chp parti müfettişlik raporlarına göre ikinci dünya savaşı yıllarında

advertisement
CHP PARTİ MÜFETTİŞLİK RAPORLARINA GÖRE İKİNCİ
DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA YOZGAT
Caner YÜCE1 Mehmet KARAYAMAN
Özet
Millî Mücadelenin kazanılmasının ardından Cumhuriyet ilan edilmiş ve Türk halkı yeni bir yönetim
tarzıyla tanışmıştır. 1923’te kurulan Cumhuriyet Halk Partisi, tek parti olarak, 1950 yılına kadar iktidarda
kalmıştır. 1945’te çok partili hayata geçişle birlikte muhalefet partisi ile mücadele etmek zorunda kalan
CHP, 1950’de yönetimi Demokrat Parti’ye devretmiştir. 1923-1950 yılları arasında CHP’nin tek parti
olarak iktidar olması, beraberinde parti içi ve parti dışı denetim eksikliği, halkın istek ve şikâyetlerinin parti
teşkilatına ve TBMM’ye taşınamaması gibi sorunları da gündeme getirmiştir. Bu sorunları aşmak, parti
millet bütünleşmesini sağlamak, daha etkili çalışmalar yapmak, parti örgütlerini denetlemek amacıyla, CHP
içerisinde parti müfettişlik kurumu oluşturulmuştur.
1923 yılında hazırlanan CHP Parti Nizamnamesi ile kurulan ve görevi, parti teşkilatı üzerinde denetim
ve kontrolü sağlamak olan parti müfettişliği kurumu, 1935 yılında yapılan düzenleme ile daha etkin bir hâle
getirilmiştir. Müfettişlere, bölgelerinde en az altı ay teftişte bulunma ve yılda iki kez teftiş raporu yazma
zorunluluğu getirilmiştir. Müfettişler, hazırlamış oldukları raporları parti genel merkezine göndermişlerdir.
Raporda belirtilen hususlar, CHP merkez teşkilatında yer alan bürolara havale olunarak, gereğinin yapılması
sağlanmıştır.
Bu çalışmada, II. Dünya Savaşı yıllarına ait Yozgat ili parti müfettişlik raporları incelenmiştir.
Türkiye, savaşa girmemesine rağmen ekonomik ve sosyal yönden savaşın bütün sıkıntılarını çekmiş, savaşın
etkilerini azaltmak için pek çok tedbir almıştır. Çalışmamızda, savaş yıllarının ve alınan tedbirlerin Yozgat
iline yansımaları, ildeki parti örgütlenmesi, Halkevlerinin faaliyetlerini ortaya koymaya, eğitim, sağlık,
ulaşım, spor, sanayi, ticaret, basın-yayın vb. konularda raporlara yansıyan sorunlar ve getirilen çözüm önerileri
incelenmeye çalışılmıştır. Yozgat ve kazalarına ilişkin ortaya konulacak bilgiler ve yapılacak tespitlerle,
Yozgat şehir tarihi üzerinde yapılacak çalışmalara küçük de olsa bir katkı sağlaması amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yozgat, Müfettişlik, CHP, Halkevi, Parti Teşkilatı,
Abstract
Rough Forage Production Potential and its Importance for Animal Production in Yozgat
Region
After the winning of the war of independence , The Republic was declared and The Turkish
community confronted with a new kind of governance. The Following this, the declaring of The Republic,
The new Turkish Government met the single- party regime. The Republican People’s party, which was
founded in 1923, came to power throughout 27 years and for the first time The Republican People’s
party began to be criticized by opposing party with transition to a mutli -party system, and therefore the
administration in 1950 was made over to The Social Democratic Party. The single- party regime both is the
period in which reforms were made as a high intense and even took a long time that caused to tirednesses
in The Republican People’s party . As a consequence of this fact caused to difficulties like that the country’s
Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana bilim Dalı, Doktora Öğrencisi,e-mail : cyuce57@yahoo.com
Metin Kopar, “CHP Teftiş Raporlarına Göre II. Dünya Savaşı Yıllarında Gaziantep”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C.10, S.3, Gaziantep, 2011, s.1038-1039.
1
2
338
problems were carried to Turkish Grand National Assembly of Turkey, solving the problems by reaching to
everyone including the smallest segments of society , and produce a more efficient and rapid solution. To
overcome these problems that ensure the integration of party and community and make more efficient
labours and in order to control of the party organizations, a party inspection agency was created within the
Republican People’s party .
Party inspectorship institution which had been constitued with the chp Party guidelines which had
been prepared in 1923,was activated with the regulation done 1935.Inspectors were given responsibility to
inspect at least 6 months and to write inspection report twice a year.Inspectors sent these reports to the party
head Office.The matters which were stated in the report referred to the offices which were in chp central
organization.
In this study party inspection reports concerning to Yozgat were examined between the years
of 1942-1944.In this period,which was very important fort he country in terms of difficult years
and also this period’s being the most difficult time of the world war II,was put emphasis on party
organisation in Yozgat and activities of community centers.Also this reports consist of imformation about
education,health,transportation,sport,industry,trade and pres etc. İn Yozgat.In this study,trying to do comments
and determinations related to Yozgat,it was aimed to contribute to the studies which was to do in the next
about Yozgat.
Keywords : Yozgat, Inspectorship, CHP, Community Centers, Party Organization
1. Giriş
Millî Mücadelenin kazanılması ve Cumhuriyetin ilanından sonra çok sesli bir ortamın teşekkülü, yeni
Türk Devleti kurucularının en önemli ideallerindendi. 1923 yılında Cumhuriyet ilan edilmiş ve “Cumhuriyet
Halk Fırkası” kurulmuştur. 1924 ve 1930 yıllarında CHP dışında partiler kurulmuşsa da çok partili demokratik
sisteme geçilememiş, partiler kısa süre sonra kapatılmıştır. CHP, 1923’ten 1950 yılına kadar 27 yıl boyunca
ülkeyi tek parti olarak yönetmiştir.
CHP, tek başına iktidarda bulunduğu dönemde kendi içinde bir denetim mekanizması kurma gereğini
hissetmiştir. İttihat ve Terakki Partisi’nden örnek alınarak parti müfettişliği kurulmuş, vilayetler teftiş
bölgelerine ayrılmış ve her birine, parti mensupları/milletvekilleri arasından, parti müfettişleri atanmıştır.
CHP, 1925 yılında çıkardığı nizamname ile bütün ülkeyi 14 Parti Müfettişliği mıntıkasına ayırmıştır2. Geniş
yetkilerle görevlendirilen müfettişler, taşrada partinin en büyük temsilcisi olarak örgütün tüm işlerinin
kontrolü, denetimi, düzenlenmesiyle görevlendirilmiştir. 1935 yılında parti müfettişliği ile ilgili olarak yeni
düzenlemeler yapılarak, müfettişlere tanınan yetkiler artırılmıştır3.
