Cilt / Vol: 3 Sayı / No :11 Ocak / January :2016 II. DÜNYA SAVAġI

advertisement
Cilt / Vol: 3
Sayı / No :11
Ocak / January :2016
II. DÜNYA SAVAġI’NIN CUMHURĠYET VE TAN GAZETELERĠNDE TEMSĠLĠ
Uğur Günay Yavuz1
Öz
II. Dünya Savaşı, tüm dünyaca Yahudi Soykırımı gibi kitlesel ölümlerin yaşandığı, kullanılan atom
bombaları sonucunda en çok sivil halkın zarar gördüğü, yani insanlık tarihinin en kanlı savaşı olarak kabul
görmektedir. Ancak Almanya dahil pek çok ülkede savaşın bu ciddi durumundan insanların habersiz oldukları,
savaşa dair bilgileri basın yoluyla tek taraflı edindikleri saptanmaktadır. Türkiye‟de ise bu dönem, hükümet
tarafından sansür ve denetimin uygulandığı, bilgilerin, haber kaynağı olarak devletin izni ile sadece Anadolu
Ajansı aracılığıyla tek taraflı aktarıldığı, insanlık tarihi kadar Türk Basın tarihinde de özel bir önem
taşımaktadır.
Bu çalışmanın amacı, II. Dünya Savaşı‟nın Türk basınında nasıl yer aldığını ortaya koymaktır.
Araştırmada tek bilgi kaynağı olan Anadolu Ajansı‟ndan alınan enformasyonun, farklı ideolojilere sahip
Cumhuriyet ve Tan gazeteleri tarafından, nasıl değiştirildiği ve dönüştürüldüğü, bu iki gazete kıyaslanarak ortaya
konulmaya çalışılacaktır. Bu amaçla, savaşın dönüm noktası olarak kabul edilen tarihlerdeki2 iki gazete
yayınlarının, içerik analizi yapılmıştır. Sonuç olarak, dönemin iki gazetesi özelinde, bu gazetelerin siyasi
görüşlerine uygun olarak yayın politikalarını düzenledikleri, örneğin Tan gazetesinin tüm savaş süresince
hükümete eleştirel bir bakış açısıyla yaklaştığı ve Rusya yanlısı bir tavır, yayın sergilediği, Cumhuriyet
gazetesinin ise, savaş başlangıcındaki hükümet yanlısı ve savaşın Alman tarafını destekleme tutumunun,
ilerleyen yıllar içinde değişikliğe uğramasıyla, bu tavır değişikliğinin gazetenin içeriğine ve kullandığı
fotoğraflara da yansıdığı görülmüştür.
Anahtar sözcükler: II. Dünya Savaşı, Cumhuriyet gazetesi, Tan gazetesi, fotoğraf.
THE PRESENTATION OF THE II. WORLD WAR ON CUMHURIYET AND TAN
NEWSPAPERS
Abstract
The II. World War is accepted as the most deathful war of the humanity, considering mass killings (Jewish
genoside) and attacks to the civil society (atomic bombs). However people were unaware about this serious fact
in several countries –including Germany- and were informed about news on the war through one-sided press. It
is also a milestone in the history of Turkish Press, due to the cencorship of the government and state of siege at
the time, resulting in allowing only Anadolu Agency, as the source of news.
The aim of this study is to provide the reflection of the II. World War by the Turkish Press considering the
link with the ideology. The study will reveal transformation and convertion of the information obtained from the
same source of data –Anadolu Agency- by two newspapers “Cumhuriyet” and “Tan”, which have different
ideologies. In this respect, a content analysis of publication was performed for the two newspapers. on the
specific milestones of the war. Consequently, it was noted that the newspapers develop their publication policy
in line with their political view. Specifically, “Tan” displayed a critical approach against the government, whilst
acting in a certain manner by supporting Russia and “Cumhuriyet” changed its initial pro-government approach
in the upcoming years; whereas this change was reflected to the content of the newspaper and the photos being
used.
Key words: II. World War, Cumhuriyet newspaper, Tan newspaper, photography
GĠRĠġ
1914-1918 yılları arasında yaşanan I. Dünya Savaşı‟nda çözümsüz kalan sorunlar
nedeniyle, yirmi yıl sonra başlayan ve teknolojinin ilerlemesiyle daha yıkıcı ve tahrip edici
1
Doçent Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Fotoğraf Bölümü, ugurgunay@gmail.com
Savaşın başlangıcı olarak kabul edilen 1 Eylül 1939 Almanya‟nın Polonya‟ya saldırması, 22 Haziran 1941
Almanya‟nın Rusya‟ya saldırması, 6 Haziran 1944 Normandiya Çıkarması ve savaşın sonunu hazırlayan 6
Ağustos 1945 Hiroşima‟ya Atom Bombasının atılması
2
ISSN: 2146-3212
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
silahların hakim olduğu II. Dünya Savaşı, 1 Eylül 1939 tarihinde Almanya‟nın Polonya‟ya
saldırması neticesinde, İngiltere ve Fransa‟nın Polonya‟nın yanında yer alması ile başlamıştır.
Altı yıl süren, 40 milyon kişinin hayatını kaybettiği, milyonlarca kişinin sakat kaldığı, beş
milyondan fazla kişinin toplama kamplarında, gaz odalarında öldürüldüğü tüm dünya
ülkelerini etkileyen, insanlık tarihinin en can acıtıcı savaşı olmuştur. Bir diğer üzücü mesele
ise savaş bittiğinde dünyada pek çok ülkenin yapılanlardan haberdar olmadığı, uygulanan
sansür ve baskı yöntemi ile kamuoyunun savaşa dair gerçeklerden yoksun bırakıldığı, bu
nedenden dolayı da ölümlere karşı bir anlamda seyirci kalındığıdır.
Haberlerin kamuya bilgi vermesinin yanı sıra propaganda amacıyla da kamuoyu
oluşturabileceğinin fark edilmesi üzerine, “dördüncü kuvvet medya”, farklı ideolojik ve siyasi
görüşler tarafından da kendi görüşlerini yayma amacıyla kullanılmak istenmiştir. İnsanlar
üzerindeki gücünün fark edilmesi üzerine karşıt görüşlerde de kamuoyu oluşturulabileceği, bu
fikirlerin yayılabileceği bir tehdit olarak görülmekte, bu da siyasal iktidarların söz konusu
kitle iletişim araçları üzerinde denetim ve sansür ve hatta baskı uygulaması sonucunu
doğurmaktadır. II. Dünya Savaşı döneminde de Türkiye‟de basın üzerinde gerek Türk
hükümetinin, gerekse savaşan her iki tarafın da kendi görüşlerini yansıtmaları yolunda
beklentileri, bu beklentiler gerçekleştirilmediği takdirde gazeteler üzerinde baskı uygulanması
ve gazetelerin kapatılma ile cezalandırılması söz konusu olmuştur. Bu süreç, gazetelerin
ancak yayınladıkları fotoğraflar ve köşe yazarları aracılığı ile kendi ideolojilerini
yansıtabildiği bir dönemdir,
Bu verilerden hareketle çalışma, II. Dünya Savaşı döneminde, Türkiye‟de basının,
savaşa karşı duruş açısını farklı siyasi görüşlere sahip gazetelerin, aynı haberleri nasıl
yayınladıklarını ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Bu nedenle dönemin en çok satan ve
savaşa karşı farklı ideolojik noktalarda yer alan Cumhuriyet ve Tan gazeteleri, bu karşıtlıkları
nedeniyle çalışmaya örneklem olarak belirlenmiştir. Altı yıl süren savaşın gidişatını
belirlemesi ve seyrini değiştirmesi nedeniyle, söz konusu gazetelerin önemli dönüm noktası
olarak belirlenen tarihlerdeki yayınları çalışma kapsamında ele alınacaktır. Savaşın başlangıcı
olarak kabul edilen 1 Eylül 1939-Almanya‟nın Polonya‟ya saldırması, 22 Haziran 1941Almanya‟nın Rusya‟ya saldırması, 6 Haziran 1944-Normandiya Çıkarması ve savaşın sonunu
hazırlayan 6 Ağustos 1945-Hiroşima‟ya Atom Bombası‟nın atılması, önemli olaylar ve
tarihler olarak saptanmıştır. Makalede gazetelerin aynı gelişmeleri, tek kaynaktan alarak gerek
ideolojileri veya yayın politikaları, gerekse savaşta taraf oldukları cephe doğrultusunda nasıl
okuyucularına aktardıkları ve savaşa olan yaklaşımlarına bakılacaktır. Ayrıca, basın
organlarının haber ve fotoğraflarını nasıl şekillendirdiği incelenecek, bu süreçte yayınlanan
farklı ideolojilere sahip gazetelerin bakış açılarının, aynı ajansın verdiği haberleri nasıl
yayınladıkları, gazetelerinde ne kadar yer ayırdıkları, ekledikleri fotoğraflar, diğer görseller ve
köşe yazarlarının yaklaşımı dönemsel olarak ele alınarak, içerik analizi yöntemi ile
okunacaktır.
İçerik analizi en basit anlamı ile çeşitli görsel işitsel dokümanlardan elde edilen verilerin
sistematik olarak incelenmesidir. Çalışmada belirlenen dört tarihte savaşa ayrılan sayfa/yer,
kullanılan görsel malzemenin sayısı, savaşa dair yaklaşım sistematik olarak
kategorileştirilecek, tablolar halinde bu veriler sunulacaktır. Böylece savaştan daha önemli
olarak savaşın nasıl aktarıldığı, bu yolla kitlelerin ne şekilde bilgilendirildiği, verilerin de
analizi ile ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Bu konunun seçilmesindeki neden alandaki önemli bir boşluk olduğunun
düşünülmesidir. Şöyle ki II. Dünya Savaşı‟nın Türkiye‟de basına nasıl yansıdığı sorunsalı,
Akdeniz Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Fotoğraf bölümünde bir öğretim üyesi olarak
dikkatimi çekti. Farklı görüşlerdeki gazetelerin, biçim ve içeriklerinin, dönemin ideolojisi ve
2
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
basın organının görüşleri doğrultusunda nasıl şekillendiğinin önemli bir sorunsal olarak
karşımda durduğunu fark ettim. Araştırmaların sonucu gördüm ki Ayşe Gülçin Manka‟nın,
2008 yılında yazdığı Anadolu Ajansı ve II. Dünya Savaşı adlı kitabı, II. Dünya Savaşı
sırasındaki farklı tarihlerdeki üç gazetenin yayınlarını ve aynı tarihlerdeki Anadolu Ajansı
bültenlerini analiz etmektedir. Yazar, yayını oluşturan önemli bir anlam üretme öğesi olarak
fotoğrafı maalesef çalışma kapsamı dışında bırakmaktadır. Böylece, alanda hem haberi, hem
köşe yazılarını hem fotoğrafı analiz edecek bir çalışmanın eksikliği dikkatimi çekti. Aslen
fotoğraf alanında iletişim kökenli öğretim üyesi kimliğim nedeniyle böylesi bir eksikliğin
giderilmesi amacı ile bu çalışmaya başlama kararı aldım.
Ayrıca basının ideoloji savaşı içerisinde yanlı yayın yapışının örneğinin bugün de hala
güncelliğini koruduğu inancıyla, geçmişin geleceğe örnek olacağı düşünülerek bu çalışmanın
güncel çalışmalar için de bir örnek teşkil edeceği ümit edilmektedir. Böylece, bir tarih
okumasının, medya çalışanlarına da bir öz eleştiri niteliğinde olup, tarihten ders alınacağı ve
kendi çalışma alanları ile medyanın yüzleşeceği beklenmektedir.
1. II. Dünya SavaĢı ve Türkiye
II. Dünya Savaşı, Müttefikler; İngiltere, Fransa, ABD ve Rusya karşısında Almanya,
İtalya ve Japonya‟nın baş aktörler olarak yer aldığı, hatta pek çok başka ülkelerin de
yanlarında savaşa sürüklendiği tam bir dünya ülkeleri savaşı olmuştur. Latin Amerika, İsveç,
İspanya, İsviçre, İrlanda, Portekiz ve Türkiye bu süreçte tarafsızlık ilkesi ile savaş dışında
kalarak, toprak bütünlüğünü korumayı başarabilmiştir.
Jeopolitik konumu nedeniyle savaşa katılan her iki cephenin de, kendi taraflarında yer
alması yolunda baskı uygulanan Türkiye, kendi toprak bütünlüğünü korumayı ve savaşın
dışında kalmayı hedefleyen bir tarafsızlık, bir başka deyişle denge politikası izlemiştir.
Necdet Ekinci‟ye göre takip edilen denge politikası; Mihver devletleri ile Müttefik Devletler
arasındaki güç ilişkilerini ve çatışmalarını kullanarak savaş dışı kalmayı gerçekleştirmeye
çalışmak olmuştur (1997: 180). Bu yaklaşımını savaş yıllarında Cumhurbaşkanı olan İsmet
İnönü şöyle anlatmaktadır:
Bizim kaderimiz, Müttefiklerle beraber olmaktı. Bunun neticesi olarak, Müttefiklerle beraber ve
onların safında savaşa girmemiz tabii ve zaruri olacaktı. Ancak, bu savaşa girmek için,
vaziyetimizin özelliğini ve müttefiklerimizin bize karşı vazifelerini hakkıyla ifa etmelerini
istemeye mecbur ve bunda haklıydık. Yoksa savaşa girmememiz ve hiçbir şart altında savaşa fiilen
girmemek, daha baştan verilmiş bir karara dayanmaktadır. İşte bu suretledir ki, taahhütlerimize
sadık kalmakla, Müttefiklerin bize karşı vazifelerini ifa etmelerini istemek arasındaki tartışma, bizi
savaş dışı bırakmıştı. Yani netice şu oldu: savaşa girmek bizim için mümkün olmadı ve
müttefiklerimiz de bizi bu hususta haksız bulmaya, hiç bir vesile ve imkan bulamadılar (Aydemir
1985:243).
