kök hücre teknolojs - Dokuz Eylül Üniversitesi

advertisement
KÖK HÜCRE TEKNOLOJ S
Alev DA TAN, Gürkan GÜNAL, Lamia LDO AN, Gözde
SOMUNCU
Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E'itim Fakültesi, Fen Bilgisi Ö'retmenli'i
alevdastan2007@hotmail.com, gurkangnl@hotmail.com, lamiaildo'an@hotmail.com,
gozdesomuncu@hotmail.com
ÖZET
Kök hücreler vücudumuzda bütün doku ve organlar3 olu4turan ana
hücrelerdir. Henüz farkl3la4mam34 olan bu hücreler s3n3rs3z bölünebilme ve
kendini yenileme, organ ve dokulara dönü4ebilme yetene'ine sahiptir. Kök
hücreler, di'er vücut hücrelerimiz gibi özel bir i4leve sahip olmad3'3 için
gerekli ko4ullar sa'land3'3nda istenilen hücre tipine dönü4ebilmektedir.
Yakla43k 50 y3ll3k bir geçmi4e sahip olan kök hücre, bu k3sa sürede oldukça
yol kat etmi4 ve büyük geli4melere kaynak olu4turmu4tur. Henüz bilinen üç
tip kök hücre bulunmaktad3r: Totipotent Hücre, Pluripotent Hücre ve
Multipotent Hücre. Kök hücrelerin bu 4ekilde s3n3fland3r3lmas3n3n nedeni
kök hücrelerin farkl3la4ma yetilerinin birbirinden farkl3 olmas3d3r. Totipotent
hücre tek ba43na bir organizmay3 olu4turacak güce sahipken, Pluripotent
hücre bilinen tüm hücre tiplerine dönü4ebilmekte ancak bir organizmay3
olu4turamamakta. Yine Multipotent hücre bulundu'u doku ve organdaki
hücre
tiplerine
dönü4ebilmesine
kar43n
di'er
hücre
tiplerine
dönü4ememekte.
Kök hücre kaynaklar3na bakacak olursak, yine üç çe4it kaynaktan söz
edebiliriz. Bunlardan ilki embriyonel kök hücredir. Bu kök hücreler embriyo
halindeki canl3dan elde edilen hücrelerdir. kinci kaynak fetüs kök hücreleri
iken üçüncü kaynak ise eri4kin kök hücreleridir.
Kök hücre çal34malar3 ba4ta kalp-akci'er hastal3klar3, sinir sistemi
hastal3klar3, kas-iskelet sistemi hastal3klar3, endokrin sistem hastal3klar3
olmak üzere pek çok hastal3k tedavisinde kullan3lmak üzere sürmektedir.
Sadece hastal3k tedavisi de'il, insan3n bir yumurtadan nas3l geli4ip
büyüdü'ünü
anlayabilmek
için
de
kök
hücre
çal34malar3
gerçekle4tirilmektedir. Son olarak kordon kan3nda bulunan kök hücreler
di'er kök hücre kaynaklar3na göre ula43m3 daha kolay oldu'u için çok
avantajl3 durumdad3r. Bebek ile beraber rahim d343na at3lan kordon içindeki
damarlarda ilk üç dakikal3k süreçte kan ak343 davam etmektedir. Bu ak3m
s3ras3nda al3nan kan kordon kan3d3r. Gerekli ko4ullar sa'lanarak uzun y3llar
saklanabilir ve gerekti'inde kullan3labilir.
Kök Hücre Teknolojisi
Kök hücre çal34malar3n3n sonuçlar3ndan biriside klonlamad3r.
Klonlama dünyaya gelecek canl3n3n genetik özelliklerinin d34ar3dan
müdahale ile kendi türünden bir canl3n3n DNA s3 ile ayn3 olmas3n3n
sa'lanmas3d3r. Bunun için en çok kullan3lan yöntem çekirdek transferidir.
Günümüzde klonlaman3n etik tart34malar3 hala sürmektedir.
Kök hücre ara4t3rmalar3n3n etik ve hukuki boyutu büyük bir önem
ta43maktad3r. Gerek embriyolar3n kök hücre kayna'3 olarak kullan3m3na
ili4kin etik tart34malar gerek eri4kin kök hücre çal34malar3 s3ras3nda
uyulmas3 gereken ara4t3rma eti'i üzerinde önemle durulan noktalard3r. Yine
kök hücre çal34malar3 s3ras3nda kullan3lan hayvanlara ili4kin deney hayvan3
eti'inin temel ilkeleri özellikle hayvan haklar3 savunucular3 taraf3ndan göz
ard3 edilemez bir durumdur. Tüm bu etik tart34malar ve hukuki yapt3r3mlar
ülkelerin ahlak ve kültürüne göre 4ekillenmektedir.
Türkiye'de kök hücre tedavisi konusunda ciddi çal34malar yap3l3yor.
Kök hücre nakli ve tedavi amaçl3 kök hücre çal34malar3 hemen hemen bütün
büyük merkezlerde yap3lmaktad3r. Ege Üniversitesi, Ankara Üniversitesi,
Antalya Üniversite ba4ta olmak üzere pek çok üniversite bünyesinde
ara4t3rmalar devam etmekte. Kök hücre çal34malar3 henüz tamamlanmam34
olsa da pek çok konuda umut vaat etmekte. Sperm ve yumurta eldesi ile
ilgili çal34malar h3zla sürerken k3s3rl3k problemi ya4ayan bireyler için bu
büyük bir umut kayna'3 olmakta. Bir yandan çal34malar sürerken di'er
yandan da baz3 çal34malar insanlar üzerinde uygulanmakta ve olumlu
sonuçlar al3nmakta. Almanya da yap3lan çal34mayla kafatas3 k3r3k olan bir
çocu'a kök hücre tedavisi uygulanm34 ve olumlu sonuçlar al3nm34t3r.
Anahtar Kelimeler: Kök hücre, klonlama, kordon kan3, ilik nakli,
çekirdek transferi.
GR
Tüm tarih boyunca insano'lunun en büyük hedeflerinde biriside
sa'l3kl3 ve uzun ya4amak olmu4tur. Geçmi4in delilleri olan kal3nt3lar
insano'lunun bu hedefini gerçekle4tirmek için nas3l çaba sarf etti'ini i4aret
etmekte. Her geçen gün ilerleyen teknoloji ile birlikte artan hastal3k say3s3
kafalarda soru i4areti b3rakmakta. Teknoloji geli4tikçe mi hastal3klar artt3
yoksa hastal3klar art3'3 için teknoloji geli4mek zorunda kald3. Bu konu bir
yandan tart343ladursun, insanl3'3n en güçlü arzular3ndan biri olan
ölümsüzlük bilim adamlar3n3n çal34malar3na yön vermekte. 4te beklide
ölümsüzlü'ü temel alan ve hastal3klara da çare bulma aray343nda olan bilim
adamlar3 bu yolda yeni bir kavramla kar43 kar43yalar: Kök Hücre
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
KÖK HÜCRE NED R?
Kök hücreler, teorik olarak sonsuz bölünme ve birçok
de'i4ik hücre türüne farkl3la4abilme yeteneklerine sahip,
özelle4mi4 hücrelerdir. Bir kök hücre bölündü'ünde olu4an
yavru hücreler ya bir kök olarak kalabilme ya da daha özelle4mi4
bir i4levi olan yeni bir hücreye farkl3la4abilme yetene'ine sahip
olur.
KÖK HÜCREN N TAR HÇES
Asl3nda, insano'lunun kök hücreler ile tan343kl3'3 1960’l3
y3llara kadar uzanmaktad3r. O y3llarda kemik ili'imizde bulunan
bir grup hücrenin kan sistemini olu4turan hücreleri yapt3'3n3n
belirlenmesiyle, “kök hücre” terimi ( ngilizcesi –Stem Cell) t3p
terminolojisine girdi. Sonralar3, kemik ili'indeki bu hücrelerin
tüm kan sistemi hücrelerini (k3rm3z3 ve beyaz kan hücreleri gibi)
olu4turma yetene'inden oldukça yararlan3ld3. Önceleri, basta
lösemiler olmak üzere birçok genetik kan hastal3'3n3n
tedavisinde, bu hücrelerin sa'l3kl3 bireylerden hastalara nakliyle
(halk aras3nda “ilik nakli” olarak bilinir) ba4ar3l3 sonuçlar elde
edildi. Bu yöntem hala uygulanmakta ve cerrahi ko4ullar alt3nda
ameliyathanede yap3lmaktad3r. O nedenle baz3 özel 4artlara ve
yeti4mi4 personele ihtiyaç vard3r.
lerleyen y3llarda vücutta dola4an kandaki kök hücrelerin
kullan3labilece'i anla43lm34t3r. Bunun için önce hastaya hormon
verilerek kemik ili'indeki kök hücrelerin h3zla ço'al3p kana
geçmesi sa'lan3r. Daha sonra, filtre (aferez) yard3m3yla kandan
toplan3r ve kalan kan vücuda geri verilir. Bu yöntem de hala
uygulanmaktad3r. Fakat bu yolla elde edilen kök hücre say3s3
di'er yöntemlere göre daha azd3r.
80'li y3llar3n ba43nda, yeni do'an bebeklerin kordon
kan3nda da kök hücrelerin bol miktarda bulundu'u ve bu
hücrelerin tedavide kullan3labilece'i fikri ortaya at3lm34t3r. Elde
edilen kordon kan3 belirli ko4ullar alt3nda toplan3p dondurularak
saklanabilmekte, daha sonra gerek duyuldu'unda çözülerek
kullan3lmaktad3r. lk olarak Dr. David Harris, 1992 y3l3nda
o'lunun kordon kan3n3 kendi laboratuar3nda dondurarak
saklad3. Daha sonra bu uygulaman3n halka açmas3 ile 1994
y3l3nda dünyadaki ilk Kordon Kan3 Bankas3 Amerika Birle4ik
Devletleri'nde kuruldu. Takip eden y3llar içinde dünya üzerinde
Önceleri,
basta
lösemiler
olmak üzere
birçok
genetik kan
hastal n n
tedavisinde,
bu
hücrelerin
sa l kl
bireylerden
hastalara
nakliyle
(halk
aras nda
“ilik nakli”
olarak
bilinir)
ba!ar l
sonuçlar
elde edildi.
Kök Hücre Teknolojisi
birçok kordon kan3 bankas3 kuruldu ve binlerce bebe'in kordon
kan3 bu bankalarda koruma alt3na al3nd3. Bahsi geçen yöntem
kök hücre sa'lama ve depolama aç3s3ndan en kolay ve ucuz
yöntemdir.
1998 y3l3nda ABD’li bilim adam3 James Thomson ve ekibi,
ilk defa “insan embriyonik kök hücrelerini” laboratuarda
embriyondan ayr34t3rd3lar ve ço'altt3lar. Bu oldukça önemli bir
geli4meydi, çünkü bu hücrelerin ço'alma ve farkl3la4ma
potansiyelleri eri4kin bir insandan elde edilen kök hücrelere
(kemik ili'i kök hücreleri gibi) oranla çok daha fazlayd3.
Thomson ve ekibi, insan embriyonik kök hücrelerini
k3s3rl3k tedavisi amac3yla yapay döllenme ya da tüp bebek
yöntemiyle laboratuar ko4ullar3nda elde edilen embriyonlardan
ayr34t3rd3lar. Bu hücreleri uzun zaman dilimleri boyunca
laboratuarda ço'altt3lar ve farkl3 uyaranlarla de'i4ik vücut
hücrelerine dönü4ümlerini gerçekle4tirdiler. Sonraki birçok
çal34mayla, bu hücrelerin vücudumuzdaki hemen tüm hücre
çe4itlerine dönü4türebilece'i saptand3.
KÖK HÜCREY
ÖZELL KLER
D "ER HÜCRE T PLER NDEN AYIRAN
Normal Vücut
Kök Hücre
Hücreleri
1. S3n3rl3 say3da ço'alabilir 1. Neredeyse sonsuza dek
ya da hiç ço'almaz.
bölünme ve ço'alma yetene'ine
sahiptir.
2. Bir görevi yapmak üzere 2.
Özelle4memi4,
özelle4mi4lerdir.
(farkl3la4mam34) olma özelli'ine
sahiptirler.
3. Bir ba4ka hücre tipine 3.
Özelle4mi4
(farkl3la4m34)
de'i4emezler.
hücrelere dönü4ebilirler.
Tablo.1
KÖK HÜCRE ÇE
TLER
Kök hücreler farkl3la4ma özelliklerine ve elde edildikleri
kaynaklara göre iki ba4l3kta incelenir.
1998
y l nda
ABD’li bilim
adam
James
Thomson ve
ekibi, ilk
defa “insan
embriyonik
kök
hücrelerini”
laboratuarda
embriyondan
ayr !t rd lar
ve
ço altt lar.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
Farkl-la.ma Özelliklerine Göre Kök Hücreler
Kök hücreler farkl3la4abilme yetilerine göre birbirlerinden
ayr3lar3lar. Farkl3la4ma özelliklerine göre üç tip kök hücreden söz
edilir: Totipotent Kök Hücre, Pluripotent Kök Hücre ve
Multipotent Kök Hücre.
Totipotent Kök Hücreler: Vücudun her hücre tipini
olu4turabilen, tam olarak fonksiyonel bir organizman3n
geli4imini sa'layabilen hücrelerdir (Chapman ve ark. 1999).
Ayr3ca memelilerde bir totipotent kök hücre, yani fertilize olmu4
bir oosit, yakla43k 200 özelle4mi4 somatik hücre tipini içeren
karma43k bir organizmay3 olu4turabilme yetene'ine sahiptir
(Wobus 2001).
ekil.1
Erke'in spermi ile kad3n3n yumurtas3 birle4ti'inde yani
döllenme meydana geldi'inde olu4an hücre (zigot) tek ba43na
tüm organizmay3 meydana getirebilecek genetik bilgiye ve güce
sahiptir. Bu hücrelere her 4eyi yapabilen anlam3na gelen
totipotent hücre denir. Ancak hücrenin totipotent olma özelli'i
döllenmeden sonraki 5.güne kadar devam eder. Bu da blastula
evresine denk gelir. Be4inci günden yani blastula evresinden
itibaren hücre bütün organizmay3 olu4turabilecek gücünü
kaybeder.
