İÇİNDEKİLER AŞILAR • Aşılarla İlgili Önemli Uyarılar • Aşılama İlke Ve Uygulamaları • Aktif Bağışıklama • Aşı Takvimi • Gebelikte Aşının Önemi ÇOCUK SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI HEDEFLER Doç. Dr. Fatma GÜDÜCÜ TÜFEKCİ • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Aşılar hakkında bilgi sahibi olacaksınız. • Aşı Uygulamaları ve bağışıklama hakkında bilgi sahibi olacaksınız. • Aşı takvimini öğreneceksiniz. • Gebelikte aşının önemini kavrayacaksınız. ÜNİTE 13 Aşılar GİRİŞ Bir mikroorganizmanın duyarlı konakçı dokusuna girip üremesi, çoğalması ve koloniler oluşturmasına enfeksiyon, konakçıda hastalık belirtileri ya da doku travması şeklinde fizyolojik yanıt oluşmasına da enfeksiyon hastalığı denir. Gelişmekte alan ülkelerin çoğunda enfeksiyon (bulaşıcı) hastalıkları, çocuk hastalık ve ölümlerinin en önemli nedenidir. Ülkemizde de var olan sağlık sorunları arasında bulaşıcı hastalıklar önemli bir yer tutmaktadır. Bulaşıcı hastalıklardan korumada, en güvenilir ve en etkili yaklaşım aşılamadır. Çocuklar; kreş, anaokulu ve okul gibi kalabalık ortamlarda bulunmaları, özellikle küçük çocukların temel gereksinimlerinin karşılanmasında erişkinlerle yakın temasta olmaları, emekleme ile yüzeyde bulunan patojenlere maruz kalmaları, bilişsel yeteneklerinin gelişmemiş olması nedeniyle ayrı tutma gerekliliğini anlayamamaları, yaş gruplarına göre anatomik ve fonksiyonel özelliklerinin farklı olması (solunum yolunun kısa alması solunum yolu enfeksiyonlarına yatkınlık) sebebiyle enfeksiyon hastalıklarına daha yatkındırlar. Bulaşıcı hastalıklardan korunmak için alınan önlemler; iki temel ilkeye dayanmaktadır. Biri hastalık kaynağının çevreden uzaklaştırılması, diğeri kişisel direncin artırılmasıdır. Çocuk ve hatta erişkin sağlığını en sık görülen bulaşıcı hastalıklardan korumada, en güvenilir ve en etkili yaklaşım aşılamadır. Aşılar ile korunmak bütün çocukların en temel haklarından biridir ve başarısı ülkenin ekonomik düzeyi ile paralellik göstermektedir. AŞILARLA İLGİLİ ÖNEMLİ UYARILAR Aşı Kontrendikasyonları (Yapılmaması Gereken Durumlar) Aşıların yapılmaması gereken durumlar (kontrendikasyon) çok nadirdir. Kesin kontrendikasyon durumlarında ilgili aşı uygulanmaz. Kesin kontrendikasyon ve önlem alınarak aşı yapılacak durumlarda aşı takviminin ne şekilde tamamlanacağına, takip eden hekim tarafından karar verilir. Genel Aşı Kontrendikasyonları: Bir aşıya karşı gelişen anafilaktik (alerjik) reaksiyon, o aşının sonraki dozları için kesin kontrendikasyon oluşturur. Bir aşı bileşenine karşı gelişen anafilaktik reaksiyon, bu maddeyi içeren tüm aşılar için kesin kontrendikasyon oluşturur. Ateşli veya ateşsiz ciddi hastalık durumunda, izleyen hekime danışılmadan aşı uygulanmaz. Aşılanmaya Engel Oluşturmayan Durumlar: Bu durumlarda aşı uygulaması ertelenmez, aşı takvimine göre uygulamaya devam edilir. Alerji veya astım (yukarıda anlatıldığı gibi, aşının belirli bir bileşenine karşı bilinen bir alerji dışında), 38.5°C’nin altında ateş ile seyreden solunum yolu enfeksiyonu veya ishal gibi hafif Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Aşılar Aşıların yapılmaması gereken durumlar