Savaş başlangıçta coğrafi konum olarak Türkiye‟den çok uzaklarda başlasa da,
Almanya‟nın Avusturya, Çekoslovakya, Romanya, Yugoslavya, Yunanistan ve Bulgaristan‟ı
işgal ederek sınırlarına dayanması, savaş tehlikesi ile Türkiye‟yi yüz yüze getirmiştir.
Türkiye tarafsızlığını korumak adına savaşan ülkelerle saldırmazlık, dostluk ve işbirliği gibi
anlaşmalara3 imza atmasını gerekçe göstererek, savaşa girmekten kaçınmış, uygulanan
baskılara da4 bu anlaşma maddelerini gerekçe göstermiştir. Savaşın başlangıcından 1941
yılına kadar Müttefikler'e yakın ilişki yürüten Türkiye, 1941 yılında Almanya ile saldırmazlık
anlaşması imzalamış, bu dönemde her iki tarafa da eşit mesafesini korumuş, Almanya ile
3
4
19 Ekim 1939‟da İngiltere ve Fransa ile Üçlü İttifak, 18 Haziran 1941‟de Almanya ile saldırmazlık anlaşmaları
1940-1941 yılları arasında Almanya, İngiltere ve ABD 1942-1944 yılları arasında bu amaçla yaklaşmıştır.
3
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
1941 ve 1942 yıllarında iki krom anlaşması imzalayarak ticari ilişkisine devam etmiştir. 1943
yılında Müttefikler'den gelen savaşa katılması yolundaki baskılara, gerekli savaş
mühimmatlarının temin edilmesi gerektiğini belirterek katılmama kararlılığını sürdürmüştür.
Rusya ile ilişkilerinin gerginleşmesi ve İngiltere‟nin Almanya ile krom ticaretini
gerekçe göstererek Türkiye‟ye nota çekmesi üzerine, krom sevkiyatı durdurulmuş ve ticaret
yarı yarıya azaltılmıştır. 1944 yılı gerek Almanya, gerekse Müttefik Devletler ile ilişkisinin
çıkmaza girdiği Türkiye için, savaşın ekonomik sıkıntılarının yoğun olarak yaşandığı,
yalnızlaştığı bir dönem olmuştur. Almanya‟nın savaşı kaybedeceği belli olunca, Türkiye
Müttefikler ile daha yakın ilişkiye girmiş, Ağustos ayında Almanya ile diplomatik ilişkileri
kesmiş, savaşın artık biteceği ve kazanan tarafın belli olmasının ardından, 3 Şubat 1945
tarihinde Almanya ve Japonya‟ya sembolik nitelikli savaş ilan etmiştir. Savaş ilanı bir
formalitedir ve amaç savaş sonrası oluşacak yeni dünya düzeninde güçlü ülkeler arasında dost
ülke statüsünde yer bulabilmektir.
Türkiye savaşa fiilen katılmamasına karşın, savaşı büyük bir ordu ile hazır olarak
izlemek zorunda kalmış, 21 ilde sıkıyönetim ilan edilmiş, bu nedenle askeri harcamalar,
ekonomik abluka, seferberlik durumu sonucunda, sıcak savaşın değil ama savaş ekonomisinin
sıkıntılarını yaşamıştır. Ekmek, yağ ve tüp gibi temel ihtiyaçların alımında karne sistemine
geçilmiş, başlangıçta çocuklara günde 175 gr, yetişkinlere 375 gr ve ağır işçilere 750 gr
ekmek verilmesi kararı alınmış, ancak 1942 yılında bu uygulama büyüklere gün aşırı 150 gr
ve 300 gr olarak değiştirilmiştir. Karaborsacılığın geliştiği bu sıkıntılı günlerde, hükümetin
ekonomik açıdan rahatlamak için gelir elde etmek adına yapmış olduğu başta Varlık Vergisi
gibi uygulamalar, çok daha büyük tartışmaları ve sıkıntıları beraberinde getirmiştir.
Özetle fiilen II. Dünya Savaşı‟na girmeyen Türkiye üzerindeki tüm baskılara rağmen,
William Hale‟in ifade ettiği gibi: “ (…) uluslararası siyasette küçük bir ülkenin piyon gibi
kullanılmamasına çarpıcı bir örnek oluşturmuştur” (2003: 74). Savaşa girmese dahi, ülke ve
elbette ülkenin basını, bu savaş ortamından etkilenmiş, ekonomik sıkıntı, baskı, sansür
kendisini göstermiştir.
1. II. Dünya SavaĢı Yılları Türkiye’de Basınının Durumu
Savaş yıllarında Türkiye genelinde basılan gazetelerin, bulundukları şehirlere göre
dağılımlarına bakıldığında çok büyük bir çoğunluğun İstanbul‟da olduğu görülmektedir.
Ardından Ankara, İzmir ve Adana gelmektedir. Savaş yıllarında basılan gazetelerin
bulundukları şehirlere göre dağılımı şöyledir Tablo1: (Biner 2008: 36)
Çıktığı yerler 1941 1942 1943 1944 1945
Ankara
5
8
6
7
4
İstanbul
37
37
43
38
36
İzmir
3
3
5
5
5
Adana
3
2
3
3
3
Diğer şehirler 65
71
74
77
78
113
121
131
130
126
TOPLAM
Tablo 1: Basılan gazetelerin şehirlere göre dağılımı
Savaş yıllarında yayınlanan gazetelerden en çok basılan gazete Cumhuriyet (16.000
adet) olmuştur. Onu Ulus ve Tan gazeteleri aynı rakamla (12.000 adet ile) takip etmiş,
ardından Yen Sabah, Akşam, Son Posta gazeteleri (10.000 adet) gelmiştir. Diğer gazeteler
Vatan (7.000), Tasviri Efkar (6.000), Son Telgraf (4.000), İkdam (4.000) ve Vakit (4.000)
sıralanmıştır.
4
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Savaş yıllarında çıkan gazetelerin tirajları şöyledir Tablo 2: (Weisband 1974: 74)
Cumhuriyet
Ulus
Tan
Yeni Sabah
Akşam
Son Posta
Vatan
Tasviri Efkâr
Son Telgraf
İkdam
Vakit
16.000
12.000
12.000
10.000
10.000
10.000
7.000
6.000
4.000
4.000
4.000
Tablo 2 Savaş yıllarında çıkan gazetelerin tirajları
Savaş yıllarında gazetelerin haber kaynağı olarak, sadece Anadolu Ajansı‟nı
kullanabilecekleri yönündeki hükümet kararının tebliği öncesinde, gazetelerin ve Anadolu
Ajansı‟nın ana haber kaynağını, Müttefik devletlerin haber ajansları oluşturmuş, Almanya da
bu durum üzerine Deutche Nachrichten Büro (DNB), Transkontinent Pres (TP), Transocean
(TO) ve Nachrichten Pres Dienst (NPD) gibi haber ajansları kurmuştur. Anadolu Ajansına
oranla daha ileri teknolojiye sahip ajanslar, sadece İstanbul ve Ankara‟daki gazetelere değil,
tüm ülke basınına ücretsiz haber ve fotoğraf servis etmişlerdir. Zekeriya Sertel Alman, İngiliz
ve Fransızlar tarafından propagandalarını yapma amacıyla açtıkları haber bürolarının yarattığı
ortam için, “Türkiye karşılıklı propagandanın savaş alanı haline gelmişti” demektedir (1977:
226). Süleyman Seydi ise “Müttefik ve Mihver ülkeleri, Türkiye‟de yayınlanan gazetelere
nüfuz edebilmek için haber sağlama yarışı içine girdiler ve Türk kamuoyuna yönelik bilgi
akışını kontrol altında tutmaya çalıştılar” yorumunu yapmaktadır (2006: 3).
Savaş yıllarında savaşan her iki taraf da, Türk gazete yazarlarını propagandalarını
yapmaları amacıyla, cephelerine davet etmişlerdir. Bunlardan ilki, 8 Şubat 1940‟da Fransızlar
tarafından yapılmış, sonrasında ise İngiltere bir grup gazeteciyi Londra‟ya götürmüştür. 1942
yılı Temmuz ayında da Almanlar‟ın Doğu Cephesi‟ne Vakit gazetesi sahibi Asım Us, Akşam
gazetesinin sahibi Necmettin Sadak, Cumhuriyet gazetesinin editörü Yunus Nadi, Adana Türk
Sözü gazetesinin editörü Nevzat Güven gitmiştir. Anadolu Ajansı, daveti kabul etmemiştir.
Amerikalılar da aynı şekilde gazetecileri ve başyazarları cephelerindeki durumu giderek
yerinde görmeleri için davet etmiştir.
Hitler‟in doğum günü nedeniyle 1939 yılında Nisan ayında Almanya‟ya giden
gazeteciler şu isimlerdir: Falih Rıfkı Atay, Ali Fuat Cebesoy, Necmettin Sadak, Hüseyin
Cahit Yalçın ve Nadir Nadi. Falih Rıfkı Atay Ulus gazetesinde 20 Nisan 1939‟da yazdığı
“Hitler‟in Doğum günü” başlıklı makalesinde, Hitler‟in şahsı ve liderliği üzerine görüşlerini
şöyle aktarmaktadır:
Hitler, şüphesiz bir fani vatandaşa milli kahraman vasfı kazandıran bütün her şeyi yapmıştır.
Almanya onun şahsında bütün davaları tahakkuk ettiren bir şef bulabilmiştir. Zayıf ve mağlup
Almanya‟nın en karışık, en buhranlı ve en düşük günlerinde bir avuç arkadaşı ile mücadeleye
girişen Hitler, yalnız kendi milletine siyasi hak müsavatı kazandırmak, yeni bir ordu vücuda
getirmek, toprak istiklallerine nihayet vermekle kalmamış, Alman ırki birliğini hemen hemen temin
5
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
etmiştir… Kendi milleti böyle bir şefin ellinci doğum yıldönümü için ne kadar şenlik yapsa hiç
kimse bunu mübalağalı addedemez (1939:2).
3. II. Dünya SavaĢı Yılları Türkiye’de Basına Uygulanan Denetim ve Sansür
II. Dünya Savaşı‟nda demokrasinin hakim olduğu ülkelerde dahi, basının üzerinde
baskı olduğundan, basın özgürlüğünün kısmen varlığından söz edilebilirken, Mussolini
yönetimindeki İtalya ve Hitler yönetimindeki Almanya‟da basının tamamen bu liderlerin
denetiminde olduğunu söylemek mümkündür. Mussolini‟ye göre: “Basın özgürdür çünkü tek
bir davaya, tek bir rejime hizmet eder” (Alan 2015). Hitler de basının önemini şu sözleriyle
vurgulamaktadır:
Vatandaşın, ahlaktan yoksun, cahil ve kötü niyetli terbiyecilerin ellerine düşmelerine engel olmak
birinci derecede sosyal bir devlet görevidir. Bundan dolayı, devlet, bu gibi kimselerin yetişmelerini
kontrol etmek ve adi makalelerin yayınına engel olmak görevi ile yükümlüdür. Bunun içindir ki,
devlet basını yakından kontrol altında bulundurmalıdır. Çünkü basının bu kimseler üzerindeki
etkisi çok kuvvetlidir. Bu da geçici değil sürekli biçimde bir etki yapmasından ileri gelir. Basın o
büyük önemini, öğrettiği şeyleri sürekli tekrar edebilmesiyle sağlar. Başka alanlarda olduğu gibi
basında da devlet bütün araçların aynı amaca hizmet etmesi gerektiğini unutmamalıdır ve hükümet
“basın hürriyeti” denilen saçma sözden dolayı güçsüzleşmemelidir. Yoksa böyle bir durum,
hükümeti görevini tam yapamamaya ve milleti de yararlı bir gıdadan yoksun bırakmaya sebep olur.
Hükümet hiçbir gücün önleyemeyeceği bir kararlılıkla bu eğitim araçlarını avucunun içine almalı,
onu devlet ve milletin hizmetinde bulundurmalıdır (1994: 246).
Türkiye‟de de II. Dünya Savaşı döneminde basına yönelik düzenlenen yasa ve tasarılar
hükümete geniş yetkiler tanımıştır. Hıfzı Topuz o dönem basının yaşadıklarını şöyle
değerlendirmektedir:
Türkiye savaşın dışındadır ama 1940 Kasım‟ında İstanbul bölgesinde sıkıyönetim ilan edilecektir.
Hükümet artık savaş bitene kadar bu sınırsız yetkileri kullanacaktır. Basın özgürlüğünün hiç lafı
olmaz bu dönemde, Bakanlar Kurulu gerekli gördüğü anda, dilediği gazeteyi, dilediği sürece
kapatacaktır. Bu kararlar kesindir, ne Meclis karışır bunlara, ne de Danıştay. Kararı Basın-Yayın
Genel Müdürlüğü telefonla bildirir gazetelere o kadar. Gazete kapatılmıştır. Ondan sonra
Başbakana mektuplar yazılır. Devlet başkanının olgunluk gösterip gazeteleri affetmesi istenir.
Günün birinde de bu aflar çıkar. Gazetenin patronuna “Gazeteni artık çıkartabilirsin” denir ve
gazete yeniden çıkmaya başlar (2003: 169).
1939-1945 yılları arasında basına uygulanan kapatma kararları şöyledir Tablo 3: (Koçak
2009: 338);
6
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Gazete ve dergi adı
Toplam kapanma süresi
Cumhuriyet
5 ay 9 gün
Tan
Vakit
2 ay 13 gün (12.08.1944‟ten itibaren süresiz
kapatıldı.)
7 ay 24 gün(30.09.1944‟ten
İtibaren süresiz kapatıldı.)
3 ay (30.09.1944‟ten
İtibaren süresiz kapatıldı.)
