META OLARAK İLAÇTA SINAİ ve FİKRİ MÜLKİYET REJİMİNİN

advertisement
META OLARAK İLAÇTA SINAİ ve FİKRİ MÜLKİYET REJİMİNİN
EKONOMİ POLİTİĞİ*
Nurettin ABACIOĞLU1), Ahmet Alpay DİKMEN2)
1. META’A SAHİP OLMA BİÇİMİ OLARAK SINAİ VE FİKRİ MÜLKİYET: ORTAKLIKLAR VE
AYIRIMLAR
1.1- Tanımlar:
1.1.1-Sınai Mülkiyet Hakları:
1.1.2-Fikri Mülkiyet Hakları:
1.2- Sınai Mülkiyet Haklarına ve Rejimine İlişkin Verili Durum: Dünya ve Türkiye Saptamaları ve Öğütlenen
Düzenlemeler:
1.2.1- Dünya durumuna ilişkin saptama:
1.2.2- Türkiye’ye ilişkin saptama:
1.2.3- Öğütlenen düzenlemeler:
1.3-
Sınai ve Fikri Mülkiyet Rejimlerinin Doğaları Üzerine Çözümlemeler
1.3.1- Ulus devlet ölçekli-devletler arası ilişki:
1.3.2- Ulus devlet ölçekli-devletler arası ilişki aygıtı olarak kapitalist-emperyalist devletle ilgili yapı ve süreçler:
1.3.3- Ulus devlet ölçekli-devletler arası ilişkiler bakımından kapitalist sermaye ile ilgili yapı ve süreçler:
1.3.4- Önermeler:
2. SINAİ-FİKRİ MÜLKİYET REJİMİNLERİNİN BİR ARACI OLARAK İLACIN EKONOMİ-POLİTİĞİ
2.1- İlacın Meta Karakteri:
2.2- Emek Ürünlerinin İçerdiği Değer Kavramına Göre İlaç Nasıl Bir Meta’dır?
2.3- Malın Cinsine Göre İlaç Nasıl Bir Meta’dır?2-4)
2.4- Talep ve Talebin Nesnel Özelliklerine Göre İlaç Nasıl Bir Metadır?
2.4.1- Talep Esnekliği ve İlaç Arasındaki İlişki:
2.4.2- İlaç Talebi-Gelir İlişkisi:
2.4.3- İlaç Talebindeki Gelir Esnekliği:
2.4.4- İlaçta Talep Kayması ve Ürün Farklılaştırılması:
2.5- Patent, Faydalı Model ve İlaca Yaklaşım:
2.5.1- Patent :
2.5.2- Faydalı Model:
2.6- İlaç Patentleri
3. İLAÇTA PATENTİN EKONOMİ-POLİTİĞİ
3.1- Ürün Olarak İlacın Sınai Mülkiyet Ara Yüzü: Patent:
3.1.1- Patent Çeşitleri:
3.2- Ürün Olarak İlacın Fikri Mülkiyet Ara Yüzü: Veri Koruması ve Veri İmtiyazı
3.2.1- TRIPs’in Kısa Tarihçesi:
3.2.2- Veri Koruması ve Veri İmtiyazı:
SONUÇ
* Türkiye Sosyalist İktisat Kongresi, 17-18 Aralık 2005/İstanbul,
1)
Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
2)
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
1/1
1. META’A SAHİP OLMA BİÇİMİ OLARAK SINAİ VE FİKRİ MÜLKİYET: ORTAKLIKLAR VE
AYIRIMLAR
Sınai ve fikri mülkiyet, kapitalist sisteme özgü bir
1.1.1-Sınai Mülkiyet Hakları: "Sınai Mülkiyet", genel
mülkiyet rejimi olup, rejimin kendisi, meta olarak
tanımı
kendisini var edip, bundan sahip ve paydaşlarına
yeniliklerin, yeni tasarımların ve özgün çalışmaların
(imtiyaz)
bir
“hak”
ayrıcalığı
sanayide
ve
tarımdaki
buluşların,
ilk uygulayıcıları adına; ticaret alanında üretilen ve
çıkar sağlayan bir sistemdir. Bu sistem, sağlanan
çıkarı
ile,
satılan
oluşturan
malların
üzerlerindeki
üreticisinin
veya
“hukuksal düzenlemeler” şeklinde özgülleştirir. Bu
satıcısının ayırt edilmesini sağlayacak işaretlerin,
anlamda
sahipleri
da,
kendi
aralarında
ortaklıklara
ve
adına
kayıt
edilmesini
ve
böylece
ilk
uygulayıcıların ürünü üretme ve satma hakkına belirli
ayrımlara sahiptir. Tanımsal olarak şöyle açılımlar
bir süre sahip olmalarını sağlayan gayri maddi bir
bulunmaktadır 1):
haktır.
1.1- Tanımlar:
1.1.2-Fikri Mülkiyet Hakları: Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu kapsamında korunan eserler arasında yürürlükteki
mevzuat
bakımından
bilim
ve
edebiyat,
müzik,
güzel
sanat
ve
sinema
eserleri
koruma
altındadır.
Tablo : Sınai ve Fikri Mülkiyet Haklarının Kapsam ve Ayırımları
Sınai Mülkiyet Hakları
1. Patentler ve faydalı
Fikri Mülkiyet Hakları
Bilim ve edebiyat
Müzik eserleri
1. Dil ve yazı ile ifade
Her nevi sözlü
2. Bilgisayar programları
besteler
eserleri,
modeller
2. Markalar
3. Endüstriyel tasarımlar
4. Coğrafi işaretler
olunan eserler
ve sözsüz
ve hazırlık tasarımları
5. Entegre devrelerin
Sinema eserleri
Estetik değere sahip
Sinema, öğretici ve
1. Yağlı ve suluboya
bilimsel, teknik
olan;
tablolar,
3. Her nevi sözsüz
topoğrafyaları
Güzel sanat eserleri
2. Her türlü resim,
sahne eserleri,
yazıl, kazıma, oyma
4. Teknik ve bilimsel
teknik filimler ve
projeksiyon
diyapozitifleri
eserler,
özellikteki fotoğraf
3. Heykeller ve mimari
planlar, projeler,
4. El işleri, minyatürler
eserleri, haritalar,
eserler,
krokiler, resimler,
ve tekstil, moda
coğrafya ve
tasarımları,
topoğrafya ya ait
5. Fotoğrafik, grafik
5. Her çeşit mimarlık ve
ve tiplemeler,
maket ve benzerleri,
eserler ve karikatür
şehircilik tasarım ve
projeleri, mimari
maketler,
Koruma, eser sahibinin yaşadığı müddetçe ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder. Sahibinin
ölümünden sonra alenileşen eserlerde koruma süresi ölüm tarihinden sonra 70 yıldır.
Buradan da anlaşılacağı üzere, her iki rejim, insan
birinci imtiyaz sahibinin, anlaşma ile kar transferi
emeği
fikri
yapma
alıp,
metalaştırmakta ve bu anlamda da var etmektedir. Bu
metalaştırmakta ve bunu bireysel mülkiyetin aidiyeti
örnek, verili bir metanın kendi değerini iki kez
ve
(genelde
düşüncesine
toplamı)
bir
dayalı
maddi
ürünü
veya
hedef
olanağının
yaratılması,
rejimin
kendisini
kılmaktadır. Diğer yandan, çıkar ayrıcalığı olarak
üretmesi olarak da açılamlandırılabilir. Şöyle ki,
kendisini var etme biçimini de metalaştırarak, bunun
birinci açılımda, ürünün bir meta olarak değişim
mülkiyet ilişkileri içerisinde değiş-tokuşunu olanaklı
değerine konu kılınması, ikincisin de ise; bu metanın
kılan hukuki düzenlemeleri de içermektedir. Daha
sonra da tekrardan değinilebileceği gibi, patentli bir
ilacın her hangi patent özelliğinin, lisans anlaşması
yoluyla başka üreticiler elinde ürettirilip, bundan
başka bir metalaşma aracı (yani sınai mülkiyet
rejimince tanınan imtiyaz özelliğini intrinsik olarak
içinde barındırarak) ile yeninden değişim değer aracı
olarak var edilmesini sağlama olarak ifade edilebilir.
2/2
1.2- Sınai Mülkiyet Haklarına ve Rejimine İlişkin Verili
pazarlanmasından kaçınmak, ii) Yeni ve özgün üretim
Durum: Dünya ve Türkiye Saptamaları ve Öğütlenen
ve pazarlama yollarını aramak, bulmak ve uygulamak,
Düzenlemeler:
iii) Elde edilebilecek tüm sınai haklara hem yurtiçi
Mülkiyet rejimleri, kapitalizmin siyasal, ekonomik,
askeri
ve
kültürel
hegemonyanın
alanda
oluşturduğu
pekiştiricisi
olan
sosyal
hukuksal
hem de yurtdışında sahip olmaktan, geçmektedir.
Aksi takdirde hem ticari zararlara uğramak hem de
cezai yaptırımlara maruz kalmak söz konusudur.”
düzenlemeleri kapsamaktadır. Bu kapsam mülkiyet
rejimlerine
ilişkin
hukuki
düzenlemelerin
verili
1.3- Sınai ve Fikri Mülkiyet Rejimlerinin Doğası
durumlarından da anlaşılmaktadır. Sınai mülkiyet
Üzerine Çözümlemeler ve Öneriler:
hakları ve rejimine ilişkin aşağıda alıntılanan verili
Kapitalizmin olgusal bir ürünü olan sınai ve fikri
durum, bu saptamayı olurlamaktadır 1).
mülkiyet rejimlerini ve bu rejimlerin kabul, uygulama
1.2.1- Dünya durumuna ilişkin saptama: “Özellikle
Dünya Ticaret Örgütü Kuruluş Anlaşması ve Eki
ve yürütülmesindeki yeni siyasa düzenlemelerini
doğası
bakımından
çözümlemek
gerekmektedir.
Yukarıdaki açılımın mantığına bakıldığında, ortada
Ticaretle Bağlantılı Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları
olan durumun, sınai ve fikri mülkiyet rejimlerinin, az
Anlaşmasının
gelişmiş ulus devlet ekonomilerine, gelişmiş ulus
yürürlüğe
girdiği
1
Ocak
1995
tarihinden itibaren fikri ve sınai hakların etkin
devlet
biçimde
hukuksal
korunması konusunda tüm
ülkeler, bu
kapitalist
bir
ekonomilerince,
entegrasyonla
siyaseten
kabul
ve
ettirildiği
konudaki diğer uluslararası anlaşmaların hükümlerini
yönündedir.
de
devletler arası bir ilişki çözümlemesi’ yapılması
içerecek
mevzuatı
yürürlüğe
koymakta,
Bu
yaklaşım,
‘ulus
devlet
ölçekli-
uygulamaları eşit biçime getirmekte ve ihlallere karşı
olgusunu ortaya çıkarır. Bu türden çözümleme yapan
etkin yaptırımların yollarını ortaya koymaktadır. Az
iki kuramsal yaklaşım da bulunmaktadır. Bunlardan
gelişmiş olan ülkelere tanınmış olan 10 yıllık geçiş
birincisi liberal kurumsal teori ve ikincisi de oyun
süresinin sonunda yani 2005 yılında dünyada tüm
kuramcı yaklaşımdır 2).
ülkeler aynı standartlarda sınai mülkiyet sistemlerine
sahip olacaklardır.”