Pluripotent Hücre: Döllenmeden sonraki 5. günden
itibaren meydana gelen hücreler blastosist denilen küresel bir
4ekil al3r. Bu kürenin içindeki hücreler vücuttaki tüm hücrelere
dönü4ebilecek potansiyele sahip olmalar3na ra'men, art3k tek
ba4lar3na tüm organizmay3 olu4turacak güce sahip de'illerdir.
Totipotent
kök hücre:
Her yönlü
farkl la!ma
yetene i
olan
embriyonun
en erken
evresindeki
hücrelerdir.
Kök Hücre Teknolojisi
4te bu tür hücrelere pluripotent hücre denir. Bu hücreler
bilinen yakla43k 200 hücre çe4idine dönü4ebilme yetene'ine
sahiptir.
ekil.2
Multipotent Hücre: Anne karn3ndaki organizman3n
sonraki geli4im a4amalar3nda hücreler biraz daha özel görevlere
sahip olurlar ve eri4kin kök hücrelerine dönü4ürler. Kan kök
hücreleri, kemik ili'inde bulunur ve gerekti'inde beyaz kan
hücrelerine,
k3rm3z3
kan
hücrelerine
ve
trombositlere
dönü4ebilir.
Yani hücreler geli4im a4amalar3 ilerledikçe farkl3la4ma
özelliklerini de yava4 yava4 kaybederler. Döllenmeden sonraki ilk
4 gün içinde tek ba43na bir canl3y3 olu4turabilecek güce sahip
olan totipotent hücre, 5. günden itibaren bu özelli'ini
kaybederek art3k bilinen hücre tiplerine dönü4ebilir. Bu evrenin
ard3ndan itibaren ortaya ç3kan multipotent hücreler ise
bulunduklar3 doku ve organlardaki hücre tiplerine dönü4ebilir.
Burada zaman3n etkisiyle farkl3la4ma özelliklerinde ç3kan
hiyerar4ik bir s3ralamadan söz edilir.
Elde Edildikleri Kaynaklara Göre Kök Hücreler
Embriyonik Kök Hücreler: nsan3 olu4turan ilk hücre,
babadan gelen sperm ile anneden gelen yumurtan3n
birle4mesiyle meydana geliyor. Bu ilk hücreye yani döllenmi4
Pluripotent
kök hücre:
Bir
pluripotent
kök hücre
tüm vücut
hücrelerinin
köken ald
her üç germ
yapra
(mezoderm,
endoderm,
ektoderm)
hücrelerine
dönü!ebilen
bir hücredir.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
yumurtaya “zigot” deniliyor. Daha sonra bu hücre bölünüp 2, 4,
8 hücre olu4turarak her 36 saatte bir say3s3n3 ikiye katl3yor. lk
dört gün içerisindeki hücrelerin her biri tek ba4lar3na bir insan
olu4turabilecek potansiyele sahiptir. Anne karn3ndaki geli4imin
5’inci günlerinde olu4an hücre toplulu'una “blastosist”
deniliyor. Bu hücreler tek ba4lar3na insan olu4turam3yor ama
insan vücudunda 200’ den fazla say3da bulunan tüm hücre
türlerine dönü4ebiliyorlar. Blastosist ad3 verilen bu hücre
kümesinden al3nan hücrelerin her birine “embriyonel kök hücre”
deniliyor. Daha sonra bu hücreler kültürlerde ço'alt3larak
bilimsel ara4t3rmalarda kullan3l3yor.
ekil.3
Embriyonel
kök
hücreleri
genellikle
tüp
bebek
ünitelerinden elde ediliyor. Do'al yollarla çocuk sahibi olamayan
çiftler tüp bebek yöntemiyle çocuk sahibi olabiliyorlar. Bu
yöntemde ilk olarak erkekten al3nan sperm ile kad3n3n
yumurtas3 laboratuar ortam3nda birle4tiriliyor. 4–5 gün kadar
d34 ortamda büyütülen bu hücreler daha sonra kad3n3n rahmine
yerle4tiriliyor. Bu yöntemde ba4ar3 %100 de'il, yani anne
rahmine yerle4tirilen her hücreler kümesi büyüyerek normal bir
gebeli'e yol açam3yor. Bu nedenle tüp bebek i4lemine ba4larken
ilk olarak birden fazla sperm ve yumurta birle4tirilerek yedek
embriyolar elde ediliyor. Bu hücreler tüp bebek ünitelerindeki
derin dondurucularda saklan3yorlar. E'er biriyle gebelik
olu4mazsa di'er hücre kümesi rahme yerle4tiriliyor. Ancak
gebelik olunca e'er aile ba4ka çocuk istemiyorsa depolanm34
olan hücreler, yani embriyolar ailenin izni al3nmak ko4uluyla
deneysel
çal34malarda
kullan3labiliyorlar.
Eri4kin
kök
hücrelerden farkl3 olarak embriyonel kök hücreler çok daha h3zl3
ço'alma gücünde. Ço'alma çe4itlili'i olarak da embriyonel kök
Telomer:
DNA
zincirlerinin
ba!lang ç ve
biti! kodlar .
Hücre
bölünmesi
s ras nda
at l r ve
geriye kalan
kromozomlar e!lenir.
Ba!taki ve
sondaki
genlerde
telomer
olarak
yeniden
tayin edilir.
Bu sayede
her hücre
bölünmesi
s ras nda
kromozomlar n
k salmas
gibi bir olay
meydana
gelir. Ya!
ilerledikçe
geli!imin
durmas ve
bir saatten
sonrada
vücudun
geriye do ru
saymas
bundand r.
Ayr ca
yap lan
ara!t rmalara göre;
aktif ve
hareketli bir
ya!am
sürenlerde
bu
k salmalar,
hareketsiz
bir ya!am
sürenlerdekine göre
daha az
olmaktad r.
Kök Hücre Teknolojisi
hücreler, daha geni4 bir yelpazeye sahipler. Yani farkl3la4ma
potansiyeli eri4kin kök hücrelere göre daha fazla. Embriyonel
kök hücrelerin telomerleri çok uzun. Bu nedenle çok uzun süre
ço'alabiliyorlar. Laboratuar ortam3nda bu hücreler iki y3ldan
uzun süre ya4at3labiliyor.
Eri.kin Kök Hücreler: Eri4kin kök hücreler, farkl3la4m34
dokularda bulunan farkl3la4m34 hücreler. Her ya4taki insanda
bulunan bu hücreler kendilerini yenileyebiliyor ve ihtiyaç
duyuldu'unda bulunduklar3 dokulardaki de'i4ik hücre türlerine
dönü4üyorlar. Eri4kin kök hücreler, organizma ya4ad3'3 süre
boyunca kendilerinin kopyalar3n3 üreterek ço'al3yorlar. Bu
hücreler bulunduklar3 dokulardaki eskiyen, hastalanan veya
ölen hücrelerin yerine yenilerini üreten yedek parça kaynaklar3
olarak görev yap3yorlar. Eri4kin kök hücreler kemik ili'i, kas göz,
sinir karaci'er ve deri gibi dokularda bulunuyorlar. nsan
vücudunda en fazla eri4kin kök hücresinin bulundu'u yer ise
kemik ili'i. Bu tür hücreler çe4itli hastal3klar3n tedavisinde
kullan3l3yor. Örne'in kemik ili'inden elde edilen kan kök
hücreleri kan kanserinin tedavisinde kullan3l3yor.
Halen eri4kin kök hücrelerinden tüm hücreler elde
edilemiyor. Ait olduklar3 dokular3n hücre türleri d343nda bir iki
hücre türüne dönü4ebilseler de vücuttaki tüm hücreler eri4kin
kök hücresinden elde edilemiyor. Eri4kin kan kök hücresinden,
sinir, kas ve karaci'er hücreleri elde edilebiliyor. Beyin kök
hücrelerinden kan ve kas hücreleri olu4turulabiliyor. Embriyonel
kök hücresinden ise tüm hücre türleri elde edilebiliyor.
Eri4kin
kök
hücrelerin
kültürlerde
yeti4tirilmesi,
embriyonel kök hücrelerin yeti4tirilmesinden daha zor. Eri4kin
kök hücrelerin büyümeleri ve ço'almalar3 daha uzun zaman
gerektiriyor. Ayr3ca, eri4kin kök hücreleri kolay elde edilemiyor.
Birçok dokuda bu hücreleri bulmak oldukça zordur.
Günümüzde sadece beyin, kemik ili'i, kan, iskelet kas3, deri,
sindirim sistemi, di4, göz ve pankreastaki eri4kin kök hücreleri
tespit edilebildi. Di'er organ ve dokulardaki kök hücrelerini
bulmak için çal34malar devam ediyor. Eri4kin kök hücrelerin
bölünme ve de'i4im potansiyelinin az olmas3 ve zor elde
edilebilmeleri nedeniyle bilimsel çal34malarda tüp bebek
ünitelerinden sa'lanan embriyonel kök hücreler tercih ediliyor.
Kemik
ili i:
Eri!kin bir
insanda san
ve k rm z
olmak üzere
iki çe!it
kemik ili i
bulunur.
“K rm z
kemik ili i”,
kan
hücrelerinin
yap ld
kemik ili i
bölümüdür.
“Sar kemik
ili i” ise,
kan
hücreleri
yap m
özelli ini
yitirmi! ve
ya lanm !
olan kemik
ili i
bölümüdür.
Kemik ili i
yaln zca
uzun
kemiklerin
ortas nda
yer alan
medüller
bo!lukta
de il, ayn
zamanda
bütün
kemiklerin
süngerimsi
bölgelerinde
de bulunur.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
Fetüs Kök Hücresi: Kök hücreler dü4ük yapan
kad3nlardan al3nan hücrelerden de elde edilebiliyor. Bu kök
hücreler s3n3rs3z say3da bölünme ve kendilerini yenileme
özelli'ine sahiptir. Bölünerek ço'alan bu hücreler ayn3 genetik
yap3dad3r. Yani ço'alarak ayn3 kendileri gibi hücreler
olu4turuyorlar. Embriyolardan elde edilen bu hücreler
“pluripotent” yap3da, yani gerekli ko4ullar sa'land3'3nda kas,
sinir, karaci'er gibi her hücre türüne dönü4ebiliyorlar. Bu
hücreler tekrar farkl3la4arak kromozom say3lar3n3 yar3ya indirip
yumurta veya sperm hücresine de dönü4ebiliyorlar. Ancak tek
ba4lar3na yeni bir organizma olu4turam3yorlar, yani “totipotent”
de'iller. Rahim içerisinde biraz daha büyümü4 olan
organizmada, ileride sperm veya yumurta olacak üreme
hücreleri de kök hücresi olarak kullan3labiliyorlar. Bu hücreler
de kültür ortam3nda tüm hücre türlerine dönü4ebiliyorlar. Yani
embriyonik kök hücrelerine benzer davran34 gösteriyorlar. Bu
nedenle bilimsel çal34malarda embriyonik kök hücrelerine
alternatif olarak kullan3l3yorlar. Ancak fetüsten elde edilen bu
kök hücreler geli4imin daha geç safhas3nda oldu'u için ço'alma
potansiyeli bir miktar daha dü4üktür. Dü4ük yapan kad3nlardan
elde edilen fetüsler veya çe4itli sakatl3klar nedeniyle gebeli'e son
verilip al3nan fetüsler bu tür kök hücreler için kaynak
olu4turuyor.
KÖK HÜCREN N KULLANIM ALANLARI
Kök hücre ara4t3rmalar3, temel ve klinik bilimler çat3s3
alt3nda yer alan birçok alanda yürütülmektedir. Bilim
adamlar3n3n
kök
hücrelere
ilgi
duymalar3n3n
ba4l3ca
nedenlerinden biri, totipotentlik ve plastisite niteliklerini
aç3klayarak, embriyonik geli4im dönemine 343k tutmakt3r. Bu
niteliklerin düzenlenmesinde görevli genlerin ve hücre
farkl3la4mas3n3
öncüleyen
yönlendirmenin
moleküler
düzeneklerinin belirlenmesi, kök hücre ara4t3rmalar3ndan temel
biyolojik bilimlere sa'lanacak yararlar aras3nda ba4l3calar3d3r.
Farkl3la4ma sürecindeki hatalar3n, do'umsal kusurlar ve
ilerleyen dönemde kanser gibi ciddi hastal3klar3n geli4iminde
belirleyici oldu'u bilinmektedir. Bunu etkileyen moleküler
düzeneklerin aç3klanmas3, yeni sa'alt3m seçeneklerini de ortaya
koyabilecektir. Kök hücrelerden hayvanlarda insana özgü
hastal3klar3n modellerinin olu4turulmas3nda yararlanmak, hedef
kullan3m alanlar3ndan biridir. Embriyonik hücre çal34malar3na
Fetüs:
Gebeli in
ikinci
yar s nda,
do mam !
bebe e
verilen ad
( üçüncü
aya kadar
embriyon
ad n al r ).
Plastisite:
Sabit
gerilme
alt ndaki bir
cismin
belirsiz
olarak
deformasyonunun
devam
etmesi
özelli idir.
Kök Hücre Teknolojisi
ili4kin sonuçlar3n ço'unun elde edildi'i fare embriyonik kök
hücrelerinde, mutasyon ta43yan insan genlerinin ifade edilmesi
sa'lanabilirse,
gen
aktar3m3
yap3lm34
fare
soylar3n3n
olu4turulmas3 mümkün olacakt3r. Bu tip çal34malar, özellikle
sinir sistemi hastal3klar3n3n modellenmesi için kullan3lmaktad3r.
Kök hücre çal34malar3n3n klinik bilimler aç3s3ndan en fazla ilgi
uyand3ran alan3, hiç 4üphesiz, bu hücrelerin ve uyar3lm34
farkl3la4mayla elde edilecek pluripotent/multipotent kök
hücrelerin hastal3kl3 ya da hasarl3 dokular3n yedeklenmesinde
kullan3lmas3n3 kapsayan hücre tedavileridir. Günümüzde bu
i4levi, ba'34lanan organ ve dokular görmektedir; ancak nakil
bekleyen hasta say3s3 nakledilebilecek organ say3s3n3n çok
üzerindedir. Ara4t3rmac3lar, y3llard3r kök hücreleri, hasar gören
ya da hastal3kl3 hücre ve dokular3 yedekleyebilmek amac3yla
kullanman3n yollar3n3 aramaktad3rlar. Bu hastal3klar3n önemli
bir k3sm3 için gen tedavisi deneyleri de uygulanmaktad3r. Burada
amaç, genetik bir bozuklu'un, etkilenen genin normal bir
kopyas3 kullan3larak yedeklenmesidir. Teorik olarak çok güçlü
olan bu tedavi 4ekli, i4levsel genin aktar3m3nda ya4anabilecek
sorunlardan kaynaklanacak ba4ar3s3zl3klara ve risklere aç3kt3r.