21 Haziran 1939 tarihinde hazırlanan CHP Parti Talimat-namesi’nde, “Parti teşkilatının sıkı denetim
altında tutulması, merkezin rehberliği ile yönlendirilmesi” ön plana çıkmıştır. Müfettişlik mıntıkalarına
genel merkez tarafından belirlenen ve milletvekili olan kişilerin müfettiş olarak atanması öngörülmüştür.
Müfettişlerin, bir yıl içinde iki rapor hazırlayarak genel merkeze iletmeleri gerekmekteydi. Milletvekilleri,
her yıl meclisin kapalı olduğu dönemler hariç, yılın 6 ayını müfettişlik mıntıkalarında geçirmek zorundaydı.
Müfettişler bu süre içerisinde genel düzeni bozan, rejimi tehdit eden bir durumla karşılaşırsa veya istihbarat
elde ederse, bölgenin en yüksek mülki amirine bilgi verecek ve genel merkezi durumdan haberdar edecekti.
Parti müfettişlerinin nasıl belirleneceği, görevleri, nasıl çalışacakları CHP Teftiş Talimatnamesi madde 37-44 arasında belirlenmiştir.
Ayrıntılı bilgi için bk. CHP Teftiş Talimatnamesi, Sümer Matbaası, Ankara, 1943, s.3.
3
339
Ayrıca müfettişler, bölgedeki kongre ve idare heyetlerine başkanlık edecek, yolsuzluk, parti dışı teşkilatlar
hakkında elde ettiği bilgileri, raporlarında belirteceklerdi.4 Bütün bu yönleriyle değerlendirildiğinde CHP
teftiş raporları, parti fikirlerinin merkezden başlayarak taşra teşkilatına yayılmasını, bunlara karşı oluşan veya
oluşabilecek fikir, duygu ve kişileri tespit etmek amacı güdüyordu. Müfettişler, parti içi denetim açısından
da önemli görevler yerine getirmiş, parti dışı oluşumlara karşı bir nevi istihbarat teşkilatı vazifesi görmüştür.
2. Yozgat CHP Parti Müfettişlik Raporları
Yozgat iline ait CHP parti müfettişlik raporları, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bulunmaktadır.
Müfettişlik raporları başlığı altında tasnif edilen belgeler içerisinde, CHP parti il teşkilatları tarafından altı
ayda bir hazırlanan ve genel merkeze gönderilen parti faaliyet raporları, halkevleri tarafından gönderilen
faaliyet raporları, milletvekillerinin seçim bölgelerine yaptıkları seyahat neticesinde kaleme adlıkları raporlar
ve CHP parti müfettişlerinin hazırlamış olduğu raporlar yer almaktadır. Çalışmamızda ağırlık olarak Yozgat
parti müfettişleri ile Yozgat milletvekillerinin kaleme aldığı raporlar üzerinde durulacaktır.
Yozgat ili, Sivas, Tokat, Amasya illeri ile birlikte bir müfettişlik mıntıkası olarak değerlendirilmiştir.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla; 1935 yılında Trabzon Milletvekili Raif Karadeniz, 1941-1942 yıllarında
Kastamonu Mebusu Hilmi Çoruk, 1944 yılında Ankara Milletvekili Hıfzı Oğuz Bekata, 1947 yılında Ankara
Milletvekili Emin Halim Ergun ve 1948 yılında Balıkesir Milletvekili Muzaffer Akpınar, Yozgat parti
müfettişi müfettiş olarak görev yapmıştır.
Parti müfettişleri tarafından hazırlanan raporlar, birinci altı aylık dönem ve ikinci altı aylık dönemi
kapsayacak şekilde, yılda iki defa yazılmıştır. Raporlar, müfettişlere verilen talimat doğrultusunda belirli
konular üzerinde durularak düzenlenmiştir. Bu konular içerisinde parti teşkilatlarının durumu, üye sayısı,
gelir-gider durumu, yıllık kongreleri, parti faaliyetleri, halkevlerinin durumu ve faaliyetleri, partililer
arasındaki ilişkiler, bölgenin ekonomik durumu, eğitim seviyesi, okulların durumu, ulaşım sorunu, basın
yayın faaliyeti gibi konular öne çıkmıştır.
Parti müfettişlik raporları, teftiş yapılan il hakkında genel bir bilgi vererek başlamaktadır. CHP Yozgat
Parti Müfettiş Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruk tarafından hazırlanan 30 Ocak 1942 tarihli raporda,
Yozgat’ın 14.000 civarında bir nüfusa sahip olduğu, suyu ve havası güzel bir yer olduğu, kazalarındaki
halkın genellikle çiftçilikle geçindiği, toprağın yetersiz olduğu bu nedenle de geçim sıkıntısı yaşandığı ifade
edilmiştir. Yozgat halkı yardımsever, ahlaklı, kendi içinde örgütlü, eğitimli, irtica oluşumlarının yaşanmadığı,
genellikle çiftçilikle meşgul olan, parti fikir ve ilkelerini benimsemiş kişiler olarak tanımlanmıştır. Bölgenin,
sert iklim şartlarına sahip olduğu ifade edilmiştir. Raporlarda 1942 yılı kış mevsiminin oldukça sert geçtiği
üzerinde durulmuş, bu nedenle hasat sezonunun sıkıntılı geçtiği ve alınan ürünün önemli miktarda azaldığı
belirtilmiştir. Yine kış mevsiminin zorlukları nedeniyle parti toplantıları da yeteri kadar yapılamamıştır. 1943
yılı kış mevsimi de, bir önceki yıl gibi sert geçmiş, Osmanpaşa, Salmanlı, Nusaybeyli kaza ve nahiyeleri
teftiş edilememiştir. Sorgun kazasına ulaşılamamış, toplantılar yapılamamıştır.5
3. Parti Üye Sayıları ve İdare Heyetleri
Müfettişler, parti üye sayılarını yakından takip etmiş, üye kayıtlarının düzenli yapılıp yapılmadığı,
aidatların vaktinde alınıp alınmadığı, makbuzlarının kesilip kesilmediği üzerinde önemle durmuşlardır.
CHP Parti Müfettişi Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan ve 1940-1941 yıllarına ait
birinci teftiş raporunda CHP teşkilatına ait hesaplar incelendiğinde pek çok noksan görüldüğü, kayıtların ve
4
Hüseyin Çetin, “CHP Parti Müfettişlik Raporlarına Göre Tek Parti Döneminde Aydın”, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Ana bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın, 2015, s.5-6.