12 gün
Yeni sabah
6 gün
3
Akbaba
47 gün
4
Son Posta
11 gün
4
5 kez hükümet
4 kez sıkıyönetim
4 kez hükümet
4 kez sıkıyönetim
1 kez hükümet
1 kez sıkıyönetim
1 kez hükümet
2 kez sıkıyönetim
1 kez hükümet
3 kez sıkıyönetim
4 kez hükümet
Haber
10 gün
2
2 kez hükümet
Vatan
Tasvir-i Efkar
Kapatma Kapatan makam
sayısı
5
3 kez hükümet
2 kez sıkıyönetim
7
4 kez hükümet
3kez sıkıyönetim
9
8
2
Tablo 3: 1939-1945 yılları arasında basına uygulanan kapatma kararları
Basın, gerek hükümetin denetimindeki Basın Yayın Genel Müdürlüğü, gerekse
Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından sıkı denetime tabi tutulmuştur. Yapılacak yayınlarda
kullanılacak puntoya yani yazı karakterinin büyüklüğüne kadar talimatlar verilmiş,
uyulmadığı takdirde önce uyarı, ardından da kapatılma cezası uygulanmıştır. Aşağıdaki
tabloda, dönemin gazetelerinin savaş döneminde hükümet ve sıkıyönetim tarafından ne kadar
süreyle ve kaç kez kapatılma cezası aldıkları görülmektedir. Gazetelerin sürekli kapatılma
cezası aldığı savaş yıllarında ılımlı bir yayın politikası izleyen Akşam gazetesi, sadece uyarı
cezası almış, hiç kapatılmamıştır. Sıkıyönetim komutanlığı tarafından verilen söz konusu
uyarı cezalarından biri, bir bulmaca nedeniyledir. 7 Aralık 1941 günü yayınlanan bulmacanın
dolu kareleri 2 gamalı haç biçimindedir.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında bazı haberlerin gazetelere hiç girmemesi, bazılarının
büyütülmemesi, konusunda Başbakanlık‟tan ya da Basın Yayın Genel Müdürlüğü‟nden gelen
talimatlardan bazıları şöyledir:
Türkiye‟den bahseden radyo haberlerinin, Basın-Yayın Genel Müdürlüğü‟nden izin almadıkça
yayını yasaktır (19 Eylül 1939) (Topuz 2003: 168).
“‟Rusya‟ yazılmayacak „Rusya‟ kelimesi tek başına kullanılmayacak, „Sovyet Rusya‟ diye
yazılacaktır. (23 Aralık1939) (Topuz 2003: 168).
Anadolu Ajansı‟nın haberlerinden başka haber yazılmayacaktır; sansasyonel başlık
yazılmayacaktır; başmakale yazılmayacaktır; ikinci baskı ve ilave yapılmayacaktır (10 Haziran
1940) (Topuz 2003: 168).
Gazetelerde büyük manşetler yalnız iç haberler için kullanılacaktır; dış haberler tek sütuna
dizilecek ve bu haberlere en çok 12 puntodan büyük başlık konmayacaktır; Basın-Yayın Genel
Müdürlüğü‟nden ve Anadolu Ajansı‟nın vereceği dış haberlerden başka hiçbir dış haber
yayınlanmayacaktır; Türk rejiminin ve bu rejimin ideolojisinden gayrı, velev inceleme adı altında
olsa da diğer rejimlere ve ideolojilere ait yayın yapılmayacaktır (Topuz 2003: 168).
7
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
Cumhuriyet‟te Nadir Nadi‟nin makaleleri neticesinde açılan kalem tartışması son bulacaktır (3
Ağustos 1940) (Topuz 2003: 168).
Hatay‟da 15 haydut 3 otomobil soymuş, bir polisi öldürmüş, 2kişi yaralanmış ve 15.000 lira gasp
ederek kaçmışlar. Bu haber yazılmayacaktır (29 Ağustos 1941) (Topuz 2003: 168).
Basın-Yayın Genel Müdürlüğü‟nün gazetelere gönderdiği uyarı yazılarından bazıları
şöyledir:
Tasvir-i Efkar Gazetesi Genel Müdürülüğü‟ne,
Gazetenizin 15 İkinci teşrin (Kasım) 1940 tarihli üçüncü sayfasındaki Muharrem Feyzi‟nin
siyasi makalesi iki sütun üzerine plase edilmiştir. Bu hareketiniz talimata aykırıdır. Saygılarımı
sunarım.
Basın-yayın Genel Müdürü
Selim Sarper (Topuz 2003: 168-169).
(Reisicumhur İsmet İnönü, Ankara civarında küçük bir seyahat yapmak üzere Ankara‟dan
hareket etmiştir.)
Gazeteler bunun haricinde hiçbir şey yazmayacaklardır.
Basın-Yayın Genel Müdürü
Selim Sarper (14. 12. 1940) (Topuz 2003: 168-169).
Son günlerde İstanbul matbuatında dikkat çeken bir genişlik alan malum polemiklere, yarın
sabahtan itibaren ve kesin olarak son verilecektir.
Matbuatımızın her hususta dikkatli ve ılımlı bir yayınla birleşik, Türk kamuoyunun gerçek
yansıtıcısı olarak kalmasını önemle rica ederim.
Basın-yayın Genel Müdürü
Selim Sarper (28.5.1941) (Topuz 2003: 168-169).
Tasvir-i Efkar Gazetesi Müdürlüğü‟ne
13 Haziran 1941 tarihli sayınızın birinci sayfasında, Türkiye hakkında Berlin‟den gelen haber
telgrafına 36 puntoluk başlık koymanız, bu husustaki talimatın ruhuna aykırıdır. Bu vaziyetinizin
dolayısıyla, sizi talimata aykırı hareket etmiş saymaktayız. Saygılarımı sunarım.
Basın-Yayın Genel Müdürü
Selim Sarper (14.06. 1941) (Topuz 2003: 168-169).
Türkiye‟nin kağıt açısından büyük ölçüde Almanya‟ya bağımlı olması da, gazetelere
karşı baskı aracı olarak kullanılmıştır. Bu anlamda Almanya'ya muhalif olan, eleştiren
gazeteler sayfa sayılarını azaltma durumunda kalmıştır. Aynı zamanda büyük Alman şirketleri
kendilerinden yana olmayan gazetelere verdikleri reklamları kesmiş, gazeteleri ekonomik
anlamda sıkıntı yaşamaya mahkum etmiştir. Bu anlamda en çok mağdur olan Tan gazetesi
olmuştur. Tan‟a verilen reklamlar kesilmiş, gazetenin baskıları yansıtan yayınlarının ardından
da Cumhuriyet dışındaki basın organları tarafından Almanya‟nın bu yaklaşımı protesto
edilmiştir.
Hükümetin dış politikada izlediği dengeli ve tarafsız yaklaşım, kendisini iç politika ve
basına yönelik tavrında da göstermiştir. Savaşan her iki tarafı savunan gazetelerin varlığı, her
iki taraf ile ilişkilerini bozmak istemeyen hükümet için de bir avantaj olmakta, hem basının
özgür olduğunu ispat etmekte, hem de denge korunmuş olmaktadır.
Basın üzerinde uygulan kontrolün en önemli ayağı, hükümet tarafından 20 Temmuz
1940 tarihinde gazetelere gönderilen, gazetelerin dış haberlerini yalnızca Anadolu
Ajansı‟ndan alacaklarına dair talimattır.5 Basının farklı kaynaklardan, yabancı gazete ve
5
1920 yılında kurulan ve 1925 yılında anonim şirket olan ajans, 1942‟de Matbuat Umum Müdürlüğü‟ne yani
Basın Yayın Genel Müdürlüğü‟ne bağlanarak hükümetin kontrolündeki yerini almıştır.
8
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
radyolardan, ajanslardan elde ettiği haberlerin yayınlanmasının, farklı bakış açılarının önü bu
şekilde kesilmiştir. Savaşın sonuna yaklaşıldığı 1945 yılı Mayıs ayında, gazetelerin kaynak
göstermek şartıyla, yabancı radyolardan haber yayınlayabileceği kararı verilmiştir.
4. Dönemin BaĢlıca Gazeteleri ve SavaĢ Süresince Yayın Politikaları
Savaş yıllarında Türkiye basınında yer alan gazeteleri, sol ve sağ görüşlü olmaktan
ziyade, şöyle gruplandırmak yerinde olacaktır:
İktidar yanlısı: Ulus
Müttefik devletler yanlısı: Akşam, Vatan, Yeni Sabah, Tanin, Son Telgraf, Vakit, Tan (Rusya
savaşa girmeden önce sadece Mihver devletler karşıtıyken, savaşa girdikten sonra Müttefikler
lehine yayın yapmıştır.)
Mihver devletler yanlısı: Cumhuriyet, Tasvir-i Efkar
Cumhuriyet: 8 Mayıs 1924‟te Atatürk‟ün yakın arkadaşlarından Yunus Nadi‟nin
kurduğu, Cumhuriyet rejimini benimseyen ve bu yolda yayın yapan gazetedir. Özellikle
16.000 baskısıyla dönemin en yüksek tirajlı gazetesi Cumhuriyet, Türkiye‟de Mihver
devletler yanlısı yayın yapan gazetelerin başında gelmektedir Yunus Nadi, Peyami Safa, H.
Hüsnü Emir Erkilet gibi yazarları ile görüşlerini yansıtan yazılarını yayınlamıştır.
Tan: 1935‟te İş Bankası‟nın kurduğu, daha sonra Ahmet Emin Yalman, Zekeriya
Sertel ve Halil Lütfi Dördüncü‟nün satın aldığı gazetedir. Ahmet Emin Yalman‟ın kendi
gazetesi Vatan‟ı kurmak için Tan‟daki ortaklığından ayrılmasıyla, Zekeriya Sertel ve Sabiha
Sertel‟in yönetimine geçen gazete, savaş döneminde de hükümete ve hükümetin savaş
politikasına karşı en etkili muhalefeti yapmıştır. Rusya yanlısı, Nazizm, Hitler, Almanya
karşıtı yayınlarını ilk günden kapatıldığı güne kadar devam ettirmiştir.
Ulus: Atatürk‟ün 1920‟de kurduğu Hakimiyet-i Milliye gazetesi, 1934 yılında Ulus
adını almıştır. Cumhuriyet Halk Partisi‟nin resmi yayın organı durumunda olmuş, hükümetin
görüşlerini yansıtmıştır. Hem CHP milletvekili hem de İnönü‟nün yakın arkadaşı Falih Rıfkı
Atay yönetimindeki gazetede, dış politika yazarı Ahmet Şükrü Esmer de aynı zamanda
hükümetin danışmanları arasında yer almıştır.
Vatan: 1923‟te Ahmet Emin Yalman, Enis Tahsin Til ve Ahmet Şükrü Esmer
tarafından kurulmuş, 1925‟te Takrir-i Sükun yasası gerekçesiyle kapatılmış, Yalman Elazığ
İstiklal Mahkemesince yargılanmıştır. Yalman, Kazım Taşkent, Ahmet Karo, Enver Adakan,
Ragıp Devres, İbrahim Şevki, İbrahim Şevket Dilber ile birlikte 1940‟ta yeniden
yayınlanmaya başlamıştır.
Tasvir-i Efkar: 1940 yılında Velid Ebuzziya ve Zeyyat Ebüzziya tarafından kurulmuş,
1944 yılında yayın politikası nedeniyle kapanmış ve 1945‟te Tasvir adıyla yayın hayatına yeni
kadrosuyla devam etmiştir. Savaş yıllarında Almanya yanlısı yayın yapmıştır.
Tanin: Savaş başlamadan önce Yeni Sabah gazetesinde yazmış olan Hüseyin Cahit
Yalçın, 1943 yılında Tanin‟i çıkarmış ve burada yazılarını sürdürmüştür. 1947 yılında da
gazete kapanmıştır.
Yeni Sabah: 1938‟de İlhami Safa ve Cemaleddin Saraçoğlu‟nun kurduğu gazete,
Müttefik devletlerden yana bir çizgi belirlemiştir.
Vakit: 1917‟de Ahmet Emin Yalman ile Asım Us‟un kurmuş olduğu gazete, 1934‟te
adını Kurun olarak değiştirmiş, bir süre sonra ise tekrar Vakit adına geri dönmüştür. Savaş
yıllarında Müttefik devletlerden yana yayın yapmıştır.
9
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
AkĢam: Ali Naci Karacan, Falih Rıfkı Atay, Necmettin Sadak ve Kazım Şinasi
Dersan‟ın kurdukları gazete, 1918‟de ilk kez yayınlanmıştır. Aynı zamanda milletvekili de
olan Necmettin Sadak, gazetenin yayın politikasını da hükümet görüşleri paralelinde
yürütmüştür. Başyazar Sadak da, ülkenin güvenliği tehlikede olmadıkça, Türkiye‟nin hem
savaşa girmemesini hem de tarafsız olmasını, en doğru politika olarak benimsemiştir. (Manka
2008: 128) Savaş döneminde ılımlı bir çizgi çizmiş Müttefik devletler yanlısı bir çizgi
benimsemiştir.
5. Ele Alınan Gazeteler ve SavaĢa BakıĢ Açıları
5.1.Cumhuriyet
Gazetenin kurucusu aynı zamanda milletvekili olan Yunus Nadi, gazete yönetimini
Fransa‟da eğitim gören oğlu Nadir Nadi‟ye devretmiştir. Orhan Koloğlu savaş yıllarında
Cumhuriyet gazetesinin Alman yanlısı (1992: 67) olduğunu, Hıfzı Topuz ise gazetenin
tamamı olmasa da bazı yazarlarının Alman yanlısı olduğunu belirtmektedir. Topuz‟a göre
Cumhuriyet gazetesinde, Nazizmi savunan Hitler hayranı en saldırgan gazeteci Peyami
Safa‟dır. (2003: 172) Safa dışında Hüseyin Emir Erkilet de Almanya hayranı yazarlarından
olmuştur.