1.3.1- Ulus devlet ölçekli-devletler arası ilişki: Liberal
kurumsal teori, sınai ve fikri mülkiyet rejimlerine
1.2.2- Türkiye’ye ilişkin saptama: “Bugün Dünya
geçişle ilgili dönüşümlerin, Amerika Birleşik Devletleri
Ticaret Örgütü Kuruluş Anlaşmasına taraf bir ülke
(ABD), Avrupa Birliği (AB) ve Japonya gibi merkez
Türkiye, hem ulusal sanayii ve ticareti için hem de
çevre ekonomi olan gelişmekte olan ülkelere ve
uluslararası ticaret ve rekabette layık olduğu yeri
devlet
olmanın yanısıra, Avrupa ile Gümrük Birliği yapmış
alması
ve
uluslararası
işbirliğine
uygun
ortam
ekonomilerinin kendi ulusal devlet çıkarları adına,
aygıtlarına
oluşturduğu
yaratmak için ülke içinde sınai mülkiyet haklarının
ilaçla
uluslararası
gelişmekte olan ülkelerce
standartlarda
ve
etkin
biçimde
korunmasına önem vermiştir.
yabancı
varlığını,
firma
uluslararası
ile
bunların
işbirliği
alanda
olarak
ilgili
sınai
ve
fikri
mülkiyet
rejimlerinin,
bazı tavizler karşılığı
kabulünü, GATT müzakerelerinin bütünü sonunda
Türkiye’de aynı sektörde birden fazla büyük ve güçlü
firmanın
baskılar
açıklamaktadır. Oyun kuramcı yaklaşım ise, özellinde
birçoğunun
yaptığını,
yabancı
TRIPS anlaşmasına dayandırmaktadır 2).
birçok
bazılarının
firmalarla
oluşturulan Dünya Ticaret Anlaşmasına ve eki olan
kıyasıya
Gerçekte,
her
tamamlayan
iki
kuramsal
dayanaklar
yaklaşımın
içerdiğini
birbirini
belirlemek
rekabet ettiğini, firmalarımızın sadece yurtiçinde
gerekmektedir. Ancak açılımla ilgili eleştirel bir bakış
değil yurtdışında da birbirleri ile rekabete girdiğini
açısı
görüp değerlendirdiğimizde, “Türkiye’nin, taklitçiliğin
devletlerarası bir ilişki olarak yansımasının iktisadi
yaratıcılığa
dönüşmesi
aşamasına
gelmiş,
kendi
geliştirilir
açıdan
herhangi
ise,
bir
sorunun
sınıfsal
devlet
analiz
içi
ve
temeline
özgün çalışmalarını yaparak özgün tasarımlarını ve
dayanmadığını da ayrıca saptamak gerekmektedir.
olduğunu rahatça ifade edebiliriz.”
özne, siyasi, ekonomik gündem ve çıkarlar sahibi gibi
1.2.3- Öğütlenen düzenlemeler: “Uluslararası alanda
mas edilmesi, devlet ve toplumu birbirinden bağımsız
başkaları ile rekabet etmek istiyorsak oyunu kuralına
ve
göre
yaklaşımları
yeni buluşlarını üretme noktasına ulaşmış bir ülke”
Devletin toplumsal-sınıfsal ilişkilerden bağımsız bir
görülmesi ve bunların ‘ulusallık’ kalıbında birbiriyle
oynamamız
gerektiğini
hiçbir
zaman
unutmamalıyız. Oyunun kuralı uluslararası işbirliği ve
zıt
gerçeklikler
tümüyle
olarak
kavrayan
yanlışlaşmasa
kuramsal
bile,
eksik
bırakmaktadır.
ticarette fikri ve sınai haklar da dahil olmak üzere
uluslararası
Bunun
da
mevzuata
yolu;
i)
uyumlu
Taklit
hareket
ürün
etmektir.
üretim
ve
Kapitalizmin, emperyalizm ile ilgili aşamasındaki
‘devlet’ çözümlemesi ve bunun toplumsal ilişkiler ağı
3/3
içerisindeki yerinin tespitine ilişkin iki temel alanın
eliyle ve gerekse devlet aygıtındaki siyasi yöneticiler
varlığını görmek olasıdır. Bunlardan birincisi, bir
aracılığıyla yönetilmesi ve kullanımının önemli hale
siyasi proje ve aygıt olarak devleti eksen alan
gelmesi, siyaseten ve ekonomik süreç olarak zaman
çözümlemeler ve ikincisi ise, kapitalist sermaye ile
ve mekanda yeniden yayılmasını zorunlu kılar.
ilgili yapı ve süreçlerdir.
Soyut olarak sermaye, kendisini yeniden üretecek
1.3.2- Ulus devlet ölçekli-devletler arası ilişki aygıtı
avantaj
olarak kapitalist-emperyalist devletle ilgili yapı ve
Sermayenin yönlendirim taşeronu olan kapitalist de,
süreçler 3): Kapitalist devlet kendisini siyasi bir proje
var olan hukuksal düzenlemeler içerisinde bireysel
alanları
içinde
bulunmak
durumundadır.
olarak ele alır ve bu projedeki yapıyı, “bir ülkenin
avantaj oluşturma peşinde hareket eder. Sorumluluğu
yönetilmesi ile bunu üstlenen yöneticilerin, bu ülke
kendisine ve işletme içerisindeki yakın çevresine
üzerindeki
siyasi,
yöneliktir. Bu nedenle, sermaye birikimi ve bunun
yeteneğini gösterecek aktörler olması” zorunluluğuna
alma edimlerinden görece bağımsız ve dağınıktır.
dayandırır. Bu anlamda kapitalist devlet kendisini,
Kapitalist işletme, şirket ya da banka gibi sermaye
dünya
hedeflerinin
kurumları, iktisadi etkinlik göstereceği her coğrafya
belirlenmesini, geliştirilmesini ve bunlara ulaşma ve
veya mekanda ve zamanda var olurlar; benzeri
korunması için izlenmesi gereken bütün siyasi,
kurumsal yapılarla karşılaşırlar; etkileşme gösterirler
ekonomik, diplomatik ve askeri yönetsel stratejileri
ve ortak eğilimleri yönünde çoklu güçler biçiminde
içerir bir aygıt olarak sunar. Oysa, yöneticiler eliyle
hareket ederler.
yurttaşlar ve var olan tüm sınıf ve katmanlar için
Bu görüntüler kapitalist devlet örgütlenmesinden çok
kollektif avantaj elde etme zorunluluğu taşıyormuş
daha esnek ve bağımsızdır. Yani, “ekonomik gücün,
gibi gösterilmesine karşın, ortada gerçekte belli
üretim şekilleri, ticaret, her türlü sermaye hareketleri,
sınıfsal
para
beşeri
ve
doğal
kaynakları
ekonomik ve askeri amaçlarla seferber edebilme
ortaya
üzerindeki
konulan
çıkarlarını,
yönetim
çıkarların
yeni
biçiminin,
gözetilir
sözde
olduğu
tüm
‘ulusallık’
coğrafi ya da mekansal dağılım süreçleri, siyasi karar
transferleri,
işgücü
göçü,
bilgi-teknoloji
bağlamındaki bir gölgelendirme bulunmaktadır. Ve
transferleri, döviz-borsa spekülasyonları, kültürel
bunun ardında da, kapitalist devlet aygıtı, sermaye ve
etkinlikler” gibi ülke içi ya da ülkeler arası mekansal
piyasa
ve
çıkarları
için
biçimlenecek
bir
toplumsal
ilişkiler dizgesini işlevsel olarak yaratmaktır. Bu
zamansal
hareketleri,
bu
esnekliğin
ya
da
bağımsızlığın örnekleri arasında sayılabilir. Kısacası
öznellikler, devlet aygıtını yöneten siyasetçilerin,
temel güdü, sermayeyi elinde tutan kapitalistin kar
yönetim
sağlayacağı alan ve mekana yatırım yapma ve oradan
bakımından
görünmesini
tüm
erke
sağlamakla
eylemliliğinin
ve
ülkeselleştirilmiş
coğrafi
sahipmiş
birlikte,
onların
egemenliklerinin
bir
gibi
mekanda,
sermaye yoğunlaşmasını sağlama isteği taşımasıdır.
gücü,
gerçekte
Devlet ise, coğrafi sınırsal kısıt ile ona ait hukuksal
devletin siyasi, ekonomik ve askeri koşullarının
biçimleniş
çapının büyüklüğüyle ve burjuva demokratik seçim
daralmasında varlık bulmaktadır. Temel fonksiyon
denklemi
içerisindeki
bir
alan
süreçlerinin kısıtı ile sınırlıdırlar.
olarak devlet aygıtının kurumsal düzenlemelerinin
sermaye birikimini mümkün kılıcı role sahip olması
Yöneticiler ve yönetim biçiminin tüm yurttaşları
kipine sahiptir. Onu bu bağlamda güçlü kılan ve
kavrayan
ekonomik bir aktör haline getiren faktörler olarak da,
sanal
çerçevesini,
bir
yukarıda
yansıma
da
ifade
ile
sunulmasının
edilen
retorik
mali ve diğer parasal
‘ulusçuluk’ kavramı oluşturur. Kavram gerçekte bir
düzenleri,
sis perdesidir. Sınıfsal çıkarların özgün farklılıklarını
mülkiyetin
gelir
törpüleyip, herkesi ve her şeyi aynı kabın içerisinde
biçimlerine
masere etmeye yönelmiş bir anlayışı içerir. Ulus’un
birikiminin
nicelik ve niteliklerine yönelik farklı çağrışım ve
görülen
tasarruf
sahip
politikaları,
edilmesi
olması
mekansal
eksik
araçlar ve vergilendirme
dağılımı
ve
tüketim
gibi
sayılabilir.
zamansal
veya
kamusal
müdahale
Sermaye
daralmasıyla
karlılık
krizlerinin
beklentiler, özünde farklı sınıfsal aidiyetlerle ilgilidir.
aşılmasında da devletin başka coğrafi mekanlarda
Bu farklılıkların ortak bir paydada toplanması ise,
askeri yaptırıma sahip olması bu gücü daha da eşsiz
bazı örneklerde görüldüğü üzere ‘ulusun bölünmez
kılar.
bütünlüğü’ ya da ‘üniterizm’ tanımlarıyla sağlanmaya
çalışılmaktadır.
1.3.4- Önermeler:
1.3.3- Ulus devlet ölçekli-devletler arası ilişkiler
mülkiyet rejimlerinin ve özelinde sınai mülkiyet hakkı
bakımından kapitalist sermaye ile ilgili yapı ve
olarak ilaçta patent ile, fikri mülkiyet hakkı olarak
süreçler
veri koruma-veri imtiyazının, işlevsel özelliklerinin
Yukarıdaki
3):
İkinci
alana
gelince,
sermayenin
kendisine tabi olan ya da temsil eden özel girişimciler
açılımlara
dayanarak,
sınai
ve
fikri
4/4
değerlendirilmesinde yöntem olarak aşağıdaki rota
ii)
sınai-fikri mülkiyet rejimleri, sınıflar arası
izlenmesi önerilebilir:
i)
ilişkiler temelinde sermaye sınıfı çıkarlarını
sınai-fikri mülkiyet rejimleri, uluslararası
sermayenin
yaşadığı
çözümündeki
karlılık
krizinin
devlet
ölçekli
ulus
devletlerarası ilişki temeline dayandırılan bir
yaptırım aracıdır; ve
koruyan ve geliştiren araçlardan birisidir.
Aşağıdaki
iki
bölümde,
doğrultusunda,
önce
buradaki
ilacın
önermeler
ekonomi-politik
bakımından genel özellikleri ve sonra da, ilaçta
patentin ekonomi-politiği incelenecektir.
2. SINAİ-FİKRİ MÜLKİYET REJİMİNLERİNİN BİR ARACI OLARAK İLACIN EKONOMİ-POLİTİĞİ
İlacı, sınai mülkiyet rejiminde, kapsama alanı içerisine
başka özellikler de katmaktadır. Ekonomi-politik
alan sistem, “patent ve faydalı modeller” dizgesidir.
olarak ilacın nasıl bir meta olduğu kavramı, emek
Bu bağlamda ilacın önce meta özellikleri bakımından
ürünlerindeki değer, malın cinsi ve mala olan talep-
incelenmesi ve sonra da patentle ikincil olarak
talep
ilişkilendirilmesi uygun sayılabilir.
açıklık kazanabilir. Kavramsal olarak burada, ilacın
2.1- İlacın Meta Karakteri:
yapılacaktır.
elastikiyeti
bakımından
verilecek
yanıtlarla
özellikle sayılan bu nitelikleri çerçevesinde irdelemesi
İlaç, fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları,
alanın yararına değiştirmek veya incelemek amacıyla
2.2- Emek Ürünlerinin İçerdiği Değer Kavramına Göre
kullanılan veya kullanılması öngörülen bir madde ya
İlaç Nasıl Bir Meta’dır?
da ürün olarak tanımlanır. Bu tanım, Dünya Sağlık
Mal veya hizmetleri veya genel anlamda bütün
Örgütü’ne (WHO-DSÖ) aittir ve yaygın bir kullanıma
metaları birbiriye eşitleyen iki tür değer vardır.
da sahiptir.