5
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
340
gelir-gider makbuzlarının düzenli bir şekilde tutulmadığı, demirbaş kayıtlarının eksik olduğu, bina sigorta
bedellerinin geç ödendiğine dair ifade edilmiştir6.
1943 yılı raporunda en dikkat çekici noktalardan birisi de toplanan aidatlardır. 1942 yılında ortalama
%25 civarında toplanan aidatlar bu dönemde %3’lere kadar düşmüştür. Ayrıca toplantılar düzenli olarak
yapılamadığı, yapılan toplantılara da ilgi gösterilmediği, bu nedenle örgüt içinde iş bölümü yapılamadığı
ifade edilmiştir. Genel merkeze bununla ilgili önlem alınması istenmiş, bunun nedeninin de harp nedeniyle
tarım işlerine ağırlık verilmesi, ulaşım ve vasıta sıkıntıları olarak gösterilmiştir7
Tablo 1: Yozgat Merkez ve Kazalarında CHP Üye Sayıları
Yozgat
Kaza
Merkez
1939
1940 I. Altı Aylık Dönem
1940 II. Altı Aylık Dönem
1945
13.141
13.141
13.141
11950
Akdağmadeni
10.572
10.600
10.574
11000
Boğazlıyan
12.172
12.172
14.023
27197
Sorgun
10.007
11.075
11.075
12.396
Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi,
490.1/720.462.1.
Tablo 2: 1941 Yılı Parti Müfettişlik Raporuna Göre Yozgat Merkez ve Kazalarındaki CHP Üyelerinin
Kazalara Göre Dağılımı
Parti Ocağı Sayısı
Üye Sayısı
Yozgat Merkez
56
3165
Yerköy nahiyesi
26
975
Musabey nahiyesi
38
2349
Salmanlı nahiyesi
31
1268
Akdağmadeni Merkez
78
4.392
Peyk nahiyesi
35
3.150
Hasbek nahiyesi
32
3.050
Boğazlıyan Merkez
84
2.962
Çayır Şeyh nahiyesi
26
3.629
Terzili nahiyesi
38
2762
Çandır nahiyesi
11
1670
Osmanpaşa nahiyesi
21
1121
Kızılcakoca nahiyesi
37
1130
Sorgun Merkez
59
4629
Kadı Şehri nahiyesi
30
970
Hacıköy nahiyesi
25
979
Mamure nahiyesi
33
1133
Emir İtibari nahiye
21
1631
Çavuşköy İtibari nahiye
23
1733
Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
Müfettişlik raporlarında parti idare heyeti seçimi, kimlerden oluştuğu hakkında ayrıntılı bilgiler
bulunmaktadır. Parti idare heyetindeki kişilerin meslekleri, eğitim seviyeleri, kişilikler vb. konularda da
açıklayıcı bilgiler yer almaktadır. Örneğin Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan 10
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
6
7
341
Şubat 1941 tarihli teftiş raporunda Yozgat CHP il başkanı olan Nazım Kafaoğlu hakkında şu ifadelere yer
verilmektedir;
“Evvelki idare heyetinde reis vekili idi. Meclis-i Umumi azasındandır. Çapanoğlu İsyanı’nda
yararlığı görülmüştür. Parti işlerinde mesaisi vardır. Meşrutiyet ilanından evvel mahkûm olmuş ise de Büyük
Millet Meclisi tarafından iade-i hukuku memnun kararı almıştır. Hariçte bazı aleyhtarları vardır. Kuvve-i
intihabiyesi mevcuttur. Hassastır. Çabuk münfail olur. Fakat feragat-ı nefis sahibidir. Ziraatla meşguldür”8.
Raporlarda, parti idare heyeti üyelerinin isimleri de verilmiştir. Örneğin CHP Parti Müfettişi
Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan 10 Şubat 1941 tarihli teftiş raporunda Yozgat
CHP İdare Heyetinin şu kişilerden oluştuğu ifade edilmiştir;
-Başkan: Nazım Kafaoğlu, Meclis-i Umumi Azası’ndan
-Aza: Kamil Erbek, Meclis-i Vilayet Encümen
-Aza: Şevket Yasa, Meclis-i Umumi Azası’ndan
-Fazlı Bilecen, Lise Muallimlerinden
-Aza: Hüsnü Cingiz, Avukat
-Mahmut Alpak, Tayyare Cemiyeti Muhasibi
-Lütfi Özdener, Emekli Lise Muallimi
-Ömer Uslu, Belediye Encümen Azası
-Cevdet Gökçe, Ticaret Odası Azası’ndan9
Tablo3: Parti Müfettişlik Raporlarına Göre Yozgat Merkez ve Kazalarında CHP Parti İdare Heyeti
Üyeleri
Üye
Sefer
Eronat
Eşref Ünal Ömer
Evci
Üye
Üye
Üye
Üye
Üye
Bahri
Bacan
Yusuf
Kan
Osman
Boğaz
İhsan İpek
Eşref Ünal Sefer
Eronat
Celal
Tunus
Memduh
Şenol
Sabri
Yozgat
Fahri Tan
Hasan İpek
Eşref Önal Memduh
Şenol
Osman
Boğaz
Mustafa
Kızılok
Çelebi
İlhan
Nuri Aral
İhsan İpek
Şevket
Nizamoğlu
Tayyip
Araslı
Mustafa
Kızılok
1942 1941 1940 1945
1941
Yozgat
Başkan
1942
1940
Yıl
Eşref Önal Yusuf Kan Celal Aral
Akdağ-madeni
Necmi
Ersoy
Celal Tatlı
Hasan Şen Feyzullah
Şendoğan
Sadullah
Kayalar
Necmi
Ersoy
İbrahim
Önen
Tevfik
Köklü
Salim Önal
Sadullah
Kayalar
Necmettin
Ersoy
Yaşar
Önen
Tevfik
Köklü
Salim Önal
Bahaettin Necmeddin
Çölkesen Kaleli
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1.
