PARKİNSON HASTALIĞI`NDA BOZULAN BİLİŞSEL İŞLEVLER

Parkinson Hastalığında
Bilişsel Bozulmalar
Uzm. Psk. Selcen YETKİN-ÖZDEN
Parkinson nedir?
•
Parkinson hastalığı Alzheimerdan sonra en sık görülen, nörodejenerasyonla
(işlev kaybı ile hücre ölümü) giden bir nörolojik hastalıktır.
• Beynin derin bölgeleri içerisinde bazal ganglionlar denen yapılar
bulunmaktadır. Bu ganglionların görevi, kişi bir hareket başlattığı
zaman (örneğin kolunu kaldırmak) hareketi daha düzgün, uyumlu
hale getirmek ve vücudun dengede duruşunu ayarlamaktır.
• Bazal ganglionlar bu işlevleri yerine getirebilmek için beynin
katmanları arasında gidip gelen sinyalleri işler ve iletiminde rol alır.
Bu sinyaller sinir hücreleri üzerinde elektriksel sinyaller olarak
taşınırken sinir hücreleri arası iletişimde kimyasal maddeler
(nörotransmitter(dopamin)) kullanılmaktadır.
• Parkinson hastalığında işte bu dopamin üreten sinir hücreleri yıkıma
uğramaktadır ve sinir hücrelerinin birbirleriyle ve kaslarla bağlantıları
da azalmaktadır. Bu yıkımın ve dopamin kaybının sebebi çoğunlukla
bilinmemektedir. Genetik faktörler, enflamasyan, başka bir
nörodejeneetif hastalık..)
Görülme sıklığı ve yaşı
• Özellikle ileri yaşlarda ortaya çıkmaktadır. 50
yaşından önce başlaması çok nadirdir.
• Erkeklerde kadınlara göre yaklaşık olarak iki kat
daha sık olarak izlenmektedir.
• 60 yaş üzerindeki insanlardaki sıklığı %1'dir.
• Yaklaşık olarak her 100.000 kişide 300'dür.
• Türkiye'de 60.000 civarında Parkinson
hastasının olduğu tahmin edilmektedir.
Bilişsel İşlevler Nelerdir?
• Bilgiye ulaşmak için kullanılan beyin faaliyetleri
• Düşünme, algı, bellek, öğrenme, lisan ve görseluzaysal becerileri kapsayan zihinsel süreçlerdir
Parkinsonda
• Parkinson hastalarının çoğunda birçok işlevde
hafiften ağır dereceye kadar bozulmalar
görülmektedir.
• yaygınlık ve sıklığına ilişkin tutarlı tahminler çok
çeşitli aralıklarda olsa da, tüm Parkinson
hastalarının % 24 ila 31’nin demans geliştirdiği
belirtilmiştir.(Kullanılan araçlar standardize hale geldikçe, yaygınlık ve
sıklık oranları artıyor görünmektedir.)
Hafif Bilişsel Bozukluk Belirtileri
• Bu belirtiler bireyin ev ve iş yaşamındaki
işlevlerini etkilememektedir. Hatta fark
edilmeyebilir.
• Önceleri hastalığın orta- geç dönemlerine kadar
bilişsel bozukluk yaşanmadığına inanılıyordu.
Ancak; güncel araştırmalar bunun doğru
olmadığını ve değişimlerin baştan itibaren var
olabileceğini desteklemektedir.
Hafif bilişsel bozukluktan
demansa..
• Bilişsel gerileme, PH’ndaki demansın (PHD) en
iyi yordayıcılarından biri olarak görülmektedir.
• Yapılan prospektif bir çalışmada, 4 yıllık süre
içinde Hafif Kognitif/Bilişsel Bozukluğu olan
Parkinson hastalarının demans geliştirme oranı
%62 olarak bildirilmiş ve özellikle bellek dışı bir
ve birden fazla alanda bozulmanın bulunması
risk olarak gösterilmiştir.
• Bu bulgu, PH’nda görülen Hafif Kognitif
Bozukluğun durağan olmadığı şeklinde
yorumlanmıştır.
Bilişsel Bozulma Alanları
•
•
•
•
•
•
Yönetici işlevler: Kavramlar oluşturma, planlar yapma, amaçları formüle etme, sonuçları
önceden sezme, amaçlara ulaşmak için strateji geliştirme ve süreci değerlendirme gibi
fonksiyonları vardır.
Dikkat bozuklukları: odaklanma, dikkat verme becerilerinde sorunlar. Örneğin; aynı anda bir çok
konuşmanın geçtiği kalabalık bir toplantıda, özellikle bu problem zorluk yaşatabilir.
Düşüncenin yavaşlaması: Parkinsonlu hastaların bir işi yapmaları daha uzun sürmektedir ve
eskisine oranla daha çok efor sarf etmeleri gerekir.
Kelime bulma: düşüncenin yavaşlaması nedeniyle sözcükleri bulmada zorluk yaşayabilirler.
Bunun nedeni Alzheimer hastalığındaki gibi kelime bilgisinin kaybolması değildir. Kelimeler
ulaşılabilir ancak; çabucak ve etkili şekilde bulunamayabilir.