Yunus Nadi anılarında savaş yılları yayın politikalarını şöyle anlatmaktadır:
Biz de Cumhuriyet olarak İtalya‟nın Mussolini faşizmini fersah fersah geride bırakan Alman
faşizmine umutlarımızı bağlamış yayınımıza devam edip gidiyorduk… Dünya ahvali (durumu)
kendi başına deveran ediyor, biz de ülkemizde ortaya çıkan yeni dünya şartlarına göre kendimize
bir dünya uydurmuş dönüp gidiyorduk. (…)Almanya‟nın propagandası ve hele Alman Nazizmine
bakışımız, kantarın topuzunu kaçırmamıza neden oluyor, „devletin genel siyasetindeki kıvraklığı‟
bir türlü yakalayamadığımız oluyordu (Karaca 1994: 87).
Kuruluşundan itibaren hükümetle iyi ilişkiler kuran Cumhuriyet, II. Dünya Savaşı‟nda
izlediği Almanya ve Hitler yanlısı tutum nedeniyle bu ilişkiyi kaybetmiş ve altı yıl içinde
toplamda beş ay dokuz gün kapatılma cezası almıştır. Aldığı ceza sonrası kapatılan gazetenin
yeniden açılışını Nadir Nadi şöyle anlatmaktadır:
Bir gün Ankara‟dan Selim Sarper (Basın-Yayın Genel Müdürü) beni çağırıyordu. Gittim. Beni
güler yüzle karşıladı.
-Müjde Nadir dedi. Yarından itibaren Cumhuriyet‟i tekrar çıkarabileceksiniz!
Bir suç işlemişim de affa uğramışım gibi teşekkür ederek ellerine sarıldığımı yazarken, içimde
hafif bir utanma duygusu var (Topuz 2003: 172).
5.2.Tan
Zekeriya Sertel, Halil Lütfü Dördüncü ve Ahmet Emin Yalman‟ın İş Bankası‟ndan satın
aldığı gazete, ilk yıllarında başyazar Ahmet Emin Yalman‟ın yönetiminde ve ılımlı bir yapıya
sahipken, Yalman‟ın ayrılması ve Sertel‟in yönetime gelmesiyle diğer gazetelere göre daha
eleştirel bir çizgiyi benimsemiş, Aziz Nesin, Sabahattin Ali, Cevat Şakir gibi sol görüşlü
yazarlarla yayın hayatına devam etmiştir.
Nazizm, Hitler ve Türkiye‟nin Nazi Almanyası ile birlikte onun yanında savaşa
girmemesi gerektiğini, savaş dışı kalmanın önemini vurgulayan yazıların yayınlandığı
gazetede, aynı zamanda halkın temel sorunları olan yoksulluk, hayat pahalılığı, yolsuzluklar,
düşünce özgürlüğü, çok partili hayata geçiş gibi konular ele alınmıştır. Tam anlamıyla
10
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
hükümete karşı muhalefet yapan gazete, savaş yıllarında yedi kez, toplamda iki ay onüç gün
süreyle kapatılmıştır.
Nazi propagandasına karşı yayınları nedeniyle kağıt ithalatını elinde bulunduran
Almanya tarafından cezalandırılmış, gazete sayfa sayısını azaltmak durumunda kalmıştır.
Aynı zamanda Alman aleyhtarı yazılar nedeniyle Alman firmaları reklamlarını kesmiş,
ekonomik sıkıntı yaşamıştır.
Fuat Süreyya Oral‟a göre Tan gazetesi, açıkça komünizm propagandası yapmaktan
ziyade Türk halkına daima Rusya dostluğunu telkin etmiştir. (1968: 162) Sertel, Tan
gazetesinin bakış açısını şöyle özetlemektedir:
Nazizm ve faşizm bütün dünya için olduğu gibi Türkiye için de büyük bir tehlike idi. Nazizm ve
faşizm Türkiye‟yi hem içinden hem dışından yıkabilirdi. Türkiye‟de bir faşist diktatoryası, içerde
bütün demokratik hakları silip süpürecek, kara bir esaret dönemi açacaktı. Dış politikada da
Türkiye‟yi Almanya‟nın arkasından tehlikeli maceralara sürükleyecekti. Bunu önlemek için
faşizmin ve nazizmin gerçek karakterini, amaç ve hedeflerini açıkça anlatarak kamuoyunu
aydınlatmayı görev bilmiştik. Aynı zamanda Türkiye‟nin büyük komşusu Sovyetler‟le komşu
yapmıştı. Tarihe kafa tutmak hem anlamsız, hem de tehlikeliydi (1977: 190).
Özellikle Sabiha Sertel, Görüşler köşesindeki yazıları, Almanya yanlısı gazeteleri
eleştirmesi sonucunda, Cumhuriyet gazetesinden Nadir Nadi ve Vakit gazetesinden Hakkı
Tarık Us ile tartışmalar yaşamış, hükümet politikasını eleştirmesi nedeniyle de, gazete
defalarca kapatılma cezası almıştır. Yapılan başvurular sonrasında gazetenin tekrar çıkmasına,
Sabiha Sertel‟in yazı yazmaması şartıyla izin verilmiş, ileriki zamanlarda dış politika
konularında yazmaması önkoşulu konmuştur. Sertel bu karar ve sonrasını şöyle
anlatmaktadır:
Tan gazetesi, 1941 senesinin başlarında, herhangi bir sebeple geçici olarak kapatılmıştı. Ahmet
Emin Yalman devlet adamlarıyla görüşmek, Tan‟ın açılmasını sağlamak emeliyle Ankara‟ya
gitmişti. Bir akşam gece yarısından sonra, yataklarımızda uyurken telefon çaldı. Ahmet Emin
Ankara‟dan telefon ediyordu. Zekeriya ile uzun uzun konuştular. Ahmet Emin, Tan gazetesinin
açılmasını sağladığını, ancak bunun bir şarta bağlı olduğunu söylüyordu. Şart da şu: Sabiha Hanım
Tan‟a yazı yazmayacak (… ) Gazetenin açılmasını sağlamak için Zekeriya bu şartı hemen kabul
etti. Şükrü Kaya‟nın bana karşı olan düşüncelerini biliyordum. Fakat beni yazı yazmaktan
menetmek için hangi sebeplere dayanıyordu? Ahmet Emin Ankara‟dan döndü. Odamda
çalışıyordum. Yanıma geldi: „Sizin için Şükrü Kaya ile uzun boylu tartıştım. Fakat o, dış politika
yazılarını ağır bir üslupla yazdığını söylüyor. Faşizme, Almanya‟ya çatmanız hoşlarına gitmiyor.
Biz Almanya ile bir anlaşma yaptık. Bu sırada Almanya‟ya çatmak doğru olmaz. Biz, İngiltere ile
müttefikiz Sabiha Hanım, İngilizlerin emperyalist politikasını sert bir lisanla tenkit ediyor. Sovyet
emperyalizmini savunuyor. Bu sebeple bir müddet yazmaması daha doğru olur diyor. Biz de Tan‟ı
kurtarmak için, sizi feda ettik‟ dedi. İyi yapmışsınız dedim. Şüphe yok ki, Tan‟ın mutlaka çıkması
lazım (1969: 244).
Türk Basın tarihine “4 Aralık olayı” olarak adlandırılan, olaylar sonucunda Tan
gazetesinin yayın hayatı sona ermiştir. 3 Aralık 1945 tarihinde Hüseyin Cahit Yalçın‟ın Tanin
gazetesinde “Kalkın Ey Ehli Vatan” başlıklı makalesinin6 yayınlanması ve sonrasında parti
örgütünün öğrenci yurtlarına, Tan gazetesinin protesto edileceği çağrısının yapılması ile
başlamış ve “Kahrolsun Komünizm, Kahrolsun Serteller, Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti”
6
“Bu memleket, asırlardan beri şimalden gelen hücumlara karşı koydu. Milletin varlığı, bu ızdıraplar ve
felâketlerle yoğrulmuştu. Bu defa yine anavatan topraklarından parçalar ve Türk istikbalinin hatimesini teşkil
edecek surette Boğazlar‟da üsler isteniyor(...) Büyük Vatanperver Namık Kemal‟in sesi bugünün parolasıdır:
Kalkın Ey... Ehli Vatan!... Mücadele başlıyor. Ve başlamak lazımdır. Çünkü en azgın ve insafsız bir
propagandanın Türk Vatandaşlarının ruhuna her gün en yıkıcı, yeis verici, ümit kırıcı bir propaganda zehrini
dökmesine müsaade edemeyiz. Bir vatan sahibi olmak, bu vatanın içinde hür ve müstakil yaşamak isteyen her
Türk bu propagandaya karşı koymaya mecburdur” (1945:2)
11
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
sloganları atan on binlerce kişiden oluşan grubun, kısa sürede Tan, Yeni Dünya ve La Turquie
gazeteleri ve basıldıkları matbaalar, sol yayınlar satan ABC Kitabevi ile Berrak Kitabevine
saldırmasıyla sonuçlanmıştır. Kitabevlerindeki vitrinler kırılmış, kitaplar yağmalanmış,
Tan‟da rotatifler parçalanmış, kağıt bobinleri sokağa atılmıştır. Hiç kimse hakkında
soruşturma dahi açılmayan olaylar sonunda, Sabiha ve Zekeriya Sertel tutuklanmış, altı aylık
hapis cezasından sonra yurt dışında yaşamış ve ikisi de orada hayatlarını kaybetmişlerdir.
Yaşanan olaylar sonrasında Tan, Yeni Dünya ve La Turquie‟nin yayın hayatı sone ermiştir.
Akşam gazetesi başyazarı Necmettin Sadak: “Türk Gençliğinin Heyecanlı Gösterisine Dünya
Hayran Kalmıştır” başlığı altında yayınladığı yazısında olayları “Bilhassa tehlike anlarında
milletlerin varlık iradesi, yabancı ve zararlı tesirlere karşı kendini çok sert şekilde gösterir”
şeklinde değerlendirmiştir (1945:3).
6. SavaĢın Önemli Tarihlerinin Cumhuriyet ve Tan Gazetelerinde Yer alıĢı
Örneklem olarak seçilen Tan ve Cumhuriyet gazetelerinin, savaşın dönüm noktası
olduğu kabul edilen tarihlerdeki yayınlarında, savaşa dair haberler, köşe yazıları ve fotoğraflar
bakımından karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.
6.1. 1 Eylül 1939 Almanya’nın Polonya’ya Saldırması
Cumhuriyet Gazetesi 2 Eylül 1939:
“Nihayet Harb Başladı!” manşeti ile Alman ordularının Polonya sınırını ihlal ettiğini,
Amerika ve İngiltere‟nin ultimatom verdiği haberini vermektedir.
Fotoğraf 1-2: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet gazetesinin birinci ve ikinci sayfası
Gazete birinci sayfasında fotoğraf kullanmazken bir haritaya yer vermiş, “Dün
aldığımız malumata nazaran Almanya‟nın Lehistan‟da taarruz istikametini ve Alman hava
kuvvetlerinin faaliyet sahalarını gösterir harita” bilgisi verilmiştir. Gazetenin yöneticisi Nadir
Nadi Varşova‟daki gelişmeler karşısında halkın durumunu yazısında şöyle ifade etmektedir:
Halk takdir edilecek soğukkanlılık gösteriyor. Bombardımanlara rağmen kadınların ve çocukların
da iştirak ettiği gönüllü kafileleri sığınaklar kazmaya, ilk tedavi yerleri hazırlamaya devam
ediyorlar. (…) Polonyalıların yurtlarını müdafaa hususunda gösterdikleri gayret anlatılamayacak
kadar yüksektir (1939:1).
İkinci sayfasında ise, “Avrupa‟dan dün dönen yüksek tahsil talebemiz” başlıklı haberde,
150 kişilik yurtdışında eğitim gören öğrencilerin savaş nedeniyle Türkiye‟ye döndükleri
anlatılmış, haberde iki adet de fotoğraf kullanılmıştır. Bir diğer fotoğraf ise, ülke içi gündeme
dairdir.
12
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Fotoğraf 3-4: “Avrupa‟dan dün gelen talebelerimiz rıhtımda ve“Avrupa‟dan dönen talebelerimiz dün rıhtımda
gazeteleri tetkik ediyorlar” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraflar.
Üçüncü ve dördüncü sayfaların savaş dışı haberlere ayrıldığı gazetede, beşinci sayfada
Abidin Daver tarafından “Alman-Leh orduları nasıl muharebe eder?” başlığı ile iki ülkenin
orduları, hangisinin daha güçlü olduğu, avantaj ve dezavantajlarının araştırıldığı haber kaleme
alınmış, “Almanlar, harbi çabuk bitirmek için Leh ordusunu Varşova civarında sarıp imhaya
çalışacaklardır, fakat Almanların kahraman Leh milleti ile çok çetin bir mücadele yapmak
mecburiyetinde kalacakları muhakkak ve neticenin ne olacağı meşkuktur” (1939:5)
denmektedir. Sayfada cepheden askerleri gösteren bir adet fotoğraf, bir adet de harita
kullanılmıştır.
Fotoğraf 5-6: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet gazetesinin beşinci sayfası ve “Tanklara karşı Leh topları iş
başında” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraf.
Altıncı sayfada savaş dışında diğer haberlerin yer aldığı gazetede, yedinci sayfada
birinci sayfadaki haberlerin devamı fotoğrafsız olarak bulunmaktadır.