8
9
342
Necmettin
Kaleli
Hasan
Karaaslan
Hasan
Karaaslan
Necati
Erdoğan
Hüseyin
Batur
Ahmet
Akdağ
Celal
Tatlı
Necmeddin
Kaleli
Hasan
Karaaslan
Mehmet
Erol
Sadettin
Süer
Şevket
Okay
Rifat
Kozan
Hüseyin
Aksu
Halim
Ulutürk
Şevket
Kurtul
Şevket
Okay
Mehmet
Erol
Haydar
Kozan
Rifat
Kozan
Nail
Öztürk
Mehmet
Talas
Şevki
Kurtul
Şevket
Okay
Hasan
İçöz
Eyüp
Duygu
Ahmet
Karslı
Seyit Ali
Tunçer
Mehmet
Talas
Şevki
Kurtul
Şevket
Okay
Nafiz
Yücel
Eyüp
Duygu
Rifat
Kozan
Şükrü
Pala
Mehmet
Talas
Şevki
Kurtul
Asım
Bektaş
Rıza
Kayhan
Salih
Kayhan
Mehmet
Ersoy
Osman
Ünlü
Hakkı
Tüzüner
1941
Mehmet
Akyol
Rıza
Kayhan
Kani
Sevik
Asım
Bektaş
Kadir
Çetin
Yaşar
Doğan
Osman
Ünlü
1942
Mehmet
Akyol
Rıza
Kayhan
Feyzullah
Bektaş
Salih
Kayhan
Kadir
Çetin
Yaşar
Doğan
Osman
Ünlü
1945
Kadir
Çetin
Nazım
Bektaş
İbrahim
Aktan
Kamil
Arıburnu
Mehmet
Aksoy
İhsan Çetin
Salih
Bölükbaşı
Boğazlıyan
1940
1945 1942
1941
1940
1945
Necmettin
Ersoy
Sorgun
Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi,
490.1/720.463.1.
Parti faaliyetleri olarak genel Yozgat merkez ve kazaları üzerinde durulmuş, nahiye ve köylerdeki
örgütlenmeler hakkında fazla bilgi verilmemiştir. Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan 30 Ağustos 1940 tarihli
1940 yılı İkinci Teftiş Raporu’nda Boğazlıyan’a bağlı Çandır Nahiyesi parti idare heyeti hakkında şu bilgiler
verilmektedir;
Başkan: Abdülkadir İlbaş
Aza: Mustafa Erdem
Aza: Rıza Selçuk
Aza. İsmail Türk
Aza: Abdi Keçeli10
Müfettişler, parti ile devlet kurumları arasındaki işbirliği ve uyum üzerinde de durmuşlardır. CHP
müfettişleri parti ve yerel devlet mekanizması arasındaki ilişkilere önem vermiştir. İlişkilerin samimi ve aynı
yönde olması istenmiştir. Bu bağlamda Yozgat müfettişleri, ilişkileri genel olarak olumlu karşılamış, parti
teşkilatı ile kaymakamların aynı amaçla hareket ettiğini belirtmişlerdir. Ancak Sorgun kazası teşkilatı ile
kaymakam arasında bir uyumsuzluk olduğunu rapor etmiştir. Hatta kaymakamın parti işleriyle ilgilenmediği,
Cumhuriyet Bayramı merasim programına parti teşkilatını davet etmediğini, Atatürk’ün ölüm yıldönümü
etkinliklerine parti ve halkevini program dışında bırakmıştır. Buna karşın partinin 23 Nisan etkinliklerine
katılmamak için pasif korunma adlı bir konferans tertip ettiği, şehirdeki diğer memurları bu konferansa
çağırarak, partinin 23 Nisan programını sabote ettiğini bildirmiştir. Müfettişe göre bu durumun sorumlusu
10
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1.
343
kaymakam olup buna bir çözüm bulunması istenmiştir.11
4. Ekonomik Durum
Raporlarda, halkın geçim kaynakları ve ekonomik sıkıntıları ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Yozgat
bölgesinde temel geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olduğu belirtilmiştir. Halkın en önemli ekonomik
sorunlarının tarım ürünlerinin ıslahı, depolanması, tarım alet ve makinalarının eksikliği, Ziraat Bankası’nın
her kazada şubesinin olmaması, meyve fidanlarının ıslah edilmemesi ve ziraat mektebinin bulunmaması
olarak ifade edilmiştir.
II. Dünya Savaşı’nın getirdiği ağır ekonomik sıkıntılar, raporlara da yansımış, benzin, gaz yağı,
çimento, demir vb. ihtiyaçların karşılanmasında sıkıntı yaşandığı ifade edilmiştir. Yozgat Milletvekilleri Sırrı
İçöz, Ahmet Sungur ve Salim Korkmaz tarafından 16.12.1942 tarihinde hazırlanan teftiş raporunda Yozgat
Hükûmet konağı inşaatı ile ilgili olarak şu bilgilere yer verilmiştir;
“Yozgat vilayet merkezinde dört sene evvel inşasına başlanılan hükûmet konağına yüz otuz bin lira
sarf edilmek suretiyle zemin ve birinci katı inşa edilmiş, ahval-i hazıradan bahisle demir ve çimento yüzünden
inşaat durmuş, bina üç senedir yağmur ve kışın havai tesiratı altında açıkta kalmıştır. Sadece üzerine inşa
edilecek iki kattan yalnız bir kat için pek mühim olmayan demir ve çimentoya ihtiyaç hasıl olduğuna göre
bu ihtiyacı karşılayacak miktar-ı kâfi demir ve çimento temin olunduğu takdirde binanın ikmali mümkün
olacağı, aksi takdirde yüz otuz bin lira sarfıyla meydana getirilen bu inşaatın açıkta uzun zaman mukavemet
edemeyeceği, muktezi demir ve çimentonun İktisat Vekaletinden temin buyrulmasına lüzum hasıl olduğunu
arz ederiz”12.
Aynı raporun devamında ihtiyaç duyulan malzemelerle ilgili olarak şunlar ifade edilmektedir;
“Hariçten temin edilen gaz ve mümasili istihkak maddeleri fevkalade zamanın icabı olarak Yozgat’ta da
ihtiyacı tazyik etmekte ise de bunlardan bilhassa çiftçinin zaruri ihtiyaçlarını teşkil eden demirin İktisat
Vekaletince millî fabrikalarımızla vesair suretle temini lüzumunu ziraatın inkişafı bakımından bir zaruret
hâlini almakta olduğunu arz ederim13.”
1945 yılı raporunda müfettiş tarafından ürünlerin toplanması ile ilgili bir aksaklığa vurgu yapılmıştır.
Buna göre; Yozgat ve kazalarında hububat alımı için gönderilen memurların, işlerinde bazı suiistimal ve
yolsuzluk yaptıkları, kazalardan toplanan hububatlar(ın) nakil sırasında kaçırılarak saklandığı, bu nedenle bu
memurların evinin aranması gerektiği, aksi hâlde bu çiftçiler arasında adaletsizlik yarattığı ifade edilmiştir14.
Yozgat bölgesinde en önemli geçim kaynağı tarım olduğu için halkın talepleri arasında kaza
merkezlerine Ziraat Bankası şubelerinin açılması, Toprak Mahsulleri Ofisine ait depo yapılması, ziraat
mektebi açılması, demiryolu güzergâhı üzerinde bulunan Midilliçoğlu çiftliğinde bir fidanlık kurulmasına
yönelik istekler öne çıkmaktadır.