Bunlar,
Gerçekte ilaç geniş anlamlı olarak kullanılan bir
ihtiyaçların giderilmesine yöneliktir. “Değişim veya
terimdir. Eski tanımlamayla şifa, deva aracıdır. Tarih
mübadele değeri” ise en basitiyle, o mal veya hizmete
boyunca,
sahip olabilmek için ödenen fiyatı ifade eder.
karışımlar
kullanım
Metalarda
bitkisel,
ve
hayvansal
mineraller
kökenli
deva-i
madde
madde
ve
var
değeri
olan
ve
değişim
“kullanım
değeridir.
değeri”
insani
olarak
kullanılmıştır. Günümüzde de, tıbbi etkinliklerde
Bu bağlamda, metadaki değer miktarı üç ardışık
kullanılan, biyolojik etkinliğe sahip saf kimyasal bir
tanımla açıklanabilmektedir. Zira, metadaki değeri
madde veya saf madde ile eşdeğer olan bitkisel,
oluşturan bütün kavramsal süreçler birbiri içerisine
hayvansal kaynaklı standart madde karışımı genelde
geçerek
Bunlar
gerçekleşmektedir.
da
şöyle
ilaç olarak tanımlanmaktadır 4).
sıralanmaktadır:
i-
Metadaki “değer” miktarının kendisi,
Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımı ise ağırlıklı olarak,
ii-
Metanın yaratılmasında, “emek veya çalışma
ilacı
biyolojik
sistemle
ilişkileri
bakımından
tanımlamaktadır. Oysa iktisat açısından meta, en
süresi” olarak ifade edilen, “zaman” kavramı,
iii- “Toplumsal bakımdan normal üretim koşulları”.
yalın biçimiyle, değişim için üretilen bir emek ürünü
olarak tanımlanmaktadır ve ilaç da, kullanım değerine
sahip, değişim için üretilen herhangi diğer bir meta
veya maldan farklılık
göstermez.
Kısaca,
tüm
metalarda olduğu gibi ilacın kullanım ve değişim
Bu kavramlar tanımlanacak olursa; “metadaki değer
miktarı”nın kendisi, “metanın yapımı için toplumsal
bakımdan gerekli emek veya çalışma süresi”ni ifade
eder.
olmak üzere iki değeri bulunmaktadır. Bu bakımdan
ilacı,
ekonomi-politik
açısından
da
yerli
yerine
Kavram
olarak
zamanı
ifade
eden,
“toplumsal
oturtmak gerekir. Bu anlamda yapılan tanımlamalar
bakımdan gerekli emek veya çalışma süresi” de, “her
da
bulunmaktadır.
sistemleri
yararına
veya
Buna
patolojik
değiştirmek
veya
ilaç
“fizyolojik
dönemde, toplumsal bakımdan normal olan üretim
durumları,
göre
kullananın
koşulları altında, yani ortalama emek deneyim ve
amacıyla
becerileri ve işin ortalama güçlüğü açısından gerekli
incelemek
kullanılan veya kullanılması öngörülen, bu nedenle
olan zaman” olarak tanımlanmaktadır.
“toplumsal” bir madde ya da ürün olarak ifade
Yukarıdaki kavramın içerisinde yer alan “toplumsal
değişim için üretilen, onsuz olunmaz nitelikte”,
edilmektedir 4). “Onsuz olunmazlık” özelliği ilacın
bakımdan
talep elastikiyeti ile ilgilidir. Bu çerçevede, ilacın
türünün, her dönemdeki ana kütlesinin üretildiği
farmakolojik
üretim koşulları” olarak tanımlanmaktadır.
tanımı,
onun
görünen,
ön
yüzünü
normal
üretim
koşulları”
da,
“meta
oluştururken, iktisadi içsel özellikleri tıbbi değerine
5/5
Bu açıklamalardan sonra “ilaç nasıl bir metadır?”
ilgili uzmanları sayılan hekim ve eczacılar, ilaçla ilgili
sorusuna daha kolay yanıt verilebilir. Her şeyden
tercihi
önce ilaç maddi bir nesne olarak ve kullanımı
açısından, malın fiyatının koşulsuz olarak kabul
sırasında gördüğümüz bir biçime sahiptir ve buna da
onun
“farmasötik
şekli”
denmektedir.
ampul
ve
viyal,
şurup,
adına
yaparlar.
Bu
da,
tüketici
edilmesi zorunluluğunu doğurur 6).
İlaçların
farmasötik şekilleri arasında tablet, kapsül, pastil,
supozituvar,
tüketici
merhem,
İlacın kullanım değeri bakımından içerdiği birincil
özellik onun endikasyonu bakımından etkin olmasıdır.
süspansiyon, emülsiyon, losyon gibi ilaç biçimleri
Etkinlik kavram olarak ilaca özgü bir kaliteliliği içinde
bulunmaktadır. Farmasötik şekil olarak ilacın biçimi,
barındırır. Burada kalite bir standartlar bileşkesidir ve
kullanım yolunu da belirler. Yani ilacın ağızdan (oral)
ilacın üretim, dağıtım ve tüketim alanlarını ilgilendirir.
alınacak şekilleri, damar ya da kas içine verilecek
Etkinlik ve kalitenin emniyet ve geçerliliği (validasyon)
biçiminden farklılık göstermektedir. Bir farmasötik
ise,
şekil halindeki ilaç, tıpkı diğer mallar gibi bir
kullanım
değeri
ile
ilgili
diğer
parametrik
ölçütlerdir. İlacın değişim değeri bakımından önemli
gereksinimi gidermek amacıyla kullanılmaktadır 5).
olan ilk etmen, ilacın edinilebilirliğidir. Aynı zamanda
Yani bu anlamda ilaç da, özgün yapısı, özellikleri ve
ilaç,
işlevi bir yana konulduğunda herhangi bir meta, mal
edinilebilirliği
ulaşılabilir
de
olmak
doğrudan
zorundadır.
onun
fiyatı
ile
İlacın
ilgilidir.
veya üründen farklı bir özellik taşımaz. Ancak ilacın
Ulaşılabilirlik ise, zamansal olarak her arandığında ve
kullanım değeri, ilacı, bütün diğer metalardan ayıran
her
özellikler
mekanizmalarını kapsamaktadır.
içerir.
İlaç,
insanı
ya
hastalıklardan
korumak veya hastalığın tanısı ve/veya sağaltımında
yerde
bulunabilirliğini,
yani
dağıtım
kullanılmak özelliklerini ve değerini taşır. Ancak,
Sonuç olarak ilacın meta özelliği aşağıdaki gibi
farklı hastalıkların teşhis ve tedavisi yine farklı
özetlenebilir;
ilaçlarla yapılabilir. İlacın kullanım değerindeki bu
i-
farka (endikasyon farkına) onun “farmakolojik etkisi”
özelliklerine sahip bir maldır.
denir. Bu değere özgü diğer bir özellik de, ilacın mal
ii-
veya ürün olarak birbiri yerine ikame edilemez
değerler, kullanım ve değişim değerleridir.
İlaç, maddi bir nesne olarak değer üretme
İlacı
diğer
mal
veya
metalarla
eşitleyen
özelliğidir. Örneğin diyabet hastalığının tedavisinde,
iii- İlacın kullanım değeri onun etkinlik, kalite,
ancak
emniyet ve geçerlilik özellikleriyle ilgilidir.
insülin
ve/veya
oral
antidiyabetikler
kullanılabilir. Bu hastalık, daha ucuz bir ilaç olan
aspirinle tedavi edilememektedir. Çünkü endikasyona
iv- İlacın
kullanım
değeri,
mal
diğer
veya
metalardan farklılık gösterir. Mal olarak ilaç
göre farmakolojik etkileri farklılaşan ilaçlarla ancak
yerine başka bir meta ikame edilemediği gibi,
ilacın ilgili olduğu hastalık tedavi edilebilmektedir.
ilaçlar da kendi aralarında endikasyon farkına
bağlı ikame edilemez özellik gösterirler.
Sağlık hizmetlerinin verilmesi sırasında çok çeşitli
v-
mal
belirlenmektedir.
ve
hizmet
sunum
şekli
uygulamaya
İlaçtaki
değişim
değeri
onun
fiyatında
katılmaktadır. İlaç da, hizmet sunumunun bir parçası
vi- İlaç, değişim değeri bakımından her zaman ve
olarak ve özgün kullanım değeri taşıyarak, diğer
her
tokuş edilmesine bağlı oluşmaktadır. Yani ilaç da,
vii- Bir meta olarak ilacın değişim değeri, bir talep
diğer mallar gibi bir değişim değeri içerir ve bu
elastikiyeti içermez.
değişim değeri, para cinsinden üzerindeki fiyat
viii- İlaç bir arzu, istek ve beğeni malı değildir.
küpürüne yansır. Ancak, ilacın değişim değerinin de,
Seçimini başka eller yapar.
mallar gibi bu süreçte kullanılmakta ve değeri değiş-
diğer
malların
değişim
değerlerinden
yerde
edinilebilir
ve
durumundadır.
ulaşılabilir
olmak
farklılaşan
özgün bir yanı vardır. İlaca olan tüketici talebinde
2.3- Malın Cinsine Göre İlaç Nasıl Bir Meta’dır? 7-10)
herhangi bir esneklik olmadığı için, bu malın değişim
Bir mal cinsi olarak ilacın bulunduğu kategori,
değeri her ne olursa olsun
tüketim mallarıdır. İktisat bilimine göre iki tür mal
mutlaka
edinilmek
durumundadır. İktisatta, “talep elastikiyeti veya istem
bulunmaktadır. Bunlar hava, su, güneş ışınları gibi
esnekliği” olarak geçen bu ifade, bütün metalara
emek
atfedilen değer ve onun kategorik özellikleriyle ilgili
gereksinmeleri karşılayan “serbest mallar” ile emek
harcanmadan
bir kavramdır. Bu kavram eksen olarak, asıl ve genel
harcanarak
kavramlar olan meta ve değer ile ve bu ikisinin
mallar” dır.
elde
elde
edilen
ve
edilen
“gerçek
veya
insani
gereksinimleri
insani
ekonomik
sarmalında talep kavramının bizatihi kendisi ile ilişkili
bir örtüşme özelliği taşımaktadır. Diğer yandan, bu
Gerçek
malın (ilacın) seçiminde, tüketicinin tercihi, beğenisi,
öznelliğine bağlı olarak “doğrudan ve dolaylı giderici
bilgisi
fonksiyon”
olmadığı
gibi
ilacın
fiyatı
yönünden
de
çekiciliği söz konusu değildir. Sağlık alanının, ilaçla
mallar
görürler.
Bazı
mallar
ise
giderme
kullanılış
yerlerine göre, ya tüketim, ya da üretim malı
6/6
olabilirler. Gereksinimleri doğrudan gideren mallara
ii-
“tüketim malları”; dolaylı olarak gideren mallara ise
içerisine girer.
“üretim, sermaye ya da yatırım malları” denmektedir.
İlaç, gerçek mal kategorilerinden tüketim malları
iii- İlaç bir kez kullanıldığından dolayı, dayanıksız
tüketim malı olarak sayılır.