çok nadirdir. hastalıklar sırasında aşı yapılabilir. Ailede aşıyı takiben yan etki görülme öyküsü, ailede konvülsiyon (havale), felç veya epilepsi (sara hastalığı) bulunma öyküsü, antibiyotik tedavisi görme, anne sütü alma, kronik kalp, akciğer, böbrek veya karaciğer hastalıkları gibi kronik hastalıklarda aşılama uygulanabilir. Beyin felci, down sendromu gibi kalıcı nörolojik durumlar, prematürite (zamanından önce doğan) ameliyat öncesi ve sonrası, malnütrisyon, yenidoğan sarılığı öyküsü, topikal (cilt üzerine krem/merhem), solunum yoluyla veya lokalize (intraartiküler, intrabursal veya tendon içi vb.) steroid kullanımı ya da ağız yolu ile düşük doz steroid kullanımı (2 mg/kg veya 20 mg/gün dozundan az), konvülsiyon öyküsü (aşılama sonrası ateş görülebileceğinden, febril konvülsiyon öyküsü olan çocuklarda ateş çıkması beklenen dönemde ateş düşürücü verilmesi uygundur) aşı uygulamasına engel değildir. Çocuk antikonvülzan (havaleyi önleyici) tedavi alıyorsa tedavisine aksatılmadan devam edilmelidir. Aşı öncesi genel durumu iyi, sağlıklı çocukların ateşinin ölçülmesine ve fizik muayene yapılmasına gerek yoktur. Kontrendikasyonlar mutlaka sorgulanmalıdır. Aşı öncesi çocuğun hasta olup olmadığının sorulması yeterlidir. Önlem alınarak aşı yapılması gereken durumlarda aşı uygulama kararı, takip eden hekime bırakılmalıdır/hekim kontrolü sonrası aşı uygulanmalıdır. Aşı Sonrası İstenmeyen Etki (ASİE): Aşı uygulanan bir kişide, aşı sonrası ortaya çıkan, bilinen aşı yan etkisi ya da aşıya bağlı olduğu düşünülen herhangi bir istenmeyen tıbbi olay ASİE olarak tanımlanmaktadır. Aşılar çok güvenilir maddelerdir. Üretim ve dağıtım aşamalarında çok sıkı kontrolden geçmektedirler. Ülkemizde kullanılan aşılar Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından önerilen ve onaylanan İyi Üretim Prosedürleri (GMP) kurallarına uygun üretilmiş ve uluslararası referans laboratuvarlarında test edilmiş olan aşılardır. Ayrıca kullanılacak aşılar teslim alınıp sahada kullanıma sunulmadan önce, Ulusal Referans Laboratuvarlarında da test edilmekte ve uygun olduğu kanıtlanan aşıların kabulü yapılmaktadır. Aşılama sonrası sıklıkla hafif, oldukça nadir olarak da yaşamı tehdit edecek kadar ciddi istenmeyen etkiler gözlenebilir. Unutulmamalıdır ki hemen her durumda çocuğun aşı ile korunabilir hastalıklara yakalanma ve bu hastalığa bağlı nedenlerle ölme ya da sakat kalma olasılığı, aşılama ile oluşabilecek istenmeyen etkilerin görülme olasılığı ile karşılaştırılamayacak kadar fazladır. Bununla birlikte aşılama sonrası gelişen istenmeyen etkiler, ebeveynleri çocuklarının daha sonraki aşılarını yaptırmamaya yöneltebilmekte ve eksik aşılı çocukların aşı ile korunabilir hastalıklara yakalanmasına, ciddi şekilde hasta olmasına ve hatta ölümüne neden olabilmektedir. Bu nedenle, aşıya bağlı istenmeyen etki izleme sistemi halkın bağışıklama programına olan güveninin korunması açısından da önem taşımaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Aşılar Aşı sonrası ortaya çıkan yan etki ASİE olarak tanımlanmaktadır. ASİE izleme sisteminin temel amacı aşılama hizmetinin kalitesini iyileştirmek ve aşılamanın kabul