Ayrımcılığa Karşı Uluslararası İnsan Hakları Mevzuatı

Ayrımcılığa Karşı Uluslararası
İnsan Hakları Mevzuatı
İnsan Hakları Gündemi Derneği
Hazırlayan
Hakan ATAMAN
Editör
Hasan Saim VURAL
AYRIMCILIĞA KARŞI ULUSLARARASI
İNSAN HAKLARI MEVZUATI
İNSAN HAKLARI GÜNDEMİ DERNEĞİ
Bu kitap parayla satılamaz. İnsan haklarının yaygınlaştırılması amacıyla yapılan ve ticari
olmayan etkinliklerde serbestçe kullanılabilir. Kitapta yer alan metinlerin yeniden basımı
konusunda lütfen İnsan Hakları Gündemi Derneğine danışınız.
Birinci Baskı: Ankara, 2007
Hazırlayan: Hakan ATAMAN
Editör: Hasan Saim VURAL
İNSAN HAKLARI GÜNDEMI DERNEĞI
ANKARA
Güniz Sok. 38/8 06700 Kavaklıdere-Ankara/TURKİYE
Tel: 0312 468 06 10-11b Fax: 0312 468 06 13
E-mail: posta@rightsagenda.org
www.rightsagenda.org
İZMİR
859 Sok. No:4/605 Söğütlü İşh. Ahmetağa Mah. 35250 Konak-İzmir/TÜRKİYE
Tel: 0232 489 55 28 Faks: 0232 489 70 39
DİYARBAKIR
Lise Cad. 1. Sok. Güneş Plaza, Kat:3/9 Diyarbakır/TÜRKİYE
Tel:0412 228 79 42bFaks: 0412 228 79 36
Önsöz ve Teşekkürler
Ayrımcılık yasağı ve eşitlik ilkeleri, uluslararası insan hakları mevzuatının iki temel sütununu
oluşturmaktadır. Uluslararası insan hakları mevzuatı tüm insanların eşit olduğu ilkesini benimsemekte
ve ayrımcılığı yasaklamaktadır. Eşitlik ilkesi ve ayrımcılık yasağı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında
da açık bir şekilde ifade edilmiştir. Ancak, gerek ulusal mevzuatta gerekse uygulamada ayrımcılık
uygulamaları Türkiye’nin en can alıcı sorunlarından birini oluşturmaktadır. Bunun en temel
nedenlerinden birisi bilinç eksikliğidir. Ancak daha da can alıcı olan Türkiye’de ayrımcılığın
önlenmesi ve eşitlik ilkesinin hayata geçirilmesi için ciddi bir politika ve strateji eksikliğinin
varlığıdır. Türkiye halen ayrımcılığın önlenmesine ilişkin pek çok uluslararası sözleşmeyi onaylamış
değildir. Ayrıca ilgili mevzuatın özellikle son dönemlere ait olanları Türkçede bulunmamaktadır. Bu
nedenle İnsan Hakları Gündemi Derneği olarak, ayrımcılığa karşı uluslararası insan hakları
mevzuatının bir derlemesi içeren böylesi bir çalışma yapmayı uygun gördük.
Elinizdeki kitap ayrımcılığın önlenmesi için geliştirilen uluslararası insan hakları mevzuatını
konu edinmektedir. Kitap Türkçeye şu ana kadar kazandırılmış metinleri içerdiği gibi son dönemlere
ait olan metinlerin çevirilerini de kapsamaktadır. Kitap mevcut uluslar arası mevzuatın nasıl
yorumlanması gerektiğine dair yol gösterici nitelikte olan açıklayıcı raporları ve yorumları da
içermektedir.
