Merkez Bankas* * Hazine *li*kileri

Merkez Bankası – Hazine İlişkileri
R. Hakan ÖZYILDIZ
hakanozyildiz@gmail.com
TCMB
• Yasal olarak Hazine’nin mali ajanıdır.
• MB nın olmadığı yerlerde bu görevi, TCMB adına TC Ziraat
Bankası yerine getirir.
• Kısa vadeli avans (KVA) uygulamasına ilk sınırlama 1997
yılında yapılan bir protokolle getirilmiştir.
• MB bilançosunda KVA aktifte yer alırdı.
• Bu kalemde olan her artışın sonucu MB nın para basması
anlamına geliyordu.
• Piyasadaki fazla para en sonunda enflasyon demekti. Fiyat
istikrarının bozulmasına yol açıyordu.
• 2001 de yapılan yasal bir değişiklikle TCMB nin kamuya,
Hazine’ye kredi açması yasaklandı.
www.hozyildiz.com
2
Hazine Müsteşarlığı
• Hazine devletin kasasıdır.
• Vergi politikasını Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi
Başkanlığı belirler.
• Nakit parayı Hazine yönetir.
• Gelirler giderleri karşılamaya yetmezse oluşan
açık nasıl kapatılır?
www.hozyildiz.com
3
Hazine İşlemleri
• Hazine’nin, bütçe ile ilgili olsun olmasın gelir
tahsilatı ve gider ödemelerinin tümüne Hazine
İşlemi deniyor.
• Hazine tektir. Devletin birden fazla kasası
olmamalıdır.
• Hazine fonksiyonları ikiye ayırılır:
– Geleneksel fonksiyonları
– Modern fonksiyonları
www.hozyildiz.com
4
Geleneksel fonksiyonlar
• Yer bakımından hazine işlemleri (nakit
hareketleri)
– Bir ildeki toplanan vergiler kamu giderlerini
karşılamaması
• Zaman bakımından hazine işlemleri (hazine
kaynakları)
– Mart ayı vergi ayıdır. Ama tüm harcamaları Nisan
da yapılamaz. Zamana yayılır.
www.hozyildiz.com
5
Uyumu sağlamak için
• Hazine para bulmak durumunda kalabilir.
– Adi emanetler, bütçe emanetleri, hazine özel
hesapları
– Merkez Bankası avansları
• Kısa vadeli avanslar
• Altın karşılığı avanslar
– Hazine bonoları
– Altın ve döviz stokunun yeniden değerlendirilmesi
– Aracı kuruluşlar vasıtasıyla borçlanma
www.hozyildiz.com
6
Kısa vadeli avans
• 2001 Yılına kadar en çok kullanılan bütçe açığı
kapatma yöntemi.
• Kriz sonrası kaldırıldı.
• Bütçe kanunu ile sınırlandırılmıştır.
Harcamaların belli bir yüzdesi kadar Hazine
TCMB’den 1 yıl vadeli avans alabiliyordu.
(önceleri % 15 idi, en son % 3)
• Bütçede yeteri kadar kaynak olmadığı için yıl
içinde kapatılamıyordu.
www.hozyildiz.com
7
Neden açık veriliyor?
• Hazine yeteri kadar gelir toplayamıyor.
• Olay tarihsel. Osmanlıdan bu yana vergi toplamak bu
topraklarda olağan bir iş değil.
• Kendi halkından aşar toplamış. Ama başka vergi
almamış.
• Gelir sistemi yabancıdan aldığı cizye ile savaş
ganimetleri ve topraklarına kattığı ülkelerden topladığı
haraçlara dayandırılmış.
• Gerileme dönemine gelinince açıklar büyümeye
başlamış.
• İlk olarak 1838 yılındaki Balta Limanı Anlaşması ile
dışarıdan borç almanın yolu açıldı.
www.hozyildiz.com
8
Bütçe açığı
• Osmanlının vergi toplamadaki başarısızlığı
tarihsel ve kültürel nedenlerle Türkiye
Cumhuriyeti’ne de yansıdı.
• Kapitülasyonlar ve uzun savaşlar ülkenin
ekonomik zenginliğini yok etti.
• Lozan da Osmanlının borçlarını ödemek
zorunda kalındı.
www.hozyildiz.com
9
Açığın finansmanı
• Yerli para cinsinden borçlanma (iç borç)
– Bono ve tahvil ihraç edilir.
• Yabancı para cinsinden borçlanma (dış
borçlanma)
– Eoru tahvil ihracı veya proje kredisi
• Borç stoku = iç borç anaparası + dış borç
anaparası.