edilebilirliğini artırmaktır. Bu amaca ulaşmada uygulanacak stratejiler: • Meydana gelen istenmeyen olguları düzenli olarak izlemek, analiz etmek ve yorumlamak, • Ciddi istenmeyen etkiler görüldüğünde bunların aşıya bağlı olup olmadığını ortaya koymak, • Program uygulama hatalarına neden olan sorunlara müdahale etmek, • Aşı yan etkilerinde beklenenin üzerinde bir yükseliş görülürse müdahale etmek, • Müdahaleler ve uygun iletişim kanalları ile halkın aşılama programına güvenini sağlamak olarak belirlenmiştir. ASİE izleme sistemi, Genel Bağışıklama Programı kapsamında uygulanan aşıların (özel aşılar dahil) uygulanması sonrası gelişen istenmeyen etkilerin bildirimini kapsamaktadır. Ayrıca rutin uygulamaya çeşitli nedenlerle eklenebilecek diğer aşıların uygulanması sonrası gelişebilecek istenmeyen etkilerin izlemi de bu sistem kapsamına alınmalıdır. İstenmeyen etkiler bazı vakalarda aşının kendisine, bazılarında ise aşının uygulanması sırasındaki hatalara bağlı olabileceği gibi, aşı ya da uygulama ile ilgisiz de olabilir. ASİE’ler, aşı yan etkisi, program uygulama hataları (aşının üretim, dağıtım ve uygulanması sırasında ortaya çıkabilecek hatalar), enjeksiyon reaksiyonu, rastlantısal, bilinmeyen olmak üzere beş grupta toplanmaktadır. Ciddi ASİE: Ölüm, sakatlık, konjenital anomali (doğuştan gelen sakatlık) ile sonuçlanan veya hastanede yatma gerektiren ASİE’dir. ASİE’lerin saptanması ve bildirimi sağlık personeli, aileler ve toplumun diğer üyeleri tarafından yapılabilir. Aile veya hekim dışı sağlık personelinin ASİE’den şüphelendiği durumlarda değerlendirme hekim tarafından yapılır. Hekim dışı personel bu tip bir vaka ile karşılaştığında birlikte çalıştığı hekime haber verir ve vaka birlikte değerlendirilir. Tüm sağlık çalışanları ASİE’leri tanıyabilecek şekilde vaka tanımlarını ve ne yapılması gerektiğini bilmelidir. ASİE’lerin saptanması ve bildirimi sağlık personeli, aileler ve toplumun diğer üyeleri tarafından yapılabilir. Aşı yapan personel, aileler ve toplumun diğer üyelerini aşılama sonrası ne tür reaksiyonlar görülebileceği ve hangi durumlarda bebek/çocuklarını bir sağlık kuruluşuna getirmeleri gerektiği konularında bilgilendirmelidir. AŞILAMA İLKE VE UYGULAMALARI Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Aşılar Aşı Uygulama İlkeleri: Aşılamanın mümkün olan en erken dönemde ve en kısa zamanda yapılması önerilmektedir. Aşıların istenilen bağışıklığı oluşturabilmesi, yüksek derecede korunma sağlaması ve en az yan etki oluşturabilmesi temel kurallara uygun yapılması ile sağlanabilir. Bu kurallara “aşılama standardizasyon ilkeleri” denilmektedir. Aşı uygulaması yapacak olan sağlık elemanı aşılama hatalarından olabildiğince kaçınmak, tüm sağlık çalışanları arasında doğru uygulamaları ortaklaştırmak için en iyi ve en doğru olduğu kabul edilen işlemleri bilmelidir. Enfeksiyonun kontrolü ve steril teknikler hakkında yapması gerekenleri, enjeksiyon yerinin belirlenmesi, iğne uzunluğunun ayarlanması, uygun enjeksiyon bölgesinin seçimi, enjeksiyon bölgesine uygun volümün belirlenmesi, aşı uygulanacak çocuğa pozisyon verilmesi, tüm enjeksiyon çeşitlerinin neler olduğu ve nasıl uygulanması