KH tedavisi de gen tedavisi gibi geli4iminin erken
dönemlerindedir. Hücrelerin ayr34t3r3lmas3, kültürde ço'alt3l3rken
hedeflenen dokuya farkl3la4t3r3lmas3 ve hastaya verilmesi
a4amalar3, bu tedavinin i4 yo'unlu'unu olu4turmaktad3r. Gen
tedavisinde oldu'u gibi, kök hücre tedavisinde de immun red
reaksiyonu önemli bir sorundur. E'er tedavide kullan3lan
hücreler hasta d343nda bir bireyden al3nm34sa (allojenik nakil),
kök hücreler al3c3n3n ba'343kl3k sistemi taraf3ndan parçalanabilir.
Bu noktada, somatik hücre çekirdek nakliyle elde edilecek kök
hücrelerin kullan3m3 önemli bir avantaj sa'layacakt3r. Yeni ilaç
üretimi çal34malar3na, ilaçlar3n olas3 etkilerinin belirli özelle4mi4
hücrelerde
ortaya
konmas3
da
hücre
farkl3la4mas3n3n
ayd3nlat3lmas3 ve denenmek istenen hücrelerin pluripotent
hücrelerin
farkl3la4t3r3lmas3
sonucunda
elde
edilmesiyle
mümkün olabilecektir.
Yak-n
Örnekler
Geçmi.teki
Kök
Hücre
Ara.t-rmalar-ndan
nsan eri4kin deri hücrelerinin, insan embriyonik kök
hücresi gibi davranmaya programland3'3 gösterilmi4tir. Deri
hücrelerinin, kök hücrelerde ifade edilen karakteristik genleri
ifade ettikleri iki farkl3 laboratuar taraf3ndan ortaya konmu4tur.
Mutasyon:
Canl n n
genetik
bilgisinde
meydana
gelen ve
ku!aktan
ku!a a
aktar lan
kal tsal
de i!melerdir.
Gen
aktar m :
bir canl n n
hücrelerine,
ba!ka bir
canl n n
DNA's n n
belli
bölümlerinin
yerle!tirilmesi
i!lemine
denir.
Rekombinant DNA
teknolojisinin
uygulamalar ndan
biridir.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
Ayr3ca hücrelerin her üç embriyonik tabakadan hücreye
farkl3la4abilme potansiyeli de gösterilmi4tir. Bu geli4me bilim
adamlar3na, hastaya ve hastal3'a özgün KH soylar3 elde etme ve
bunlar üzerinde olas3 ilaçlar3 deneme 4ans3 sa'layabilecektir.
Kalp-Damar ve Akci:er Hastal-klarnsan embriyonik kök hücrelerinden kardiyovasküler öncü
(progenitor) hücreler elde edilmi4tir. L. Yang ve arkada4lar3, kalp
kas hücresine, damar düz kas hücresine ve endotel hücresine
dönü4ebilen hücreleri tan3mlad3klar3n3 bildirmi4lerdir. nsan
embriyonik kök hücrelerinden tip 2 alveol benzeri akci'er
hücreleri elde edilmi4; bu hücrelerde tip 2 alveollere özgü
proteinler üretilmi4 ve hücrelerin 4eklen tip 2 alveollere
benzedi'i ortaya konmu4tur.
Sinir Sistemi Hastal-klarnsan embriyo kök hücrelerinden sinir kök hücreleri elde
edilmi4tir. Daadi ve arkada4lar3, elde ettikleri bu kök hücreleri
inme geçirmi4 s3çanlara nakletmi4ler ve iyile4me gördüklerini
bildirmi4lerdir. Benzer 4ekilde elde edilecek hücrelerin,
insanlarda tedavi amaçl3 kullan3m3 umulmaktad3r. nsan fötal
omurilik hücrelerinin normal ve hasar görmü4 s3çan omurili'ine
aktar3ld3'3nda ço'ald3'3, yerle4ime ba'l3 olarak olgun sinir
hücrelerine farkl3la4abildi'i gösterilmi4tir. Hücrelerin ço'al3p
farkl3la4mas3n3n yan3 s3ra i4levsel hale gelmesi, omurilik
hasar3nda tedavi amaçl3 kullan3m için umut do'uracakt3r.
Kardiyovas
küler
hücre:
Maddelerin
vücuttaki
dola! m n
sa layan
organlar n
dokular n
olu!turan
hücre grubu.
Alveol:
Akci erlerin
içinde
bulunup
K lcal
damarlardaki
karbondioksiti al p,
k lcal
damarlara
içlerinde
olan oksijeni
verirler
Parkinson Hastal-:Parkinson hastal3'3n3n tedavisinde, hastalarda yitirilen
dopamin üreten nöronlar3n yedeklenmesi tam sa'alt3m3
sa'layabilir. nsan embriyonik kök hücrelerinden dopamin
salg3layan sinir hücresinin elde edildi'i bildirilmi4tir. Bu
hücreler, Parkinson modeli s3çanlara aktar3lm34 ve motor i4levde
iyile4me görüldü'ü kaydedilmi4tir. Ancak çal34malar, ilerleyen
zaman içinde nakledilen doku kaynakl3 malign tümörlerin
geli4ebildi'ini ortaya koymu4tur.
Dopamin:
Vücutta
do al olarak
üretilen bir
kimyasald r.
Beyinde,
dopamin
reseptörlerini aktive
ederek
nörotransmiter
madde
olarak görev
yapar.
Kök Hücre Teknolojisi
Kas- skelet Sistemi Hastal-klarFare embriyonik kök hücrelerinden elde edilmi4 olan çizgili
kas hücrelerinin kas distrofisi benzeri hastal3'3 olan hayvanlar3n
tedavisinde kullan3ld3'3 ve kas i4levinde iyile4me sa'lad3'3
bildirilmi4tir. skelet kas3 kan damarlar3n3n yap3s3nda yer alan
perivasküler hücrelerin civar3ndan ayr34t3r3lan kök hücrelerin,
Duchenne kas distrofi hastal3'3n3n modellendi'i farelerin kas
dokusuna aktar3ld3ktan sonra, hayvanlar3n iskelet kas3
i4levlerinde belirgin iyile4me sa'land3'3 ortaya konmu4tur.
Endokrin Sistem Hastal-klarDiyabet tedavisinde, KH çal34malar3n3n getirdi'i umut,
pankreasta insülin salg3lama görevi yapan beta-adac3k
hücrelerinin
yedeklenebilmesidir.
Bu
konuda
çal34an
ara4t3rmac3lar, insan embriyonik kök hücrelerinden insülin
sentezleyen hücreler elde etmeyi ba4ard3klar3n3 bildirmi4lerdir.
Ancak bu hücreler fötal beta hücreleri gibi, glikoz ile
uyar3ld3klar3nda çok dü4ük düzeyde yan3t vermekte ve yetersiz
insülin salg3lamaktad3r. Ba4ka bir çal34mada ise ara4t3rmac3lar
insan pankreas adac3klar3ndaki epitel hücrelerinden uygun
kültür ko4ullar3 alt3nda önce mezenkim kök hücreleri ve bu
hücrelerden insülin ve glukagon üreten adac3k benzeri hücre
gruplar3 elde etmeyi ba4arm34lard3r. Diyabetik farelere aktar3lan
bu hücrelerin, kan 4ekeri düzeyini normale döndürecek kadar
insülin salg3lad3'3 bildirilmi4tir.
KÖK
HÜCREDE
TEDAV
SINIRLAYAN FAKTÖRLER
AMAÇLI
KULLANIMI
nsanlar üzerindeki denemelerin henüz yetersiz olmas3
hatta baz3 tedavilerin, insanlar üzerinde hiç denenmemi4
olmas3,
Nakledilen kök hücrelerin, dokuda kanser olu4turma riski,
Kök hücrelerin, doku taraf3ndan kabul edilmemesi,
kök
hücre
tedavisini
bulunmaktad3r.
s3n3rlayan
faktörler
aras3nda
Diyabet
( diabetes
mellitus ):
>drara
geçen,
s kl kla
yaln zca
diyabet
olarak
adland r lan
, genellikle
kal t msal
ve çevresel
etkenlerin
birle!imi ile
olu!an ve
kan glikoz
seviyesinin
a! r
derecede
yükselmesiyle
sonuçlanan
metabolik
bir
bozukluk.
$nsülin:
vücuttaki
karbonhidrat
özü!türmesinin
düzenlenmesinde
glukagon ile
birlikte rol
alan bir
hormondur.
Glukagon:
Pankreastaki
langerhans
adac klar nn
salg lad
hormuna
verilen
isimdir.
Salg lanmas kan glikoz
düzeyinin
dü!mesiyle
uyar lan
glukagon,
kan !ekerini
h zla artt r r;
yani insülin
etkisine ters
tepki
gösterir.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
KLONLAMA
Klonlama, bilim tarihinde en çok tart343lan çal34malardan
biri olmay3 ba4ard3. Baz3 bilim adamlar3 klonlaman3n insanl3k
için büyük bir geli4me oldu'unu ileri sürerken, baz3lar3 da bu
çal34malar3 insanl3k ay3b3 olarak görüp, kesinlikle engellenmesi
gerekti'ini dü4ünüyor. Bu dü4üncelere sahip klonlama
kar43tlar3n3n yapt3'3 çal34malar ile ba4ta Avrupa ülkeleri olmak
üzere birçok ülke s3n3rlar3 içerisinde klonlama ile ilgili
çal34malar3n yap3lmas3n3 yasaklad3. Klonlama yanl3lar3 ise,
klonlaman3n kaç3n3lmaz bir bilimsel gerçek oldu'unu ve yap3lan
yasaklar3n bilimi yava4latmaktan ba4ka bir 4ey olmad3'3n3
savunarak, her ne pahas3na olursa olsun çal34malar3na devam
edeceklerini aç3klad3lar. Bu tart34malar tüm bilim dünyas3n3
sard3 ve birçok bilimsel kurulu4 klonlama özellikle de insan
klonlama çal34malar3n3n ahlaki ve bilimsel bir yanl34 oldu'u
konusunda karara vard3. Fakat insano'lunun bitmez tükenmez
merak duygusunu engellemek kolay de'il. Baz3 firma ve bilim
adamlar3 izinli ya da izinsiz bu çal34malar3 sürdürüyor.
Klonlanm34 insan asl3nda çok yabanc3 oldu'umuz bir
terim de'il. Tek yumurta ikizi olarak adland3r3lan ikiz çe4itleri
(duruma göre üçüz ve dördüz de olabilir) asl3nda birbirlerinin
do'al yoldan klonlanm34 halleridir. Anne rahminde bir zigot
bölünmesinin ilk a4amalar3nda her hangi bir nedenle iki ayr3
hücre olu4turursa, ayn3 DNA'ya sahip iki ayr3 canl3 dünyaya gelir
ve dünyaya gelen bu iki canl3 birbirinin genetik kopyas3d3r yani
klonlanm34 halidir. Normal do'umlar3n yakla43k %1,3 'ünde bu
olaya rastlan3r. Yapay klonlama ise dünyaya gelecek canl3n3n
genetik özelliklerinin (DNA's3n3n) d34ar3dan müdahale ile kendi
türünden ba4ka bir canl3n3n DNA's3 ile ayn3 olmas3n3n
sa'lanmas3d3r. Daha detayl3 anlatacak olursak; Normalde
insanlar e4eyli üreme sonucunda dünyaya gelir. E4eyli üremede
anne ve baban3n üreme hücrelerindeki DNA'lar birle4erek ye yeni
ve kendisine has özellikler ta43yan bir DNA olu4tururlar. Yani
olu4an yeni birey baz3 ufak benzerlikler d343nda anne ve
baban3nkinden ba'3ms3z bir genetik yap3ya sahip olur. Klonlama
sonucunda ise e4eyli üreyen canl3 bir nevi e4eysiz üreme
gerçekle4tirmi4 olur. Yani olu4acak birey sadece annenin ya da
sadece baban3n DNA's3n3 ta43r. Bu nedenle olu4an birey, DNA's3
kullan3lan bireyle ayn3 genetik özelliklere sahip olur, yani yeni
birey anne ya da baban3n kendisinden küçük bir tek yumurta
Klonlama:
Kelime
anlam yla
kopyalama,
birebir ayn
özellikte
olu!turma
demektir
Kök Hücre Teknolojisi
ikizi olarak dünyaya gelir ve normal tek yumurta ikizlerinde
oldu'u gibi d34 görünü4leri birebir ayn3d3r.
Klonlama için en çok kullan3lan yönteme "çekirdek
transferi yöntemi" ad3 verilir. Bu yöntemde ilk olarak bir
canl3dan yumurta hücresi al3n3r ve çekirde'i ç3kart3l3r, daha
sonra ise yine ayn3 canl3dan ya da ayn3 türdeki ba4ka bir
canl3dan al3nan her hangi bir vücut hücresinin çekirde'i
laboratuar ortam3nda bu yumurta hücresine nakledilir. Naklin
ba4ar3l3 olmas3 durumunda olu4an bu yeni hücreye hafif bir
elektrik 4oku uygulanarak bölünmeye zorlan3r. Bir kez bölünen
hücre bölünmeye devam eder bu a4amadan sonra anne rahmine
yerle4tirilen embriyonun do'mas3 beklenir. Sonuçta genetik
bilgiler yani DNA çekirdekte sakland3'3 için do'an yeni birey,
hücre çekirde'i kullan3lan bireyle ayn3 genetik özelliklere sahip
olur. Teoride basit gibi görülen bu yöntem pratikte çok büyük
zorluklar ç3kartmaktad3r. Ba4ar3 yüzdesi çok dü4ük olan bu
yöntem sonucunda do'an bireyde birçok sa'l3k sorunu ile
kar43la43lmaktad3r. Klonlama için kullan3lan "partenogenez" gibi
di'er yöntemlerin hiçbiri ile canl3 bir bireyin dünyaya gelmesi
sa'lan3lamam34t3r. Di'er yöntemlerle canl3 bir birey olu4mas3
teorik olarak ta mümkün de'ildir.