İlaç için her ikisi de gerçekliktir. Yiyecek, içecek ve
iv- İlaç yapımında kullanılan etken ve yardımcı
giyecek gibi klasik tüketim mallı örneklerinin yanısıra
maddeler bir üretim, sermaye ve yatırım malı
ilaç da, bir farmasötik şekil olarak tüketim malıdır.
özelliği de taşırlar.
Buna
karşın
demir,
çimento,
makineler,
Bir
yollar,
elektrik enerji nakil hatları, fabrika binaları ve
diğer
ifadeyle,
ilaç
etken
ve
yardımcı
maddeleri döner sermaye mallarıdır.
üretimde kullanılan hammadde ve yardımcı madde
gibi mallar “üretim, sermaye veya yatırım malları”
grubuna örnek sayılabilmektedir. Bu anlamda, ilaç
2.4- Talep ve Talebin Nesnel Özelliklerine Göre İlaç
Nasıl Bir Metadır? 6)
üretim tesisi olarak fabrikalar, laboratuvarlar ve
İktisatta
ayrıca ilaç ham ve yardımcı maddeleri ve bunların
bulunmaktadır. Örneğin, “talep, satın alma gücüyle
talep
kavramıyla
ilgili
çeşitli
tanımlar
üretildiği her türlü tesisi üretim-yatırım malları
desteklenmiş satın alma arzusudur” veya “bir malın
talebi, çeşitli fiyatlarda alıcıların o maldan satın
kategorisi içindedir.
almaya razı oldukları miktarlardır” şeklinde tanımlar
Gerek üretim ve gerekse tüketim malları kendi
içerisinde
“dayanıklı-ömürlü”
olup
yapılmaktadır.
olmadıklarına
bağlı olarak ikiye ayrılmaktadır. Tüketim malları
Tüketicinin bir mala talebinden bahsedildiğinde o
sürecinde
fiyatta ve c) belirli bir zamanda ortaya çıkması
bakımından malın ömürlü olup olmadığı tüketim
dayanıklı
ayrıştırılabilir.
ve
Örneğin
dayanıksız
ilaç,
yiyecek
ve
olarak
yakacak
mala ait talebin a) belirli bir piyasada, b) belirli bir
gerekmektedir.
maddeleri “bir defada tüketilen dayanıksız tüketim
malları”
kapsamına
girerken
giyecek,
kırtasiye
Talebin
bir
ihtiyacı
karşılaması
veya
üreticisi
malzemesi gibi mallar “kısa ömür süreli mallar” a
tarafından sanal olarak yaratılan bir taleple, bir malın
örnek oluştururlar. Buna karşın televizyon, bilgisayar,
veya hizmetin tükettirilmesi, toplumsal ölçekte belli
buzdolabı, çamaşır makinesi gibi beyaz eşyalar ya da
koşullara bağlıdır. Talebi belirleyen koşullar kısaca
araba, otobüs, kamyon gibi binek araçları uzun yıllar
sıralanacak olursa;
ve tekrar kullanılabilmeleri bakımından “dayanıklı
a)
tüketim malları”na örnek oluştururlar.
Talebin belirlenmesinin ön şartı, tüketicilerin
içinde yer aldıkları toplumun siyasi, sosyal ve
ekonomik koşullarına bağlıdır,
Üretim, sermaye veya yatırım malları, hammadde
b)
Talebin belirlenmesi tüketicinin gelirine bağlıdır,
düzeyinde bir defada kullanılıp yok olabiliyorsa, yani
c)
Talebin belirlenmesinde malın ve/veya hizmetin
d)
Malın ve/veya hizmetin fiyatının diğer mallardan
yeni
üretilen
mala
sermayenin “döner”
yatırım
malı
olarak
geçiyorsa,
bunlar
değişen
kısmını oluştururlar. İlacın bir
nesnesi,
fiyatı asal unsurdur,
belli endikasyonda
farklılaşabilmesi ya da esnekliğinin bulunması
kullanım özelliği içeren bir farmasötik şekildir. Bu
farmasötik şekil içerisinde kullanılmış olan etken ve
yardımcı
maddeler
endikasyon
ve
ise,
yeni
farmasötik
bir
mal
şekle
olarak
talebin belirlenmesini ve yaratılmasını sağlar,
e)
o
geçmiş
Tüketicinin toplumsal, kültürel koşulları talebin
belirlenmesindeki öncel etmenlerdendir,
f)
olduklarından, değişen sermayenin döner kısmını
Tüketicinin bireysel olarak zevk ve alışkanlıkları
talebin belirlenmesindeki önemli etmendir,
oluştururlar. Örneğin dijital glikoziti, hammadde
g)
olarak bir defada kullanılıp bir farmasötik şekil olarak
koşullara bağlı olarak tüketicinin tüketme isteğine
‘tablet’ biçiminde ve ‘konjestif kalp yetmezliği’ gibi
dayanır.
belli bir endikasyonda kullanılan ilaca dönüşür.
Sonuçta, talebin belirlenmesi yukarıda sayılan
Yeniden üretim sürecinde kullanılan alet, makine,
Günlük yaşantıda ilaca olan taleple ilgili başlıca iki
bina gibi dayanıklı üretim malları ise “sabit sermaye”
faktöriyel bileşke tartışma konusudur. İlaca olan
olarak
talebin
tanımlanmaktadır.
Sanayii
ölçekli
ilaç
birinci
bileşkesi,
fizyolojik-fizyopatolojik
üretimine ait tesis ve teçhizat da sabit sermaye
gereksinimlere dayalıdır. Kısaca bu, doğrudan ilacın
mallarıdır.
kullanım değeriyle ilgilidir. İkincisi ise, talebin iktisadi
özelliği olarak onun değişim değeri ya da fiyatını
Bu kısımla ilgili ulaşılan başlıca sonuçlar şunlardır:
i-
konu alır.
Mal cinsi bakımından ilaç, gerçek veya ekonomik
bir maldır.
Mallarının
veya
hizmetlerin
sınıflandırılmasındaki
ayırım biçimlerinden birisi, onların zorunluluk veya
7/7
arzu-istek,
beğeni
dayalıdır.
malları
Zorunluluk
olup
malları
olmadıklarına
yaşam
ve
onun
sürdürülmesi bakımından vazgeçilmezdir; dolayısıyla
“onsuz olunmazlık” içerir. İlaç da, insan sağlığı ile
ilgili
bir
zorunluluk
malıdır.
Zorunluluğun
asal
belirleyicisi, bozulan sağlık sorunlarının giderilmesi
aslında talep elastikliği negatif işaret taşır; ancak bu
işaret çoğu kez ihmal edilir.
Şu halde, talep elastikliği mutlak değer olarak, talep
eğrisinin eğiminin tersinin P/q ile çarpımına ait bir
eşitlik biçiminde tanımlanabilir.
ve sağlığın yeniden ikamesidir. Bu anlamda, ilaç bir
arzu ve zevk malı olarak düşünülmez ve
talep
edilmez. Yani ilaçlara olan talep, sadece onların
Bu durumda da ilacın talep elastikliği, sıfıra yakın ya
da eşit olmaktadır.
özgün kullanım özelliklerine dayalı olan kullanılmatüketilme zorunluluğuna dayanmaktadır.
Bütün mallar gibi ilaç-talep ilişkisinde, tüketici veya
Tüketicinin satın alma gücü her ne olursa olsun, ilaca
kayması
karşı bu satın alma gücü ile desteklenmiş bir satın
durumundadır.
hastanın gelir düzeyi, talebin gelir esnekliği ve talep
diğer
değişkenler
olarak
irdelenmek
alma arzusu bulunmamaktadır. Yani ilaca olan talep,
onun değişim değerinden (fiyatından) ve bu değere
2.4.2- İlaç Talebi-Gelir İlişkisi 6): İlaca olan talep,
bağlı ortaya çıkabilecek satın alma ya da almama
talep-gelir
arzusundan
gelirinde artma bu mala karşı tüketim veya kullanım
bağımsız
“toplam-talep”
bir
bağlamında,
zorunluluktur.
ilacı bir
Bu
da
mal olarak
ekonominin genel dengesinden bağımsız kılar.
eğilimini
ilişkisinden
değiştirmez.
bağımsızdır.
Tersine
Yani
bireyin
kişinin
gelirinde
azalma veya düşük gelire sahip olma yine ilaç
kullanım gerekliliğini değiştirmez.
2.4.1- Talep Esnekliği ve İlaç Arasındaki İlişki 6):
Malın fiyatındaki bir değişmeye karşılık, talep edilen
2.4.3- İlaç Talebindeki Gelir Esnekliği 6): Kişilerin
miktarının nasıl bir değişme gösterdiği “talebin fiyat
gelirlerindeki herhangi bir değişiklik ilaca olan talebi
elastikliği”, ya da kısaca “talep esnekliği” kavramı ile
değiştirmez. Yani hastanın ilacı edinme gücü, ilacın
açıklanabilir. Bir başka değişle talep esnekliği, malın
fiyatına karşı onun korunmasız bir konumda bırakır.
miktarındaki yüzde değişmenin, malın fiyatındaki
İlaç fiyatındaki artış yönündeki değişiklikler, yani
yüzde değişmeye oranıdır.
ilacın fiyatına yapılacak zam, ilacın kullanılması
ep (talep elastikliği) = Malın Miktarındaki %
Değişme / Malın Fiyattaki % Değişme
Burada asal sorun ve soru, fiyatlardaki herhangi bir
değişikliğin, bütün malların talebini aynı şekilde
etkileyip, etkilemediğidir. Gündelik yaşamda, lüks bir
beğeni malı ile, ilaç gibi zorunlu bir malın fiyatındaki
aynı
oranlı
bir
artışın,
bunların
talep
edilen
miktarlarını aynı oranda azaltmadığı iyi bilinmektedir.
Yani
ilaç
örneğinde
olduğu
gibi,
fiyat
artışları
karşısında, malın cinsine bağlı olarak talebinde de
farklı tepkiler görülmektedir. İlaç örneği yeniden ele
alındığında, zorunlu bir mal olması nedeniyle onun
talep elastikiyeti, yani talep eğrisinin eğimi düşük
olduğundan, ilaç fiyatlarındaki artış bu malın talebini,
arzu-beğeni mallarına oranla daha az etkileyecektir
veya hiç etkilemeyecektir.
zorunluluğundan
bir
vazgeçme
neden
olamaz.
Kullanmadan vazgeçme sağlığın geri kazanımına,
dolayısıyla yaşamın devamına engel oluşturur.
2.4.4- İlaçta Talep Kayması ve Ürün Farklılaştırılması
6):
Talebin
arkasında
yatan
en
önemli
dürtü
kuşkusuz tüketicinin talep ettiği mala olan ihtiyacıdır.
İhtiyaç, talebi yarattığı gibi, talep ihtiyaçtan bağımsız
olarak meta üreticileri tarafından da yaratılabilir ve
tüketici yaratılmış olan bu göreceli talebin ardındaki
mal
veya
hizmetlere
yönlendirilebilir.
Üreticinin
güdümünde ve onun tarafından ve aslında gerçek
veya mutlak bir ihtiyaç olmamasına karşın yaratılan
bu talebe iktisatta “talep kayması” denmektedir.
İlaca olan talebin belirlenmesini güdüleyen etkenler
tüketicinin gelirinden, mal olarak ilacın fiyatından,
ilacın fiyatının diğer mallardan farklılaşmasından ve
tüketicinin zevk, alışkanlık ve bunlara bağlı tüketim
ep =
∆q
q
∆P
∆q q
=
*
P
∆P P
ep = talep elastikliği
∆q = miktardaki artış (azalış)
∆P = fiyattaki azalış (artış)
Fiyatlardaki bir artış, talep edilen miktarda bir
azalmaya neden olduğundan (ya da tam tersi),
isteğinden bağımsız olmakla beraber, ilaç sektöründe
hem
tıbbi
olarak
ve
hem
de,
meta
üreticileri
tarafından yaratılan bir talep kaymasından kavramsal
olarak bahsedilebilir.