gerektiğini bilmesi, yan etkilerin önlenmesi konularında standart bilgilere sahip olması gereklidir. Aşı Uygulama Yolları: Ülkemizde aşılar ağızdan (oral) ve parenteral (enjeksiyon şeklinde: Kas içine, derialtına, deri içine ) uygulanmaktadır. Aşı uygulaması bebek ve çocuklar için ağrılı bir işlemdir. Bu nedenle, sağlık personelinin aşı yapacağı çocuğu rahatlatması ve daha az ağrı yaşatarak deneyimleri olumlu hale getirmesi mümkündür. Enjeksiyon ağrısının azaltılması ve yan etkilerin önlenmesi önemlidir. AKTİF BAĞIŞIKLAMA Bağışıklık (immünizasyon): Bağışıklık, bireyin karşılaşabileceği enfeksiyon etkenlerine karşı immünolojik savunmasının uyarılmasıdır. Bağışıklığı sağlayan maddelere de antikor adı verilir. Doğal Bağışıklık: Doğuştan sahip olunan bağışıklıktır. Örneğin kanda bulunan bazı mikropların üremesini ter, mikropların vücuda gelişini de gözyaşı önler. Kazanılmış Bağışıklık: Kişinin yaşamı boyunca enfeksiyon etkenine karşı bireysel olarak geliştirdiği bağışıklıktır. Pasif bağışıklık: Önceden hazırlanan antikorların hastalığı önlemek için risk altındaki bireye verilmesini içerir. Anneden plasenta ile bebeğe geçen antikorlar ve serumlar ile kazanılır. Pasif bağışıklık için kullanılan ürünler insan serum immünoglobulini (IVIG), hayvan antiserumu ve antitoksinleridir. Bu tip bağışıklığın süresi kısadır. Aşıların istenilen bağışıklığı ve yüksek derecede korunma sağlaması temel kurallara uygun yapılması ile sağlanabilir. Aktif bağışıklık: Etken organizmaya karşı vücudun antikor oluşturması ile kazanılan bir bağışıklıktır. Bireyin hastalığı geçirmesi ya da aşılama ile kazanılır. Bu tip bağışıklığın süresi uzundur. AŞI TAKVİMİ Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Aşılar Aşılar aktif kazanılmış (edinsel) bağışıklık sağlar. Aşılama, yüzyılın en ucuz, en etkin, en güvenli ve en akılcı tıbbi yeniliklerinden biridir. Ölü ya da hastalık yapma yeteneği azaltılmış canlı mikroorganizmaların deri altına ya da kas içine enjekte edilmesi veya ağız yolu ile verilmesine aşılama denir. Aşılar ölü ya da zayıflatılmış mikroorganizma içeren biyolojik ürünlerdir. Aşılar, bireyin bağışıklık (immün) sistemini uyararak mikroorganizmalara karşı antikor oluşmasını sağlar. Aşılamada temel amaç; aşı ile korunulabilen hastalıkların oranlarını ve bu hastalıklardan kaynaklanan sakatlık ve ölüm hızlarını azaltmaktır. Aşı Tipleri Aşılar aktif kazanılmış (edinsel) bağışıklık sağlar. Ölü Virüs Aşısı: Ölü mikroorganizmaları içerir, ancak insan vücuduna girdiğinde antikor oluşturma özelliğine sahiptir (inaktif polio aşısı gibi). Toksoid Aşı: Bazı bakteriler toksin ürettiği için antitoksin antikorları üretilir. Pasif bağışıklık sağlar (difteri gibi). Canlı Virüs Aşısı: Canlı mikroorganizmanın virülansı azaltılarak aktif bağışıklama sağlanır (kızamık ve su çiçeği gibi). Rekombinan Aşı: Mikroorganizmanın genetiğinde değişiklik yapılarak kullanılmasıdır (aselüler bağmaca ve hepatit B gibi). Konjuge Aşı: Değiştirilen mikroorganizmanın başka bir madde ile bağlanmasıdır. Çocukluk Dönemindeki Uygulanan Aşılar Tüberküloz (verem=BCG) Aşısı: Canlı bir aşıdır. Güneş ışığından etkilendiği için koyu bir ampül içinde bulunur. Aşı