Klonlama sonucunda dünyaya gelen ilk canl3 Lan Wilmut
ve ekibinin çal34malar3 sonucunda 1997'de klonlanan Dolly adl3
koyundur. Bu koyunun klonlanmas3nda çekirdek transferi
yönteminden yararlan3lm34t3r. Deneyde kullan3lan 277 yumurta
hücresinden
yaln3zca
29
tanesi
bölünme
a4amas3n3
tamamlayabildi ve bu yumurtalar farkl3 koyunlar3n rahimlerine
yerle4tirildi. Koyunlardan 13 tanesi gebe kald3. Sonuçta ise bir
tek ba4ar3l3 do'um gerçekle4ti. Dünyaya gelen bu koyuna Dolly
ad3 verildi. 4te klonlama tart34malar3 da bu noktada alevlendi.
Dolly'nin do'umunu klonlamada bir milat olarak gören baz3
bilim adamlar3n3n insan klonlama çal3mlar3na ba4lad3klar3n3
aç3klamalar3 üzerine. Klonlama kar43tlar3 da kar43 çal34malara
ba4layarak klonlama çal34malar3 aleyhinde ciddi yapt3r3mlar
getirilmesini sa'lad3lar. Tüm bu engellemelere ra'men 26 Kas3m
2001'de Advanced Cell Technology (ACT) adl3 firmadan ilk
klonlanm34 insan embriyosu haberi geldi. ACT'nin yapt3'3
aç3klamaya göre, yap3lan deneyde toplam 19 yumurta hücresi
kullan3ld3 ve hücrelerden sadece 3 tanesi bölünme a4amas3na
gelebildi. Bu üç hücreden 2'si 4, 1’i de 6 hücre olu4turduktan
sonra öldü. nsan klonlama konusunda yap3lan bu ilk resmi
DNA:
“deoksiribo
nükleik
asit”isimli
molekül
grubunun
k salt lm ! d r. Çift
zincirli
yap ya
sahip olup
çok uzun bir
zincirdir.
Vücudumuz
daki her
hücrede
DNA
molekülü
vard r. DNA
uzun bir
zincir
olmas na
ra men
üzerindeki
baz s ralar
bir düzen
içindedir ve
bu baz
gruplar na
“gen” denir.
Bir canl n n
bütün
karakterleri
DNA daki
genlerde
sakl d r.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
aç3klama büyük ses getirdi. Fakat bir insan embriyosundaki
genler ancak 4-8 hücre olu4turduktan sonra kendisini
göstermeye ba4l3yor. Ba4ta ACT olmak üzere klonlama yapt3'3n3
duyuran hiç bir firman3n henüz 8 hücreden büyük bir embriyo
elde edememi4 olmas3, baz3 bilim adamlar3na göre insan
klonlama çal34malar3n3n henüz ba4ar3ya ula43lamad3'3n3
gösteriyor.
Klonlama çal34malar3 yapan ve yapmaya devam eden bilim
adamlar3n3n ço'u bu çal34malar3 yeni bir birey dünyaya getirmek
için de'il de sadece tedavi amaçl3 kullan3lacak kök hücreleri
üretmek için sürdürdüklerini belirtiyorlar. Tedavi amaçl3
klonlama çal34malarda amaç klonlama sonucunda kök hücre
elde etmek. lk hücre bölünmesinden yakla43k 5 gün sonra yani
embriyonun yakla43k 100 hücre olu4turacak kadar bölünmesi ile
olu4an ve ba4kala4arak 200 de'i4ik vücut hücresine
dönü4ebilen bu hücrelere kök hücre ad3 verilir. Bu hücrelerin bir
k3sm3 organlar3 bir k3sm3 ise kan, saç, t3rnak ve deri gibi vücut
bölümlerini olu4tururlar. Klonlama ile kök hücre elde etmeyi
planlayan bilim adamlar3 bu kök hücreler yard3m3 ile birçok
hastal3'a çözüm bulunaca'3n3 ve daha iler ki dönemlerde yine
bu hücreler yard3m3 ile organ üretimi ve nakli yap3labilece'ini
iddia ediyorlar. Fakat burada göz ard3 edilmemesi gereken 4ey,
kök hücre elde etmek için embriyonun öldürülmesi gerekti'i
gerçe'idir, bir canl3n3n hayat3n3 kurtarmak ya da sa'l3k
sorununu gidermek için ba4ka bir canl3n3n hayat3na son
vermenin ne kadar ahlaki oldu'u tart34ma konusudur.
Klonlama konusunda içine dü4ülen en büyük yanl34
do'acak canl3n3n klonlanan canl3 ile ayn3 ki4i olaca'3n3n
san3lmas3d3r. Bu cahilce ve çok büyük bir yan3lg3d3r. Klonlama
yöntemi sonucunda dünyaya gelen canl3 sadece fiziksel görünü4
olarak genleri kullan3lan canl3ya benzer ve bu benzerlik yukar3da
da anlatt3'3m3z gibi do'al bir klonlama 4ekli olan tek yumurta
ikizli'inde görülen benzerliktir. Yani do'an yeni birey ile genleri
kullan3lan birey tek yumurta ikizlerinde oldu'u gibi dü4ünce ve
ruh olarak tamamen farkl3 ki4ilerdir. Bu nedenle klonlaman3n
yarad3l34 gerçe'i ve kader ile ters dü4en hiç bir yan3
bulunmamaktad3r. Fakat klonlanan canl3n3n genlerinde gizli
olan genetik hastal3klar ve di'er baz3 genetik faktörler ayn3
4ekilde do'acak yeni bireye aktar3lm34 olur. Bu da klonlama
kar43tlar3n3n tepki gösterdi'i noktalardan biridir.
Klonlama
sonucu
dünyaya
gelen ilk
canl 1997
y l nda
klonlanan
Dolly adl
koyundur.
Partenogenez:
Yumurtan n
döllenme
olmaks z n
geli!erek
yeni canl
meydana
getirmesidir.
Kök Hücre Teknolojisi
Klonlama tedavi amaçl3 olarak dü4ünüldü'ünde insanda
iyi izlenimler b3raksa da i4e insan ve insan3n içinde ta43d3'3
h3rslar girdi'inde çok tehlikeli boyutlara ula4abilir. Örne'in bir
canl3n3n baz3 organlar3 (kalp, ci'er gibi) hasar gördü'ünde ba4ka
bir canl3n3n organ3 o canl3ya tak3lamaz, DNA'lar uyu4mad3'3 için
organ3 hasar gören canl3n3n antikor sistemi bu organ3 kabul
etmez ve dolay3s3yla bu tür vakalarda sonuç ölümdür. Fakat
organ3 hasar gören canl3n3n herhangi bir hücresi kullan3larak
yap3lan klonlama sonucunda dünyaya gelecek bebe'in DNA's3
organ3 zarar görmü4 olan canl3 ile uyum gösterir ve organ nakli
gerçekle4ebilir. 4te bu noktada insan3n içindeki para h3rs3 göz
önüne al3nd3'3nda, ödenen para kar43l3'3nda birçok hasta
insan3n klonlar3n3n sadece organlar3 al3nmak için dünyaya
getirilebilece'i gerçe'i ortaya ç3kar. Klonlama sonucunda do'an
ve organ3 al3nan canl3 do'al olarak ölürken, organ3 hasarl3 olan
birey paras3 sayesinde bir süre daha ya4ayabilir. Bu tür bir olay
tam bir ahlak çöküntüsüdür ve ne kadar yasa ç3karsa ç3ks3n ya
da ne kadar önlem al3n3rsa al3ns3n bu olay3n önüne tam olarak
geçebilmek mümkün de'ildir. Günümüzde de birçok böbrek
kaçak yollardan sat3lmaktad3r. Fakat hiçbir kanun ya da yasa bu
olay3 tam olarak ortadan kald3ramam34t3r. 4te klonlaman3n
dü4ünülmesi gereken ve asla göz ard3 edilemeyecek bir yüzü de
budur. Bu ve benzeri dü4üncelerle yola ç3kan birçok bilim adam3
ve
bilim
kurulu4u
klonlama
çal34malar3n3n
kesinlikle
durdurulmas3 gerekti'ini savunmaktad3r. Ve yine ayn3 duyarl3l3k
ile yakla4an birçok geli4mi4 ülke s3n3rlar3 içerisinde her türlü
klonlama çal34mas3n3 yasaklam34t3r. Bu tart34ma daha çok
uzayaca'a benzer, ahlaki de'erleri savunan bilim adamlar3n3n
m3 yoksa "klonlama kaç3n3lmaz bir bilimsel gerçektir" diyen bilim
adamlar3m3 galip gelecek, bunu zaman gösterecek.
KORDON KANI ve ELDES
Bebek ile anne aras3ndaki oksijen – besin trafi'ini
düzenleyen yap3 göbek kordonudur. Göbek kordonu plasenta ile
bebek aras3ndaki köprü konumundad3r. Do'uma kadar olan
süreçte bebek buna muhtaçt3r. Ancak do'umdan itibaren bebek
ile beraber d34ar3 at3lan bu yap3 art3k bebek için bir öneme sahip
de'ildir. Çünkü bebek art3k hem akci'er solunumu yapacak hem
besinini d34ar3dan alacak hem de bo4alt3m3n3 normal yollarla
yapacakt3r.
Klonlama ile
kök hücre
elde etmeyi
planlayan
bilim
adamlar bu
kök hücreler
yard m ile
birçok
hastal a
çözüm
bulunaca n ve daha
ilerki
dönemlerde
yine bu
hücreler
yard m ile
organ
üretimi ve
nakli
yap labilece
ini iddia
ediyorlar.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
Göbek kordonu içerisinde iki arter ve bir ven olmak üzere
üç adet damar bulunmaktad3r. Kordon kan3 plasenta içinde
kalan kand3r ve göbek kordonundaki bu damarlar sayesinde
al3n3r. Çünkü do'umdan sonraki yakla43k ilk üç dakikal3k
sürekçe damar içindeki kan ak343 devam eder. Bu kan kök hücre
aç3s3ndan oldukça zengindir. Bu ilk üç dakikal3k süreçte kordon
kan3n3n elde edilmesi gerekir. Bebek do'duktan hemen sonra
göbek kordonunun ortas3na "klemp" (mandal) tak3l3r ve göbek
kordonu kesilir. Bebek yeni do'an doktoruna gerekli ilk
kontroller için verilir. Geride kalan plasenta içindeki kan, kordon
kan3 bankas3 taraf3ndan verilen özel torbaya al3n3r. Plasenta
rahimden at3lmadan kan al3nmas3n3n daha ba4ar3l3 oldu'u
gösterilmi4tir. Kan3n yerçekimiyle kolayca al3nmas3 için torban3n
plasentaya göre daha a4a'3da tutulmas3 faydal3 olacakt3r. Bu
yöntem, ne anne ne bebe'e ac3 vermez, risk ta43maz, do'um
sürecini etkilemez. Fazla zaman almayan, ortalama 5 dakika,
süren kolay bir i4lemdir. Ne kadar fazla kan toplanabilirse o
kadar fazla kök hücre toplanm34 demektir. Al3nan kan ortalama
90 mL olmakla beraber, kabaca torban3n yar3s3na kadar olan
k3sm3n dolmas3 yeterli say3l3r. Toplanan kan en geç 24–36 saat
içinde laboratuara ula4t3r3lmal3d3r. Kordon kan3 laboratuara
ula43ncaya kadar oda s3cakl3'3nda muhafaza edilmelidir. Hava
a43r3 s3cak olmad3'3 müddetçe buz, kuru buz gibi so'utucular
kullanmaya veya buzdolab3na koymaya gerek yoktur. Asla
deepfreez'e konmamal3d3r.
Kordon kan3 bankas3na gelen kan, çe4itli testlere tabi
tutulur. Testlerin ard3ndan de'i4ik dondurma formüllerinden biri
kullan3larak dondurulur ve s3v3 azot tanklar3na yerle4tirilerek 196 0C’ de saklan3r.
Kordon kan3n3 dondurup saklaman3n pek çok amac3 vard3r.
Bunlardan ilki, bebe'in ilerde kök hücre tedavisi gerektirecek
organ doku yaralanmas3, harabiyeti veya ya4l3l3'3 gibi bir
durumla kar43la4t3'3nda, doku uyumu olan verici aramaya gerek
kalmadan kendine ait sa'l3kl3 bebeklik ça'3 kök hücreleriyle
tedavi edilebilmesidir. Ki4inin kendi hücre ve dokular3 ile uyum
sorunu olmayaca'3ndan, bu çok önemli bir avantajd3r.
Di'er bir amaç, bebe'in karde4lerinde ya da yak3n
akrabalar3nda ç3kabilecek hastal3klar3n tedavisidir. 1988 y3l3nda
Fankoni Aplastik anemi hastal3'3 bulunan bir çocu'un ilk kez
Göbek
kordonu:
anne ile
bebek
aras ndaki
besinoksijen
trafi ini
düzenleyen
yap d r.
Kordon kan
eldesi ,
do umdan
sonraki
yakla! k ilk
3 dakikal k
süreçte
görevliler
taraf ndan
yap l r.
Kök Hücre Teknolojisi
kordon kan3 ile tedavi edilmesinden bu yana, yüzden fazla hasta
bu yöntem ile tedavi edilmi4tir.
Kordon kan3 kök hücrelerinin;
•
•
•
•
•
•
Di'er dokularda bulunan kök hücrelere göre say3ca çok
fazla olmas3,
Elde edilmesinin di'er kök hücre türlerine göre daha kolay
olmas3,
Elde edilmesi ve saklanmas3 s3ras3nda di'erlerine göre
daha az risk ta43mas3,
Olas3 hastal3klarda ailenin tüm fertleri için kullan3lma
ihtimalinin daha yüksek olmas3 (yani doku uyum sonunun
azl3'3),
At3lacak olan kordonun de'erlendirilmesi sebebiyle israf3
engellemesi,
Kemik ili'i gibi dokulardan elde edilen kök hücrelere göre
farkl3la4ma özelli'inin daha fazla olmas3
gibi sebepler kordon kan3 kök hücrelerini di'er kök hücre
türlerinden avantajl3 k3lm34t3r.
u an da hali haz3rda kordon kan3 kök hücreleri ile tedavi
edilen ba4l3ca hastal3klar:
•
•
•
•
•
Kanser Hastal3klar3
Ba'343kl3k Yetersizlikleri
Do'u4tan Gelen Metabolik Düzensizlikler
Kal3tsal Kan Hastal3klar3
Kemik li'i Hastal3klar3
Türkiye’deki kordon kan3 bankalar3n3n say3s3 gün geçtikçe
artmakta. Gerek ailelerin ilgisi gerekse ticari amaçlar bu art343
h3zland3rmakta.