Yozgat merkezindeki halk geçimini ticaretten sağlamaktadır. Şehirdeki halkın durumu köylüye
göre daha iyidir. Ancak ulaşım sıkıntılarının bulunması halkı zor duruma düşürmektedir. Şehrin tren
bağlantısı yoktur. Ancak Yozgat’ın 40 km güneyinden geçen Yerköy istasyonu vasıtasıyla tren bağlantısı
kurulabilmektedir15. Yozgat’tan geçen Çorum yolu, Çerikli ve Sungurlu’ya nakledilmiş, Yozgat ticareti,
Bu durumun Dâhiliye Nezaretine bildirilmesi üzerine bölgeye Mülkiye Müfettişi Seracettin Bey gönderilmiş ve inceleme
yaptırılmıştır. Seracettin Bey durumu tetkik ettirtmiş, ancak kayda değer bir durum olmadığını tespit etmiştir. Bk.Başbakanlık
Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
12
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
13
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
14
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
15
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
11
344
durma noktasına gelmiştir. Yerköy istasyonunun Yozgat’a bağlanması Yozgat’taki ekonomiyi canlandıracaktır.
Yerköy ile Yozgat arasındaki nakliye belediye tarafından bir otobüs ve açık araba ile yapılmaktadır. Bu
yolculuk yaşlı ve çocuklar için hem uzun hem de yorucudur. Yine ofis ambarlarındaki buğdayın nakli
belediyeye ait otobüs ve 5 kamyon ile yapılmaktadır. Bu ulaşım ne halk ne de ürün için uygundur. Bu nedenle
Ticaret Vekâleti tarafından otobüs, kamyon ve otomobil ihtiyacı karşılanmalıdır16.
Yozgat’ta sanayi yetersiz olduğundan halk geçimini sağlayamamakta ve sürekli göç etmektedir.
Fabrika yoktur. El tezgâhları ve evde yapılan imalat ile çok küçük bir kitle ilgilenmektedir. İktisat Vekâleti
bu durumla yakından ilgilenmeli, halkı dokumacılığa sevk etmeli, kooperatif ve kurslar vasıtasıyla meslekler
öğretmeli, el tezgâhları dağıtılarak üretim arttırılmalı ve Yozgat ekonomisi canlandırılmalıdır.17
1941 yılı Yozgat’taki çiftçiler için zor bir yıl olmuştur. Senelik ortalama 30-50 bin ton arasında buğday
üretimi yapılmaktadır. Ancak 1941 yılı kış mevsimi kurak geçmiş, çiftçi alması gereken ürünü alamayarak
büyük zarara uğramıştır. Toprak Mahsulleri Ofisine sadece 19.000 ton buğday tahakkuk ettirilmiş, bunun
%80’i ofise teslim edilmiştir. Buna karşın fasulye, başta olmak üzere bakliyat üretimi fevkalade artmıştır.
Ancak çiftçinin zaruri ihtiyaçlarından demir eksikliği çok fazla olup, bu ihtiyacı karşılamak için millî bir
fabrikanın kurulması, ziraatın geliştirilmesi için zorunludur.18 1941 yılındaki karşılaşılan zorluklar üzerine
çiftçinin Ziraat Bankasına olan borçları ertelenmiş ve acil tohumluk yardımı yapılmıştır. Alınan bu önlemler
halkı rahatlatmış, CHP’ye karşı olan sempatiyi arttırmıştır.19 Müfettişe göre Yozgat tarımındaki en önemli
sorunların başında ürün çeşitliliğinin olmaması gelmektedir. Bu nedenle kuraklığın etkisi çok büyük olup
sıkıntılar yaratmaktadır. Yozgat’taki ekonomiyi daha dengeli hâle getirmek ve canlandırmak için şeker ve
mensucat fabrikası kurulması tavsiye edilmiştir. Yine sulama kanalları yapılarak verimin artırılabileceği ileri
sürülmüştür.20
Toprak mahsulleri vergisi tatbikinde sorunlar yaşanmaktadır. Kaymakam ve mal müdürü vergilerde
keyfî tutumlar sergilemekte, muhtarlar köylüyü rencide edici davranışlarda bulunmaktadır. Muhtarlar
kendilerini vergi memuru yerine koymakta ve köylülerin itirazlarını dikkate almamaktadırlar.21
Yozgat’taki düğün ve sünnet merasimleri sosyal çöküntülere yol açmaktadır. Düğünlerde kız
tarafının erkek tarafından aldığı paralar ve düğün masrafları çok fazla olup, erkek tarafı bu masraflara
yetişememektedir. Çare olarak tarla ve hayvanlarını satmakta yine de isteklere cevap verememektedir. Bu
nedenle kız kaçırmalar, kavgalar olmakta, bazen kavgalar ölümlerle sonuçlanabilmektedir. Bu durumun
önüne geçmek için “55 Sayılı Men-i İsrafat Kanunu” tatbik edilmelidir. Birden fazla evlenmeler yapılmakta,
gayr-i meşru çocuklar dünyaya gelmektedir. Bunu engellemek için Medeni Kanun’a daha sert maddeler
eklenmelidir. Bazı imamlar, imam nikâhı yoluyla birden fazla evliliğe meydan vermektedir. İmamlar kontrol
edilmelidir22.
II. Dünya Savaşı’nın getirdiği bir başka sorun da ülkeye gelen yabancılardır. Hilmi Çoruh tarafından
hazırlanan 30 Nisan 1942 tarihli Teftiş Raporu’nda “Yozgat’ta enterne edilmiş 80 kadar Alman, İtalyan ve
Rus’tan müteşekkil subay ve er vardır. Ordu garnizonu idaresinde muhafaza edilmekte olduğu” ifade edilmiş,
1943 yılına ait raporda ise, “muhtelif hükûmet tebaasından 350’yi mütecaviz eşhas mevcut olup askeri kontrol
altında” olduğu ifade edilmiştir23.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
18
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
19
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
20
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
21
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
22
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
23
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1
16
17
345
5. Halkevleri
Müfettişlerin üzerinde en çok durdukları konulardan biri de Halkevlerinin faaliyetleridir. Parti
çalışmalarıyla paralel faaliyet gösteren Halkevlerinin faaliyetleri, gelir-gider durumları, üye sayıları, bina
durumları raporlarda ayrıntılı bir şekilde ifade edilmiştir. Hilmi Çoruh Tarafından Hazırlanan 20 Haziran
1941 tarihli İkinci Teftiş Raporu’na Göre Boğazlıyan’da merkez kaza dışında Terzili, Hamam, Çandır ve
Çayır Şeyh’te birer halkodası bulunmaktaydı24.