intradermal (cilt içine) enjeksiyon ile deltoid (kol) kasına yapılır. Aşı yerinde iki üç hafta sonra papül (derinin kabarması) gelişir, 3-9 mm’lik sertlik oluşur, 5-8 haftada kabuklaşır, kabuk düştükten sonra ülserleşir ve 810 haftada aşı yapılan doku iyileşir. BCG aşısının 15-20 yıl süreyle koruyucu olduğu belirlenmiştir. Dünya Sağlık Örgütü tek doz BCG aşılaması önermektedir. Ülkemizde de 2006 yılından beri tek doz uygulanmaktadır. Aşı bölgesinde deri enfeksiyonu veya yanık olan, bağışıklık sistemini baskılayan ilaç kullanan ve 2 kg’ın altındaki olan çocuklara BCG aşısı uygulanmaz. Ayrıca, canlı aşı olduğu için gebelikte de yapılmaz. Boğmaca Aşısı: Tam hücreli ölü boğmaca aşısı çok sayıda toksik madde içerdiği için aşıya bağlı ciddi reaksiyonlar görülebilir. Asellüler boğmaca aşısının yan etkileri daha azdır. Ülkemizde rutin aşılama programında 2, 4 ve 6. aylarda beşli aşı (DaBTIPA-Hib) ile birlikte yapılır. Aşılar, bireyin bağışıklık sistemini uyararak mikroorganizmalara karşı antikor oluşmasını sağlar. Çocukluk çağında yapılan boğmaca aşısı yaşam boyu koruyucu olmadığı için adolesanlar ve erişkinler boğmacaya karşı korumasız kalmaktadırlar. Bu nedenle, adolesan dönemde tetanos toksoidi, azaltılmış difteri toksoidi ve asellüler boğmaca aşısını (DaBT) içeren tek doz rapel (pekiştirme dozu) aşı birçok ülkede uygulanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Aşılar Kısa süre önce konvülsiyon (havale) geçiren ve kanama öyküsü olan bebeklere boğmaca aşısı yapılmaz. Difteri Aşısı: Difteri toksoidi tek başına kullanılmaz. Tetanos ve boğmaca aşıları ile birlikte kullanılır. Difteri toksoidi içeren aşıların (DBT, DaBT) yapılmasından sonra genellikle kızarıklık, sertlik ve apse gibi lokal reaksiyonlar oluşabilir. Nadir olarak, yaygın döküntü, anafilaksi ve nörolojik komplikasyonlar gelişebilir. Difteri toksoidinin oluşturduğu bağışıklık yaşam boyu devam etmediği için ek dozların yapılması gereklidir. Ülkemizde uygulanan aşı programında, 2,4,6. ve 18. ayların sonunda DaBT- IPA-Hib ve ilkokul birinci sınıfta DaBT- IPA olarak uygulanır. Antikor düzeyleri en son uygulanan 10 yıl sonra normalin altına düşmektedir. Bu nedenle difteri toksoidi tetanos toksoidi ile birlikte (Td) her 10 yılda bir yapılır. Tetanos Aşısı: Tetanos toksoidi difteri ve boğmaca aşıları ile birlikte uygulanır. Aşı programında 2,4,6. ayların sonunda ve 18. ayın sonunda yapılan rapel (pekiştirme) doz ile toplam dört dozdan oluşur. İkinci rapel ilkokul birinci sınıfta dörtlü kombine aşı (DaBT-IPA) şeklinde ve daha sonra ilkokul sekizinci sınıfta Td olarak uygulanır. Tetanos geçiren kişilerde kalıcı bağışıklık gelişmemektedir. Bu nedenle, bu hastaların iyileşme döneminde aktif immünizasyon (bağışıklama) sağlanmalıdır. Yaralanmalarda Tetanos Aşısı: Eğer yara temiz ise ve son aşıdan sonra 10 yıl geçmişse tetanos aşısı yapılır. Üçten az tetanos aşısı yapılan kişiler için kirli yaralanmalarda tetanos aşısı (Td) ve tetanos immünglobulini (TIG) yapılmalıdır. Gebelikte Tetanos Aşısı: Anne adaylarının antitetanos seviyesinin gebeliğin son iki ayında yüksek olması yenidoğanı tetanostan korur. Daha önce hiç aşılanmamış gebelerde 