Bu
h3zlanman3n
sa'l3kl3
ve
kontrollü
ilerleyebilmesi için Sa'l3k Bakanl3'3 taraf3ndan ‘Kordon Kan3
Bankac3l3'3 Yönetmeli'i ‘ uygulamaya konmu4tur.
KÖK HÜCRE ARA TIRMALARINA
SORUNLARIN DE"ERLEND R LMES
L
K N
ET K
KH ara4t3rmalar3ndaki etik sorunlar3n temelinde, KH’nin
elde edildi'i farkl3 kaynaklara (eri4kinler, kordon kan3, fötal doku
ve embriyonik doku) ili4kin kayg3lar yer almaktad3r. Embriyonik
Kordon kan
kök
hücrelerinin
di er kök
hücre
türlerine
göre pek çok
avantaj
bulunmakta
d r.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
KH’lerin tedavi amaçl3 kullan3m aç3s3ndan en iyi kaynak
olabilece'i dü4ünülmekteyse de bu durum, zaman içerisinde
bilimsel çal34malar3n gösterece'i sonuçlar do'rultusunda
de'i4ebilecektir. Ancak 4u an için ek s3k gündeme getirilen
nokta, in vitro fertilizasyon süreçleri sonucunda olu4an
art3k/fazlal3k embriyolar3n veya dü4ükler yoluyla ortaya ç3kan
fetüslerin, KH elde etmek amac3yla kullan3l3p kullan3lamayaca'3
sorusudur. Bu soruya olumlu yan3t verilmesi halinde ise sadece
KH ara4t3rmas3 amac3yla kullan3lmak üzere embriyo üretiminin
yaratabilece'i etik sorunlar gündeme gelmektedir. Di'er
taraftan, tart34malar embriyolar3n KH eldesi için kullan3lmas3na
ili4kin konulara odaklanmakla birlikte, bu durum eri4kinlerden
KH elde edilmesi ve üzerinde ara4t3rma yap3lmas3na ili4kin etik
sorunlar olmad3'3 anlam3na da gelmemelidir. Ayr3ca Avrupa
komisyonuna tavsiyede bulunan European Group On Ethics (ege),
KH ara4t3rmalar3nda kad3n haklar3n3n önemine dikkat çekmekte
ve kad3nlar3n hassas bir konumu oldu'unu vurgulamaktad3r;
çünkü embriyonik ve fötal dokunun en yak3n kayna'3 olmalar3
nedeniyle, söz konusu ara4t3rmalarda kad3nlar bask3 ve risk
alt3nda kalabilir.
Kök Hücre Kayna:- Olarak Embriyolar-n Kullan-m-na
li.kin Etik Sorunlar
Embriyolar3n KH elde edilmesi için kullan3lmas3na ili4kin
en temel etik sorunlar3ndan biri, embriyoya birbirinden farkl3
ahlaki statülerin atfedilebiliyor olmas3d3r. Embriyodan KH elde
edilmesi için uygulanan süreçte embriyonun “hayat3” sona
ermektedir; bu nedenle, embriyonun olu4umundan itibaren
eri4kin bir insan gibi sayg3 görmesi gerekti'ini dü4ünenler için
embriyo üzerinde KH ara4t3rmas3 yap3lmas3 kabul edilemez bir
uygulama olmaktad3r. Di'er taraftan, anne rahminde olmayan
bir embriyonun art3k büyüme ve eri4kin bir ki4i haline gelme
potansiyelinin bulunmad3'3n3 ileri süren di'er bak34 aç3s3na
göre, embriyonik KH ara4t3rmalar3 en az3ndan kuramsal boyutta
bir etik sorunu bar3nd3rmamaktad3r. Bu nedenle, embriyolar3n
KH elde edilmesi amac3yla kullan3m3na ili4kin yayg3n biçimde
benimsenmi4 ortak bir görü4ten bahsetmek güçtür.
Embriyoya atfedilen ahlaki de'er ya da statü, dinlerin
sundu'u bak34 aç3lar3ndan önemli ölçüde etkilenmektedir.
Özellikle bat3l3 kaynaklarda yer alan ve kürtaj3 -hatta kimi
zaman in vitro fertilizasyon uygulamalar3n3 da ahlaki aç3dan
$n vitro
fertilizasyon: Klasik
tüp bebek
i!lemi.
Kök Hücre Teknolojisi
kabul edilemez bulan din temelli görü4ler, do'al olarak
embriyonik KH ara4t3rmalar3na da olumsuz bakmakta ve eri4kin
KH’lerine ili4kin ara4t3rmalara a'3rl3k verilmesi gerekti'ini
savunmaktad3rlar. Ayr3ca, teolojik temelli tart34malardan
ba'3ms3z olarak, seküler dü4ünce zeminlerinde yap3lan
de'erlendirmelerde de benzer sonuçlar3n savunulmas3n3n ya da
ki4ilerin kendi de'er yarg3lar3 do'rultusunda insan embriyosuna
farkl3 düzeyde de'er atfedebilmesinin mümkün oldu'u da
vurgulanmal3d3r.
Ancak, bu durum, konuya ili4kin etik
tart34malar3n da kolayl3kla ç3kmaza saplanmas3na yol
açabilmektedir.
Öyle ki embriyonun söz konusu statüsüne ili4kin herkesin
üzerinde uzla4maya varaca'3 bir fikir birli'i sa'lanmas3n3n çok
güç oldu'una dikkat çeken baz3 yazarlar, bu sorun yerine
embriyoya ili4kin di'er noktalara odaklan3lmas3 ve embriyonik
KH ara4t3rmalar3n3n bu do'rultuda savunulmas3 yönünde bir
yakla43m3 benimsemi4tir. Bu yakla43mda belki de en önemli
nokta, in vitro fertilizasyon uygulamalar3 sonucunda veya
dü4ükler nedeniyle ortaya ç3kan fazlal3k embriyo ya da fetüs
materyalinin ziyan edilmesi yerine, insanl3'3n yarar3na olacak bir
4ekilde kullan3lmas3n3n daha iyi olaca'3 iddias3d3r. John Harris
ve arkada4lar3, bu yakla43m3 “israf3n önlenmesi ilkesi” ba4l3'3
alt3nda savunmaktad3rlar. KH ara4t3rmalar3n3n parkinson
hastal3'3, diabetes mellitus gibi insan sa'l3'3 ve ya4am3 için çok
ciddi sorun te4kil eden pek çok hastal3'3n tedavisinde umut
vadeden bir konumda olmas3 da insanl3'3n faydas3n3 temel
alarak embriyonik KH ara4t3rmalar3n3 savunan bu bak34 aç3s3n3
desteklemektedir. Ek olarak, KH çal34malar3 sayesinde ileride
“ki4iye özel üretilmi4” organ veya dokular3n kullan3ma girmesi
gibi olas3l3klar da bulunmaktad3r. Bu gibi olas3l3klar3n daha
somut hale gelmesi durumunda, KH çal34malar3n3n özellikle
canl3 vericiden organ nakline ili4kin etik sorunlar3 ortadan
kald3rabilecek tedavi seçenekleri sunabilece'i de dü4ünülmelidir.
Embriyonik KH çal34malar3ndaki bir sonraki basamak olarak da
nitelenebilecek olan “sadece KH elde edilmesi amac3yla embriyo
üretilmesi” fikri, 4u an için çözümü daha güç bir sorun olarak
gözükmektedir. sraf3n önlenmesine ili4kin ilke de, sadece
ara4t3rma
amaçl3
olarak
embriyo
üretilmesi
fikrinin
savunulmas3nda geçersiz hale gelmektedir.
Bu konuya ili4kin kesin bir de'erlendirme yap3lmas3n3n ne
derece güç oldu'u, k3saca “Oviedo sözle4mesi” olarak da bilinen
Parkinson:
Beynin alt
k s mlar ndaki gri
cevher
çekirdeklerinin
bozuklu una ba l bir
sinir sistemi
hastal .
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
sözle4menin
18’inci
maddesinde
belirtilen
ifadede
de
görülmektedir. Embriyo üzerinde ara4t3rmay3 yasaklamad3'3, söz
konusu maddesinin ilk paragraf3ndan da anla43lan bu sözle4me,
sadece ara4t3rma amac3yla embriyo üretilmesi fikrine ise son
derece kat3 bir bak34 aç3s3 ile yakla4m34 ve kesin bir biçimde
yasak getirmi4tir. Bu nedenle, kimi ülkeler sözle4meyi
imzalamama yoluna giderek (baz3 ülkeler sözle4menin embriyo
üzerinde ara4t3rmay3 tümden yasaklam3yor olmas3 nedeniyle,
baz3 ülkeler ise tam tersi nedenden, yani ara4t3rma amaçl3
embriyo üretilmesine izin verilmiyor olmas3 nedeniyle) kendi
düzenlemelerini
olu4turmay3
seçmi4tir.
Gelecekte
KH
çal34malar3ndan elde edilecek sonuçlar do'rultusunda, konuya
ili4kin bak34 aç3s3n3n daha kat3 ya da daha 3l3ml3 hale gelmesi
beklenmektedir
Eri.kinlerden Elde Edilen Kök Hücreler Ve Ara.t-rma
Eti:i
Embriyolar3n ahlaki statüsüne ili4kin belirsizlik nedeniyle
ya4anan sorunlara k3yasla, eri4kinlerden KH elde edilmesi ve bu
hücreler ile ara4t3rma yap3lmas3n3n etik aç3dan daha az sorun
içerdi'i dü4ünülebilir. Ancak, eri4kinlerden KH al3nmas3 söz
konusu oldu'unda da biyomedikal
Ara4t3rmalara ili4kin temel etik ilkelerin geçerli olmas3
gerekti'i unutulmamal3d3r. nsan, gönüllüler ile yap3lan tüm
ara4t3rmalarda oldu'u gibi bu alanda da ayd3nlat3lm34 onam ilk
ve en önemli ko4uldur. Bu nedenle potansiyel gönüllülerin do'ru
ve yeterli bir biçimde bilgilendirilmeleri ve gönüllülüklerinin
sa'lanmas3 esast3r.
Bireylerin mahremiyetine sayg3 çerçevesinde gönüllülerin
ki4isel bilgilerinin gizlili'inin sa'lanmas3 ve ki4ilerin izinleri
do'rultusunda, uygun bir biçimde kullan3lmas3n3n zorunlu
oldu'u da unutulmamal3d3r. Bir ba4ka deyi4le, embriyo kökenli
olmayan KH ara4t3rmalar3nda da ara4t3rma eti'inin tüm
gerekleri yerine getirilmelidir.
Oviedo
Sözle,mesi
: Uluslar
aras biyot p
sözle!mesi.
Kök Hücre Teknolojisi
Kök Hücre
Sorumluluklar-
Ara.t-rmalar-
Ve
Bilim
nsanlar-n-n
KH ara4t3rmalar3, sa'l3k çal34anlar3 için bile anla43lmas3
kolay olmayan pek çok karma43k detay içermektedir. Bu durum,
KH ara4t3rmalar3n3n kolayl3kla kötüye kullan3labilece'i anlam3na
da gelmektedir. Örne'in, bu ara4t3rmalar3n “mucizevi bir tedavi”
4eklinde tan3t3lmas3 söz konusu olabilmektedir. Bu gibi olaylar,
Türkiye’de de bas3na yans3m34 ve kimi hastalar, üzerlerinde
deney yap3ld3'3 gerekçesi ile yarg3 yoluna ba4vurmu4tur. Benzer
sorunlar, bugün kordon kan3 kökenli KH’ler için de gündeme
gelmekte, çe4itli sa'l3k kurulu4lar3, ki4ilere bu hücrelerin
saklanmas3 gerekti'i yönünde mesajlar vererek, bu do'rultuda
ticari kazanç sa'lamay3 hedeflemektedirler.
Tüm bu sorunlar, KH ara4t3rmalar3 ile ilgilenen bilim
insanlar3n3n topluma kar43 sorumluluklar3n3n ne kadar önemli
oldu'unu da göstermektedir. Henüz tedavi olarak onaylanmam34
ve ara4t3rma evresinde olan giri4imlerin “tedavi edici” olarak
lanse edilmesi, etik aç3dan kabul edilemez bir yakla43md3r. KH
ara4t3rmalar3na ili4kin kaynaklarda “tedavi amaçl3 ara4t3rma”
teriminin tercih edilmesi de bu konuda duyarl3 davran3lmas3
gerekti'ine i4aret etmektedir. Ancak, bu gibi sorunlar3n
önlenmesinin öncelikle bilim insanlar3n3n toplumu do'ru ve
yeterli bir biçimde bilgilendirmesi sayesinde mümkün olabilece'i
vurgulanmal3d3r. Ek olarak, ara4t3rmac3lar3n tarafs3z ve bilimsel
bir bak34 aç3s3n3 korumalar3 da KH ara4t3rmalar3n3n gelece'i
aç3s3ndan önem ta43maktad3r. Örne'in bugün, eri4kin KH’leri ile
yap3lan ara4t3rmalar3n ba4ar3ya ula4mas3n3n, embriyo kökenli
ara4t3rmalar3 gereksiz hale getirece'i yönünde görü4ler
bildirilmekte ve bu durum kimileri taraf3ndan kayg3 verici
bulunmaktad3r. Bunun nedeni, KH ara4t3rmalar3n3n çok yeni bir
alan olmas3d3r; farkl3 kökeni olan KH’lerin farkl3 hastal3klarda
ta43yabilecekleri tedavi etme / yarar sa'lama potansiyellerinin
de farkl3 olma ihtimali göz önünde bulundurulmal3d3r. Bu
nedenle, tarafs3z bir bak34 aç3s3 do'rultusunda her iki tür
ara4t3rman3n da kesintisiz sürdürülmesi, bilimsel aç3dan daha
do'ru bir alternatif olarak görülmektedir.