Tablo 4: Parti Müfettişlik Raporlarına Göre 1940-1941 Yıllarında Yozgat Merkez ve Kazalarındaki
Halkevleri İdare Heyetleri
Yozgat Merkez
Boğazlıyan
Sorgun
Akdağmadeni
1940
1941
1940
1941
1940
1941
1940
Başkan
Mahmut
Alpak
Fazlı Bilecen
Rifat Kozan
Haydar Kozan
Osman
Ünlü
Kani Sevik
Haşim Tatlı
Üye
Fazlı Bilecen
Şinasi
Onurkan
Abdullah
Koçaker
Abdullah
Koçaker
Sıdkı Turan
Sıtkı Turan
Aziz Caner
Üye
Hüsnü Cengiz Muhsin
Gülay
Sırrı
Özbaykal
Sırrı Özbaykal
Kamil
Arıburnu
Kamil
Arıburnu
Şerife Özgen
Üye
Fahri Orgun
Fuat Yasa
Mustafa
Özer
Mustafa Özer
Mehmet
Yetkin
Mehmet
Yetkin
Kenan Değirmenci
Üye
Celal Bayar
Dr. Kaya
Üstünberk
Şevki
Kurtul
Hasan İçöz
Üye
Nuri Aral
Nuri Al
Ahmet
Karslı
Ahmet Karslı
Üye
Zeki Ayan
Abdullah
Şahin
Şevket
Okay
İhsan Atasoy
Üye
Hikmet
Kılıçarslan
Osman Çitak
Üye
Doktor
Mükerrem
Aziz Denli
Hüseyin Benderli
Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1;
6. Basın-Yayın Faaliyetleri
Müfettişler tarafından hazırlanan raporlarda, Yozgat’ta, 15 günde bir yayınlanan “Yozgat” adlı bir
gazete, genel idarenin çıkardığı “Bozok” dergisi ile Halkevi tarafından çıkarılan “Notlar “ adında bir dergi
olduğu belirtilmiştir. Halkın bu yayınlara olan ilgisi iyi olup, Ulus, Cumhuriyet, Son Posta, Tan, Karagöz,
Köroğlu, Gençlik, Ülkü, Spor, Yeni Sabah, Hakikat, 19 Mayıs Mecmuası, Yeni Kültür, Köye Doğru, Çığır,
Avcılık, Hukuk Bilgileri, Yeşilay en çok okunan gazete ve risalelerdir. Ancak 1942 ve 1943 yılı raporlarda
Bozok ve Notlar adlı yayınların kâğıt buhranı nedeniyle çıkarılamadığı belirtilmiştir.25
7. Eğitim
Yozgat’ta okuyan öğrenci sayısı fazladır. Yatılı olarak eğitimine devam etmek isteyen öğrenci sayısı
fazla olduğu için, öğrencilerin hepsine olumlu cevap verilememektedir. Bu nedenle Maarif Vekâletince
okulların yanına öğrencilerin yatılı kalabilecekleri bir pansiyon yapılması gerekmektedir. Yozgat Lisesine
tahsisat ve malzeme temini yapılmalıdır. Teknik okullar açılarak mesleki eğitim verilmesi elzemdir. Ancak
Maarif Vekâleti çevre illerde teknik okul bulunduğu için, Yozgat’ta şu an açılmasının mümkün olmadığını
belirtmiştir.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1.0.0-720-461-1;Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
24
25
346
8. Sağlık ve Sosyal Yardım
Parti müfettişlerinin en çok üzerinde durdukları konulardan biri de sağlıkla ilgili işlerdir. Özellikle
sıtma ve bulaşıcı hastalıklarla ilgili olarak halkın şikâyetleri raporlara yansımıştır. 1939 yılında ilk dönemine
ilişkin Yozgat milletvekilleri tarafından hazırlanan raporda, sağlıkla ilgili olarak şu ifadelere yer verilmektedir;
“Sorgun, Boğazlıyan ve köylerinde sıtma çoktur. Boğazlıyan kazasında bir hükûmet tabibi ile iki
sıhhiye memurundan ibaret olan dar bir kadro ile kazanın frengi, sıtma ve diğer sıhhi işlerine yetişmek
imkânları çok azdır. İki ay evvel Boğazlıyan’ın 3.000 nüfuslu Çandırlı köyünde salgın bir hâlde baş gösteren
kızamık hastalığında maalesef 150 yavrunun ölümü ile nihayetlendiğini köylülerden dinledik ve kaza
doktorundan öğrendik. Kaza doktoru bütün varlığı ile çalışmakta ise de yetişememektedir. Hiç olmazsa kaza
sıhhiye kadrosuna bir sıhhiye memurunun daha ilavesi istirham edilmektedir.26”
1943 yılı raporunda Yozgat’ta verem salgını yaşandığı, hastalığın giderek yayılmakta olduğu, halkın
bu hastalıkla kendi kendine mücadele verdiği belirtilmiştir. 100 yataklı bir hastane yapılması müfettiş
tarafından Genel Merkeze bildirilmiştir.27
Parti idaresi, sosyal yardımlarla ilgili işleri yakından takip etmiştir. Yozgat Parti teşkilatı, 1942
yılında sosyal yardımların yeterli olmadığı, maddi yetersizlikler yaşandığı, genel merkez tarafından destek
gelmezse yapılması gereken hayır işlerinin yapılamayacağını açıklanmıştır. 1943 yılında, sosyal yardımların
daha iyi konumda olduğu belirtilmiştir. Ayrıca müfettişlere göre parti teşkilatı el tezgâhlarının gelişmesi
ve yayılması ile ilgili önemli çalışmalar yapmış, gençlere el tezgâhlarının kullanılması hakkında eğitimler
vermiştir. Böylece halkın geçimleri kolaylaştırılmış, maddi durumlarında ilerleme sağlanmıştır. Muhtaçlara
belediye kanalıyla ekmek ve yemek dağıtılmış, fakirlere 2000 lira maddi destekte bulunulmuştur. Yüksek
tahsil gören öğrencilere ilgi ve duyarlılık gösterilmiş, ihtiyaçları, imkânlar dâhilinde karşılanmıştır. Öğrenci
evlerinin aydınlatma ihtiyacı için Halkevleri devreye sokulmuştur.28 Yozgat Halkevi 150 fakir öğrenciye
kış başından okulların kapanmasına dek olan sürede sıcak yemek yardımında bulunmuştu.51 öğrenci ise
Halkevinden ayakkabı, elbise yardımı almış ve sünnet ettirilmiştir.29
9. Spor
Yozgat CHP Parti Müfettişlik raporlarında spor faaliyetleri önemli yer tutmuştur. Parti, spor
faaliyetleriyle yakından ilgilenmiştir. Raporlara göre Yozgat halkı sporla yakından ilgilidir. Spor etkinliklerinin,