4. aydan itibaren tetanos toksoid aşısı uygulanır. DBT/DaBT Aşısı: Difteri, asellüler boğmaca ve tetanos aşılarını içeren inaktif bakteriyel bir aşıdır. Ülkemizde rutin aşı programında IPA (inaktif polio aşısı) ve Hib ile birlikte beşli kombine aşı olarak 2,4,6. ayların sonunda ve 18. ayın sonunda rapel uygulanmaktadır. Başlangıçtaki ilk üç doz arasında en az 4 hafta olmalıdır. İlkokul birinci sınıfta yapılan DaBT-IPA ile toplam beş doz aşı uygulanır. Td aşısı 10 yılda bir tekrarlanır. Aşı, bulaşıcı hastalıkların sıklığını ve oluşan sakatlık ve ölüm hızlarını azaltmaktadır. Hepatit B Aşısı (Sarılık Aşısı): İnaktif (ölü) bir viral aşıdır. Bebeklerde primer bağışıklama doğumdan hemen sonra, 1. ve 6. aylarda uygulanan üç dozdan oluşur. Daha büyük çocuklar ve adolesanlarda benzer şekilde üç doz aşı uygulanır. 2 kg olmayan prematüre bebeklere hepatit B aşısı bu kiloya ulaşınca yapılır. Aşıya bağlı olarak, hafif ateş ve enjeksiyon yerinde hassasiyet gelişebilir. Anafilaksi (allerji) çok nadir görülmektedir. Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak Aşısı: Aşının ilk dozu 12. ayın sonunda, ikinci doz ilköğretim birinci sınıfta yapılır. Bağışıklık yaşam boyu sürmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Aşılar Önemli bir yan etki bildirilmemiştir. Kombine aşının içerdiği kızamık ve kızamıkçık aşılarına bağlı olarak, ateş ve döküntü gelişebilir. İmmün sistemi baskılanmış kişiler, doğuştan immün yetmezliği olanlar ve gebe kadınlara Kızamık, kızamıkçık, kabakulak aşısı yapılmaz. Kadınlar aşıdan sonra en az üç ay hamile kalmamalıdır. Hemophilus İnfluenza Tip B/Hib Aşısı: Hib Aşısı kombine aşı (DaBT-IPA-Hib) ile birlikte 2,4,6. Ayların sonunda üç doz ve 18. ayın sonunda bir doz rapel olarak uygulanmaktadır. Aşı yapıldıktan sonra şişlik, ateş, kızarıklık ve ağrı gelişebilir. Alerjik reaksiyonlar gelişen kişilere yapılmamalıdır. Polio Aşısı: Çocuk felci aşısıdır. Ülkemizin içinde bulunduğu Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölgesi 21 Haziran 2002 yılında poliodan arındırılmış bölge sertifikası almıştır. Avrupa Bölgesi’nde son yerli vaka (son vahşi polio virüsü) Kasım 1998’ de Ağrı’da rastlanmıştır. Polionun yok edilmesi için toplumda polio virüsüne karşı yüksek bağışıklama düzeyi sağlanmalıdır. Rutin aşı takvimine göre inaktif (ölü) polio virüs aşısı DaBT-IPA-Hib (difteri asellüler boğmaca tetanos-inaktif polio-grip saşısı) beşli kombine aşı şeklinde 2,4,6. aylarda yapılır ve bu üç doz arasında en az dört hafta ve 3. doz ve birinci rapel arasında 12 ay olmalıdır. Birinci rapel 18. ayın sonunda DaBT-IPA-Hib şeklinde, ikinci rapel ise ilköğretim birinci sınıfta DaBT-IPA dörtlü kombine aşı şeklinde uygulanır. Türkiye’ de tüm sağlık ocaklarında ücretsiz uygulanan çocukluk dönemi rutin aşı takvimi bulunmaktadır. Oral polio (çocuk felci) aşısı canlı aşı olduğu için doğuştan immün yetmezliği olan (doğuştan) veya immün sistemi baskılanmış çocuklara uygulanmaz. Bu çocuklara sadece inaktif (ölü) polio aşısı (IPA) yapılır. Konjuge Pnömokok Aşısı (Zatürre Aşısı): İki yaşın altında hastalık veya ölümle sonuçlanan streptokokus pnömoni bakterisine karşı uygulanır. Konjuge aşı 