• Dikkat faiz ödemeleri hesaba dahil değil.
www.hozyildiz.com
10
Borç stoku değişirse TCMB bilançosuna
etkisi
• Toplam harcamalar-toplam gelirler = kamu iç
borç stokundaki değişim + kamu dış borç
stokundaki değişim + KVA
• Eğer bir dönemin başındaki stok ile sonundaki
stok arasında bir artış varsa, kamu borcu
artmış demektir. (tersi azalış)
www.hozyildiz.com
11
KVA
• Para Tabanı = Emisyon + Bankalar zorunlu
karşılıkları + Bankalar serbest imkanı
• TCMB Hazine’ye KVA verebilmek için para
basıyor. Para tabanı büyüyor, emisyon artıyor.
Dolaşımdaki para çoğalıyor.
www.hozyildiz.com
12
İç borçlanma
• Banka dışı kesim DİBS satın almak için
mevduat çekiyor.
• TCMB bilançosunun pasifinde yer alan
«bankalar mevduatı» azalıyor.
• Ama Hazine topladığı parayı hemen
harcamıyor TCMB’deki hesabına yatırıyor.
Bilançoda para harcanana kadar bir değişiklik
olmuyor.
www.hozyildiz.com
13
Dış borçlanma
• Dış piyasalarda tahvil ihraç ediyor.
• Döviz getiriyor. TCMB’deki döviz hesabına
yatırıyor.
• Para tabanı değişmiyor. TCMB’nin döviz
yükümlülükleri ile döviz varlıkları aynı yönde
değişiyor.
• Hazine bu parayı TCMB’den TL olarak çekince işler
değişiyor. Parayı banka dışı kesime verir ve yatırım
harcaması olursa para tabanı artıyor.
www.hozyildiz.com
14
Kısacası
• KVA ve dış borçtan gelen paranı iç tüketim ve
yatırım harcamaları için kullanılması para
tabanını büyütüyor.
• Enflasyonist baskıyı arttırıyor.
www.hozyildiz.com
15
Hazinenin modern fonksiyonları
• Para istikrarını sağlama ve koruma fonksiyonu
– Fiyat istikrarını sağlamaya yardımı olmak için:
• Kredi arzı – Kredi talebi dengesini (aşırı borçlanma ile
ekonomideki para kaynakları üzerinde baskı oluşturmak
ve faizleri yukarı çıkarmak – Hazine’nin dışlama etkisi)
• Döviz arzı – döviz talebi dengesini (aşırı dış borçlanan
kamu parayı içeriye getirince döviz düşer, dış geri
ödemeleri artınca kur yükselir)
• Sermaye arzı – sermaye talebi dengesini sağlamak
gerek. (kamu yatırımlarının etkisi)
www.hozyildiz.com
16
Hazinenin modern fonksiyonları
• Ekonomiyi düzenleme fonksiyonu
– Ekonomi istikrarı sürdürebilmek için
• KİT’ler diğer aktivitelerin istihdama etkisi
• KİT ve diğer kuruluşlar aracılığıyla ekonomiyi
düzenlemesi. (örn. Kambiyo rejimi düzenlemeleri)
• Teşvik sistemi ile yatırımları yönlendirme
• Gelir yaratma fonksiyonu
– Bono ve tahvil ihraç ederek
www.hozyildiz.com
17
Tartışma konusu
• 1986 ten sonra Hazine KVA yerine
piyasalardan iç borç almaya başladı.
• Borçlanma çoğaldıkça bankalar klasik
fonksiyonları olan kredi vermek yerine
Hazine’ye borç vermeye başladılar.
• Borçlanma arttıkça faizler yukarı çıktı. Ekonomi
zorlandı.
• Acaba iç borçlanma yerine KVA kullanımına
devam edilseydi daha iyi olmaz mıydı?
www.hozyildiz.com
18
KVA sonrası devam eden ilişkiler
• Hazine’nin parası TCMB’de tutuluyor. (Mali
ajan)
• Hazine’nin dış borç ödemeleri yine TCMB
üzerinden yapılıyor.
• DİBS ihalelerinde tüm işlemler EFT-EMKT
üzerinden yapılıyor.
– Teklifler saat 12.00 ye kadar MB’na geliyor. Oradan
Hazine’ye iletiliyor. Müsteşar ve ekibi karar veriyor.
İşlemlerin devamını TCMB tamamlıyor.
www.hozyildiz.com
19