Tan Gazetesi 2 Eylül 1939:
“Almanya, Polonya‟yı İstilaya Başladı” manşetiyle yayınlanan gazetede “Fransa ve
İngiltere, derhal bir ultimatomla askerlerini çekmesini, yoksa taahhütlerini ifaya
başlayacaklarını Berlin‟e bildirdiler.” bilgileri verilmektedir. Ayrıca İngiltere‟nin savaş
masrafı olarak 500.000.000 Sterlin ayırdığı, İngiltere ve Fransa‟da seferberlik yapıldığı,
İngiltere‟de savaş kabinesi kurulduğu aktarılmaktadır.
Fotoğraf 7: 2 Eylül 1939 tarihli Tan gazetesinin birinci sayfası
13
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
Birinci sayfada yer alan tek görsel, Almanya-Polonya sınırını gösteren haritadır ve bu
harita üzerinde Almanların taarruza geçtiği yerler gösterilmiş, haritanın sağ üst köşesinde
Polonya bölgesi üzerinde Polonya orduları Başkumandanı Mareşal Smigly Rydz‟in
fotoğrafına yer verilmiştir. Bundan başka bir görsel kullanılmamıştır.
İkinci sayfada Almanya‟dan dönen öğrencileri gösteren iki adet fotoğraf yer almıştır.
Fotoğraf 8-9: 2 Eylül 1939 tarihli Tan gazetesinin ikinci sayfasında “Almanya‟da tahsilde bulunan veya staj
gören talebelerimizden dün şehrimize dönenler” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraflar.
Üçüncü sayfada, fotoğraf kullanılmazken, dördüncü sayfada ülkenin içişleri ile ilgili
gündemine dair haberler ve fotoğraflar yer almaktadır. Aydın‟da sulama kanalı açılması,
Iraklıların Londra‟dan dönüşü ve Çankırı halkevinin köy gezilerine dair üç adet fotoğraf
bulunmaktadır.
Beşinci sayfada, “Polonya ne kadar zaman dayanabilir?” başlıklı makalede
Polonya‟nın sahip olduğu askeri teçhizat ve gücüne dair saptamalarda bulunulmuş, son olarak
da: “Garp devletlerinin ilk zamanlarda Polonya‟ya yapabileceği yardım filvaki denizden ve
havadan olacaktır. Fakat ne de olsa Polonya ordusu, Alman ordusuna hiç olmazsa birkaç ay
mukavemet edebilir. O vakte kadar da garp devletleri Almanya‟yı her taraftan abluka etmeğe
imkan bulacaklardır.” denmektedir. Söz konusu makalede üç adet fotoğraf kullanılmıştır.
Bunlar Polonya ordusunun kıta yürüyüşü, tank taburu ve uçak fabrikasında çekilmiş
fotoğraflarından oluşmaktadır.
Fotoğraf 10-11: 2 Eylül 1939 tarihli Tan gazetesinin beşinci sayfası ve “Muntazam ve talimli Polonya ordusu bir
kıta yürüyüş esnasında” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraf .
14
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Fotoğraf 12-13: “Polonya‟nın bir senden beri geceli gündüzlü çalışarak tayyare imal eden modern fabrikalardan
birisinde faaliyet” ve “Polonya ordusunda motörize kıtaat: Tank taburları” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan
fotoğraflar.
Aynı sayfada gazete yöneticileri Zekeriya Sertel‟in Günün Meseleleri köşesinde
“Şimdi silahlar konuşuyor” ve Sabiha Sertel‟in Görüşler köşesinde, “Harb karşılarken”
başlıklı
yazıları yer almaktadır. Zekeriya Sertel köşesinde görüşlerini şöyle dile
getirmektedir:
Diplomatlar nihayet günlerce süren sinirli bir mücadeleden sonra sözü silaha bıraktılar.
Diplomatların halledemediği işi artık ordular görecektir. İnsanlık ve medeniyet, dünyaya hakim
olmak hırsıyla gözleri kararanların verdikleri karar üzerine dünden itibaren yeniden büyük bir
faciaya atılmış bulunuyor. Bir sene içinde Avusturyalıların, Çeklerin, Moravya ve Bohemya‟nın
istiklalini silip süpüren Alman kuvvetleri, şimdi yeni bir milletin elinden istiklalini almaya
kalkışmıştır. Bu yüzden bütün Avrupa korkunç bir maceraya sürüklenmiştir (1939:5).
Sabiha Sertel de gelişmeleri şöyle yorumlamıştır:
Tarihin bir dönüm noktasındayız. Küçük milletlerin istiklali ile istilacı büyük devletlerin
parçalayıp, büyüme hırsı, gergin iki ok gibi birbirinin göğsüne nişan alıyor. Muzdarip bütün
insanlık, hakkın, hürriyetin zaferini isteyen bütün insan kütleleri bu harbin cephesindedir.
Müdafanın harbi, tecavüzün harbini yenmek için yalnız topuna, tüfeğine değil, beşeriyetin ve tarihi
akışın istikametine güveniyor. Her halde insanlık rotasını barbarlık ve dehşete değil, hürriyet ve
istiklale, esareti kökünden koparan milli hakimiyetlere çevirmiştir. Bugüne kadar akan asırlar ve
beşerin tekamülü bunun kefilidir. Tekamülün akışını ne Napolyon, ne Cengiz ne Führer ne de
Mussolini durduramaz (1939:5).
Altıncı sayfada Hilmi Korur “Bugünkü Alman Donanması” başlıklı yazısında, Alman
ordusunu denizaltı, gemi, kruvazör ve destroyer gibi savaş ekipmanları bakımından
değerlendirmektedir. Yazıya bir adet de fotoğraf eşlik etmektedir. Aynı sayfada
fotoğraflardan oluşan “Avrupa Harbe Hazırlanırken” başlıklı özel bir köşe hazırlanmıştır.
Yayınlanan dokuz fotoğraf ile Londra, Paris ve Polonya‟dan asker ve sivil halkın
görüntülerine yer verilmiştir.
Fotoğraf 14-15-16: 2 Eylül 1939 tarihli Tan gazetesinin altıncı sayfası ve “Doyçland kruvazörü manevra
dönüşünde”, “İngiltere‟de geri hizmetlerde vazife alan kadınlar kayıtlarını yaptırıyorlar.” fotoğraf altı yazılarıyla
yayınlanan fotoğraflar.
15
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
Fotoğraf 17-18-19-20: “Fransa‟da silah altına alınan etraf kıtalarına gidiyorlar”, “Londra‟dan ayrılan mektep
çocuklarından birkaçı daha”, “Londra‟dan tahliye edilen çocuklar sevk edilmek üzere hazırlanıyorlar” ve “Dün
Polonya topraklarına tecavüz eden Alman ordusundan bir parça yürüyüş halinde” fotoğraf altı yazılarıyla
yayınlanan fotoğraflar.
Fotoğraf 21-22-23: “İngiltere‟de hava bombardımanına karşı Bukingham Sarayına konulan sığınaklardan
birkaçı”, “Paris‟te ihtiyatların daveti üzerine vazifesine giden iki nefer” , “Fransa‟da halkın son hadiselerin
seyrini nasıl takip ettiğini gösterir bir enstantane”, fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar.
Gazetenin yedinci sayfası da savaşa ayrılmış, bu sayfada da “Avrupa‟nın sevkulceys
(stratejik) noktalarını gösterir harita” ile Avrupa haritası yer almıştır. Ayrıca “Bütün Alman
halkı endişe içerisindedir”, “Almanya‟da ciddi bir telaş göze çarpıyor” ve İtalyanlar da
vaziyeti çok vahim sayıyorlar” başlıklı haberler ile Alman ve İtalyan halklarının savaşa dair
endişeleri ve savaş istemediklerine dair bilgilere yer verilmiştir. Bu sayfada fotoğraf
kullanılmamıştır.
Onuncu sayfada ise, birinci sayfadaki savaşa dair haberlerin devamı “Almanya
Polonya‟yı İstilaya Başladı” başlığı ile verilmektedir. Haberde Polonya ordusunun Alman
ordusuna karşı direnişte olduğu bilgisi yer bulmaktadır. “Almanlar püskürtüldüler, Polonya
ordusu şiddetle mukavemete başladı” denmektedir. Bu sayfada da fotoğraf kullanılmamıştır.
Görülmektedir ki, Cumhuriyet gazetesinin Almanya‟nın Polonya‟ya saldırdığı 1 Eylül
günü ertesinde yayınladığı gazete on sayfa olarak basılmış, bunlardan üçü ilan ve reklama
ayrılmıştır. Dört sayfa savaşa ayrılmış, üç adet fotoğraf, iki adet harita kullanılmıştır.
Kullanılan fotoğrafların iki tanesi, savaş nedeniyle yurtdışında eğitim gören öğrencilerin
dönüşü ile ilgili olup, bir tanesi doğrudan savaş ile ilgilidir. O da Almanların tanklarına karşı,
Polonyalıların toplarının iş başında olduğu bilgisi ile yayınlanmıştır. Nadir Nadi yazmış
olduğu yazısında, Polonya halkının savaşa karşı bir bütün olarak karşı koyduğunu
vurgulamaktadır.
Tan gazetesinin Almanya‟nın 1 Eylül 1939 tarihinde Polonya‟ya saldırmasına geniş
yer verdiği görülmektedir. Gazetenin 2 Eylül 1939 tarihli yayınının, beş sayfasında savaşla
ilgili haberler bulunmaktadır. İki adet haritanın kullanıldığı gazetede, on dört adet fotoğrafa,
bir adet de karikatüre yer verilmiştir. Fotoğraflarda özellikle cephe gerisindeki askerler ve
halk bulunmaktadır. On dört fotoğraftan sadece iki tanesinde Alman askeri ve Nazi Şefi
16
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Förster vardır, gerisi İngiliz, Polonyalı ve Fransızların fotoğraflarıdır. Toplamda on iki sayfa
yayınlanan gazetenin iki buçuk sayfası, ilanlardan oluşmaktadır. Zekeriya Sertel‟in “Günün
Meseleleri” ve Sabiha Sertel‟in “Görüşler” köşelerinde özellikle Almanya ve savaş karşıtı
görüşlerini yansıttıkları görülmektedir.
Gazeteler
Cumhuriyet
Tan
Toplam
sayfa
sayısı
10
12
Savaşa
dair
haberlerin sayfa
sayısı
4
5
Diğer haberlere
ayrılan
sayfa
sayısı
3
4.5
Savaşa dair
fotoğraf
sayısı
3
14
Savaşa dair
diğer
görseller
2 harita
2 harita
1 karikatür
Reklam-ilana
ayrılan sayfa
sayısı
3
2.5
Tablo 4: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet ve Tan gazeteleri
2 Eylül 1939 tarihinde yayınlanan her iki gazete değerlendirildiğinde, Tan gazetesinin
gerek haber, gerekse fotoğraf anlamında savaşa dair daha çok yer ayırdığı ve daha çok
fotoğrafa yer verdiği saptanmaktadır. Almanya‟dan dönen öğrenciler haberini her iki gazete
de birbirine benzer ikişer fotoğraf ile ele almıştır. Cumhuriyet gazetesinin kullandığı diğer tek
savaşa dair fotoğraf, tankları başındaki askerlerken, Tan gazetesi diğer on iki fotoğrafta
askerler kadar savaştan etkilenen sivil halka da yer vermiştir.
6.2. 22 Haziran 1941 Almanya’nın Rusya’ya saldırması
Cumhuriyet 23 Haziran 1941
Gazetenin birinci sayfasında sol üst tarafında, diğerlerinden daha büyük kullanılan
“Bitarafız” başlığı ardından “Alman-Sovyet harbi karşısında hükümetimiz bitaraflığını ilan
etti” bilgisi verilmiştir. Gazete, Almanya‟nın Rusya‟ya saldırması sonucu savaşın boyutunun
genişlemesini. “Alman-Rus harbi başladı” başlığı altında okuyuculara aktarılmıştır. Sohbet
eden bir grup asker fotoğrafının yanı sıra, Churchill, General Antonesko, Stalin, Hitler,
Büyükelçi Maiski gibi liderlerin ve komutanların fotoğrafları ile birlikte görüşleri de yer
almaktadır. Ayrıca saldırı bölgelerini gösteren bir adet de harita kullanılmıştır.
Fotoğraf 24-25: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet gazetesinin birinci sayfası ve “Eylül 1939‟da Alman-Sovyet
kıtası Polonya ovalarında birleştiği zaman…” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraf.
Gazetenin birinci sayfasında yayınlanan fotoğraf, 2 yıl önce çekilmiş, Alman ve
Sovyet Rusya askerlerini bir arada sohbet eder ve sigara içerken göstermektedir.
17
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
Fotoğraf 26-27-28-29-30: “İngiltere Başvekili M. Churchill”, “Rumen Orduları Başkumandanı General
Antonesko”, “Sovyetler Birliği Komiserler Heyeti Reisi Jozef Stalin”, “Almanyanın Fahrer Şansölyesi Adolf
Hitler” ve “Sovyet Büyükelçisi Maiski” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraflar.
“Gazetenin ikinci sayfasında yurttan haberlerle birlikte “Almanya ile ticaretimiz”
başlıklı savaş ile dolaylı olarak ilgili haberde, Türkiye ve Almanya arasında ticaretin
geldiği nokta değerlendirilmekte, durum şöyle okuyucuya aktarılmaktadır:
Bugünün icablarının bizi, bir çok zirai istihsalatımızı ve yeraltı servetlerimizi harice çıkaramamak
ve kendi ihtiyaçlarımıza tahsis etmek mecburiyetinde bıraktığı, tabi göz önünden uzak
tutulamayacak en mühim noktadır. Almanya ile ticari münasebetimizin devam ettirilmesi için üç
yol vardır ve bugün her üçü de yani Akdeniz, Karadeniz ve Avrupa kara yolu kapalıdır. Şu halde
kara yolunun süratle açılması lazım gelmektedir.