Kitap hazırlanırken Türkçede bulunan metinler için Marmara Üniversitesi İnsan Hakları
Merkezi web sitesi1; Avrupa Konseyi, Avrupa Anlaşmaları web sitesi2; TBMM İnsan Haklarını
İnceleme Komisyonu web sitesi3, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi İnsan Hakları Hukuku Projesi
web sitesi4, ILO Ankara Ofisinin web sitesi5 temel alındı. Yine Türkçede bulunan Birleşmiş Milletler
İnsan Hakları Komitesinin Yorumları için İstanbul Bilgi Üniversitesi tarafından basılan “Birleşmiş
Milletlerde İnsan Hakları Yorumları” 6çalışmasını, Azınlık Haklarıyla ilgili metinler için Toplum ve
Hukuk Araştırmaları Vakfı Tarafından hazırlanan “Uluslararası ve Ulusal Hukukta Azınlık Hakları”7
çalışmasını, “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi Yorumları”8 için
Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesinin çalışmasını temel aldık. Türkçe olarak mevcut bulunmayan
metinler baştan çevrildi.
Öncelikle sağladığı mali destekle bu kitabının hazırlanmasını mümkün kılan, merkezi Birleşik
Krallık Londra’da bulunan Sigrid Rausing Trust/ Global Dialogue Programı’na ne kadar teşekkür
etsek azdır.
1
http://www.ihm.8m.com
http://www.avrupakonseyi.org.tr
3
http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhak/insanhaklari.htm
4
http://ihami.anadolu.edu.tr
2
5
6
http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/sozlesme/onaylanan.htm
Birleşmiş Milletler'de İnsan Hakları Yorumları, Derleyen: Lema Uyar, Basım Tarihi: Eylül – 2006, İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
7 Uluslararası ve Ulusal Hukukta Azınlık Hakları, Toplum ve Hukuk Araştırmaları Vakfı Yayınları, Şubat 2005, İstanbul.
8
Uluslararası Af Örgütü CEDAW Seminerleri Bilgi Kitapçığı, Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi.
Bu vesileyle gerekli koordinasyonu sağlayarak kitabı hazırlayan genel sekreterimiz Hakan
ATAMAN’a, kitabın editörlüğünü üstlenen Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Araştırma
Görevlisi Hasan Saim VURAL’a, çevirileri gerçekleştiren İstanbul Bilgi Üniversitesi Araştırma
Görevlisi İdil Işıl GÜL’e, Şehnaz LAYIKEL’e, Utku KILINÇ’a, Orçun ULUSOY’a, Ayça
ULUSELLER’e, kavramsal çerçeveye ilişkin metni okuyarak yaratıcı fikirlerini bizden esirgemeyen
Cengiz KARATAŞ’a ve Hacettepe Üniversitesi Öğretim Görevlisi Levent KORKUT’a minnettarlığımızı ifade etmek isteriz.
Kitabın, Türkiye’de hak temelli faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarına ve ilgili hükümet
kurumlarına bir nebze de olsa rehberlik etmesi dilek ve temennisiyle…
Orhan Kemal CENGİZ
İnsan Hakları Gündemi Derneği Başkanı
İÇİNDEKİLER
Önsöz
III
I. BÖLÜM
Kavramsal Çerçeve: Uluslararası İnsan Hakları Belgelerinde Ayrımcılık
A- Ayrımcılığın Tanımı
1.1 İnsan Haklarını Yaratan Temel Değerlere Bir Saldırı Olarak Ayrımcılık:
Hakan ATAMAN
1
1
B- Ayrımcılıkla Mücadeleye dair Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri: Genel
17
17
17
1- Birleşmiş Milletler
1.1 BM İnsan Hakları Komitesi Genel Yorum 18: Ayrımcılığa Uğramama Hakkı
1.2 Birleşmiş Milletler 1993 Tarihli Dünya İnsan Hakları Konferansı Viyana Bildirisi
Ve Eylem Planı-Eşitlik Onur ve Hoşgörü Çev. İdil Işıl GÜL
1.3 111 Sayılı ILO Sözleşmesi
1.4 Eğitimde Ayrımcılığa Karşı UNESCO Sözleşmesi
1.5 UNESCO Hoşgörüye Dair İlkeler Bildirgesi
2- Avrupa Konseyi
2.1 AİHS Ek 12 Nolu Protokol
2.2 AİHS Ek 12 Nolu Protokolün Açıklayıcı Raporu
3- Avrupa Birliği
3.1 2000/750/EC: Ayrımcılıkla mücadeleye ilişkin bir Topluluk eylem programı
oluşturulmasına dair 27 Kasım 2000 tarihli AB Konsey Kararı (2001–2006)
