
Nanotoplardan oluşmuş kristal yapı modelleri:
62
METU Department of Physics, ANKARA
KARBON NANOTÜPLER:
Sumio Iijima
Karbon nanotüpü ilk (1991)
sentezleyen bilim adamı.
63
METU Department of Physics, ANKARA
Grafit plakaların
kıvrılması ile
oluĢurlar.
64
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüpler grafit plakanın
kıvrılma yönüne göre adlandırılırlar:
65
METU Department of Physics, ANKARA
Tek duvarlı karbon nanotüpler:
66
METU Department of Physics, ANKARA
67
METU Department of Physics, ANKARA
68
METU Department of Physics, ANKARA
Grafit
plakanın
kıvrılma
yönüne
göre
oluşan
farklı
karbon
nanotüp
(KNT)
modelleri.
69
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüp eklem modelleri:
Y Ģekilli eklemler.
70
METU Department of Physics, ANKARA
71
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüp (KNT) eklem modelleri:
72
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon
nanotüp
(KNT)
yapıları
çok
Sağlam
ve
esnektir.
73
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüp
(KNT) yapıları
çok sağlam ve
esnektir.
Bükülerek,
kıvrılarak
yapıları
bozulmaz.
74
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanoyapıların farklı örnekleri:
Nanotorus
Nanohelis
Nanotorus
75
METU Department of Physics, ANKARA
Çeşitli silisyum (Si) nanoyapı örnekleri.
76
METU Department of Physics, ANKARA
Dünyanın en küçük zincirli diĢli takımı (Sandia’da üretildi)
77
(İki zincir halkası arasındaki mesafe 50 mikron. İnsan saçının çapı yaklaşık 100 mikron.)
METU Department of Physics, ANKARA
78
METU Department of Physics, ANKARA
Çeşitli
nanoyapı
modelleri:
Nanotüpler
Nanoeklem örnekleri.
Nanotüp yapılar sadece
karbondan oluşmaz,
başka atomlar da tüp
yapı oluşturabilir.
Nano elektromekanik
sistem (NEMS) örnekleri.
79
METU Department of Physics, ANKARA
Nanorulman modelleri
80
METU Department of Physics, ANKARA
Nanorotor modelleri:
81
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüp ve nanodişliden
oluşturulmuş nanoçark modeli:
82
METU Department of Physics, ANKARA
Nano diĢli kutusu modeli:
83
METU Department of Physics, ANKARA
Çeşitli nano makine parçası modelleri:
84
METU Department of Physics, ANKARA
Nanomıknatıs (molekül mıknatısı) örnekleri:
85
METU Department of Physics, ANKARA
Nanotüplerin Uygulamaları: Tarama iğneleri (uçları) ve Elektronik
•
•
•
•
TTM/AKM iğneleri (uçları)
DNA‟nın doğrudan incelenmesi
Yarıiletken aygıtlar
Alan Yayıcıları
Transistor
Alan Yayıcılar
S.J. Tans et al. Nature, 393, 49 (1998)
Biyolojik moleküllerin görüntüsü
Yeni Malzemeler
Immunoglobulin
G’nin nanotüp
iğneli AKM
görüntsü
Nanotüp içinde Fullerene C60
86
METU Department of Physics, ANKARA
87
METU Department of Physics, ANKARA
Hidrojen depolamak için
karbon nanotüpler:
•
•
•
Diğer karbon nanoyapılarına göre daha
fazla hidrojen depolama kapasitesi:
- tek duvarlı yapı
- çoklu tutunma yerleri
- muntazam dizilmişse büyük paketleme
yoğunluğu
- 80 K‟da saf malzemelerde 8 wt%
- oda sıcaklığında 7 wt%
Önemli hususlar:
- ürünlerde çok çeşitlilik
- ucuz maliyetle çok miktarda saf malzeme
(nanotüp) üretimi
- işlemlerde belirsizlikler az
Hidrojeni yerleştirmede ve çıkarmada az
enerji gerektirir.
B. Pradhan, et al 2001
Karbon nanotüplerde tekrarlanabilirlik
önemli bir husustur.
88
METU Department of Physics, ANKARA
ĠĢlevsellik kazandırılmıĢ tek duvarlı karbon nanotüp örnekleri:
89
METU Department of Physics, ANKARA
Katot ışını tüpleri (CRT) yerine alan yayıcı diyotlar (FED)
CRT Display
FED Display
Cathode
Cathode
Phosphor
Screen
Anode
Çok yer kaplar,
çok enerji harcar.
Anode
Phosphors
Az yer kaplar, az enerji harcar.
90
METU Department of Physics, ANKARA
91
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüpler su arıtmada da kullanılabilir:
92
METU Department of Physics, ANKARA
Karbon nanotüpler molekül dedektörü olarak da kullanılabilir:
Nanoteknoloji
ürünü
dedektörler
ile tek bir
molekülü bile
algılamak
mümkün!..
93
METU Department of Physics, ANKARA
Nanoteknoloji ürünü robotların hastalıkların tedavisinde
kan damarlarında işe yarayacakları hayal edilmektedir.
94
METU Department of Physics, ANKARA
95
METU Department of Physics, ANKARA
96
M. Bayındır
METU Department of Physics, ANKARA
TÜRKĠYE’DE ARAġTIRMA ĠÇĠN PARA KAYNAKLARI:
• Üniversitelerde araştırma ve tez projeleri
(BAP1, BAP2, vs.)
• TÜBİTAK projeleri
(araştırma, kariyer, vs.)
• DPT projeleri
• TTGV projeleri (Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı)
• AB projeleri
(FP6, FP7, EUREKA, vs.)
• Uluslararsı işbirliği ile sağlanan projeler
• Diğer Kamu Kuruluşlarının desteklediği projeler
(Milli Savunma, Havacılık, Haberleşme, vs.)
• Özel sektör Ar-Ge kurumları
97
METU Department of Physics, ANKARA
TÜRKİYE‟DE AR-GE YATIRIMLARI
M. Bayındır
98
METU Department of Physics, ANKARA
ODTÜ’DE NANOBĠLĠM VE NANOTEKNOLOJĠ ÇALIġMALARI
•Nanoyapıların kararlılığı, bilgisayar modellemeleri
•Algılayıcı uygulamaları için ferroelektrik ince filmlerin
mikronaltı boyutlarda üretimi
•Nano yapılı çok katmanlı hibrid yüzey kompozitlerin üretimi
•Nanokristal çalıĢmaları
•Hidrojen depolama çalıĢmaları
•Mikroelektromekanik sistem (MEMS) çalıĢmaları
•Nanobiyoteknoloji çalıĢmaları
•Kataliz çalıĢmaları
99
METU Department of Physics, ANKARA
SON SÖZ
“NANOBĠLĠM VE NANOTEKNOLOJĠ”
DĠSĠPLĠNLER ARASI BĠR SAHA
TEMEL BĠLĠMLERĠN
FĠZĠK , KĠMYA , BĠYOLOJĠ
VE
UYGULAMALI BĠLĠMLERĠN
MALZEME & METALÜRJĠ MÜHENDĠSLĠĞĠ
ELEKTRĠK & ELEKTRONĠK MÜHENDĠSLĠĞĠ
KĠMYA MÜHENDĠSLĠĞĠ
MAKĠNE MÜHENDĠSLĠĞĠ
BĠLGĠSAYAR MÜHENDĠSLĠĞĠ
ORTAK ÇALIġMASI ĠLE GELĠġTĠRĠLEBĠLĠR VE UYGULANABĠLĠR!
100
METU Department of Physics, ANKARA
İlginiz için teşekkürler!..
101
Download