Aynı sayfada “Hem Nalına Hem Mıhına” köşesinde Abidin Daver: “İki dev
kapıştı!” başlıklı köşesinde durumu şöyle değerlendirmektedir:
Beklenen harp nihayet patladı, iki kara ve hava devi, Almanya ile Sovyetler Birliği korkunç bir
kavgaya tutuştular. Dünyanın en büyük ordusu ile dünyanın en kuvvetli ordusu, tarihin en büyük
meydan muharebesine girmiş bulunuyorlar… Hava hakimiyetini demeyelim de, hava üstünlüğünü
kimin temin edeceğini anlamak için birkaç gün beklemek lazımdır. Fakat, Berlin hava hücumlarına
Moskova‟dan daha yakındır. Bütün Almanya, ağır bomba tayyarelerinin tesir sahasına dahil
olduğu halde, en ağır Alman bombacıları dahi, sonsuz Sovyetler Birliği‟nin yalnız mahdud garb
kısımlarını yakabilirler. Ural dağları mıntıkasındaki Sovyet harb sanayi fabrikalarına yetişemezler.
Askeri hesapları ve harb planları, 22 aydır hiç yanlış çıkmamış olan Alman genelkurmayı, bu defa
da her şeyi hesaplamış olsa gerekir. Bakalım, neler olacak (1941:2).
Sayfada savaşla ilgili herhangi bir görsel kullanılmamıştır.
Gazetenin üçüncü sayfasında, savaşla ilgili Alman Elçisi Von Papen‟in Türk
hükümetine verdiği nota gerekçeleriyle açıklanmış, aynı zamanda “Alman-Türk Paktının
kıymeti” başlıklı haberde “Paktın imzasının üçüncü günü Alman gazeteleri en göze çarpacak
yerlerinde dostça makalelere ve mütalalara devam ediyorlar. Berlin‟de ikamet eden Türkler,
Almanlardan yüzlerce tebrik mektubu almaktadır.” denmiştir.
Dördüncü ve altıncı sayfanın ilan ve reklama ayrıldığı gazetede, beşinci sayfada da
yine savaşa dair “Almanya-Sovyetler harbinin muhtemel inkişafları”, İtalya da Sovyetlere
harb ilan etti” başlıklı haberlere ayrılmıştır.
Tan 23 Haziran 1941
Gazetenin birinci sayfasında yer alan “Türkiye Bitaraf” manşetli haberde, AlmanyaSovyet Harbi karşısında bitaraflığımızı ilan ettik.”Cumhuriyet Hükümeti, Almanya-Sovyetler
Birliği Harbi dolayısıyla hasıl olan vaziyet müvacehesinde Türkiye‟nin bitaraflığını ilana
karar vermiştir.” denmektedir. Almanya‟nın Sovyet Rusya‟ya saldırması, “Alman-Rus Harbi
18
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Başladı” başlıklı haber ile duyurulmuştur. Ayrıca İtalyan hükümetinin de Sovyetler Birliği ile
savaşa dahil olduğu, “İtalya da harp ilan etti” başlıklı haberde verilmiştir. “Alman, Rumen ve
Fin ordularının Sovyet hududunu tecavüz ettikleri yerleri gösterir harita” ile saldırının
yapıldığı alanlara dikkat çekilmektedir. Alman ordusuna mensup bir topun ve etrafında
askerlerin bir evin bahçesinde yer aldığı bir fotoğraf kullanılmıştır.
Fotoğraf 31-32: 23 Haziran 1941 tarihli Tan gazetesinin birinci sayfası ve “Sovyet Rusya‟ya karşı harekete
geçen Alman kuvvetlerine mensup bir topçu müfrezesi” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraf.
Aynı sayfada “Rusya, pakta Menfur şekilde ihanet etti.” diyen Hitler‟in ve “Napolyon
gibi Hitler mağlup olacaktır.” diyen Molotof‟un fotoğrafları, açıklamalarıyla birlikte yer
almaktadır.
Fotoğraf 33-34: “Sovyetlere karşı girişilen harekatın sebeplerini uzun bir beyanatla izah eden Adolf Hitler” ve
“Sovyetler Birliğinin haksız bir tecavüze uğradığını söyleyen Sovyet Başvekil muavini Molotof” fotoğraf altları
ile yayınlanan fotoğraflar.
Gazetenin ikinci sayfası, ülkenin iç gündemine dair haberlere ayrılmıştır. Üçüncü
sayfada ise Görüşler köşesi ile Sabiha Sertel savaşa dair görüşlerini şöyle dile getirmiştir:
Amerika ve Sovyetler Birliği gibi iki büyük alemin harbe girmesi demek, bu harbi dünya nizamını
kökünden sarsacak, dört beş sene değil, senelerce sürecek bir yıkılış safhasına sokması demektir.
Artık bugünkü harp, muayyen topraklar için yapılan bir harp değil, dünyaya ve dünya nizamını
kurmaya namzet devletlerin kati bir boğuşması halini almıştır. Siyasi ufuklar karanlık, hem çok
karanlıktır (1941:3).
Tan gazetesinin dördüncü ve beşinci sayfasında savaşa dair haberlere yer almış,
fotoğraf kullanılmamıştır.
Cumhuriyet gazetesinin sadece birinci sayfasında savaşa dair altı adet fotoğrafın
kullanıldığı, bunlardan beş tanesinin Churchill, General Antonesko, Stalin, Hitler, Büyükelçi
Maiski gibi liderlerin ve komutanların fotoğrafları olduğu görülmüştür. Diğer fotoğraf ise,
1939 yılında, iki yıl önce çekilmiş olan Alman ve Sovyet Rusya askerlerini bir arada sohbet
eder ve sigara içerken gösteren, yaşanan sıcak gelişmeyi, saldırı sonucu başlayan savaşı ve
19
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
savaşın gerçek yüzünü yansıtmaktan uzak bir fotoğraftır. Adeta Roger Fenton‟un 1855 yılında
çektiği, Kırım Savaşı fotoğraflarını hatırlatmaktadır. Cumhuriyet gazetesinin kullandığı
fotoğrafa bakarak, Almanya ile Rusya dost iki ülke olarak değerlendirilebilmektedir,
fotoğraftan yola çıkılarak günün gelişmeleri, Almanya‟nın Rusya‟ya saldırdığı ve bir savaşın
başladığı anlaşılamamaktadır. İkinci sayfada, Almanya ile ticaretin önemini, kaybın büyük
olduğunu ve hemen tedbir alınması gerektiğini vurgulayan bir yazı ve Abidin Daver‟in “Hem
Nalına Hem Mıhına” köşesinde, Almanya ve Sovyet Rusya askeri olarak değerlendirilmekte
ve sonuçta Almanya‟nın daha güçlü olduğu sonucuna varılmaktadır. Gazetenin üçüncü
sayfasında ise Alman Elçisi Von Papen‟in Türk hükümetine verdiği nota ve Almanya‟daki
Türklere olan Almanların ilgisi aktarılmıştır. Altı sayfa basılan gazetede, iki sayfa ilan ve
reklama ayrılmış, kalan üç sayfada savaşa dair gelişmeler altı fotoğraf eşliğinde okuyucuya
aktarılmıştır.
Tan gazetesinde Almanya‟nın Sovyet Rusya‟ya saldırması ana sayfada bir harita ve üç
fotoğraf ile yer almıştır. Yaptıkları açıklamalar ve iki liderin (Adolf Hitler‟in ve Molotof‟un)
fotoğrafları, aynı boyutta kullanılmıştır. Aynı zamanda Alman askerin topun başındaki bir
fotoğrafı ve saldırının yapıldığı bölgeleri gösteren bir harita da yer bulmuştur. Tan gazetesinin
kullandığı fotoğrafta, Almanya‟nın Rusya‟ya karşı saldırısı, savaş durumu gösterilmiştir.
Sabiha Sertel‟in savaşa karşı görüşlerini, yine köşesinden paylaşmış olduğu görülmektedir.
Altı sayfa yayınlanan gazetenin bir sayfası ilana ayrılmış, geri kalanında üç buçuk sayfada da
savaşa dair haberler ve köşe yazılarına yer verilmiştir.
Toplam
Savaşa
dair Diğer haberlere
sayfa
haberlerin sayfa ayrılan
sayfa
sayısı
sayısı
sayısı
Cumhuriyet 6
3
1
Tan
6
3.5
1.5
Tablo 5: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet ve Tan gazeteleri
Gazeteler
Savaşa dair
fotoğraf
sayısı
6
5
Savaşa dair
diğer
görseller
1 harita
1 harita
Reklam-ilana
ayrılan sayfa
sayısı
2
1
23 Haziran 1941 tarihinde yayınlanan her iki gazete değerlendirildiğinde, Tan
gazetesinin savaşa dair haber ve köşe yazılarına daha çok yer ayırdığı, buna karşılık
Cumhuriyet gazetesinin savaşa dair daha çok sayıda fotoğrafa yer verdiği saptanmaktadır.
Cumhuriyet gazetesinin yayınladığı altı fotoğraftan beşi, Tan gazetesinin ise üç fotoğraftan
ikisi lider portrelerinden oluşmaktadır. Geriye kalan birer fotoğraf ise askerlerin
fotoğraflarıdır. Cumhuriyet üç yıl önce çekilen Alman ve Rus askerlerinin sigara içen, sohbet
eden bir fotoğrafını, Tan ise Rusya‟ya saldıran Alman askerini gösteren bir fotoğraf
kullanmayı tercih etmiştir. Cumhuriyet‟teki fotoğrafta, savaşan iki ülke yerine barış ve
dostane bir ortamdaki ülke askerleri yansıtılırken, Tan‟daki fotoğrafta, daha gerçekçi bir bakış
açısı gözler önüne serilmektedir. 23 Haziran 1941 tarihli her iki gazetenin fotoğraf seçiminde,
Alman ve Rusya yanlısı tutumları kendini hissettirmektedir. Cumhuriyet saldıran bir Almanya
yerine dost Almanya imajını korumayı, Tan ise saldırılan, masum Rusya imajını
yansıtmaktadır.
6.3. 6 Haziran 1944 Normandiya Çıkarması
Savaş sürecinde bir dönüm noktası niteliğinde olan Normandiya Çıkarması, 100
km‟lik bir kıyı boyunca 3 gün süren çatışmalarla yapılmış, sonucunda Batı cephesi
Müttefikler tarafından elde geçirilmiştir.
20
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Cumhuriyet 7 Haziran 1944
Gazete Normandiya çıkarmasına birinci sayfasından “Tarihin en büyük çıkarma
hareketi” manşeti ile duyurmuştur. Gazetede, istila edilen bölgeyi gösteren bir harita ve her
iki tarafın komutanlarının, yani General Eisenhower‟ın ve Hitler‟in Başkumandan Mareşal
Rundstat ile birlikte çalışma anlarını yansıtan fotoğrafları yer almaktadır. Aynı zamanda
çıkarma yapacak birliklerin İngiltere‟den hazırlanıp yola çıkışlarına dair bir fotoğraf
kullanılmıştır.
Fotoğraf 35-36-37-38: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet gazetesinin birinci sayfası ve “İstila emrini veren
Müttefik Başkumandanı Eisenhower‟ın son resmi”, “İkinci cephede Başkumandanlığı ele alan Hitler, evvelce
başkumandanlığa tayin edilmiş olan Mareşal Rundstadt ile beraber”, “İstilayı gösteren ve dün akşam telefoto ile
alınan ilk resim: İstila kuvvetlerinin İngiltere‟den ayrılışı” fotoğraf altı yazısıyla yayınlanan fotoğraflar
Başyazar Nadir
değerlendirmektedir:
Nadi
köşesinde
gündemi
okuyucuları
için
şöyle
Müttefikler, uzun zaman münakaşası yapılan ikinci cepheye nihayet teşebbüs etmekle, bir çok
kimselerin ummadığı fedakarlık istiyen çetin bir işe girişmiş bulunuyorlar. Böylelikle üç yıldır
yalnız Sovyet Rusya‟nın sırtında taşıdığı harb yükünü onlar da paylaşıyor, harbin kısaltılması
hususunda takdire değer cesaretli bir adım atıyorlar (1944:1).
Gazetenin ikinci sayfasında hiçbir görsel kullanılmamış, “Piyasada durum” başlığı ile
çıkarma sonrasında İstanbul piyasası ele alınmış, Emekli General H. Emir Erkilet de
köşesinde çıkarmayı tartışmıştır. Erkilet şöyle demektedir:
İşte bütün dünyanın 5 haftadan beri beklediği askeri tarihin en büyük çıkarma ve indirme hareketi
ve bu harbin en kat‟i büyük taaruzu dün bu suretle başlamış oluyor. Müttefiklerin Fransa şimal
sahilinin birkaç yerinde ve gerilerinde tutunabildikleri anlaşılıyor. Bu suretle batı Avrupa‟yı istila
teşebbüsünün ilk safhası muvaffak olmuş demektir (1944:2).
Üçüncü sayfada ise, bir harita ile Yunanistan‟a da çıkarma yapıldığına dair Berlin‟den
gelen haberler “Yunan arazisine de mi çıkarma yapıldı?” başlığıyla değerlendirilmektedir.
Aynı zamanda Roosevelt‟in nutkundan “Mihver hükümet merkezlerinden birini ele geçirdik.
Diğer ikisini yani Berlin ve Tokyo‟yu da zaptedeceğiz.” sözlerine yer verilmiştir.
Gazetenin dördüncü sayfasında çıkarma, “İstila hareketi nasıl başladı?” başlığı altında
sayfa ikiye bölünerek, “Müttefikler'e göre” ve “Almanlar'a göre” olmak üzere her iki tarafın
görüşlerine yer verilerek anlatılmıştır. Ayrıca beşinci sayfada bir Alman firması olan Bayer
ilaçlarının reklamı dikkat çekmektedir.
21
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
Fotoğraf 39: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet gazetesinin
beşinci sayfasındaki “Hastalıklarla savaşta Bayer firması” başlıklı reklam.