“Beden Terbiyesi Kanununa” uygun olarak yapıldığı vurgulanmıştır. Fakat spor faaliyetlerinin yetkin kişiler
tarafından yapılmadığı, spor alanlarının yeterli olmadığı, hatta antrenman ve müsabakaların düz tarlada
yapıldığı, spor yapmak için malzeme eksikliği bulunduğu, maddi gereksinimlerin olduğu ve bunların Genel
Merkez tarafından karşılanması gerektiği belirlenmiştir. Boğazlıyan ve Maden kazasında gençlik kulübü
mevcut olup voleybol, atıcılık, futbol, kayak, basketbol sporu ile düzenli olarak yapılmaktadır.30 1942 yılı
raporuna göre; Yüksek Mühendisler Birliği Mimarları arasında müsabakalar yapılmış, mimarlarla spor
sahasının yapılması için görüşülmüştür. Yurdun müdafaası için motorlu taşıtlara ihtiyaç duyulmuş, bu ihtiyaç
için Genel Merkezden gereğinin yapılması talep edilmiştir. Müfettişler, hiç olmazsa birkaç motosikletin
şimdilik gönderilmesi gerektiğinin, böylece gençlerin motorlu araçlara alıştırılacağını belirtmişlerdir.311943
yılı raporunda ise, parti teşkilatının binlerce kişiye kayak sporu yaptırdığına değinilmiş, bunlardan 200’ünün
teknik kayakçı olarak yetiştirildiği belirtilmiştir. Bölgenin coğrafi ve iklim koşulları dikkate alındığında
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
28
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
29
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
30
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
31
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
26
27
347
kayak ve dağcılık sporunun gelişmeye açık olduğu, bunun için kulübünün kurulması gerektiği raporda yer
bulmuştur. Kayak yapmak için bir spor sahasına ihtiyaç duyulduğu, atıcılık ve atletizme olan ilginin giderek
arttığı, kır koşuculuğunun muntazam şekilde yapıldığı, Yozgat atletlerinin Ankara’daki grup yarışmalarında
3. olduğu raporda yer bulmuştur. Spor alanı inşaatına derhal başlanması gerektiği, böylece gençlerin düzen
içinde sporlarını yapabileceği ifade edilmiştir. 1942 yılında 189 olan spor yapan kişi sayısı 1943 yılında 231
kişiye yükselmiş, 1945’te ise 221’e düşmüştür.32
10. Yozgat İlçelerinde Sosyal ve Ekonomik Durumu
a- Sorgun: Sorgun, yüksek bir bölgeye kurulmuş, nüfus yoğunluğunun fazla olduğu, yolu olmayan,
Kürt kökenli vatandaşların da yaşadığı bir bölgedir. Millî Mücadele yıllarında burada isyan olduğu
(Aynacıoğulları) ve bunların affedildiğine vurgu yapılarak, isyancıların yakından kontrol edilmesi gerektiği
raporda yer bulmuştur. Sorgun’da 160 köy, 3 nahiye bulunmaktadır.
Sorgun kaza merkezinde idare ve sağlık işleri yeterli değildir. Halk kötü durumdadır. Merkezde
Ziraat Bankası yoktur. Bu nedenle halk ve parti üyeleri banka işlerinde 100km.den fazla yol giderek Yozgat’a
ulaşmaktadır. Bu sorunların çözümü için Hacıköy adında müstakil bir kazanın kurulması, böylece halkın
taleplerinin buralara kaydırılması istenmiştir. Genel merkez bu isteğe olumlu cevap vermiş, ancak bütçe
yetersizliği nedeniyle önümüzdeki yıllarda tekrar değerlendirileceği belirtilmiştir.
Sorgun’da hemen hemen herkes çiftçidir. Buğday ve arpa tarımı bol miktarda yapılmaktadır. Ancak
çiftçinin hasat ettiği ürünü teslim edeceği bir Toprak Mahsulleri deposu yoktur. Bu nedenle hububatlar
muhafaza edilemiyor, hububatın güvenliği tehlikeye düşüyor. Yağmur ve soğuk hava ürünün bozulmasına
veya tesliminin gecikmesine yol açmaktadır. Bütün bunları aşmak için kazadaki Yeşilova kasabasına bir depo
yapılması tavsiye edilmiştir.33
Sorgun’da adli teşkilatın da sorunları bulunmaktadır. Sorgun’daki tek hâkimin gözleri görmediği ve
ihtiyar olduğu, uzun süredir raporlu olduğu için göreve gelmediği rapor edilmiştir. Bu nedenle bütün işler
muavine kalmış, halk ıstırap çekmektedir. Uzak köylerden gelen halk işlerini takip edememekte, adalet işleri
aksamaktadır. Bu nedenle Yozgat veya çevrelerinden bir hâkimin, Sorgun’a atanması istenmiştir.
b- Boğazlıyan: Boğazlıyan’da halk çiftçilikle meşguldür. Çandır nahiyesi, Teke köyünde dervişlik
yapılmakta olup gizli etkinliklerle halkı örgütlemekte ve ayin yapılmaktadır. Kadiri tarikatından olan derviş
için Kayseri’nin Sivla köyünden Şeyh Mehmet bu köylere gelip halkı örgütlemektedir. Muhkim Yusuf Hoca
ve Karaşeyh köyünden Bakkal Hasan Nakşi şeyhi olarak faaliyet göstermektedir.34
Boğazlıyan kazasında bir kütüphane bulunmaktadır. Okuma odası gayet iyi olup 140 civarında
üyesi vardır. Boğazlıyan halkevi kaymakamlık binasında faaliyet göstermektedir. Ancak halkevinde eleman
eksikliği vardı. Bu nedenle programın uygulanmasında aksaklıklar yaşanmaktadır. Mevcut memurların
işe olan ilgisi yetersizdir. Terzili, Hamam, Çandır ve Çayırşeyh’te halkodası mevcuttur. Halkodalarının
çalışmaları olumludur. Ancak Çandır Halkodasında İmam lakaplı birisi halkı parti aleyhinde kışkırtmaktadır.