Ara!t rmac lar n
tarafs z ve
bilimsel bir
bak ! aç s n
korumalar
da KH
ara!t rmalarnn
gelece i
aç s ndan
önem
ta! maktad r.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
Di:er Etik Sorunlar:
Hayvanlar-n Kullan-m-
Kök
Hücre
Çal-.malar-nda
KH çal34malar3 ba4lad3'3ndan bu yana çal34malar3n büyük
bir bölümü deney hayvanlar3 ile gerçekle4tirildi'i halde; etik
tart34malar3n merkezinde daha çok insanlar yer alm34 ve
insanlar3n ya4ayabilece'i olas3 sorunlara odaklan3lm34t3r. Bu
durum, hayvanlar3n bu ara4t3rmalardaki konumuna ili4kin
yeterince duyarl3 davran3lmad3'3n3 akla getirmektedir. Oysa
konunun yaln3zca insana odakl3 olmayan daha geni4 bir
perspektifte ele al3nmas3 gerekmekte; bu gibi bir yakla43m3,
insanlar3n,
en
az3ndan
hayvanlara
borçlu
oldu'u
dü4ünülmektedir. Çünkü hayvanlar üzerinde yürütülen
çal34malar, bilim dünyas3na katk3 yapmakla kalmam34; dü4ük
ba4ar3 oran3na kar43n yüksek genetik bozukluklarla sonuçlanan
bu tip çal34malar3n büyük bir bölümü deney hayvanlar3 ile
gerçekle4tirildi'inden, söz konusu uygulamalar3n -4imdilik insanda tedavi amaçl3 olarak dahi kullan3m3n3n k3s3tlanmas3na
da hizmet etmi4tir. Bu nedenle, bu konu, hayvan kullan3m eti'i
çerçevesinde ele al3nmal3 ve özellikle ne kadar yarar için ne
kadar zarar3n kabul edilebilece'i sorusunu yan3tlamaya
çal34arak de'erlendirilmelidir. Di'er taraftan, KH çal34malar3n3n,
uzun vadede, “deney hayvan3 kullan3m eti'ine” temel olu4turan
3r ilkelerinden (replacement, reduction, re!nement – yerine
koyma,
azaltma
ve
ar3nd3rma)
en
az3ndan
ikisinin
uygulanabilmesine olanak sa'lama olas3l3'3 da bulunmaktad3r.
Tedavi amaçl3 klonlama tekni'i ile insan embriyonik KH’leri elde
edilmesi yönteminin yayg3n olarak kullan3m3na geçilmesi
durumunda, çe4itli hastal3klar3n tedavisinde, hastan3n do'rudan
kendi hücrelerinden yararlan3lacak olmas3; bu uygulamalar için
deney hayvanlar3n3n kullan3m3n3 büyük ölçüde engelleyebilece'i
(yerine koyma ilkesi) gibi, hayvan kullan3m3n3 gerektiren
durumlarda,
kullan3lacak
hayvan
say3s3n3n
daha
aza
indirgenmesini de (azaltma ilkesi) olanakl3 hale getirebilecektir.
Bu olas3l3k ise kök hücre çal34malar3nda hayvan kullan3m3n3n
gelece'ine 4üpheli bir iyimserlikle yakla43lmas3n3 sa'lamaktad3r.
Hayvanlar
üzerinde
yürütülen
çal !malar,
bilim
dünyas na
katk
yapmakla
kalmam !;
dü!ük
ba!ar
oran na
kar! n
yüksek
genetik
bozukluklarla
sonuçlanan
bu tip
çal !malar n
büyük bir
bölümü
deney
hayvanlar
ile
gerçekle!tirildi inden,
söz konusu
uygulamalar n !imdilik insanda
tedavi
amaçl
olarak dahi
kullan m n n
k s tlanmas na da
hizmet
etmi!tir.
Hematopoetik kök
hücre:
Kemik ili i
ve kan
olu!turan
kök hücre
Kök Hücre Teknolojisi
TÜRK YE KÖK HÜCRE ARA TIRMALARININ
NERES NDE?
Türkiye'de de kök hücre tedavisi konusunda ciddi
çal34malar yap3l3yor. Klonlama konusunda ise çal34malar henüz
ba4lamad3. Kök hücre nakli ve tedavi amaçl3 kök hücre
çal34malar3 ise hemen hemen bütün büyük merkezlerde
yap3lmaktad3r. Ankara, stanbul, zmir, Antalya, Adana’da ba4ta
üniversite hastaneleri olmak üzere kemik ili'i ve kan olu4turan
kök hücre (hematopoetik kök hücre) nakli yapan birimler var.
Klonlama konusunda ise Türkiye’deki uzmanlar da ikiye
bölünmü4 durumda. Klonlamaya kesinlikle kar43 ç3kanlardan,
tedavi amaçl3 klonlamay3 etik bulanlara kadar pek çok uzmana
rastlamak mümkün. Ekibiyle birlikte, kök hücrelerle bugüne
kadar pek çok çal34ma yapm34 olan Marmara üniversitesi t3p
fakültesi iç hastal3klar3 anabilim dal3 hematoloji bilim dal3
ba4kan3 Prof. Dr. Mahmut Bay3k, kök hücrelerin pek çok
hastal3'3n tedavisinde umut 343'3 oldu'unu belirtiyor. Ancak
insan klonlama gibi i4lerle u'ra4mad3klar3n3 belirten Prof. Bay3k,
"zaten teknik kapasitemiz de insan klonlamaya yeterli de'il.
Yeterli olsayd3 da izin almadan yapmazd3k. Ancak Türkiye’de
buna izin verecek bir merci yok. Bunu yapan da kaçak
yap3yordur zaten. Biz, insan vücudunda bulunan kök hücrelerle
çal343yoruz. Kök hücrelerden yeni doku olu4turma gibi
konularda bizim de projelerimiz var. Özellikle de kalp
hastal3klar3 ve nörolojik hastal3klar üzerinde çal343yoruz.
Çal34malar3m3zda etik kurallar3 a4mamaya çok dikkat ediyoruz"
diyor.
Uzmanlar3n söylediklerine göre, kök hücre terapisi çaresiz
hastal3klar3n tedavisinde umut vaat ediyor. En etkili kök
hücreler de embriyonik kök hücreler. Ancak bunlar3
kopyalamak, hatta bilimsel çal34malar yapmak, tedavi amaçl3 da
olsa pek çok ülkede yasak. Üreme amaçl3 embriyo klonlaman3n
ahlaka ayk3r3 oldu'unu belirten Bay3k, "sadece tedavi amaçl3
embriyo klonlaman3n etik oldu'unu dü4ünüyorum. Ancak buna
da kar43 ç3kanlar var. 'embriyonun geli4mesine izin verilse insan
olacak, ama kök hücreler tedavi amaçl3 al3n3p embriyo
öldürülüyor' diyorlar. Tedavi amaçl3 klonlamayla insan klonlama
aras3ndaki fark çok az. Tedavi amaçl3 klonlamada da bir insan
embriyonu klonlan3yor, ancak onun kök hücrelerini ay3klayarak
bir insana dönü4mesini engelliyorsunuz. Yani embriyonu imha
ediyorsunuz. Embriyonun büyümesine izin verip, daha sonra bir
Tedavi
amaçl
klonlamayla
insan
klonlama
aras ndaki
fark çok az.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
kad3n3n rahmine yerle4tirseniz, insan klonlam34 ve do'umuna
izin vermi4 olursunuz" diyor.
Tedavi amaçl3 klonlama kök hücre nakillerinde, t3pk3 organ
nakillerinde oldu'u gibi doku uyumu büyük sorun. Yani vücut,
nakledilen kök hücreleri reddediyor. Zaten tedavi amaçl3 embriyo
klonlama i4lemi de ba4l3ca bu doku uyumu sorununu ortadan
kald3rmak için gerçekle4tirildi. Prof. Bay3k, "örne'in felçli bir
hastan3n derisinden bir parça, ya da vücudundan herhangi bir
hücre al3n3yor. Gönüllü bir kad3n3n yumurtas3n3n çekirde'i
ç3kar3l3yor, hastan3n deri hücresindeki tüm genetik materyali
içeren çekirdek, bu çekirdeksiz yumurtan3n içine yerle4tiriliyor.
T3pk3 yumurtan3n sar3s3n3 ç3kar3p, içine ba4ka bir top yerle4tirir
gibi. Bu durumda yumurta kendini döllenmi4 zannederek
bölünmeye ba4l3yor. Bu embriyo blastosist (rahme konmadan
önceki son a4ama) safhas3na gelip olgunla4t3'3nda ise iç hücre
kitlesinden kök hücreler ay3klanarak deney tüplerinde istenen
dokuya, örne'in sinir hücrelerine dönü4türülerek vücuttaki
hasarl3 bölgeye oray3 tamir etmesi için yerle4tirilebilir. Bu
hücreler ki4inin kendi kök hücreleri oldu'u için de vücut bunu
reddetmez. 4te bu, tedavi amaçl3 embriyo klonlama. Yani bir
insan yap3lm3yor. Ancak bütün bunlar henüz teoride mümkün.
Bu konuda a43lmas3 gereken daha çok sorun var" diyor.
nsan3n kendi vücudunda neredeyse embriyonik kök hücre
kadar büyük potansiyele sahip olan, ancak vücutta gizli
bulunan kök hücrelerden de söz ediyor bilim adamlar3. Bunlar3
bulmak için de çal34malar sürüyor. E'er bulunur ve
tan3mlan3rsa belki de embriyo klonlamaya, embriyolardan kök
hücre elde etmek için u'ra4maya bile gerek kalmayacak.
Türkiye’de ve dünyada en çok bilinen ve kullan3lan kandaki kök
hücreler. Bu hücreler kemik ili'i naklinde kullan3lan temel
hücreler. Ancak kanda dola4an kök hücrelerin say3s3 dü4üktür.
Bu nedenle uzmanlar birtak3m ilaçlarla kök hücrelerin kemik
ili'inden daha fazla kana kar34mas3 ve kandaki kök hücre
say3n3n artmas3 için u'ra43yorlar. "özel makinelerle bu kök
hücreler kandan toplan3r. Yeterli say3da toplanabilirse, kemik
ili'i nakli yaparken ki4inin bu kendi hücrelerini
kullanabilirsiniz. Böylece reddetme de olmaz" diyor Prof. Bay3k.
Kök hücreler yo'un olarak bir de bebeklerin göbek kordonunda
var. Ancak Türkiye’de bu i4 iyice ticarete dönü4mü4 durumda.
Her kö4ede bir kordon kan3 bankas3 var, herkes çocu'unun
kordon kan3n3 sakl3yor ve insanlar bilgilendirmeden bu kök
>nsan n
kendi
vücudunda
neredeyse
embriyonik
kök hücre
kadar
büyük
potansiyele
sahip olan,
ancak
vücutta gizli
bulunan kök
hücrelerden
de söz
ediyor bilim
adamlar .
Bunlar
bulmak için
de
çal !malar
sürüyor.
E er
bulunur ve
tan mlan r
ise belki de
embriyo
klonlamaya,
embriyolardan kök
hücre elde
etmek için
u ra!maya
bile gerek
kalmayacak
Kök Hücre Teknolojisi
hücreler 'her derde deva' olarak gösteriliyor. Kordon kan3n3
saklamak elbette mant3kl3 olabilir, ancak uzmanlara göre bu
konuda daha pek çok soru i4aretinin var oldu'unu da insanlara
söylemek 4art.
Türkiye’de yasal bir düzenleme yok
Marmara üniversitesi t3p fakültesi hematoloji bilim dal3
ö'retim üyesi Yrd. Doç. dr. Mustafa Çetiner, bir zamanlar tüp
bebek yöntemleriyle ilgili de etik tart34malar3n gündemde
oldu'unu, ancak zamanla bunun pek çok çiftin yarar3na
oldu'unun anla43ld3'3na dikkat çekiyor. Çetiner, "kemik ili'inde
yap3lan kök hücrelerin kemik, k3k3rdak, ya' dokusu, kas,
karaci'er ve düz kas hücrelerine dönü4ebildi'i kan3tland3. Ayr3ca
bu kök hücreleri laboratuar ko4ullar3nda üretmek de hiç zor
de'il. Ülkemizde birçok laboratuar bu konuyla yak3ndan
ilgileniyor. Örne'in kalp krizi geçiren birinin hasarl3 kalp kas3,
kök hücre ile onar3labilecek gibi görünüyor. Organ hasar3n3n
onar3lmas3 da sadece kalp ile s3n3rl3 da de'il" diyor. Kök hücre
konusunda Türkiye’de de ciddi çal34malar3n yap3ld3'3n3 belirten
Çetiner, bu çal34malar3n görmezden gelinip,
desteklenmemesinden dolay3 üzgün. "biz, kendi de'erlerimizin
fark3nda olamazsak, kim bu de'erlere sahip ç3kacak, bu ülke
nas3l ça'da4 bir düzeye eri4ecek? nsan bilmek istiyor" diyor Dr.
Çetiner.
Kök hücre elde etmek için klonlanan embriyo, daha sonra
imha edildi'i için bu i4lem ahlaki nedenlerle ABD’de yasak. Bu
yasa'a ra'men klonlama i4lemi yapanlara ABD’de, hapis ve 1
milyon dolara kadar para cezas3 veriliyor. Özellikle de ba4kan
George w. Bush, "embriyonun da bir birey say3ld3'3n3" ileri
sürerek tedavi amaçl3 da olsa klonlamaya kar43 ç3k3yor.
Türkiye’de ise klonlamayla ya da kök hücre çal34malar3yla ilgili
herhangi bir yasa, ya da yasal bir mevzuat yok. dolay3s3yla
klonlamak ya da klonlamamak, embriyolar3 imha etmek ya da
etmemek, insan hücrelerini geli4igüzel kullanmak ya da
kullanmamak her uzman3n kendi ahlak anlay343na kalm34
durumda.
Klonlama
ahlaki
nedenlerle
ABD’de
yasak.