4- AGİT
4.1 Brüksel Deklarasyonu.
1
20
24
27
31
35
35
37
44
44
52
52
II. BÖLÜM
Irksal ve Etnik Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair
Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri
1- Birleşmiş Milletler
1.1 BM Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi
1.2 BM Her Türlü Irk Ayrıcılığının Tavsiye Edilmesine dair Sözleşme
1.3 Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Azınlıklara Mensup olan Kişilerin
Haklarına dair Bildiri
1.4 BM İnsan Hakları Komitesi Genel Yorum 23- Madde 27
1.5 UNESCO Irk ve Irksal Önyargıya dair Deklarasyon
1.6 Kitle İletişim Araçlarının Barışın ve Uluslar Arası Anlayışın Güçlendirilmesine
Ve Irkçılık, Apartheid ve Savaş Kışkırtıcılığı İle Mücadele Edilmesine Katkıda
Bulunması İle İlgili UNESCO Temel Prensipler Bildirisi
2- Avrupa Konseyi
2.1 Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme
2.2 Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi Açıklayıcı Rapor
2.3 Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartı
55
55
55
58
67
70
72
77
81
81
88
99
2.4 Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartı Açıklayıcı Rapor Çev. İdil Işıl GÜL
2.5 Bilgisayar Sistemleri Aracılığı İle İşlenen Irkçı ve Yabancı Düşmanlığı Nitelikli
Fiillerin Suç Olarak Düzenlenmesine İlişkin Bilişim Suçları Sözleşmesine
Ek Protokol Çev. İdil Işıl GÜL
2.6 Bilgisayar Sistemleri Aracılığı İle İşlenen Irkçı ve Yabancı Düşmanlığı Nitelikli
Fiillerin Suç Olarak Düzenlenmesine İlişkin Bilişim Suçları Sözleşmesine
Ek Protokol Açıklayıcı Rapor Çev. İdil Işıl GÜL
2.7 Avrupa Konseyi üyesi Devletlerin Bakanları tarafından Irkçılığa Karşı Avrupa
Konferansı’nın 13 Ekim Cuma 2000 tarihindeki kapanış oturumunda kabul
edilen Siyasi Bildiri
2.8 Avrupa Konseyi Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Komisyonun Tavsiyeleri (Özet)
3- Avrupa Birliği
3.1 Irk ve Etnik Kökene ilişkin karar
4- AGİT
4.1 AGİT Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği Ofisi Belgeleri
* Ulusal Azınlıkların Eğitim Haklarına İlişkin Lahey Tavsiyeleri
* Ulusal Azınlıkların Dil Haklarına İlişkin Oslo Tavsiyeleri
* Ulusal Azınlıkların Kamusal Yaşama Etkin Katılımına İlişkin Lund Tavsiyeleri
* Radyo Ve Televizyon Yayınlarında Azınlık Dillerinin Kullanımına İlişkin Kılavuz
110
129
134
142
146
149
149
156
156
156
160
164
170
III. BÖLÜM
Din, Vicdan ve İnanca Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair
Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri
1- Birleşmiş Milletler
1.1 Din ve İnanca Dayanan Her Türlü Hoşgörüsüzlüğün ve Ayrımcılığın Tasfiye
edilmesine dair Bildiri
1.2 BM İnsan Hakları Komitesi Genel Yorum 22: Din ve Vicdan Özgürlüğü
2- Avrupa Konseyi (Özet)
2.1- Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi ve Parlamenterler Meclisinin Tavsiyeleri
*Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (87) 8; 9 Nisan 1987
*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1178 (1992)
*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1202 (1993)
*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1396 (1999)
*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1412 (1999)
*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1720 (2005)
2.2 AİHM Kararları (Özet)