Tan 7 Haziran 1944
”Müttefikler Fransa‟ya çıktı” haberinin manşetten verildiği gazetede sayfanın ortasına
çıkarma yapılan bölgenin haritası ve her iki kenarda da General Eisenhower ve General
Montgomery‟nin fotoğrafları yer almaktadır.
Fotoğraf 40-41-42: 7 Haziran 1944 tarihli Tan gazetesinin birinci sayfası, General Montgomery ve General
Eisenhower.
Günler Geçerken adlı köşesinde Refik Halid Karay gündeme dair görüşlerini şöyle
okuyucularıyla paylaşmıştır: “Dünya tarihin eşini ne geçmişte kaydettiği, ne de gelecekte
yazacağı en büyük kasırga dün koptu. Kayıtsız şartsız teslim saatine kadar, gün geçtikçe artan
bir şiddetle yıkıcı uğultusunu kim bilir ne kadar zaman ve nerelerden işiteceğiz” (1944:1).
Zekeriya Sertel ise İstila Başladı başlıklı yazısında şöyle demektedir: “İstila hareketi, bu
harbin en büyük tarihi hadisesi ve en mühim dönüm noktasıdır. Bu teşebbüsün muvaffak
olması veya akamete uğraması Avrupa‟nın harbin ve belki de bütün dünyanın mukadderatı ile
ilgilidir” (1944:1).
Gazetenin ikinci sayfası ülkenin iç gündemine dair haberlere ayrılmış ve hiç fotoğraf
kullanılmamıştır. Üçüncü sayfasında iki tanesi temsili resim olmak üzere toplam on dört adet
fotoğraftan oluşan, Normandiya çıkarmasına dair, “İstilanın Resimle Muhtelif Safhaları”
bölümü hazırlanmıştır.
22
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Fotoğraf 43-44-45: 7 Haziran 1944 tarihli Tan gazetesinin üçüncü sayfası ve
“Anfibik arabalar suni duman perdesi altında düşmandan gizlenerek çıkarılıyor.”, “On binlerce Müttefik
paraşütçü Fransız sahillerine iniyorlar.” fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar.
Fotoğraf 46-47-48: “Dün sabah başlayan istila hareketini havadan koruyan Müttefik tayyarelerinden bir grup”
“İhraç taşıtlarından sahile ilk çıkarılan tank ve küçük toplar” ve “İhraç hareketini destekleyen binlerce Müttefik
harp gemisinden bir grup” fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar.
Fotoğraf 49-50-51: “Fransa sahillerine çıkarılmak üzere (Jeep) cep otomobilleri planörlere yükleniyor.”, “İhraç
botlarından çıkarılan Müttefik askerleri denizde ilerleyerek karaya ulaşıyorlar” “İhraç taşıtlarından biri sahile
malzeme ve asker çıkarıyor.” fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar.
Fotoğraf 52-53-54: “Sahile çıkarılan motorize kuvvetler kumsaldan ileriye sevk ediliyor.” “Amerikan deniz
kuvvetleri ateş altında sahilde köprübaşı tesisine çalışıyorlar. (Temsili resim)” ve “İstilaya ait ilk radyo
fotolardan: Kumsala bütün teçhizatlarıyla ilerleyerek karaya varmaya çalışan ve planörlerle indirilen bindirilmiş
kıtalar” fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar.
23
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
Fotoğraf 55-56-57: “Müttefik deniz kuvvetlerinin bombardımanlarının yardımıyla Fransız sahillerine yapılan ilk
çıkartma. (Temsili resim) ve “İstilaya ait ilk radyo fotolardan: Dün sabah Müttefik askerleri bütün techizatlarıyla
Fransız sahillerine yaklaşıyorlar.” “İstilaya ait ilk radyo fotolardan: Amerikan ihraç kıtaları anfibik arabalar
içinde Fransız sahillerine doğru ilerliyorlar.” fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar.
Dördüncü sayfanın ilanlar için ayrıldığı gazetede, beşinci sayfanın tamamında savaşa
dair haberlere yer verilmiş, “İkinci cephe için halk ne düşünüyor?” başlığıyla hazırlanan
bölümde, halktan dört kişinin görüşleri fotoğraflarıyla birlikte okuyucularla paylaşılmıştır.
Gazetenin altıncı sayfasında tam sayfa çıkarma bölgesini gösteren bir harita
yayınlanmıştır. “Avrupa‟nın ilk çıkarma bölgesi” başlıklı haritada açıklama şöyledir:
“Müttefikler dün sabah erken saatlerden itibaren Fransa‟nın şimal sahillerine asker
çıkarmışlar ve son haberlere göre ihraç belgelerinde tutunmağa muvaffak olmuştur.
Önümüzdeki günlerde şiddetli harekata sahne olacak olan bu sahanın mufassal bir haritasını
okuyucularımıza takdim ediyoruz.”
Cumhuriyet gazetesinin gerek komutanların fotoğrafları, gerekse çıkarmanın her iki
tarafa göre değerlendirilmesine eşit bir şekilde yer vererek, eşit mesafeli bir yaklaşım
sergilediği dikkat çekmektedir. Bu gazetenin her sayfası için de geçerlidir. Harekata dair
hazırlık aşamasını gösteren, sadece birinci sayfada bir adet fotoğraf kullanılmıştır. Savaşa dair
üç adet fotoğrafın ve tam sayfa bir haritanın kullanıldığı, iki buçuk sayfanın savaşa dair
haberlere ayrıldığı gazete, altı sayfa olarak basılmış, bunlardan iki tanesi ilan ve reklamlara
ayrılmıştır.
Tan gazetesinin birinci sayfasında, iki komutanın ve çıkarma bölgesini gösteren harita
yer almıştır. Gazetenin üçüncü sayfasında Müttefikler'in Fransa sahiline yapmış olduğu
çıkarma on dört fotoğrafla (bunlardan iki tanesi temsili resimdir.) anlatılmıştır. Altıncı ve son
sayfada, tam sayfa çıkarma bölgesi haritası gösterilmektedir. Altı sayfa olarak yayınlanan
gazetede, on altı adet fotoğraf ve iki adet harita ile çok sayıda görselin kullanıldığı
görülmektedir. Fotoğraflardan ikisi komutanların portreleri, diğerleri ise çıkartmaya dair
hazırlıkların gösterildiği fotoğraflardır. Altı sayfa basılan gazetede bir sayfa ilan ve reklama,
dört sayfa ise savaşa dair haberlere ayrılmıştır.
Toplam
Savaşa
dair Diğer haberlere
sayfa
haberlerin sayfa ayrılan
sayfa
sayısı
sayısı
sayısı
Cumhuriyet 6
2.5
1.5
Tan
6
4
1
Tablo 6: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet ve Tan gazeteleri
Gazeteler
Savaşa dair
fotoğraf
sayısı
3
16
Savaşa dair
diğer
görseller
2 harita
2 harita
Reklam-ilana
ayrılan sayfa
sayısı
2
1
7 Haziran 1944 tarihinde yayınlanan her iki gazete değerlendirildiğinde, Tan
gazetesinin savaşa dair haber ve köşe yazılarına daha çok yer ayırdığı, aynı zamanda savaşa
dair daha çok sayıda fotoğrafa yer verdiği saptanmaktadır. Cumhuriyet gazetesi ikisi lider
portresi, bir tanesi çıkartma hazırlıklarına dair olmak üzere üç adet fotoğraf kullanırken, Tan
24
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
gazetesi iki komutan portresi ve on dört tanesi özel olarak çıkartma hazırlıklarını gösteren on
dört adet fotoğraftan oluşan özel bir sayfada olmak üzere toplamda on altı fotoğrafa yer
vermektedir. Bu yaklaşım da, Tan gazetesinin savaşın seyrini değiştiren Normandiya
çıkarmasına daha büyük önem verdiğini hissettirmektedir.
6.4. 6 Ağustos 1945 HiroĢima’ya Atılan Atom Bombası
Cumhuriyet 7 Ağustos 1945
Gazetenin birinci sayfasında, “20.000 ton dinamite muadil tek bomba” manşeti ile
duyurulan haberde şu bilgiler verilmiştir. “İngilizlerle Amerikalılar tahrib işinde yeni ve
korkunç bir devre açan atom bombasını icad ederek kullanmaya muvaffak oldular. İlk atom
bombası dün bir Japon şehrine atıldı, şehrin ne hale geldiği dumandan anlaşılamadı.” Sayfada
dört adet fotoğrafa yer verilmiştir. Bunlardan bir tanesi atom bombası ile ilgilidir, Diğer
fotoğraf Viyana'daki İngiliz askerlerine aittir. Son iki fotoğraf ise “İspanya ve Portekiz‟de
endişe” başlıklı habere ait Franco ve Salazar‟a ait fotoğraflardır. Japonya haritası üzerinde
bombanın patladığı şehir olan Hiroşima gösterilmiştir.
Fotoğraf 58-59-60: 7 Ağustos 1945 tarihli Cumhuriyet gazetesinin birinci sayfası, Franco ve Salazar.
Fotoğraf 61-62: “Şimdiye kadar kullanılan en yüksek infilaklı bombalar bir hava meydanında muayene
edilirken” ve “Viyana‟da kendilerine tahsis edilen işgal bölgesine giden İngiliz kıtaları şehrin sokaklarından
geçerken” fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar.
Nadir Nadi aynı sayfada yer alan “Bir karşılaştırma” başlıklı yazısında o gün
yaşananları, müttefik devletlerin çabalarını geçmişe gönderme yaparak değerlendirmekte ve
bunu şöyle ifade etmektedir:
Dünya milletlerini demokratlaştırmak, milletlerarası münasebetlere demokratik bir düzen vermek
uğrunda Müttefik devletler tarafından sarfedilen gayretler, tarihin yüz otuz yıl önceki bir devrini
ister istemez hatıra getiriyor. Napoleon Muhabereleri Avrupa‟ya Fransız inkılabının hürriyet ve
demokrasi fikirlerini aşıladıktan sonra, Napoleon‟u yenen muhafazakar hükümdarlar, bu fikirlerin
de onunla beraber Waterloo çamurları arasında kaynayıp gittiğine inanmadılar (1945:1).
İkinci sayfada, “Yabancı Göz ile Türkiye” adlı köşede “Türkler'in bu harbdeki
tarafsızlığı Müttefikler'in müdafaa durumundan Hitler Avrupası'na karşı taaruza geçmelerine
25
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
imkan sağlamıştır” denmektedir. Üçüncü sayfada birinci sayfadaki haberlerin devamlarına yer
verilmiş, Siyasi İcmal köşesindeki “Japonya‟nın başına gelenler!” başlıklı yazısında Ömer
Rıza Doğrul atılan bomba ile ilgili olarak şu değerlendirmeleri yapmaktadır: “Amerika
Birleşik Cumhuriyetler Başkanı Mr. Truman, dün Japon adaları üzerinde yapılan büyük ve
yaman bir silah denemesinden bahsetmiş ve bütün dünyayı hayrete düşürmüştür.”
Tan 7 Ağustos 1945
“Şehirleri yerinden sarsacak bomba” manşeti ile yayınlanan gazetenin birinci
sayfasında üç adet fotoğraf kullanılmıştır. Bunlardan biri savaş dışındaki bir konu ile
ilgiliyken, diğer ikisi Atom bombasının patlama anının fotoğrafı ve İngiliz Kralı VI‟ncı
George Augusta‟nın kruvazöründe Başkan Truman ile birlikte el sıkışırken görüldüğü
fotoğraftır.
Fotoğraf 63-64-65: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan gazetesinin birinci sayfası,“İngiliz Kralı VI‟ncı George Augusta
Kruvazöründe Başkan Truman'la” ve “Bir Japon şehri Amerikan bombaları altında” fotoğraf altı yazılarıyla
yayınlanan fotoğraflar.
ABD Başkanı Truman‟ın atom bombası hakkında yaptığı açıklamaya geniş yer
verilmiş, konuşmasında özellikle: “Bu bomba ile silahlı kuvvetlerimize yeni ve bir inkılap
teşkil edecek bir tahrip kudreti ilave etmiş bulunuyoruz. Bu mütemadiyen artmakta olan bir
tahrip kudretidir. Bu bombalar halen şimdiki şekillerinde imal edilmektedir. Daha büyük bir
kudrete sahip başka bombalar da hazırlanmaktadır” (1945: 1) sözleri vurgulanmıştır. Birinci
sayfada yazan Zekeriya Sertel ülke gündemine ayırdığı yazısında “Köylü bu memleketin
vatandaşı değil midir?” sorusunu tartışmaya açmıştır.
İkinci sayfada üç adet fotoğraf kullanılmış, bunlardan ikisi Japon esirlerinin
kamplara gönderiliş süreci ile diğeri ise Molotof‟un fotoğrafıdır.
Fotoğraf 66-67-68: “Japon esirleri Iwo Jiwa‟danumumi kamplara götürülüyor”, “Amerikalılar Japon esirlerini
kamplara sevk ederlerken” ve “Molotof “fotoğraf altı yazılarıyla yayınlanan fotoğraflar
Üçüncü sayfada Kazım Sevinç ve Altın Çağ “Atom‟un parçalanmasından, Atomik
Bombaya doğru” başlıklı bir bölüm hazırlamış ve bombanın oluşum süreci anlatılmıştır. Aynı
zamanda da bomba üzerinde çalışan dört kişinin fotoğraflarına da burada yer verilmiştir.
26
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Fotoğraf 69: Atomik bombanın icadında çalışanlar (Kaliforniya Üniversitesi Profesörü Orland Lawrance,
Avusturyalı kadın fizikçi Dr. Lizi Meitner, New York Federal Bankası eski müdürü George Harrison ve Yüzbaşı
Thomas Perbee).