İlaçların temel kullanımının, hastalıklardan korunma
ve onların tanı ve tedavisiyle ilgili oldukları yeniden
hatırlandığında, tıbbi açıdan hastalık nedenlerinin
daha iyi anlaşıldığı ve endikasyon olarak kullanılacak
8/8
yeni kimyasal moleküllerin keşfedildiği bir süreç,
yandan
ürün
geliştirmeler
olarak
sonuçlanır.
yeni
ilaçların
Yanı
sıra,
kullanıma
nedeni
girmesiyle
bilinen
çeşitli
hastalıklarda, onların tedavisinde kullanılan ilaçlardan
da
var
ve
olan
teknolojilerde
iyileştirilmeler
de
yenilikler,
sağlanmasına
olanak oluşturur.
daha etkin yeni moleküllerin keşfedilmesi ve ilaç
Kapitalizm,
olarak klinik kullanıma sunulması, talebin bu ilaçlara
uygulanabilen buluşların çoğalmasını, buluşlara ait
sanayideki
yeniliklerin
ve
sanayiye
yönelmesini de sağlayabilmektedir. İnsan sağlığı
doğru ve eksiksiz bilginin yaygınlaşmasını kamusal
açısından olumlu olarak nitelenebilecek bu örnekler,
mülkiyet alanı içerisinde görmez; tersine bunu özel
tıbbi-klinik kullanım açısından yeni bir talep kayması
mülkiyetin alanı içinde değerlendirerek ve buradan da
oluşturur.
“buluş
Bunun
yanında
doğrudan
ilaç
yapılmasının
özendirilmesi”
olarak
üreticilerinden kaynaklanan ve bilinen bir hastalığın
tanımlanabilecek yeni bir mülkiyet ve meşruiyet alanı
tedavisinde kullanılan bir ilacın endikasyon alanlarını
oluşturulmasını öngörür ve düzenler.
genişleten veya o ilacın yeni bir doz içeriği ve
farmasötik şekli ile yeniden kullanıma sunulması,
Özetle kapitalist ilişkiler ağı, yenilikler ve buluşların
farmasötik sanayii bakımından ürün farklılaşması
sanayiye uygulanması ve sonuçta ekonomiye katkı
olarak nitelendirilmekte ve iktisaden de tipik bir talep
sağlayabilmesi için buluş sahibinin ödüllendirilmesini
kayması özelliği içermektedir.
ve böylece buluş yapılmasının özendirilmesini ilke
olarak
benimser.
İşte
buluş
yapılmasının
2.5- Patent, Faydalı Model ve İlaca Yaklaşım:
özendirilmesi
Bir ekonomik sistem olarak kapitalizmde de, ülkelerin
kullanma ve kullandırma konusunda belirli bir süre
bunun ardındaki sınıfsal çıkar bulunmaktadır. Ulusal
özendirerek sanayinin gelişmesine yardım edeceği
çıkar sanayi, tarım gibi üretim alanlarında ya da
tasarımlandırılan patent sistemi de geliştirilmiştir.
bir görünür ya da yansıyan ulusal hedefi(leri), bir de
ekonominin
değişen
tümünde
koşullar
gelişmişliği
karşısında
geliştirilmesini
öngörür.
gerçekleşmesinde
bazı
ve
korunarak
Bu
etkenlere
de
bunun
da
daha
da
ayrıcalık
için,
veren
buluş
ve
sahibine,
böylece
buluşunu
buluş
yapılmasını
Patent ile korunabilecek buluşların uygulanabilirlik
öngörünün
olarak,
gereksinim
aşılması" ve "sanayiye uygulabilirlik”
"yenilik",
"tekniğin
niteliklerini
taşıması
(AR-GE) dayalı yeni teknolojilerin üretilmesi ve bu
uygulanan faydalı model korumasında ise, yalnızca
gelişmelerin
sanayiye
uygulanması,
Buluşların
durumunun
vardır. Bunların başında araştırma ve geliştirmeye
teknolojik
gerekmektedir.
bilinen
korunmasına
“yenilik” ve “sanayiye uygulanabilir” olma kriterleri
büyüyen sanayi gelirleri ile yeni yatırım, istihdam ve
aranmaktadır.
katma değer yaratılması beklentileri gelmektedir 11).
yeniliktir. Usuller ve bu usuller sonucunda elde edilen
Buradaki
yenilik
de
yine
mutlak
Kuşkusuz, çıkar ilişkileri bağlamında, zeminin böylesi
ürünler
bir “ulusallık” temeline oturtulması ya da kaydırılması,
koruma ölçütlerini içerseler bile faydalı model belgesi
beşeri
verilerek korunamazlar.
üretim
emeğinin
faktörü
gözünde
olarak
de
insan
sınıfsal
işgücü
çıkarların
ve
ile
kimyasal
maddelere
ilişkin
buluşlar,
nasıl
biçimlendiğini çoğu kez perdeleyebilir. Oysa gerçekte,
Türk Patent Enstitüsü patent ve faydalı model için
içselleştirmiş sermaye sınıfları, “ulusalcı” paydada,
2.5.1- Patent : “Bir buluş için buluş sahibine devlet
üretim araç ve teknolojilerinin bireysel mülkiyetini
toplumsal
yarardan
ziyade
çoğu
kez
kar
aşağıdaki tanımları vermektedir 13).
tarafından
verilen
bir
patent,
sınai
mülkiyet
maksimizasyonunu hedef almaktadır. Ancak siyasa
haklarından biri olup, buluş sahibinin izni olmadan
olarak yansıtılan “ulusal çıkarcılığa dayalı yatırımcılık”
başkalarının buluşu üretmesini, kullanmasını veya
olmaktadır.
satmasını belirli bir süre boyunca engelleme hakkı
vermektedir. Ayrıca, buluşun ayrıntılarıyla açıkladığı
Kapitalist
üretim
karlılığının
büyümesi
ürünlerin
üretilmesi
ilişkileri
içerisinde
bakımından
ve
bu
yeni
üretim
sermaye
ve
farklı
sürecindeki
belgeye,
tescil
edildikten
sonra
patent
denilmektedir.”
2.5.2- Faydalı Model: “Faydalı Model, Türkiye’de ve
teknolojik üstünlüğü ortaya çıkaran, koruyan ve
dünyada yeni olan, sanayiye uygulanabilen buluşların
geliştiren bir Ar-Ge alanına sahip olmak önemli bir
sahiplerine
ayrıcalığı oluşturmaktadır 12). Ar-Ge ye dayalı yeni
sağlayan bir sistemdir.”
teknolojik
gelişmelerin
yaratımı
ise,
verilen,
patent
niteliğinde
koruma
sanayideki
yenilikler ve buluşlar ile sağlanır. Buluş kısa ifade ile,
“Patent hakkı, buluş sahibine, buluşunu açıklaması
sanayideki teknik bir problemin çözümü olarak
karşılığında buluş konusu ürünü üretme, pazarlama,
tanımlanabilir. Sanayideki yenilikler ve buluşlar ise,
satma ve kullandırma konusunda tercihe göre 7 veya
bir yandan yeniden yeni teknolojilerin üretilmesi ve
20
yeni ürünlerin geliştirilmesini sağladığı gibi, diğer
yıl
ayrıcalık
vermekte
iken
faydalı
korumasında aynı haklar 10 yıl için geçerlidir.”
model
9/9
2.6- İlaç Patentleri
İlaç,
iktisadi
ve sonrasında da ürünün beşeri uygulanmalarını
özellikleri
bakımından
değişim
ve
kapsayan klinik çalışmaların bulunduğunu da ayırt
kullanım değeri içeren herhangi bir metadan farklılık
etmek
ve ürün olarak değerlendirilmektedir. İlacın ürün
konu
haline gelmesi sürecinde, fikri tasarım ile bu tasarımı
edinimini olanaklı kılabilir.
göstermediği için, buluşa konu olabilen bir tasarım
gerekmektedir.
Bu
tasarım
ve
ürüne
dönüştürme süreçlerinin bütünü patente ya da buluşa
oluşturabilen
bir
“imtiyaz”
müracaatı
ve
maddi bir ürüne dönüştürme süreçleri olmak üzere
başlıca iki genel dönem bulunmaktadır. Fikri tasarıma
Bunun tarihselliği ve diğer teknik ayrıntılarını başka
döneminde, önceki dönemlere ait verili bilgilerden
bir çalışmanın konusu olarak ayırt edip, ekonomik-
yeni soyutlamalar yapılması süreci yaşanır. Takiben,
politik
bunun ürüne dönüştürülme süreçleri olarak öncelikle
kapitalizmin
açısından
ilaçta
deneysel aşamaların yaşandığı laboratuvar çalışmaları
aramak gerekmektedir.
hedeflediği
patentin
nedir?
önemi
Sorularına
ve
yanıt
3. İLAÇTA PATENTİN EKONOMİ-POLİTİĞİ
İlaçta patentin tarihsel olarak gelişimine bakıldığında,
Çevre ekonomilerin ulusal sermayesi, bir yandan
ilaç sanayiinde uluslararasılaşmanın bir aracı olarak
ulusal ekonomi içerisinde sınıfsal çıkarlarını diğer
dönemsel ve sürekli eklemlenme ya da çelişkileri
sınıflara üstün tutacak politikaların sahibi olurken, bir
içinde
yandan da uluslararası sermayeye karşı, sermayeler
barındıran
bir
mülkiyet
rejimi
olduğu
arası bir rekabet içerisinde olmuştur. Kısacası sınıfsal
görülmektedir.
çıkar ortaklığı ve işbirliği, diğer sınıflar üzerindeki
Gelişmiş merkez ekonomiler, tarihsel olarak yeni
hegemonyanın aracı olurken , sermaye içi rekabette
kar
oluşturulması
içsel çelişki ve mücadelelerin de yaşanmasına neden
(doğrudan yatırımlar, ya da işbirliği sağlanan yerel
olmuştur. Sermaye içi rekabet stratejileri çok çeşitli
sermaye
araçlara
coğrafyalara nüfuz etme, nüfuz alanlarından kalıcı
transfer
mekanizmalarının
grupları
ile
beraber
ortak
üretim
ve
dayalı ortaya
çıkan eksik tüketim ve karlılık krizi
sahiptir.
İlaç
sanayii
açısından
Ar-Ge
nüfuz
çalışmalarını gerçekleştirebilme gücü ve büyüklüğü,
alanlarını gerek ürün ve gerekse işgücü olarak
bir yandan uluslararasılaşmanın, diğer yandan da
doğrudan kontrol yöntemlerini etkin kılacak arayışlar
sermaye
içerisinde
çalışmalarının dönüştürücü lokomotifi, ilaç olarak
pazarlama
yatırımları
gibi
olmuşlardır.
araçlarla)
Gelişmekte
ve
olan
çevre
ekonomiler ise, tarihsel olarak çoğu kez ithal ikameci
sanayileşme
politikalarını
(ulusal
sermaye
oluşturulması,
ulusal
yeterliliği,
gümrük
sanayii
içi
rekabetin
asal
unsurudur.
Ar-Ge
adlandırılan metanın kendisi ve onun ara yüzü olarak
da tanımlanabilecek imtiyaz mülkiyeti patenttir.
duvarları aracılığıyla korumacılık, yatırım teşvikleriyle
3.1- Ürün Olarak İlacın Sınai Mülkiyet Ara Yüzü:
ulusal sermayelerin önünü açma) öncelikle tercih
Patent 14):
etmişlerdir. Bu politikalar özellikle ikinci dünya savaşı
Patent bir sınai mülkiyet ürünü ve imtiyazı olarak,
sonrası
eksik
dönemden
başlayarak,
1980lerin
başına
tüketim
ve
karlılık
krizini
kar
değin süren bir tarihsellik de göstermiştir. Buradaki
maksimizasyonuna taşıyabilen araçlardan birisidir.