Türkiye’de
ise
klonlamayla
ya da kök
hücre
çal !malar yla ilgili
herhangi bir
yasa, ya da
yasal bir
mevzuat
yok.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
Sa:l-k Bakanl-:- Genelgesi
Konuya ili4kin bütün bu daha çok teorik nitelikli
aç3klamalar3n d343nda Sa'l3k Bakanl3'3n3n haz3rlad3'3 May3s
2006 tarihli k3lavuz tek do'rudan dayanak olarak gözükmektedir
(KL N K AMAÇLI EMBR YON K OLMAYAN KÖK HÜCRE
ÇALI MALARI KILAVUZU). Öncelikle belirtmek gerekir ki, bu
k3lavuz embriyonik olmayan kök hücre çal34malar3n3
düzenlemektedir. Embriyonik kök hücre çal34malar3 bu genelge
kapsam3nda de'ildir. Ancak bu durumun da anla43lmaz
oldu'una i4aret etmek gerekir. Zira bakanl3k 19.09.2005 tarihli
embriyonik kök hücre ara4t3rmalar3 konulu genelgesinde
öncelikle somatik kök hücre nakli ile tedavi konusundaki
ara4t3rmalar dünya genelinde kabul görmekte iken, embriyodan
elde edilen kök hücrelerin kullan3lmas3 özellikle hukuki ve etik
aç3lardan birçok tart34maya neden olmaktad3r tespitini yapm34t3.
Bakanl3k, embriyonik kök hücre ara4t3rmalar3 konusunda,
ça'da4 bilim ve kamu vicdan3 gereklerine göre yap3lmas3 gereken
hukuksal düzenlemelerin sonuçland3r3lmas3 amac3yla
çal34malar3n sürdürüldü'ünü yap3lan çal34malarda, söz konusu
ara4t3rmalar3n AB mevzuat uyumu kapsam3nda, hukuki,
kültürel ve etik yönleriyle ele al3nd3'3n3 belirtmekteydi. Sonuç
olarak bakanl3k bu genelgesinde, bakanl3'3m3zca bu konudaki
çal34malar sonuçland3r3l3ncaya kadar, embriyonik kök hücre
ara4t3rmalar3n3n yap3lmamas3 hususuna dikkat çekmi4ti. Pekâlâ,
bu durumun hukuksal sonuçlar3 nelerdir? Kan3mca bu durum
iki türlü yorumlanabilir. lkin önceki 2005 tarihli genelge
yürürlüktedir ve embriyonik kök hücre çal34malar3n3 yasaklam34
bulunmaktad3r. May3s 2006 tarihli genelge ile sadece embriyonik
olmayan kök hücre çal34malar3 konusunda düzenlemeler
yap3lm34 ve bu çal34malar baz3 ko4ullara tabi k3l3nm34t3r. kinci
yorum türü ise, bakanl3'3n hukuki, kültürel ve etik çal34malar
sonuçlan3ncaya kadar kök hücre çal34malar3n3 yasaklad3'3, bu
çal34malar sonuçlanarak May3s 2006 tarihinde sadece
embriyonik olmayan kök hücre çal34malar3n3 düzenlemek
suretiyle, embriyonik kök hücre çal34malar3na yönelik herhangi
bir s3n3rlama getirmedi'inin söylenebilece'idir. Ancak hukuk
mant3'3 içinde ilk yorumun daha bask3n oldu'unu söylemek
gerekir. Bu nedenle bu hususun mutlaka aç3kl3'a
kavu4turulmas3nda yarar vard3r.
Bir di'er husus, k3lavuzda, kök hücre çal34malar3n3n
mevcut medikal veya cerrahi tedavi yöntemleriyle tedavisi
ba4ar3s3z olmu4 hastalarda klinik amaçl3 olarak uygulanabilece'i
Sa l k
Bakanl nn
haz rlad
bu k lavuz
embriyonik
olmayan
kök hücre
çal !malar n düzenlemektedir.
Kök Hücre Teknolojisi
belirtilmektedir. Burada da bu düzenlemeden ç3kan sonuçlar
konusunda yorum yapmak gerekmektedir. lkin, kök hücre
çal34malar3n3n temel ara4t3rma amaçl3 (Grundlagenforschung)
yap3lamayaca'3 sonucu. Türk Ceza Kanunu’nun 90.
maddesindeki tan3mlarla ba'lant3l3 olarak söylenirse, kök hücre
deneylerinin yasakland3'3, sadece kök hücre denemelerinin
serbest k3l3nd3'3 yorumu yap3labilir. Ya da, düzenlemenin sadece
klinik çal34malara ili4kin ko4ullar getirdi'i, buna kar43l3k temel
ara4t3rma amaçl3 çal34malar3n bu ko4ullara tabi k3l3nmaks3z3n
serbest b3rak3ld3'3 dü4ünülebilir. kinci yorumun daha akla
yatk3n oldu'u dü4ünülebilirse de, k3lavuzda çal34malar3n
yap3labilmesinin TCK 90’daki insan üzerinde deney bak3m3ndan
aranan baz3 ko4ullara tabi k3l3nmas3n3n kesin bir yorumu çok
güçle4tirdi'ine i4aret etmek gerekir.
Bu k3lavuzda getirilen ana hükümler ise 4öylece
özetlenebilir: Çal34ma her türlü hastanede yap3lamayacakt3r.
Çal34malar3n yap3labilece'i hastaneler önceden buna yetkin
olduklar3n3 gösteren bir ba4vuru yapacaklar ve bu ba4vurular
Sa'l3k Bakanl3'3 Kök Hücre Nakilleri Bilimsel Dayan34ma Kurulu
taraf3ndan kabul edildi'i takdirde bu çal34malar yap3labilecektir.
Bu hastaneler sadece teknik donan3m ve personel bak3m3ndan
de'il, ayr3ca, daha önce yapm34 olduklar3 hayvan deneyleri,
ürettikleri bilimsel çal34malar, yapt3klar3 yay3nlar ve merkezde
çal34an bilim adamlar3n3n birikimi bak3m3ndan da
de'erlendirilecektir.
Kurumun izni almas3ndan sonra, ayn3 kurum bünyesinde
kök hücre çal34malar3na yönelik olarak kurulacak yerel etik
kurul onay3 da al3nacak ve yap3lacak çal34ma kök hücre nakilleri
bilimsel dan34ma kuruluna sunulacakt3r. Kurulun olumlu görü4
bildirmesi üzerine bakanl3k da izin verdi'i takdirde çal34ma
yap3labilecektir. Çal34man3n hastada yol açabilece'i etkilerin
önlenmesi için gerekli tedbirlerin al3nmas3 ve sigorta yap3lmas3
da gerekmektedir. K3lavuzda bilgilendirilmi4 gönüllü olur formu
tasla'3ndan bahsedilmekle beraber, bunun anlam3
anla43lmamaktad3r. Anla43ld3'3 kadar3yla, bilgilendirilmi4 olurun
çal34ma öncesinde al3nmas3 zorunlu de'ildir. Bununla beraber,
çal34man3n yap3labilmesi için olurun al3nmas3 4artt3r.
Çal34malar3n ba4lat3labilmesi için ayr3ca, TCK 90’da düzenlenmi4
bulunan insan üzerinde deney için aranan baz3 ko4ullar3n
burada da arand3'3 görülmektedir. Klinik ara4t3rman3n TCK 90
manas3nda deneme niteli'inde olmas3, yani hasta insanlar
üzerinde yap3lacak olmas3 dolay3s3yla, TCK 90’da sa'l3kl3
kimseler üzerinde yap3lacak deneylere ili4kin bu 4artlar3n
Çal !man n
hastada yol
açabilece i
etkilerin
önlenmesi
için gerekli
tedbirlerin
al nmas ve
sigorta
yap lmas
da
gerekmektedir.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
aranmas3n3n anlams3z olaca'3na i4aret etmek gerekir. Bir
yandan klinik ara4t3rma kavram3n3 kullan3p, öte yandan
deneyler için aranan kriterler getirmek bir biriyle tezat
olu4turmaktad3r.
K3lavuzda belirtilen 4artlar 4unlard3r:
a) Benzer çal34man3n öncelikle insan d343 deney ortam3nda veya
yeterli say3da hayvan üzerinde yap3lm34 olmas3,
b) nsan d343 deney ortam3nda veya hayvanlar üzerinde yap3lan
deneyler sonucunda ula43lan bilimsel verilerin, var3lmak istenen
hedefe ula4mak aç3s3ndan bunlar3n insan üzerinde de
yap3lmas3n3 gerekli k3lmas3,
c) Çal34man3n, insan sa'l3'3 üzerinde öngörülebilir zararl3 ve
kal3c3 bir etki b3rakmamas3.
Çal34man3n sonunda bir rapor düzenlenerek bakanl3'a
bildirilmesi gerekti'i gibi, 6 ayda bir de geli4me raporlar3n3n
bildirilmesi de zorunludur. Bu raporda, kök hücre kayna'3,
miktar3, uygulama yolu da di'er verilerin yan3 s3ra ayr3nt3l3
olarak belirtilmelidir. Hastada ciddi yan etkilerin veya ölüm
durumunun ortaya ç3kmas3 halinde, yedi gün içinde sebeplerine
yönelik bilgilerle, komplikasyonlar3n ayr3nt3l3 dökümü bakanl3'a
bildirilir. Klinik kök hücre çal34mas3 tamamlan3p, sonuçlar3
bilimsel bir ortamda veya hakemli bilimsel bir dergide
yay3nlanmad3kça söz konusu çal34ma ile ilgili verilerin
kamuoyunu yönlendirecek/yan3ltacak biçimde aç3klanmas3
yasakt3r. Hasta haklar3 ve insan onuruna sayg3 gere'i, hastalarla
ilgili bilgilerde mahremiyet hakk3n3n gözetilmesi ve t3p eti'ine
uyulmas3 esast3r.
Sonuç görüldü'ü gibi, bir hukukçu olarak konunun henüz
tam bir belirlili'e kavu4mad3'3n3 söylemem gerekir. Bu nedenle,
kök hücre çal34malar3n3n bir an önce yasal bazda, ayr3nt3l3 ve
birbiri içinde tutarl3, aç3k, belirli hükümlere tabi tutulmas3
gerekmektedir. u an için kök hücre çal34malar3 çok s3k3 4artlara
tabi k3l3nm34t3r. Bence de bu çal34malar3n yasaklanmas3ndansa
kontrollü müsaadesi daha uygundur. Ancak bütün bunlara
ra'men, konunun yasal bir düzenlemeye kavu4turulmas3nda
acil gereksinim bulunmaktad3r. En önemlisi, getirilen bir
yapt3r3m bulunmamaktad3r. Çok s3k3 kurallar getirilmi4 olmakla
beraber, bu kurallar3n ki4isel bazda bir yapt3r3m3
öngörülmemi4tir. Bu yönden de biyot3p sözle4mesindeki genel
nitelikli, dileksel nitelikli hükümlere benzer bir mevzuata sahip
bulunuyoruz, 4u an itibar3yla. Bu çerçevede kopyalama
konusunun da ayn3 kapsamda bir düzenlemeye gereksinimi
oldu'unda ku4ku bulunmamaktad3r.
Klinik kök
hücre
çal !mas
tamamlan p
sonuçlar
bilimsel bir
ortamda
veya
hakemli
bilimsel bir
dergide
yay nlanmad kça
söz konusu
çal !ma ile
ilgili
verilerin
kamuoyunu
yönlendirecek/yan ltacak
biçimde
aç klanmas
yasakt r.
Kök Hücre Teknolojisi
Türkiye’deki baz3 önemli kök hücre çal34malar3
* Ege üniversitesi t3p fakültesi'nden prof. dr. Serdar Bedi Omay
ve ekibi, enfarktüs geçirmi4 ve by-pass olamayacak 10'a yak3n
hastadan onay alarak kalpte doku hasar3 olan bölgeye kök hücre
nakletti. En az 4 ay süreyle takip edilen hastalar3n hem ya4am
kalitelerinde, hem de klinik bulgularda iyile4me görüldü. Bu
hastalarda, kendi kanlar3ndan toplanan kök hücreler kullan3ld3.
Ayn3 i4lem geçen günlerde nörolojik sorunu olan ki4ilere de
yap3ld3.
* Ankara üniversitesi t3p fakültesi'nde farelere kalp krizi
geçirtildi. Daha sonra farenin, kendi kemik ili'inden elde edilen
hücreleri, kalpte hasar görmü4 dokunun içine i'neyle s3k3ld3. O
bölgede tekrar doku olu4tu'u görüldü.
* Ayr3ca damar t3kan3kl3'3 olan bir bölgeye farenin kendi kemik
ili'inden al3nan kök hücreler yerle4tirildi. Bölgede kök hücrelerin
damar yapmalar3 sa'land3.
* Karadeniz teknik üniversitesi t3p fakültesi hematoloji bilim dal3
taraf3ndan yap3lan çal34mada mezenkimal kök hücre üretiminde
yeni bir teknik tan3mland3. Ayr3ca mezenkimal kök hücreden ya'
ve kalp kas3 hücresi, nöron ve hepatosit (karaci'er hücresi)
üretilerek bu hücrenin ilk elektronmikroskopik analizi de
gerçekle4tirildi. Halen ktü'de renal hücreli kanser, kolon, mide,
multiple myloma (kas hastal3'3), malign melanom (cilt kanseri),
lenfoma (lenf bezi tümörü), lösemiler için a43 üretim çal34malar3
yap3lmakta.
* Antalya üniversitesi t3p fakültesi'nde böbrek hücreleri
üretilmeye çal343l3yor. Ege üniversitesi t3p fakültesi nöro4irurji ve
hematoloji bilim dallar3n3n organize etti'i ve KTÜ hematoloji
bilim dal3n3n da kat3ld3'3 bir çal34mada amniyotrofik lateral
sklerozis (kal3tsal iskelet hastal3'3), tümör cerrahisi ve nöron
hasarlar3nda mezenkimal kök hücre tedavisinin etkinli'i
ara4t3r3lmaya ba4land3. Bu çal34ma kapsam3 ve dizayn3 aç3s3ndan
tüm dünyada bu alanda yap3lan en geni4 ara4t3rma olma
özelli'ini ta43yor.