Cumhuriyet gazetesi dört sayfa olarak yayınlanmış, bunlardan bir buçuk sayfası ilan
ve reklamlara ayrılmıştır. Gazetenin tamamında on iki adet fotoğraf kullanılmış, bunlardan
beş adet fotoğraf savaşa dair haberler ile birlikte, diğerleri ilanlar ve reklamların içeriğine
dahil olarak yer almaktadır. Sadece II. Dünya Savaşı değil, aynı zamanda insanlık tarihi için
de büyük önem taşıyan Atom Bombasının, Amerika tarafından Japonya‟ya karşı
kullanılmasının ertesi günü, yayınında Cumhuriyet gazetesinin bombanın atılma anına veya
sonrasına dair bir fotoğraf yayınlamadığı, atom bombasının bakımı yapılırken çekilmiş bir
fotoğrafın yayınlanması dikkat çekici bulunmuştur.
Aynı gün, Tan gazetesinde tamamen Müttefikler'in bakış açısıyla okuyucuya
yansıtılmıştır. Kullanılan fotoğraflarda bu bombanın patlama anına dair bir adet fotoğrafa yer
verilmiş, iki müttefik ülkenin liderleri, İngiltere Kralı ve Amerikan Başkanı'nın el sıkışan
fotoğrafı yayınlanmıştır. Bunun yanı sıra Japon esirlerinin kamplara götürülüşü ve atom
bombasının üretim sürecinde yer alan kişilerin fotoğraflarına yer verilmiştir. Gazete dört sayfa
olarak yayınlanmış, bunlardan bir tanesi de ilanlara ayrılmıştır. Gazetedeki on fotoğraftan
dokuz tanesi savaşla ilgili olup bir tanesi farklı bir haberle ilgilidir.
Toplam
Savaşa
dair Diğer haberlere
sayfa
haberlerin sayfa ayrılan
sayfa
sayısı
sayısı
sayısı
Cumhuriyet 4
2
Yarım sayfa
Tan
4
2.5
Yarım sayfa
Tablo 7: 7 Ağustos 1945 tarihli Cumhuriyet ve Tan gazeteleri
Gazeteler
Savaşa dair
fotoğraf
sayısı
5
9
Savaşa dair
diğer
görseller
1 harita
Reklam-ilana
ayrılan sayfa
sayısı
1.5
1
7 Ağustos 1945 tarihinde yayınlanan her iki gazete değerlendirildiğinde, Tan gazetesinin
savaşa dair haber ve köşe yazılarına daha çok yer ayırdığı, aynı zamanda savaşa dair daha çok
sayıda fotoğrafa yer verdiği saptanmaktadır. Yayınlarında atom bombasının yıkıcı gücünü,
etkisini vurgulayan her iki gazetenin de aynı yıkıcı etkiyi yansıtan fotoğraflara yer vermemesi
dikkat çekicidir. Cumhuriyet bombanın bakımı yapılırken çekilen bir adet fotoğraf, Tan üst
açıdan bombanın atılışı sırasında çekilen bir adet fotoğraf ve bu bombanın yapımında çalışan
dört kişinin portresini kullanmıştır. Görülmektedir ki, Tan atom bombasına yayınında daha
büyük önem vermiştir.
SONUÇ
II. Dünya Savaşı‟nda Türk basınında gazeteler arasında sahip oldukları ideolojik
farklılıklar ve aralarında yaşadıkları tartışmalar nedeniyle seçilen Cumhuriyet ve Tan
gazeteleri, hükümetin tek haber kaynağı olarak belirlediği, Anadolu Ajansı‟nın verdiği
haberleri kullanarak, okuyucularına dünyadaki gelişmeleri yansıtmaktadır. Gazetelerde en
çok haritanın görsel olarak kullanıldığı, tek bir bakış açısı ve tek bir kaynaktan beslenen
27
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
gazetelerin yayınlarındaki farklılık zaman zaman yayınlanan fotoğraflarda ve köşe
yazarlarının makalelerinde kendisini göstermektedir.
Görülmektedir ki hükümetin denge politikası basında da kendini göstermekte, altı yıl
süren bu savaş süresince bu gazeteler, yayınlarında sadece ideolojik olarak yakınlık duyduğu
tarafı değil, her iki tarafın liderlerinin görüşlerine ve fotoğraflarına eşit boyutlarda yer
vermiştir. Gazetelerin ideolojisi ve savaşta kimden yana olduğu, köşe yazılarında ve
kullanılan fotoğrafta kendini hissettirmektedir. Belirlenen tarihlerde incelenen gazetelerden
Tan gazetesinin Cumhuriyet gazetesine oranla, II. Dünya Savaşı‟na dair haberlere daha çok
sayfa ayırdığı, aynı zamanda da daha çok fotoğraf kullandığı, hatta fotoğraflardan oluşan özel
sayfalar hazırladığı saptanmaktadır. Örneğin, 6 Haziran 1944 tarihinde Müttefikler'in
gerçekleştirdiği Normandiya Çıkarması'nın 7 Haziran‟da Cumhuriyet gazetesinde bir adet,
Tan gazetesinde ise on dört adet fotoğraf ile aktarıldığı görülmektedir.
Cumhuriyet gazetesinin Almanya‟ya duyduğu sempati, savaşta haklılığına dair köşe
yazarlarının yorumları ve seçilen fotoğraflarda kendini açıkça belli etmektedir. Örneğin 23
Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet gazetesinde, 22 Haziran‟da Almanya‟nın Rusya‟ya
saldırması haberinde, üç yıl önce çekilen Alman ve Rus askerleri sigara içer ve sohbet
ederken gösteren fotoğraf kullanılmıştır. Böylece savaşın gerçek yüzüne dair fotoğraflar
yerine sıcakkanlı gösterilen Alman askerlerinin seçilmesi, onların saldırgan ya da savaşcıl
değil de barışçıl yanına vurgu yapılması bu siyasi görüşün neticesindedir.
Tan gazetesinin ise savaş süresince Rusya sempatizanı olduğu, Müttefikler'in yanında
yayın yaptığı bilinmektedir. Bu yaklaşımı kendisini en çok 1 Eylül 1939‟da Almanya‟nın
Polonya‟ya saldırma haberlerinin yayınlandığı 2 Eylül 1939 tarihinde kendisini
hissettirmektedir. Gerek haberlerde, gerekse fotoğraflarda Polonya‟nın askeri gücü ön plana
çıkarılmış ve Polonyalı askerler, uçak fabrikalarını gösteren üç adet fotoğraf kullanılmıştır.
Böylece Polonya‟nın askeri ve savaş ekipmanına yönelik gücü gösterilmekte, kamuoyu
yönlendirilmektedir. Gücün sahibi olarak Polonya sunulurken, Almanya‟ya dair hiçbir
fotoğrafa yer verilmemektedir. Medyada var olanın temsili kadar olmayana da anlamlar
yüklendiğinden hareketle, Almanya‟nın yok sayılması bir anlamda düşman olarak da
değersizliğine ve önemsizliğine vurgu yapmaktadır.
Gerek Cumhuriyet, gerekse Tan gazetesinde ele alınan tarihlerde yapılan taramada,
savaşın gerçek vahşetini, insanlık üzerindeki etkisini yansıtan fotoğraflara rastlanmamaktadır.
Atom bombası haberinin dilsel olarak yayınlanmasının yanında belki de bu facianın
yumuşatılmasına dair fotoğraflar koymayı tercih etmekte, örneğin, atom bombasının atıldığı 6
Ağustos 1945 tarihinin haberlerinin yayınlandığı, 7 Ağustos tarihli Cumhuriyet gazetesinde
bir adet bombanın bakımının yapılışını gösteren fotoğraf, Tan gazetesinde ise bir adet
gökyüzünden patlamayı gösteren fotoğrafın kullanıldığı görülmektedir. Böylece kamuoyu
görsel bilgilerden uzak kalmakta, haber metni ile yönlendirilmektedir.
Sonuç olarak, öncelikle çalışmada neyin inşa edildiğinden daha çok, nasıl inşa
edildiğine ulaşmak amaçlanmaktadır. Çalışmadan çıkan sonuçlar genellendiğinde,
görülmektedir ki, var olanın anlamının olduğu gibi, mevcut bulunmamanın da bir anlamı
bulunmaktadır. Savaşın bazı bölümlerinin dışarıda bırakılması onların öneminin az olduğu
dahil edilenlerin daha önemli olduğu görüşünü kamuoyuna iletirken, bazen de var olan
gerçekliği gizlemek yada etkisini hafifletmek amacıyla kullanılmaktadır. Bütün bunların
belirleyicisi de, basına bir propaganda aracı olarak bakıldığında, dünya ve ülke siyasetinden
ne yönde etkilendiği bunu yayınlarına nasıl aktardığı ve elbette kamuoyunu nasıl manipüle
ettiğidir. Tüm bu süreçte de, basın organlarının bu süreçten nasıl etkilendiği bir başka önemli
sorunsaldır.
Bazen siyasiler bazen medya patronları tarafından uygulanan yönlendirmeler, sansür ve
baskı neticesinde yayın organı yayın hayatına devam etmek adına bazen bu baskılara boyun
eğme durumunda kalmaktadır. Bu noktada belki de, son söz olarak geçmişten günümüze, her
28
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
türlü ideolojik görüşe sahip yönetimler tarafından, basına yönelik baskı, ceza ve sansürün
boyut veya şekil değiştirmekle birlikte devam ettiğinden hareketle, basın çalışanları için belki
de tarihten ders alınacağı, tarafsız ve gerçek haberin kamuoyuna ulaştırılacağı yayınların
yapılması ümit edilmektedir. Diğer yandan da, çalışmanın yeni analizler için örnek teşkil
edeceği düşünülmektedir.
KAYNAKÇA
Alan Ü. “Devlet şirket olursa basın ne olur?”http://www.birgun.net/haber-detay/devlet-sirketolursa-basin-ne-olur-79511.html (Erişim tarihi: 18.3.2015).
Atay F. R. Hitler‟in Doğum günü. (20 Nisan 1939), Ulus Gazetesi.
Aydemir Ş. S. (1985). İkinci Adam. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Biner E. (2008). II. Dünya Savaşı Döneminde Türk Basınının İngiltere’ye
Bakışı.Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve
İnkılap Tarihi Enstitüsü.
Ekinci N. (1997). İkinci Dünya Savaşından Sonra Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış
Etkiler. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
Hale W. (2003). Türk Dış Politikası 1774-2000. (Çev. Petek Demir), İstanbul:Mozaik
Yayınları.
Hitler A. (1994). Kavgam. İstanbul: Toker Yayınları.
Karaca E. (1994). Cumhuriyet Olayı. İstanbul:Altın Kitaplar.
Koçak C. (2009). Geçmişiniz İtinayla Temizlenir. İstanbul: İletişim Yayınları.
Koçak C. (1986). İkinci Dünya Savaşı ve Türk Basını. Tarih ve Toplum. Kasım, s.35.
Koloğlu O. (1992). Osmanlı’dan günümüze Türkiye’de Basın. İstanbul: İletişim Yayınları.
Manka A. G. (2008). Anadolu Ajansı ve II. Dünya Savaşı. Ankara: Gazi Üniversitesi İletişim
Fakültesi Basımevi.
Oral F. S. (1968). Türk Basın Tarihi. Ankara: Doğuş Matbaacılık.
Sadak N. Türk Gençliğinin Heyecanlı Gösterisine Hayran Kalmıştır. (7 Aralık 1945). Akşam
Gazetesi.
Sertel S. (1969). Roman Gibi. İstanbul: Ant Yayınları.
Sertel Z. (1977). Hatırladıklarım. İstanbul: Gözlem Yayınları.
Seydi S. (2006). 1939-1945 Zor Yıllar. Ankara: Asil Yayın Dağıtım.
Topuz H. (2003). Türk Basın Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Weisband E. (1974). İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası. (Çev. M. Ali
Kayabal). İstanbul: Milliyet Yayınları.
Yalçın H. C. Kalkın Ey... Ehli Vatan!, (3 Aralık 1945) Tanin Gazetesi.
TABLOLAR
Biner E. (2008). II. Dünya Savaşı Döneminde Türk Basınının İngiltere’ye Bakışı,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve
İnkılap Tarihi Enstitüsü Weisband E. (1974). İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış
Politikası. (Çev. M. Ali Kayabal). İstanbul: Milliyet Yayınları.
Tablo3: Koçak C. (2009). Geçmişiniz İtinayla Temizlenir. İstanbul: İletişim Yayınları.
FOTOĞRAFLAR
Fotoğraf 1: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 2: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 3: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 4: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 5: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
29
Cilt/Vol: 3, Sayı/No:11, (2-31)
Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi
Fotoğraf 6: 2 Eylül 1939 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 7: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 8: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 9: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 10: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 11: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 12: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 13: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 14: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 15: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 16: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 17: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 18: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 19: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 20: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 21: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 22: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 23: 2 Eylül 1939 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 24: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 25: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 26: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 27: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 28: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 29: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 30: 23 Haziran 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 31: 23 Haziran 1941 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 32: 23 Haziran 1941 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 33: 23 Haziran 1941 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 34: 23 Haziran 1941 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 35: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 36: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 37: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 38: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 39: 7 Haziran 1944 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 40: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 41: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 42: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 43: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 44: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 45: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 46: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 47: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 48: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 49: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 51: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 52: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 54: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 55: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 56: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 57: 7 Haziran 1944 tarihli Tan Gazetesi
30
II. Dünya Savaşı‟nın Cumhuriyet Ve Tan Gazetelerinde Temsili
www.e-kiad.com
Fotoğraf 58: 7 Ağustos 1945 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 59: 7 Ağustos 1945 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 60: 7 Ağustos 1945 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 61: 7 Ağustos 1945 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 62: 7 Ağustos 1945 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Fotoğraf 63: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 64: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 65: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 66: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 67: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 68: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan Gazetesi
Fotoğraf 69: 7 Ağustos 1945 tarihli Tan Gazetesi
31
Download