önemli
Patente
ortak
payda,
ithal
ikameci
sanayileşme
politikalarının kapitalist gelişme sürecinin bir parçası
ilişkin
üretilmesi,
olarak işlev görmesi olup, hem uygulandığı dönemde
getirilmesi,
ve hem de özellikle 1980 ler sonrası, kapitalizmin ve
sermayeler
bilimsel
bunların
sermaye
arası
bilgi
bir
ve
ürün
teknolojilerin
portföyü
yatırımcısının
rekabetin
şekillenmektedir.
organizasyon
büyüklüğüne
sanayileşme politikaları yerel özel sermaye gruplarını,
yapılanmaları
da,
ulusal gümrük korumacılığı ve yatırım teşvikleri ile
ulusötesileşmenin görüntülerinden birisi olan Çok
bir yandan geliştirip, palazlarken, diğer yandan da
Uluslu
uluslararası sermayenin çevre ekonomilere nüfuzunu
etmendir.
gümrük
duvarlarıyla
sağlanan
ucuz
hammadde,
bir
ve
olarak
sürecini beslemiş ve büyütmüştür. İthal ikameci
kolaylaştıracak işlev de görmüştür. Etmen olarak,
türden
gücü
biçimi
bu anlamda sermayenin küresel gelişme ve yayılma
Şirket
Bu
bir
haline
yatırım
erişebilen
uluslararasılaşma
(ÇUŞ)
dönüşümünü
ve
firma
ya
sağlayan
da
asal
3.1.1- Patent Çeşitleri: Teknik olarak, başlıca yöntem
işçilik maliyetlerindeki ucuzluk ve destek alımları ile
ve
doğrudan yatırımları da özendiren teşvikler, bu nüfuz
bulunmaktadır. Yöntem patenti bir etken maddenin
etme süreç ve sıklığını arttıran başlıca faktörler
üretilmesi için başvuru dosyasında belirtilen sentez
arasında olmuştur 2).
yöntemine verilen patent hakkıdır. Sonuçta, aynı
ürün
etken
patenti
maddeyi
olmak
başka
üzere
bir
iki
sentez
tür
patent
yöntemi
ile
üretebilen kişi ya da kuruluşlar, kendi adlarına patent
10/10
alarak bu maddeyi kendi yöntemleriyle üretebilirler.
ekonomiler
Ürün
uygulanmasıdır.
patenti
ise,
bir
etken
maddeye,
üretim
yöntemine bakılmaksızın verilen patenttir. Başlıca iki
özelliği
bulunmaktadır.
Bunlar:
a)
Ürün
tarafından
en
zayıf
biçimiyle
patenti
3.2.1- TRIPs’in Kısa Tarihçesi: Burada Eren’den
alınmış bir maddenin, farklı yöntemle dahi izinsiz
alıntıyla tarihçe şöyle özetlenecektir. “Uluslarötesi ilaç
üretimi söz konusu değildir, b) Ürün patenti, yöntem
sermayesinin,
patentini de kapsar.
gösterdiği
sağlamayan
Patent kapsamı içerisinde olan bir başka sınai
1980’li
yıllarda
önemli
başarı,
en
ülkelere
uygulanmasına
karşı,
yönelik
siyasi
anlamda
patent
koruması
ticari
bir
yaptırımların
mekanizmanın
mülkiyet biçimi de lisanstır. Lisans, patenti (beratı)
geliştirilmesinde ve uygulanmasında oynadığı roldür
başkasına ait olan bir malı yapmak, bir olanağı
2, 15).
kullanmak veya bir teknik yöntemden faydalanmak
üzere alınmış izin karşılığı anlamını taşır. Başlıca
“Bu rol özellikle1984 ve 1985 yılları boyunca ve 1986
özelliği lisans sahibi işletmecinin, patent kapsamına
da başlayan fikri mülkiyet haklarının GATT Uruguay
giren sınai mülkiyet hakkını sürekli ya da geçici
ticari müzakereleri kapsamına alınması sırasında ön
olarak kullanabilmesidir. Lisans, sözleşmeye dayalı
plana
lisans ve zorunlu lisans olmak üzere başlıca iki
uluslararası
çeşitlilik göstermektedir. Sözleşmeye dayalı olan
çalışmalarıyla,
lisans
korumasının kapsamının, ilaç üretim yöntemleri ve
çeşitleri
de
yedi
başlık
altında
sınıflandırılmaktadır. Bunlar a) geliştirme ve yeniden
yapma lisansları, b) üretim lisansı, c) montaj lisansı,
çıkmıştır.
Özellikle
ilaç
ABD
ve
firmalarının
gelişmekte
AB
kökenli
yürüttüğü
olan
lobi
ülkelerde
patent
ürünlerini de içermesi için yapılan büyük ısrar ve
baskılar (patent koruması sağlamayan ülkelere karşı
d) kullanma lisansı, e) ithal lisansı, f) ihraç lisansı ve
tutarlı bir şekilde uygulanan ticari yaptırımlar) 1992
g) satış lisansıdır. Bir patentin tescil edildiği ülkede
yılında, henüz GATT müzakereleri sonuçlanmadan,
belirli bir süre içinde uygulamaya konmamasına bağlı
bir çok gelişmekte olan ülkede ilaç üretim yöntemleri
olarak ve patent sahibinin isteği dışında, üretimi için
ve
lisans vermeye mecbur olması durumuna da zorunlu
sağlamıştır. Sonuç, 1994 yılında imzalanan TRIPs
lisans
(Trade Related Aspeccts of Intellectual Property
denmektedir.
Bu
süre
uluslararası
sözleşmelerden birisi olan Paris sözleşmesinde üç yıl
olarak saptanmıştır. TRIPS anlaşması da zorunlu
lisansa yönelik hükümler içermektedir.
ürünlerine
patent
korumasının
kabulünü
Rights) anlaşmasıdır 2, 15).
“TRIPs, fikri ve sınai hakların korunmasına yönelik
uluslararası
anlaşmalar
arasında
en
kapsamlısı
Uluslararası patent sisteminin bir diğer parçası da
olmakla birlikte, Uruguay Müzakerelerinin tartışmalı
süreç bilgisi (know-how) dır. Süreç bilgisi, belirli bir
içeriğinden dolayı ulusal otoritelere gerek patent
amaç için teknolojinin unsurlarından olan araştırma
rejimlerinin ilaç ürünlerine yönelik uygulamalarında
ve/veya tasarımın meydana getirilmesi ile tasarlanmış
(örneğin mecburi lisans sistemi, paralel ithalata
bir konunun uygulamaya konmasında kullanılan ve a)
yönelik
usul, yol ve yöntemlerini anlamlı bir sıraya sokma, b)
korumasından
yöntemler yaratma ve d) eksik, yetersiz yöntemleri
koruması ile ilgili önemli esneklikler tanımıştır.
iyileştirme, gerekirse sırasını değiştirme etkinlikleri
Böylece, TRIPs sonrasında, ulusal ve uluslararası
bu
konuda
belirli
kurallar
oluşturma,
c)
yeni
olarak sayılan bir işlemler bütünüdür.
koşulların
belirlenmesi
önce
tanınacak
ve
geçiş
patent
sürelerinin
belirlenmesi) ve gerekse ilaç ürünlerine ait verilerin
alanda fikri mülkiyet hakları ile ilgili tartışmalar
anlaşma
içerisinde
nasıl
bulunan
esnekliklerin
değerlendirileceği
ya
da
konusuna
3.2- Ürün Olarak İlacın Fikri Mülkiyet Ara Yüzü: Veri
boşlukların
Koruması ve Veri İmtiyazı
odaklanmıştır. Söz konusu alanlar, gelişmekte olan
İlaçta patenti de kapsayan sınai mülkiyet rejiminin,
ülkelerde
kapitalist gelişme içerisindeki tarihsel serüveni ana
sermayesinin geleceği için önemli sonuçlar içerdiği
olan ülkelerin, ulusal sermayelerini ithal ikameci
siyasa süreçleri içerisinde en önemli noktalar olarak
hatlarıyla
yukarıda
açılımlandırılırken,
gelişmekte
temel
ilaçlara
ulaşım
ve
yerli
ilaç
için, TRIPs hükümlerinin ulusal rejimlere eklendiği
sanayileşme politikaları ile yapılandırma ve tahkim
ortaya
etme politikaları geliştirdiklerini ve bu çabaların
uluslarötesi
merkez ekonomilerin hegemonyasına karşı sermaye
ülkelerdeki
içi bir tepki ya da direnç olarak doğmasına karşın,
mücadelelerin odak noktasını oluşturmuştur. Daha da
sonunda
önemlisi,
entegrasyonu
engelleyemediği
yukarıda
çıkmış
ve
ilaç
bu
süreçlerde
sermayesi
toplumsal
TRIPs
ve
rol
alan
gelişmekte
aktif
olan
sınıflar
anlaşmasının
ulusal
arasındaki
rejimlere
özetlenmişti. Bu sürecin en belirgin sonuçlarından
eklemlenmesi sürecinde yaşanan bu mücadeleler,
birisi ilaçta patent korumasının gelişmekte olan
Dünya
Ticaret
sayesinde,
2001
Örgütünün
yılında
sağladığı
benimsenen
platform
Doha
11/11
Deklarasyonu örneğinde de görüldüğü gibi, küresel
Bütün bu olgular, uluslararası firmalarca, patent
düzeyde fikri mülkiyet hakları ile ilgili müzakereleri
sistemine atfedilen bir yetersizlik olarak görüldüğü
yeniden yapılandırmıştır 2, 15).
için, DTÖ’nün kuruluş sürecinin parçalarından birisi
olan
TRIPs
anlaşması
içerisinde
çözülmeye
3.2.2- Veri Koruması ve Veri İmtiyazı 2, 15, 16):
çalışılmıştır. Ancak tanım, veri koruma ve veri
Tanımsal farklarına bakmadan önce veri koruması
imtiyazı farklı yorumlarını içeren bir tartışmaya da
ve(veya) veri imtiyazının TRIPs anlaşmasının 39.
konu
maddesi ile ilgili olduğunu ve tartışmaların merkez ve
oturmuş bulunmaktadır.
olacak
bir
biçimde
sektörün
gündemine
çevre ekonomilerce farklı çıkar ve rekabet konusu
Şimdi Uluslar arası ilaç firmaları ile jenerik üreticilerin
edildiğini vurgulamak gerekmektedir.
arasında bir rekabet anlayışı olarak tartışmaya konu
Başını ABD, AB ülkeleri ve Japonya gibi gelişmiş
olan veri korumanın ve veri imtiyazının ne anlama
tarafında, uluslararasılaşma süreci, adına buluşçu
Dünya Ticaret Örgütü Anlaşması’nın eklerinden olan
merkez ekonomilerin çektiği İlaç sanayii yapılanması
geldiğine bakılması gerekmektedir. Veri koruma,
dayalı
TRIPs Anlaşması’nın 39/3 maddesinde ve 551 sayılı
firmalarca belirlenmektedir. İlaç sanayiinde Ar-Ge
Kanun Hükmünde Kararnamenin 83/3 maddesinde
(inovatör)
denilen
araştırma-geliştirmeye
“rekabete
çalışmaları,
yönelik
buluş”
süreci
tanımlandığı gibi,
anılmaktadır 17-19). Bu süreç, sektör içi ve firmalar
arası
pazar
varlığında
karlılığını
karşılıklı
etkilediğinden,
riskler
de
birbirleri
taşımaktadır.