Darby v. İsveç
Kokkinakis v. Yunanistan
Hoffmann v. Avusturya
Agga v. Yunanistan
3- Avrupa Birliği
3.1 Karar A5-0281/2003, 4 Eylül 2003 SYLLA Raporu (2002) (Özet)
177
177
177
180
183
183
183
183
183
184
184
184
186
186
186
187
188
189
189
IV. BÖLÜM
Cinsiyet ve Cinsel Yönelime Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına
dair Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri
1- Birleşmiş Milletler
1.1 BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Tavsiye Edilmesine Dair Sözleşme
1.2 BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Tavsiye Edilmesine Dair Sözleşmeye
191
191
191
Ek Seçmeli Protokol
1.3 BM Kadınlara Karşı Şiddetin Tasfiye edilmesine dair Bildiri
1.4 ILO 100 nolu sözleşme
1.5 CEDAW Komitesi Genel Yorum ve Tavsiyeleri
Genel Yorum 1
Genel Yorum 2
Genel Yorum 3
Genel Yorum 4
Genel Yorum 6
Genel Yorum 7
Genel Yorum 8
Genel Yorum 9
Genel Yorum 10
Genel Yorum 11
Genel Yorum 12
Genel Yorum 13
Genel Yorum 14
Genel Yorum 15
Genel Yorum 16
Genel Yorum 17
Genel Yorum 18
Genel Yorum 19
Genel Yorum 20
Genel Yorum 21
Genel Yorum 22
Genel Yorum 26
Genel Yorum 24
2- Avrupa Konseyi
2.1 Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararları (Özet)
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (98) 14
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (2000) 11
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (2002)5
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (2003)3
2.2 AİHM Kararları (Özet)
Mouta v. Portekiz
B.B v. Birleşik Krallık
Wolfmeyer v. Avusturya
3- Avrupa Birliği
3.1 İstihdam Ve İş Konusunda Eşit Muamele İçin Bir Genel Çerçeve Oluşturulmasına
İlişkin 27 Kasım 2000 Tarihli 2000/78/ Ec Sayılı Konsey Direktifi
200
205
208
211
211
211
211
211
212
212
213
213
213
214
214
214
215
216
217
217
218
218
222
223
230
231
238
245
245
245
245
245
246
247
247
247
248
249
249
V. BÖLÜM
Engelliliğe Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair
Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri
1- Birleşmiş Milletler
1.1 Zihinsel Engelli Bireylerin Haklarına İlişkin BM Deklarasyonu
1.2 Engellilerin Haklarına dair Deklarasyon
1.3 Psikiyatrik Rahatsızlığı Olan Kişilerin Korunması ve Ruh Sağlığı Hizmetlerinin
İyileştirilmesine İlişkin BM İlkeleri
1.4 BM Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kuralları
259
259
259
261
263
272
1.5 BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi: 5 No’lu Genel Yorum
285
2- Avrupa Konseyi
293
2.1 Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararları(Özet)
293
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi No. R (92) 16
293
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi No. R (98) 9
293
Engellilerin Tam Bir Şekilde Soysal Katılımına Hakkında Avrupa Konseyi
Parlamenterler Meclisinin 1592 (2003) Nolu Tavsiyesi (Avrupa Konseyi Bakanlar
Komitesi tarafından 24 Eylül 2003’de Bakanlık Temsilcilerinin 853. toplantısında
kabul edilen cevap.)
293
Avrupa Konseyine Üye Devletlerde İşaret Dilinin Korunması hakkında
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1598 (2003) Nolu Tavsiyesi
(Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından 16 Haziran 2004’de
Bakanlık Temsilcilerinin 888. toplantısında kabul edilen cevap.)