* Tümör a43lar3 ile ilgili olarak ilk çal34ma 2000 y3l3nda Karadeniz
teknik üniversitesi t3p fakültesi'nde yap3ld3. kök hücreden
dentritik hücre (de'i4ime u'ram34 kök hücre) üretimi ba4ar3larak
üretimde farkl3 bir metodoloji tan3mland3. Bu alandaki ilk klinik
uygulama ise Erciyes üniversitesi hematoloji-onkoloji bilim
dal3nca yap3ld3, etkin sonuçlar yay3nland3.
Enfarktüs:
Kalbi
besleyen
büyük
damarlardan birinin
aniden
t kanmas
sonucu
ortaya
ç kan bir
durumdur.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
GÜNCEL HABERLER
Spermi Olmayan Erke:e Kök Hücre
stanbul Memorial Hastanesi Tüp Bebek ve Genetik
Merkezi Ba4kan3 Prof. Dr. Semra Kahraman, genetik bilimindeki
son geli4meler sayesinde, k3s3r erkeklerin de baba olmas3
yolunda önemli ilerlemeler kaydedildi'ini belirtti. Yak3n bir
gelecekte, spermi olmayan erkekler, kök hücre tedavisiyle
geli4tirilmi4 spermlerle baba olabilecek.
Spermi olmayan erkeklerde kök hücrelerden sperm
geli4tirme çal34malar3 h3zla devam ediyor. Bu yöntem ba4ar3l3
olursa, hiç sperm üretemeyen erkekler için de tedavi imkan3
do'mu4 olacak. Hayvanlar üzerinde yap3lan çal34malar daha
olumlu sonuçlar veriyor. Ayn3 yöntemde kad3n yumurtal3k
hücrelerinden de yumurta üretimi çal34malar3 devam ediyor.
Kök hücrelerden üreme hücrelerini elde edilebilirse,
ba4kas3ndan sperm ve yumurta hücrelerinin al3nmas3na gerek
olmayacak. Günümüzde tüp bebek tedavisine ba4lan3rken hangi
kad3na, hangi dozda hormon verilece'i tam bilinemiyor. Bu
nedenle baz3 kad3nlar ilaçlara a43r3 cevap veriyor, yumurtal3klar3
a43r3 uyar3l3yor. Bu durum kad3n3n genel durumunu bozuyor,
bazen ya4am tehdit edici boyutlarda a43r3 yumurtal3k uyar3lmas3
olabiliyor. Kad3n3n genetik olarak hangi ilaca cevab3 ne kadar
olacak, bunu önceden belirlemek için kan örne'i al3n3p
ölçülüyor. Farmakogenetik ad3 verilen bu çal34malar yak3n
gelecek için büyük umutlar vaat ediyor.
Süt Di.lerinden Kök Hücre
Çocuklar3n süt di4leri, kök hücresi elde etmek için ideal
bir kaynakt3r çünkü herhangi bir cerrahi i4lem gerektirmez. 6 ila
13 ya4 aras3nda kendili'inden dü4en 20 uygun süt di4i
bulunmaktad3r ve süt di4i kök hücreleri, yeti4kin hücrelere
nazaran tam geli4memi4 olmas3ndan dolay3 çok daha fazla doku
tipi olu4turma potansiyeline sahiptirler. Bu çok özel hücreleri
özel i4lemlerden geçirerek, ihtiyaç halinde kullan3mlar3 için
saklayan süt di4i bankalar3 mevcuttur. Genkord Türkiye’de ilk
kurulan kordon kan3 bankalar3ndan biri olmakla beraber süt
Sperm:
Erkek
üreme
hücresi.
Vücut
hücrelerinin
içerdi i
kromozom
say s n n
yar s kadar
kromozom
içerir.
Yumurta:
Di!i üreme
hücresi.
Vücut
hücrelerinin
içerdi i
kromozom
say s n n
yar s kadar
kromozom
içerir.
Kök Hücre Teknolojisi
di4i hücrelerine yönelik olarak aç3lm34 ilk ve tek i4leme
laboratuar3 ve saklama bankas3d3r.
Süt di4leri, di'er vücut hücrelerine dönü4ebilme
yetene'inde olan kök hücreler bak3m3ndan oldukça zengindirler.
Süt di4lerinin hücreleri, kök hücreleri gibi davran3rlar. H3zla
ço'al3rlar, sinir benzeri hücreler halini alabilirler. Bu hücreler
süt di4i kaynakl3 “multipotent” kök hücreler olarak
adland3r3lmaktad3r. Yap3lan ara4t3rmalar hayat kurtarma
potansiyeli olan bu kök hücrelerin saklat3lmas3 gelecekteki
birçok hastal3'3n tedavisinde kök hücre kayna'3 olarak
kullan3labilece'ini göstermektedir.
Kök hücrelerle ilgili çal34malar dünyada oldu'u gibi
Türkiye'de de h3zla ilerliyor. Özellikle de di4 hekimli'i alan3nda
geli4meler devam etmektedir. Yak3n zamanda baz3 kök hücre
tedavileri di4 hekimli'inde yerini alacak. Yani yak3n bir gelecekte
özellikle di4 eti, çene kemi'i, çarp3k di4 ve çürük tedavileri, kök
hücrelerle ortadan kald3r3labilecek ve di4sizlik adeta tarihe
kar34acak.
Münferit bir süt di4ini i4lemenin maliyeti 500 TL’dir. Y3ll3k
saklama ücreti ise 50 TL’dir. Takip eden her süt di4i için ise ilave
100 TL saklama bedeli al3n3r. Gelecekte olas3 bir di4
rahats3zl3'3na kar43 4imdiden kendimizi sigortalaman3n verdi'i
güveni dü4ünürsek bu maliyet çok da fazla olmasa gerek.
eker Hastas-na Kök Hücre Tedavisi UygulandGaziantep SSK Hastanesi’nde, bir 4eker hastas3na yap3lan
ameliyatla kök hücre nakli yap3ld3. Hastaya uygulanan kök
hücre enjeksiyon yöntemi ile Türkiye bir ilki gerçekle4tirirken,
hücrelerin daha h3zl3 geli4mesini sa'layan (Jel) ürünü de
dünyada ilk kez kullan3ld3.
eker hastas3 oldu'u için 2 y3l önce sa' baca'3nda kan
dola43m3n3n durmas3 sonucu ba4parma'3 kesilen 49 ya43ndaki
hastan3n sol baca'3ndaki kan dola43m3 da durunca, aya'3n3n
kesilmesi gündeme geldi. Hastaya ilk müdahaleyi yapan
Gaziantep SSK Hastanesi’nde görevli Ortopedi Uzman3 Dr.
Turgut K3rkgöz, aya'3n kesilmemesi için merkezi Hollanda’da
bulunan Celles 4 Health Laboratuar3 ile temasa geçip, hastaya
kök hücre nakli yap3lmas3 için giri4imlerde bulundu. Bunun
üzerine, Celles 4 Health Laboratuar3’n3n sahibi Hollandal3 Dr.
Carnellis Kleinbloesem Gaziantep’e geldi. Hasta, Dr.
Kleinbloesem ba4kanl3'3ndaki Gaziantep SSK, Mersin ve
Gaziantep Üniversitesi t3p fakülteleri hastanelerinde görevli 12
Süt di,i:
Çocuk
do duktan
sonra
6.aydan
itibaren
ç kmaya
ba!lay p 3036. aylarda
ç kmas
tamamlanan di!lere
süt di!i
veya
bebeklik
di!leri denir.
12 ya! na
kadar süt
di!leri
de i!erek
yerlerini
daimi
di!lere
(kal c
di!ler) terk
ederler.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
doktor taraf3ndan ameliyat edildi. Ba4ar3l3 geçen ameliyatta,
hastan3n kök hücre enjekte edilen aya'3n3n kesilmemesi
sa'land3.
Prof. Dr. Carnellis Kleinbloesem, sigara tiryakisi hastaya
uygulanan ameliyat3n çok ba4ar3l3 geçti'ini belirtti. Hastaya,
genel ve lokal anestezi uygulanmadan sadece a'r3 kesici i'ne
yap3larak önceden haz3rlanm34 kök hücreler, bir saatlik
operasyonla enjekte edildi. Hasta operasyonun her saniyesini
izledi. Hasta, 3 ayl3k bir tedaviden sonra ölü damarlar3n3n
canlanmas3 ve hücrelerin yenilenmesiyle sa'l3'3na kavu4tu.
Hastaya uygulanan kök hücre enjeksiyon yöntemi ile Türkiye’de
bir ilk gerçekle4tirildi.
K-r-k Kafatas- Kök Hücre le Onar-ldAlmanya’da cerrahlar, ilk kez ya'dan elde edilen kök
hücrelerle insan vücudunda kemik büyümesini sa'layarak, 7
ya43ndaki bir k3z çocu'unun k3r3k kafatas3n3 onard3lar.
Alman doktorlar3, iki y3l önce dü4erek kafatas3 birkaç
yerinden k3r3lan 7 ya43ndaki ismi aç3klanmayan k3z çocu'una
ya'dan elde ettikleri kök hücreleri naklederek, tedavisi olanaks3z
görülen kafatas3ndaki eksik bölgelerde yeni kemikler olu4mas3n3
sa'lad3lar.
sviçre'de Embriyonik Kök Hücrelerle Çal-.maya ‘Evet!’
sviçre’de, ara4t3r3lmak üzere insan cenininden kök
hücrelerin al3nmas3na halkoylamas3yla onay verildi.
nsan cenininden al3nan kök hücrelerin kullan3lmas3yla
ilgili yasa hakk3nda yap3lan referandumda halk3n yüzde 66,4’ü
“Evet” oyu kulland3.
0eker
hastal :
Vücudun
!eker
yakmas nda
ortaya ç kan
bozuklu un
neden
oldu u bir
hastal kt r.
T p dilinde
diyabet
denir.
Kök Hücre Teknolojisi
KAYNAKÇA
Büken, N.Ö. Kök Hücre Ara4t3rmalar3nda Tedavi Yan3lsamas3 Kavram3.
http://www.sagliginsesi.com/face/?sayfa=yazi_devam&hid=68d3098125488
87400e375eaa036d2f1
[Eri4im Tarihi: 21/10/2009].
Çelik, . (2009). Haberler. Bilim Teknik.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/tip/s-495-07.pdf
[Eri4im Tarihi: 19/10/2009].
Demirezen, Ç. (2009). Kök Hücre Çal34malar3 ve Hukuki Boyutu.
http://www.genbilim.com/content/view/7642/88/
[Eri4im Tarihi: 22/10/2009].
Embriyonik Kök Hücreler ve Potansiyel Uygulama Alanlar3.
http://www.tupbebek-genetik.com/Kokhucre.Htm
[Eri4im Tarihi: 20/10/2009].
Eskici, B. (2009). Kök Hücre Tedavisi ve Türkiye.
http://www.genbilim.com/content/view/7832/32/
[Eri4im Tarihi: 22/10/2009].
Görkey, ., Kutlay, N., Ba4a'aç Gül, R.T., Güven, T., Sert, G., Gün, M.,
Erzik, C. (2009). Türkiye Biyoetik Derne'i Kök Hücre Ara4t3rmalar3 ve
Uygulamalar3 Kurulu Kök Hücre Ara4t3rmalar3n3n Etik ve Hukuki Boyutu.
http://www.biyoetik.org.tr/etkinlikler/yayinlar/kok%20hucre%20kitap.pdf
[Eri4im Tarihi: 18/10/2009].
Kansu, E. Stem Hücre Plastisitesi. XIII. TPOG Ulusal Pediatrik Kanser
Kongresi, Non-Hodgkin Lenfoma.
http://www.tpog.org.tr/pdf/kongre_sunumlar2.pdf
[Eri4im Tarihi: 19/10/2009].
Karaöz E. (2004). Göbek Kordonu Kök Hücreleri Embriyonik Kök Hücrelere
Alternatif Olabilir mi?. TÜB TAK Bilim ve Teknik Dergisi, 62-64.
http://kogem.kocaeli.edu.tr/yayinlar.html
[Eri4im Tarihi: 190/2009].
Karagöz, E. (2007). Kordon Kan3 Kök Hücrelere ve Kordon Kan3 Bankac3l3'3
Tarihçesi. Güne4 T3p Kitabevi, 20, 325-346
Karaöz E. Oval3 E. (2007). Kök Hücreler ve Kök Hücre Bankac3l3'3. EG AD
Yar3n Dergisi, 17, 134-138.
Da tan, Günal, ldo an, Somuncu
Karagöz, E. (2004). Türkiye Kök Hücre Ara4t3rmalar3n3n Neresinde.
Cumhuriyet Bilim ve Teknik Dergisi, 884, 12-14.
Kordon Kan3 Kök Hücre Kemik li'i Kanser A43s3.
http://www.atiteknoloji.com/index.php
[Eri4im Tarihi: 20/10/2009].
Kök Hücre Ara4t3rmalar3 Ve Uygulamalar3 Kurulu. (2009). Kök Hücre
Ara4t3rmalar3n3n Etik Ve Hukuk Boyutu. Türkiye Biyoetik Derne'i.
http://www.toraks.org.tr/newsfiles/1259etik_bildirgeler_2009.pdf
[Eri4im Tarihi: 19/10/2009].
Kurto'lu, E. Süt Di4i Bankac3l3'3.
http://www.meleklermekani.com/dis-cikartma/102039-sut-disi-bankaciligicalismalarina-basladi-emek-kurtoglu-makalesi.html
[Eri4im Tarihi: 20/10/2009].
Pamukçu Baran, Ö., Nergiz, Y. ve Bahçeci, S., (2007). Göbek Kordonu Kan ve
Stromal Kökenli Hücrelerin Sinir Hücrelerine Farkl3la4mas3. Dicle T3p
Dergisi, 34(3), 233-238.
Süsoy, Y. (2006). Spermi Olmayan Erke'e Kök Hücre.
http://www.turkcebilgi.com/kose_yazisi_83395_yener-susoy-spermiolmayan-erkege-kok-hucre.html
[Eri4im Tarihi: 14/10/2009].
enel, F. (2002). Kök Hücreler. Bilim Teknik, 1-15
Y3lmaz, O. ve Uçar, M. (2006). Kök Hücre Çal34malar3 ve Terapotik Klonlama.
Hayvanc3l3k Ara4t3rma Dergisi, 16(1), 26-31.
Zülal, A. Klonlama Uygulamalar3. Bilim ve Teknik
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/klonlama/klonlama_uygulamala
ri.html
[Eri4im Tarihi: 21/10/2009].
Download