“Patent başvurusu yapılmış olan beşeri, veteriner ve
Bu
zirai ilaçların imalat ve satış ruhsatlarının tasdiki için
ilacın hem bilgisi ve hem de ürün olarak kendisi,
birikimleri önemli bir gayret ve masraf gerektiren ve
patent sistemi ile bir mülkiyet ve çıkar konusu
sahipleri tarafından umuma açıklanmamış olan bilgi
kılınmakta ve korunmaktadır. İnovatör firmalar bu
ve test sonuçlarının talep sahibi makam tarafından
rekabete yönelik buluş sürecinde, inovatör firmaya ait
ilgili makamlarca talep edilen ve yaratılmaları ve
sistemin yetersizliklerinden şikayetçidir. Birinci neden,
gizli tutulup, bunların haksız kullanımının önlenmesi
ilaca ilişkin araştırma-geliştirme ve ruhsatlandırılarak
için gerekli tedbirleri almasıdır.”
piyasaya
sunulması
süreçlerinin
patent
süresi
içerisinde sayılmasıdır. İkinci neden ise, kalan sürenin
2/97 sayılı Ortaklık Konseyi Kararında ifade edilen
imtiyaz haklarını kullanılması ve kar maksimizasyonu
data exclusivity veya veri imtiyazı ise özellikle AB ve
Üçüncü neden ise, patent süresi dolumuyla birlikte
ilaç ruhsat başvurularını kabul etmelerini engelleyen
ürünün jenerik üretime geçmesiyle birlikte pazarda
patent süresinin bitiminden itibaren başlayan pazar
yeni rakiplerle karşılaşmak ve böylece ürüne ilişkin
koruması olup, süresi ülkeden ülkeye değişmektedir.
tekel olma özelliğinin yitirilmesidir.
Örneğin, ABD’de 5 yıl olan bu süre, Avrupa Birliği
Çevre ekonomilerde bulunan ilaç sanayinin asal
olmakla birlikte Avrupa Komisyonu’nda bu sürenin
yapısını ise, jenerik ilaç üreticileri oluşturmaktadır.
10
yapılması bakımından olarak değerlendirilmesidir.
ABD’de belli bir süre için sağlık otoritelerinin jenerik
üyesi ülkelerin bazılarında 6, bazılarında 10 yıl
Jenerik ilaç, önceleri inovatör firmaya ait
olan ve
patent süresi dolduğu için (patent koruması bitmiş)
yılın
üzerine
çıkarılması
etmektedir.
devam
tartışmaları
inovatör firma imtiyazından çıkmış bir ilacın, ulusal
Talep edilen “Veri İmtiyazı” ruhsatlandırılmış orijinal
resmi
ürüne ait verilerin, patent süresi dolduktan sonra
(üretici
otoritece,
hem
hammaddesi
bakımından
ülkeye ilişkin tanıklık belgesi-menşe
şahadetnamesi
ile
yasal
koşullara
uyguluğu
belgelenmiş) hem de ruhsatlandırma koşullarına
uygun olarak üretim ve satışı bakımından, izin verilen
ilacı tanımlamaktadır. Kısacası, jenerik ilaç üreticileri,
yerli
jenerik
ilaç
üreticileri
tarafından
ruhsat
başvuruları esnasında referans gösterilmesine izin
verilmemesi ve sadece orijinal ürüne ruhsat hakkı
tanınmasıdır.
buluşçu firmaya ait ilaç bilgisinin ruhsata konu olan
Burada söz konusu olan asal durum şudur 2, 8, 14-
bölümlerini, patent süresi sonrası, jenerik ilaçların
16):
ruhsatlandırılmasında
da
kullanabilmektedir.
Bu,
a.
jenerik ilaçların bir taraftan daha ucuz olmalarını ve
diğer
yandan
da,
inovatör
firmaların
pazarı
yönlendirim güçlerini önemle baskılamakta ve onlara
Uluslararası ilaç firmaları ile jenerik ilaç
üreticileri, TRIPs anlaşmasındaki hükümleri
farklı yorumlamaktadır,
b.
ABD
ve
Avrupa
karşı Pazar paylarını azaltıcı bir tehdit ve risk
ülkelerdeki
oluşturmaktadır.
TRIPs
Birliği
uluslararası
anlaşmasındaki
gibi
ilaç
gelişmiş
sermayesi,
hükümleri
şöyle
yorumlamaktadır:
12/12
b.1- TRIPs anlaşmasındaki hükümler veri
imtiyazı
olarak
a.
değerlendirmelidir
(IFPMA,2000). Buna göre de,
kadar yenilik arz etmeyen ilaçlar ya da
başvuran üçüncü kişilere, koruma süresi
bakımından önem göstermektedir 2, 20).
b.2- Ulusal otoritelere ruhsat almak için
boyunca orijinal ilaca ait bilgiler teşhir
patent süresinin sonuna gelmiş olan ilaçlar
b.
edilmemelidir,
b.3-
Başka
resmi
ilaç
başvurularını
otoriteler
tarafından
rekabetine
üreticileri
anlaşmasındaki
ise,
ürün
yönelik
bir
Bu bağlamda, uluslararası ilaç sermayesince,
veri
TRIPs
hükümleri
kaldığı
kısıtlamaya
uygulama gerçekleştirmek istemesidir.
c.
ilaç
maruz
portfolyosunu
temel
alınmamalıdır.
Jenerik
Uluslararası ilaç sermayesinin veri imtiyazı
kavramını tercih nedeni, jenerik üreticilerin
değerlendirirken, orijinal ilaca ait veriler,
c.
Kavramsal olarak veri imtiyazı, uluslararası
ilaç sermayesi için, temelde patent alacak
imtiyazı
konusuna
atfedilen
önem
başlıca üç açıdan değerlendirilebilir. Bunlar:
şöyle
yorumlamaktadır:
c.1- Uluslararası ilaç sermayesinin, veri
c.1- TRIPs anlaşmasındaki hüküm sadece
imtiyazı haklarını kullanarak kendi ürün
veri korumasına yöneliktir,
portfolyosunu
c.2- Bu hüküm, patent başvurusu yapılan
maksimizasyonu artırmaya çabalamak,
orijinal ilaçla ilgili bilgilerin üçüncü kişilerce
c.2- Veri imtiyazını, DOHA Deklarasyonuna
kullanımını kısıtlamaktadır,
karşı kavramsal ve uygulama alanının bir
genişletme
yolu
ile
kar
siyasi taktiği olarak kullanmak 15),
c.3- Jenerik ilaç başvuruları patent süresi
c.3- 2006 itibariyle, bir çok ülkede patent
biten ilaçlar için söz konusudur,
c.4- Jenerik ilaç başvurularında yürürlükte
süreleri sona erecek olan ve karlılığı çok
olan uygulama, inovatör firmanın orijinal
yüksek olan bioteknoloji ürünlerini pazarda
ilacına
yapılarak
atıf
sunulan
bilgilerin
veri imtiyazı ile koruma altına alma isteğidir.
ruhsatlandırılmada temel kabul edilmesidir,
c.5- TRIPs de söz konusu olan kısıtlamanın,
Burada DOHA deklarasyonuna (2001 yılında
orijinal ilaca ait bilgilerin jenerik ilaç ruhsat
benimsendi) bir not düşmek gerekmektedir. Bu
başvurularında
ilgisi
deklarasyon, gelişmekte olan ülkelerin, yerli ya
olmadığından, bu türden bir müracaatta,
da yabancı üreticilere tahsis edecekleri patent
engellememektedir 2).
lisans
resmi
kullanılması
otoritelerce
ile
kabulünü
de
haklarını, uygun gördükleri durumlarda, zorunlu
hakkına
dayanarak
kısıtlayabilmelerini
onaylamaktadır. Uluslararası ilaç sermayesi de,
kapsamında
jenerik
ilaç
Burada, asal sorunun, uluslararası ilaç sektörünün
veri
çıkarlarının jenerik ilaç üreticilerince zedelendiği bir
üreticilerinin piyasaya girişini engelleyecek yeni
tablonun
kısıtlamalar ile karşı bir dengeleme çabasını
varlığının
söz
konusu
olmasıdır.
Bu
imtiyazı
sürdürmek istemektedir.
sonuçları değerlendirmek gerekirse;
SONUÇ
1-
2-
Bu çalışma, ilacın bir ürün olarak sınai ve
5-
fikri mülkiyet rejimine nasıl konu edildiğinin
rejimi tartışma ve uygulama
bir çerçevesini çizmeyi amaçlamıştır.
sermaye çıkarlarının biçimlenmesine olanak
Bu çerçevenin cereyan ettiği seçili alan,
kapitalist ekonomik ilişkiler ekseni olarak
Kapitalizmin,
Patent
sisteminin
burada
incelenmeyen
kronolojisi, 19.yy dan bu yana kapitalizmin
ilişkiler
gelişim dinamikleri ile beraber işleyen ve
bağlamında bir sanayii sektörüne verili alan
uluslar
bugün somutlanışını DTÖ’nün kuruluş belge
oluşturma koşulu
arası
ise, özel mülkiyeti, yani
ve
serbest piyasa düzenini sürekli ve değişmez
kılacak sınıflar arası, sınıflar içi ve devletler
4-
alanı olarak
oluşturmaktadır.
6-
değerlendirilmiştir.
3-
Uluslar arası patent sistemi, ilaçta mülkiyet
eki
anlaşmalarında
somutlayan
tarihsel gelişim içermektedir.
7-
İlaçta
patent
sistemi,
uluslararası
bir
ilaç
arası ilişkiler bütünün kavranması ve analiz
sermayesinin artan yapısal gücüne karşın,
ile koşutluk olarak anlaşılmıştır.
yaşadığı
Kapitalizmde, ilaçta sınai ve fikri mülkiyet
belirgin bir gündem oluşturma alanı haline
rejiminin
ortaya
çıkışı,
ilacın
diğer
metalardan ayrışmayan ürün özelliklerine ve
değerlerine dayalı görünmektedir.
karlılık
krizinin
derinleşmesiyle
dönüşüm göstermektedir.
8-
Bu karlılık krizi bir yandan merkez devlet
siyasalarını etkilerken, diğer yandan da
13/13
çevre
9-
ekonomileri
hegemonik
düzlemde
12- Yoğunlaşan
sermayenin,
tutmayı tasarlayan bağlayıcı uluslararası bir
stratejileri
hukuk düzeni ile tahkim edilmektedir.
yoğunluğunda
Sermaye içi çatışma ve rekabet alanları
karlılık
krizinin
uluslararası
birer
ilaç
sonucu
firmaları
ile
sermayenin
olarak
yerel
ilaç
ve
çeşitli
krediler
daha
rekabet
aracılığıyla,
da
artış
merkezileşmesini
olması
gündeme
getirmektedir.
13- İlaç sanayinin uluslararası bölümünün hem
sanayicilerini hem karşı karşıya getirmekte
sermaye
ve hem de bunun bir diğer sonucu olarak
merkezileşmesi
sermaye birleşmelerinin önünü ve yolunu
endüstriyel etkinlik alanı olduğu saptamak
açmaktadır.
düzenlemelere
bir
karşın
özellikle
kapitalizmin
kapitalist
refah
dönüşümü
de
bir
yoğunlaşmış
bir
araçları kitlesi ve teknolojisi
biçimine
rejimlerinin,
uluslararası
bir
üretim
ve
merkezileşmesi
fikri
mülkiyet
bir
siyasa
dönüşümü
hegemonya
aracı
haline
dönüştüğü
saptanabilir.
biçiminde
varolmaktadır. Bunun bireysel kapitalistin
mülkiyeti
sermaye
sınai
taşıyan hukuksal düzenlemeler biçiminde
11- Sermaye görünüm olarak ve emek süreciyle
olarak,
ilaçta
bakımından,
garantörlüğünü ve yaptırımsal edimlerini
gelecekte öngörülememektedir.
ilişkili
hem
eşsiz
14- Bu bağlamda ve bütüne bakıldığında ve
süregen karlılık krizinin önüne geçebilecek
başka
ve
bağlamında
gerekmektedir.
10- İlaçta sınai ve fikri mülkiyet rejimlerindeki
tüm
yoğunlaşması
15- Tek tek ülkelerin ve devletlerin özgül çıkar
ve karşılıklı mücadelelerinden çok, ortak bir
de
sermayenin yoğunlaşmış toplumsal servet
sermaye eksenli sınıfsal çıkarlar ve ona göre
bölümünü temsil eder.
siyasa konumlanmaları da görüntünün diğer
Kısaca sermayenin
yoğunlaşması demek olan bu olgunun, ilaç
bir parçasını oluşturmaktadır.
sanayiinde son derece yaygın bir gerçeklik
olduğu görülmektedir.