Bilgiyi öğrenme ve hatırlama: Parkinsonlu hastaların yarısından fazlası hafıza sorunları
bildirmektedir.. Parkinsonlu hastalar bilgiyi edinmede ve organize etmede sorun yaşarlar. Bu
nedenle, daha sonra hatırlamak onlar için zor olmaktadır. (Kodlama, depolama ve geri çağırma)
İmgesel ve uzamsal işleme: Zihinsel bir imajı oluşturma ve eşyaların – bir birine göre- uzayda
nerede olduğunu belirleme becerisidir ve Parkinson hastalığında etkilenebilir. Örneğin; araba
sürerken, evden markete giden yolun haritasını zihnimizde oluşturmamız ve o yolu takip etmektir.
Erken dönem bilişsel belirtilerin
önemi
• Hastalığın erken dönemlerindeki bilişsel
değişimleri saptamanın iki tür faydası olabilir.
- İlki basal ganglia bozulmalarına eşlik
eden somut bilişsel değişimleri öngörebilmeye;
- diğeri ise, hastalık ilerledikçe bilişsel
kayıpların saptanmasında, karıştırıcı faktörlerin –
ilaç yan etkileri, global bilişsel bozulma ve ciddi
motor belirtiler- etkisini azaltmaya yarar.
Erken Bilişsel Belirtleri Etkileyen
Faktörler
• Levin ve Katzen, hastalığın başladığı ilk
yıllarda görülen bilişsel değişimleri ele
aldıkları gözden geçirme yazılarında,
hastalığın ilk 5 yılını içeren dönemi “Erken PH” olarak adlandırıp, bu evreye
yönelik yapılan çalışmalarda, yaş, motor
işaretler, ilaç kullanımı gibi bazı faktörlerin,
bilişsel parametreleri etkilediğini
belirtmektedirler.
-Yaş. Önceleri erken başlangıçlı (<50 yaş) bilişsel bozulmanın, hastalığın seyrini
şiddetlendireceği yönünde bir eğilim varken, kontrollü çalışmalardan elde edilen
bulgular, tam da tersini göstermiştir. Erken başlangıçlı Parkinsonlu hastalarla
karşılaştırıldığında, geç başlangıçlı (>50 yaş) hastalarda demans ve bilişsel
bozulmalarla daha sık karşılaşıldığı ve bu bozulmanın daha hızlı bir ilerleme
gösterdiği kanıtlanmıştır.
- Motor belirtiler ve başlangıç tarafı. Belirgin tremor, normal veya normale yakın
zihinsel duruma eşlik etmekte iken, bradikinezi ve rijiditenin geniş aralıkta entellektüel
bozulmayla ilişkili olduğu gösterilmiştir. Dahası, motor başlangıcın tarafının da bilişsel
sonuçları etkileyebileceği görülmektedir. Katzen ve arkadaşları, sağ taraf tremor ve
bradikinezi, sol taraf tremor ve bradikinezi başlangıçlı dört grup Parkinson hastasını
kapsamlı bir nöropsikolojik test bataryası ile karşılaştırmışlar (isimlendirme, kategori
ve harf akıcılığı, sözel öğrenme ve bellek, görsel uzaysal beceriler ve yönetici işlevler)
ve sağ taraf tremor başlangıçlı grup tüm görevlerde diğer üç gruptan daha iyi
performans göstermiştir.
-İlaç Tedavileri. Hem l-dopa, hem de antikolinerjik ilaç tedavilerinin, hastaların bilişsel
işlevlerini nasıl ve ne kadar etkilediğine yönelik bir uzlaşma bulunmamaktadır.
Levadopa tedavisinin, tepki süresi, dikkat, çalışma belleği ve gecikmiş sözel hatırlama
görevlerindeki performansı artırdığı fakat seçici olarak bazı frontal lob işlevlerine ters
yönde etki ettiği bildirilmiştir. Ancak Levadopa tedavisinin öğrenme performansını ve
ilişkili ağların aktivasyonunu azalttığına yönelik bulgular da bulunmaktadır.
Antikolinerjik tedavinin ise kısa süreli belleğin performansını gerilettiği (özellikle de
yeni bilginin kaydı) gösterilmiştir. Bir başka çalışmada da her 2 ilaç grubu arasında
anlamlı farklar bulunmamıştır.
PARKİNSON HASTALIĞI’NDA BOZULAN BİLİŞSEL İŞLEVLER
• Nörobilişsel Hız Parkinson hastalarında, zihinsel işlem hızının
yavaşladığı ve bu yavaşlığın da, diğer işlevlerdeki performansı
etkilediği bilinmektedir. Ancak birçok bilişsel ölçüm, motor beceri
gerektirdiğinden bu sonuca varmak güçtür. Bilişsel talepler fazla
olduğunda, karar verme süreçlerinin erken evre PH’nda bile
etkilendiğini göstermektedir. De Frias ve arkadaşları 29 tarafından
37 orta, 13 ağır evre idiyopatik Parkinson hastası, yaş, eğitim ve
cinsiyet açısından eşleştirilmiş 48 sağlıklı kişi, basit ve karmaşık
tepki zamanı ve bir dizi yönetici işlev (, Stroop, İz Sürme A-B ve
basamak sıralama) görevlerinde karşılaştırıldıklarında, Parkinson
hastalarının, kontrollerden daha düşük performans gösterdiği
bulunmuştur.
• Yürütücü İşlevler