294
2.2 Parlamenterler Meclisi (Özet)
295
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1592 (2003) Nolu Tavsiyesi
295
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1598 (2003) Nolu Tavsiyesi
295
3- Avrupa Birliği
296
3.1 AB Konseyi Karar ve Tavsiyeleri (Özet)
296
Eğitim Bakanları ve Konsey Kararı Resmi Gazete C 162 , 03/07/1990
P. 0002 – 0003 (90/C 162/02)
296
Üye Devletlerin Hükümet Temsilcileri ve Konsey Kararı Resmi Gazete C 012,
13/01/1997 P. 0001 – 0002 (97/C 12/01)
296
Konseyin 4 Haziran 1998 tarihli 98/376/EC nolu Tavsiyesi. Resmi Gazete ISSN 0378-6978
Üye Devletlerin Hükümet Temsilcileri ve Konsey Kararı (1999/C 186/02)
296
Komisyonun 24 Ocak 2003 tarih ve SEC (2003) 116 nolu Tavsiyesi
296
Konsey Kararı C 134 , 07/06/2003 p. 0006 – 0007 (2003/C 134/04)
297
Konsey Kararı C 134 , 07/06/2003 p. 0006 – 0007 (2003/C 134/05)
297
Konsey Kararı C 175 , 24/07/2003 P. 0001 – 0002 (2003/C 175/01)
297
VI. BÖLÜM
Yaşa Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair
Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri
1- Birleşmiş Milletler
1.1 Yaşlılara Dair Birleşmiş Milletler İlkeleri
1.2 - BM Madrid Siyasi Bildirisi
2- Avrupa Konseyi
2.1 - Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararları (Özet)
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi R (94) 9,
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi R (94) 14,
Avrupa’daki yaşlı toplumuna yönelik sosyal politikaların oluşturulması hakkında
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1591 (2003) Nolu Tavsiyesi (Avrupa Konseyi
Bakanlar Komitesi tarafından 24 Eylül 2003’de Bakanlık Temsilcilerinin 853. toplantısında
kabul edilen cevap.)
2.2- Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi Tavsiye Kararları (Özet)
Avrupa’daki yaşlı toplumuna yönelik sosyal politikaların oluşturulması hakkında
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1591 (2003) Nolu Tavsiyesi
3- Avrupa Birliği
3.1 Avrupa Birliğinin Yaş Politikaları: AB Konseyinin Karar ve Tavsiyeleri (Özet)
VII. BÖLÜM
299
299
299
301
304
304
304
304
304
305
305
306
306
Farklı Zeminlerdeki Ayrımcılığın Önlenmesi için
Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri
1- Yoksulluk temelli ayrımcılığın önlenmesi
İnsani Gelişim Raporu 2000: Özgürlük Ve Dayanışma
İçin İnsan Hakları Ve İnsani Gelişim
2- Göçmenlere ve Mültecilere yönelik ayrımcılığın önlenmesi
BM Mültecilerin Hukuki Duruma Dair Sözleşme
Göçmen İşçilerin ve Ailelerinin Korunmasına ilişkin ILO
118 NOLU ILO SÖZLEŞME
3- Çocuk Hakları
BM Çocuk Hakları Sözleşmesi
İstihdam ve Asgari Yaşa İlişkin ILO Sözleşmesi: 138
Kötü şartlardaki Çocuk İşçiliğinin Önlenmesine dair ILO Sözleşmes:182
4- AİHM Kararları (Özet)
Sommerfeld v. Almanya; Sahin v. Almanya; Hoffmann v. Almanya
Buchen v. Çek Cumhuriyeti
Rainys ve Gasparaviciıu v Litvanya
Mizzi v. Malta
309
309
309
326
326
341
367
372
372
385
391
395
396
397
397
398
VIII. BÖLÜM
Türkiye İç Hukukunda Ayrımcılık Mevzuatı
401
Lozan Barış Anlaşması
401
Anayasa
404
TCK
406
Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması
Hakkında Kanun
411
İş Kanunu
412
Sendikalar Kanunu
413
EKLER
BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi
BM Kişisel Siyasal Haklar
BM EKOSOK
AİHS
Avrupa Sosyal Şartı
AB Temel Haklar Şartı
415
417
420
422
423
428