Her yıl ortalama 150 kişi ortaokula başvurmaktadır. Kazada 1 ortaokul olup ders malzemesi eksiklikleri
bulunmaktadır.
c- Akdağmadeni: Çoğunluğu ziraatçı ve çiftçidir. Arazileri geniş ve ziraata uygundur. Ancak tarımda
fenni teknikler kullanılmamaktadır. Bu eksikliği kapatmak ve üretimi arttırmak için bir ziraat mektebinin
açılması faydalı olacaktır. Adliye teşkilatında personel eksikliği vardır. Bir hâkim, bir hâkim muavini ve iki
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
34
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
32
33
348
zabıt kâtibi ile yürütülen işler, yazıların çokluğu nedeniyle aksamaktadır. İki olan zabıt kâtibi kadrosu dörde
çıkarılarak işlerin daha iyi bir şekilde yürütülmesi sağlanabilir.35Akdağmadeni yaylalarında yüz binlerce
koyun ve keçi yaylalara çıkmaktadır. Bu hayvanlardan her gün kilolarca süt alınmaktadır. Ancak bu sütler
bilgisizlik nedeniyle yağları alındıktan sonra sütler dökülmektedir. Bu israfı önlemek için Akdağ’a sütçülük
sanayi kurulması, yağ ve peynir üretilmesi faydalı olacaktır. Bu durumla Ziraat Vekâleti ilgilenmeli ve gerekli
para gönderilmelidir. Akdağ Halkevi, perişan durumdadır. Tamir edilmesi gerekmektedir ve maliyeye 200
lira borcu vardır. Halkodalarının durumu daha iyidir, fakat istenilen seviyede değildir. Toplantılar düzenli
olarak yapılamamaktadır.1943 yılı Nisan ayında İnönü Zafer Programı ve Mayıs ayında Gençlik Programı
yapılmamıştır. Sosyal ve spor faaliyetleri hiç yoktur.36
Yozgat ve İlçelerinde Yapılması Gereken Hususlar
Yozgat hakkında rapor tutan müfettişler değindikleri konular üzerine bazı çözüm yolları önermişlerdir.
Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
Gençler rejim koruyucusu olarak yetiştirilmelidir. Bunun için halkevi ve halkodaları, bayramlar
ve radyoları vasıta olarak kullanmalı ve gençlere aktif rol verilmelidir. Bunun için buralara elektrik hattı
kurulmalıdır. Yine bu amaca dönük olarak öğrencilerin istekleri de göz önüne alınarak zengin bir kütüphane
oluşturulmalıdır.
Çekerek kasabasının yolu yoktur. Bu nedenle irtibat kurulamamaktadır. Sorgun – Çekerek yolu
yapılmalıdır.
Akdağ kazasında ticaret ve alışveriş yoktur. İlçede hayat durmuş gibidir. Buraya askerî birlik veya
tamirhaneler kurularak ilçe ekonomisi canlandırılabilir.
Osmanpaşa bucağının su ihtiyacı had safhadadır. 20km.ötedeki suyun buraya ulaştırılması
gerekmektedir.
Büyük İncirli Köyü bağları içindeki 3 köprünün tamiri yapılmalıdır. Böylece Kayseri yolu
kullanılabilir ve ekonomi geliştirilebilir.
İlçelere birer cip verilerek vergiler toplanabilir, köylere sık sık gidip propaganda yapılabilir,
seçimlerde halkın rağbeti arttırılabilir.
Milletvekilleri toplu olarak değil, tek tek geziler yapmalıdır. Böylece halka daha fazla ulaşılabilir.
Müfettişler tarafından hazırlanan raporlar genelde halkın istek ve şikâyetleri ile son bulmaktadır.
Halkın her türlü istek ve şikâyetleri raporlara yansıtılmaya çalışılmış. 1938-1939 parti kongresinde tespit
edilen ve parti müfettişi tarafından genel merkeze iletilen Yozgat halkının isteklerinden bazıları şunlardır;
“-Köylü ve yoksul hastalara mualece (İlaç) bedelinin husus-i idareden verilmesi,
-Hasta olup vilayet merkezine müracaat eden ve memleket hastanesinde tedavi edilen bu gibi
yoksullardan tedavi mualece bedeli alınmaması,
-Şefaatlı İstasyonundaki köyle, istasyon arasında Kayındere üzerinde köprü yapılması,
-Meyve ağaçlarının ıslahı için hususi idarece fidanlık tesisi,
35
36
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
349
-Yol parasının bakiyesinin affı,
-Köylerin tedarik edeceği arabalara atölyece tenzilat icrası,
-Hususi idarece yaptırılmakta olan mekteplerin ikmali, Yerköy İstasyonunda bir ilk mektep yapılması,
Boğazlıyan Çayırşeyhi ve Hama’da birer yatılı mektep yapılması, yoksul talebelere kitap tedarik edilmesi,
-Muhtaç çiftçilere tohum ve çift aleti verilmesi ve bedellerinin dört taksitte ödenmesi37,
-Haftada bir çıkan vilayet gazetesinin bütün köylere vaktinde gönderilmesi,
-Köylere telefon çektirilmesi,
-Sorgun’da hafta pazarının kurulması,
-Başlık alım ve veriminin meni”38
11. Sonuç
Yozgat bölgesine ait parti müfettişlik raporları, II. Dünya Savaşı yıllarında bölgenin içinde
bulunduğu siyasi, ekonomik ve sosyal durum hakkında önemli bilgiler vermektedir. Savaş yıllarında halkın
çektiği sıkıntıları, yöneticilerle halk arasındaki ilişkiyi, devletin halkın sorunlarına yaklaşımı, CHP parti
örgütlenmesi, üye sayısı, gelir gider durumu, Halkevlerinin faaliyetleri, mali durumları gibi başka kaynaklarda
bulunmayan pek çok bilgiye ulaşmamız mümkündür. Devlet kurumları dışında parti vasıtasıyla bölgenin
denetlenmesi, parti örgütünün daha aktif hale getirilmesi amacıyla kurulan müfettişlikler vasıtasıyla, sadece
siyasi meseleleri değil, resmi yazışmalara yansımayan ancak halkın gündelik yaşantısında önemli yer tutan
pek çok mesele hakkında bilgi sahibi olmak mümkündür. Müfettişler tarafından kaleme alınan raporların
tamamının incelenmesi, Yozgat şehir tarihine ilişkin araştırmalara önemli katkı sağlayacaktır.
12. Kaynakça
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.463.1.
CHP Teftiş Talimatnamesi, Sümer Matbaası, Ankara, 1943.
ÇETİN, Hüseyin. “CHP Parti Müfettişlik Raporlarına Göre Tek Parti Döneminde Aydın”, Adnan Menderes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Aydın, 2015.
KOPAR, Metin. “CHP Teftiş Raporlarına Göre II. Dünya Savaşı Yıllarında Gaziantep”, Gaziantep
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.10, S.3, Gaziantep, 2011.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1.
37
38
350
Download