Kaynaklar
1.
http://www.yalciner.com.tr/main.html
Erişim:
11.10. 2005
2.
3.
4.
Çeviri: Yalçın Ş), Üçüncü Baskı: Syf. 28-49, Bilim
Eren İ. (2004) Gelişmekte Olan Ülkeler Ve
11. Başgut B, Abacıoğlu N. (2005) İlaç Sanayiinde
Rejimi Değişikliklerinin Siyasal İktisadı. Toplum
Araştırma Geliştirme ve Yeni İlaçlar, Üniversite ve
ve Hekim 19(5), 383-393.
Abacıoğlu N.
Uluslararasılaşma Kavramından
Toplum 5(3)-www.universite-toplum.org
12. Soyak
A.
Küreselleşme,Teknoloji
Uluslararası İlaç Sanayine: Yapısal Süreçler ve
Politikası,Türkiye: Sınai Mülkiyet Hakları ve Ar-
Sosyalist
Ge Destekleri Açısından Bir Değerlendirme, (Der.
Seçenek
SoLMeclis-Türkiye’nin
Sosyalist Seçeneği Toplantısı, 23 Ekim 2005-
Alkan Soyak), Küreselleşme: İktisadi Yönelimler
İstanbul
ve
Abacıoğlu N. (1982) İlacın Ekonomi Politiğine
Yayınevi, 2002
Değeri ve Değer, AEOB (Ank Ecz Od Bül) 4:5, 715
Sosyopolitik
Karşıtlıklar,
İstanbul:
Om
13. http://www.turkpatent.gov.tr/tpe/index.jsp
Erişim: 11.10. 2005
14. Yalçıner G. Türkiye’de İlaçta Patentin Bugünü ve
Kayaalp O S. Farmakolojiye Giriş, Rasyonel
Yarını, Ankara Barosu, Uluslar arası Hukuk
Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji (Ed S. O.
Kurultayı, Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku,
Kayaalp) 10. Baskı Hacettepe-Taş Kitapçılık Ltd.
Şti. Ankara, 2002
6.
ve Sosyalizm Yayınları, Ankara, 1996
Türkiye’de İlaç Ürünlerine Yönelik Fikri Mülkiyet
Yaklaşım-I: Meta Olarak Sağlık ve İlaç Kullanım
5.
10. Eaton J. Meta Üretimi, Ekonomi politik (Türkçe
Abacıoğlu
N.
(2005)
Ankara, 8-11 Ocak 2002
15. TRIPS and pharmaceutical patents, WTO-OMC
İlaç:
Meta
Özellikleri
Bakımından İrdelenmesi Üniversite ve Toplum
Fact sheet, Sept 2003
16. Kanzık İ. (2004) Türkiye’de İlaçta Patent ve Veri
(2005) 5(4)-www.universite-toplum.org
Koruması’nın Bugünü ve Yarını Toplum ve Hekim
7.
Abacıoğlu N. (2000) İlacın ekonomi-politiği,
19(5), 394-397.
8.
Abacıoğlu N. (2001) Sorularla ilacın ekonomi-
Pazarı ve Uluslararasılaşma, Toplum Ve Hekim
politiği, AEOB İlaç Forumu 19, 2, 56-62
19(6): 404-430
9.
AEOB İlaç Forumu 18, 2, 45-60
Zagalov NA. Meta, Ekonomi-Politiğin Temelleri
Ders Kitabı, Birinci Baskı: Syf. 129-131,
Yayınları, İstanbul, 1979
May
17. Abacıoğlu N. (2004) Sınai Ürün Boyutuyla İlaç
18. Abacıoğlu
N.
(2005)
Sağlığın
Ekonomi-
Politiğinden Küreselleşen İlaç Sanayiine, Havan,
Haziran, 19-42
14/14
19. Abacıoğlu
N.
Paradigmasından
Üniversite
toplum.org
ve
(2002)
Bir
Küreselleşme
Kesit:
Toplum
İlaç
ve
Siyaset,
2(2)-www.universite-
20. IFPMA (2000) Encouragement of New Clinical
Drug Development: The Role of Data Exclusivity
Meraklısına Diğer Okuma Önerileri:
o
Eaton J. Sermaye Birikimi, Ekonomi politik
ve şirket birleşmeleri: dünya ilaç endüstrisi
örneği, [Alkan Soyak (Ed.), Küreselleşme:
Bilim
ve
Sosyalizm
Yayınları,
İktisadi
Turkish
Pharmaceutical
Industry,
o
A.
(1986)
Corporations
The
and
Local
o
Juillet
Y.
(2003)
Internationalization
of
Abacıoğlu N. İlacın ve teknolojisinin tarihsel
serüveni,
Capital:
2000-2020
yılında
nasıl
bir
Comparative Conduct and Performance in
tıp/sağlık/ülke/dünya ortamı öngürülebilir?
the Turkish Pharmaceutical Industry, World
oluşturulabilir? Türk Tabibleri Birliği Yayını,
Kırım A. (1987) Türkiye ilaç endüstrisinde
Ankara, Nisan 2002
o
TFD-Bülteni, 76:11-16
rapor, TEB-Haberler 33, 14-27
Kırım
A.
endüstrisinin
(1987)
Uluslararası
ekonomisi,
ODTÜ
Abacıoğlu N. (2003) Uluslararası Farmasötik
Endüstri: 2000’den 2005’e Kısa Ufuk Turu,
sanayi yapısı ve rekabet yöntemleri üzerine
o
Sosyopolitik
Pharmacol 17, 21-25
Transnational
Development 14(4), 503-521
o
ve
Regulatory Requirements, Fundament Clin
World
Development 13(2), 219-236
Kırım
Yönelimler
Karşıtlıklar], İstanbul, Om Yayınevi, 2002
Kırım A. (1985) Reconsidering Patents and
Economic development: A Case Study of The
o
Yaşgül S. Küreselleşme, çokuluslu şirketler
91-111,
Ankara, 1996
o
o
(Türkçe Çeviri: Yalçın Ş), Üçüncü Baskı: Syf.
ilaç
Gelişme
o
Abacıoğlu N. (2004) Ekonomik Sistem ve
İlaç, TFD-Bülteni, 82:5-9
Dergisi, 14(2): 147-177
15/15
Türkiye Sosyalist İktisat Kongresi Programı
TÜRKİYE SOSYALİST İKTİSAT KONGRESİ (KONGRE)
SOCIALIST ECONOMICS CONGRESS IN TURKEY (SEC)
17-18 Aralık 2005 tarihlerinde Petrol-İş Sendikası'nın Altunizade-İstanbul'daki genel merkez binasında
gerçekleştirilecek olan Türkiye Sosyalist İktisat Kongresi'nin programı belli oldu...
PROGRAM
17 ARALIK CUMARTESİ
10.00-11.00: BİRİNCİ OTURUM (Oturum Başkanı: Erkin Özalp)
AÇIŞ KONUŞMALARI
• soL Meclis adına açış konuşması / Mesut Odman
• Üniversite Konseyleri Derneği adına açış konuşması / İzzettin Önder
İLK KONGRE SUNUŞLARI
• Türkiye'de İktisadi Düşüncenin Temel Çizgisi Üzerine / Tevfik Çavdar
• Türkiye'de İktisat Politikası Tartışmaları: Geçmişe Dönüşü Savunarak İleriye Gitmek / Korkut Boratav
11.30-13.00: DÜNYA KAPİTALİZMİ NEREYE GİDİYOR? (Oturum Başkanı: Mesut Odman)
• Devlet ve Sermaye İlişkisi Olarak Dünya Kapitalizminde Krizin Dağılımı / Ahmet Haşim Köse-Ahmet
Öncü
• Emperyalist Güçler Arasındaki İşbirliğinin ve Rekabetin Sınırları / Nail Satlıgan
• Üretim Sürecindeki Değişmeler ve İşçi Sınıfı / İlker Belek
14.30-16.00: ÇALIŞMA GRUPLARI PANELİ (Oturum Başkanı: Nihat Falay)
Avrupa Birliği (Barış Karaağaç, Erkin Özalp, İlhami Alkan), Dış İktisadi İlişkiler (Burak Gürbüz, Erkin
Özalp, Ömer Emirkadı), İktisat-Siyaset İlişkisi (Deniz Alca, Türkan Hançer, Yasemin Dildar), İşsizlik ve
Sağlık (Alp Ergör, Belgin Ünal, Bülent Kılıç, Yücel Demiral) çalışma gruplarından birer temsilcinin
katılımıyla...
16.30-18.00: ALTERNATİF İKTİSAT POLİTİKASI ARAYIŞLARI (Oturum Başkanı: İlker
Belek)
• "Küreselleşme" Kavramının İktisadi ve İdeolojik Anlamları / E. Ahmet Tonak
• Sınıfsal Temeli Zayıf Alternatif Arayışlarının Sınırları / İzzettin Önder
16/16
• AB Bir Alternatif mi? AB İçinde Alternatif Yaratılabilir mi? / Nikos Papaconstantinou (Yunanistan Marksist Araştırmalar Merkezi YK üyesi)
• İktisat Eğitimi ve Alternatif Arayışları / Nihat Falay
18 ARALIK PAZAR
10.00-11.30: TÜRKİYE KAPİTALİZMİ NEREYE GİDİYOR? (Oturum Başkanı: İzzettin Önder)
• 2001 Krizi Sonrasında Türkiye Ekonomisinde Değişenler, Değişmeyenler / Erinç Yeldan
• AB'ye Üyelik Sürecinin İktisadi ve Toplumsal Boyutları / Özgür Müftüoğlu
• Türkiye'de Sanayileşme ve Sanayisizleşme Dinamikleri / Ayfer Eğilmez
• Finans Sektöründe Yabancı Sermayenin Rolü / Öztin Akgüç
13.00-14.30: ÇALIŞMA GRUPLARI PANELİ (Oturum Başkanı: Ayfer Eğilmez)
Bilim ve Teknoloji Politikaları (Beyza Üstün, Çiçek Çavdar, Helin Dutağacı, Koray Çiftçi), Devlet-Ekonomi
İlişkisi (Attila Güney, H. Yasemin Özuğurlu, Metin Altıok, Yüksel Akkaya), İlaçta Sınai ve Fikri Mülkiyet
(Ahmet Alpay Dikmen, Nurettin Abacıoğlu), Sosyalist Emek Süreci (Ali Murat Özdemir, Burçak Özoğlu,
Gamze Yücesan-Özdemir), Türkiye'nin Sanayi Politikaları (Ali Somel, Alper Birdal, Aytek Soner Alpan)
çalışma gruplarından birer temsilcinin katılımıyla...
15.00-16.30: SOSYALİST KALKINMA STRATEJİLERİ (Oturum Başkanı: Burçak Özoğlu)
• Küba Ekonomisinin Sosyalizm Perspektifine Katkıları / Ernesto Gomez Abascal (Küba Büyükelçisi)
• Türkiye'de Sanayileşmenin Önündeki Engel: Kapitalizm ve Biricik Alternatif Olarak Sosyalizm / Aziz
Hatman
• Türkiye'nin Yeraltı Kaynakları ve Sosyalizm / Tahir Öngür
• Teknolojik Gelişmeler Işığında Sosyalist Planlamada Yeni Olanaklar / Erkin Özalp
17.00-18.00: Forum ve Sonuç Bildirgesi'nin Açıklanması
Kongre kapsamında ayrıca kısa müzik dinletilerine ve dia gösterilerine yer
verilecektir.
İzleyici olarak katılım serbest ve ücretsizdir.
YER: Petrol-İş Sendikası Genel Merkez Binası (Altunizade Mah. Kuşbakışı Cad. No:25
ÜSKÜDAR/İSTANBUL Tel: 0.216.474.98.70)
Ayrıntılı Bilgi: www.iktisatkongresi.org
İletişim: sekretarya@iktisatkongresi.org / 0505.655.46.92 (Erkin Özalp)
17/17
Download