2, 4,6. aylarda ve 12. ayın sonunda bir rapel doz olmak üzere dört kez uygulanır. Daha önce aşılanmamış 7-11 ay arasındaki çocuklara 6-8 hafta ara ile iki doz primer aşı ve 12-15. aylara arasında bir rapel uygulanır. Aşı bölgesinde hassasiyet, kızarıklık, şişlik gibi lokal yan etkiler 38 derecenin üstünde ateş görülebilir. Yüksek ateşi, orta veya ağır derecede hastalığı olan çocuklar iyileşinceye kadar aşı ertelenir. Hepatit A Aşısı (Sarılık Aşısı): Hepatitis A virüs enfeksiyonu genellikle iyi huylu bir hastalık olmasına rağmen çocuklarda nadir de olsa öldürücü seyredebilir. Hepatit A ≥2 yaş çocuklara 6 ay arayla 2 doz önerilir (2, ve 2.5 yaşlarda). Mümkünse 2. aşı aynı firmanın aşısıyla yapılmalıdır, ancak farklı firmanın aşıları değişimli olarak kabul edilir. Su Çiçeği Aşısı: Su çiçeği konusunda ülkemizde yeterli veri bulunmamakla birlikte genel gözlem kanıları bu hastalığın özellikle okul çağı ile birlikte zaman zaman salgınlar yaptığı ve eğitim ve sağlık sistemi ve çalışan anne-babalar açısından ekonomik kayba yol açtığı yönündedir. Su çiçeği aşısı 12. ayda ilk doz ve 4-6 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Aşılar yaşında (veya İÖO 1. sınıfta) pekiştirme/rapel aşısı olmak üzere toplam 2 kez yapılır. Daha önce aşı yapılmayan >4 yaş çocuklara 1-3 ay arayla 2 doz yapılır. Pekiştirme/rapel aşıları değişimlidir, yani farklı firmaların aşıları birbirlerinin yerine pekiştirme/rapel aşı olarak yapılabilir. Su çiçeği aşısı 12. ayda ilk doz ve 4-6 yaşında pekiştirme aşısı olmak üzere toplam 2 kez yapılır. Şekil 1. Su çiçeği döküntüleri Rutin Aşı Takvimi Türkiye’ de tüm sağlık ocaklarında ücreti devlet tarafından karşılanarak ve çocuklara ücretsiz uygulanan Çocukluk Dönemi Rutin Aşı Takvimi bulunmaktadır (Tablo 1). Hep B I II Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İlkokul 8. sınıf İlkokul 1. sınıf 24.Ayın sonu (2 yaşında) 18.Ayın sonu (72 haftalık) 12.Ayın sonu (1 yaşında) 6.Ayın Sonu (24 haftalık) 4.Ayın Sonu (16 haftalık) 2.Ayın Sonu (8 haftalık) 1.Ayın Sonu (4 haftalık) Aşılar (İlk 72 Saat İçinde) Tablo 1. Sağlık Bakanlığı Çocukluk Dönemi Rutin Aşı Takvimi (Hepatit A ve Su Çiçeği 2012’ de eklenmiştir) Doğumda Aşılama, çocuk ve hatta erişkin sağlığını korumada en güvenilir, düşük maliyetli ve etkili yaklaşımdır. Aşılama, en sık görülen hastalıklar üzerinde çocuk ve hatta erişkin sağlığını korumada en güvenilir, düşük maliyetli ve etkili yaklaşımdır. Aşı ile korunabilir hastalıklara karşı etkili ve güvenilir aşılar ile korunmak bütün çocukların en temel haklarından sayılmalıdır. III 9 Aşılar BCG I DaBTIPAHib I II III KPA I II III KKK OPA R R I I R II R Td I Hep A Su Çiçeği I Kz.çık R II I Hep B: Hepatit B Aşısı, BCG: Tüberküloz Aşısı, DaBT-IPA-Hib: Difteri asellüler Boğmaca Tetanos-İnaktif Polio-Hemofiluz influenza tip b aşısı, KKK: Kızamık Kızamıkçık Kabakulak Aşısı, OPA: Oral Polio Aşısı, Td: Erişkin tip Tetanos difteri Aşısı, KPA: Konjuge Pnömokok Aşısı, R: Pekiştirme dozu Kaynak: T.C. SAGLIK BAKANLIGI Temel Saglık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 25.02.2008 6111 GENELGE 2008 / 14 GEBELİKTE AŞININ ÖNEMİ Ülkemizde gebelere ve 15-49 yaş kadınlara birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında ücretsiz olarak tetanos aşılaması yapılmaktadır. Ülkemizde, ücretsiz olarak sunulmasına karşın gebelerde tetanos aşılama oranlarının çok düşük olması dikkat çekicidir. Ülkemizde gebelere ve 15-49 yaş kadınlara birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında ücretsiz olarak tetanos aşılaması yapılmaktadır (Tablo 2). Neonatal Tetanos (NNT) doğum öncesi bakım hizmetlerinin sınırlı verildiği, doğumların kirli ortamlarda, eğitimsiz kişilerce yaptırıldığı ve tetanosa karşı bağışıklamanın yetersiz olduğu birçok az gelişmiş ülkede önemli bir halk sağlığı sorunudur. NNT tüm dünyada çocuklar arasında aşıyla korunabilir hastalıklardan ölümlerin ikinci nedeni olup tüm neonatal ölümlerin %14.0'ından sorumludur. Dünyada yılda 289,000 NNT olgusu görülmekte ve bunların 214,000'i ölümle sonuçlanmaktadır. NNT, ülkemiz genelinde hizmet veren tüm sağlık kurumları tarafından bildirimi zorunlu olan hastalıklardandır. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü verilerine göre, 2003 yılında 41 NNT olgusu görülmüş, bunların 20'si ölüm ile sonuçlanmıştır. Hastalığın saptanmasında ve bildiriminde diğer az gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de sorun bulunmaktadır. Dicle Üniversitesi'nde 2000 yılında NNT tanısıyla yatırılan ve tedavi gören 16 olgunun 13'ünün, sağlık müdürlüğüne bildirilmesine karşın Sağlık Bakanlığı kayıtlarında bulunmaması, bildirim sorununu ortaya koymaktadır. NNT, başta gebelerin olmak üzere, doğurgan çağdaki kadınların tetanosa karşı bağışık hâle getirilmesi, doğum öncesi bakım hizmetlerinin yeterli, güvenli durumda olması, doğumların sağlıklı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Aşılar koşullarda ve eğitilmiş personelle yapılması ile önlenebilir. Annenin aşılanması dolaylı yolla bebeği NNT'ye karşı korur. Tablo 2. Sağlık Bakanlığı Doğurganlık Çağı (15-49 yaş)/Gebe Kadınlara Uygulanan Tetanos Difteri Aşı Takvimi Doz Sayısı Uygulama Zamanı Koruma Süresi Td I Gebeliğin 4. ayında ilk karşılaşmada Yok Td II Td 1'den en az 4 hafta sonra 1-3 Yıl Td III Td 2'den en az 6 ay sonra 5 Yıl Td IV Td 3'den en az 1 yıl sonra veya bir sonraki gebelikte 10 Yıl Td V Td 4'den en az 1 yıl sonra veya bir sonraki gebelikte Doğurganlık Çağı Boyunca Kaynak: T.C. SAGLIK BAKANLIGI Temel Saglık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 25.02.2008 6111 GENELGE 2008 / 14 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Aşılar Özet •Bulaşıcı (enfeksiyon) hastalılardan korunmak için alınan önlemlerden biri kişisel direncin artırılmasıdır. Çocuk ve hatta erişkin sağlığını en sık görülen bulaşıcı hastalıklardan korumada, en güvenilir ve en etkili yaklaşım aşılamadır. Aşılar ile korunmak bütün çocukların en temel haklarından biridir ve başarısı ülkenin ekonomik düzeyi ile paralellik göstermektedir. •Aşıların yapılmaması gereken durumlar (kontrendikasyon) çok nadirdir. Kesin kontrendikasyon durumlarında ilgili aşı uygulanmaz. •Aşılama sonrası sıklıkla hafif, oldukça nadir olarak da yaşamı tehdit edecek kadar ciddi istenmeyen etkiler gözlenebilir. •Aşıların istenilen immün yanıtı oluşturabilmesi, yüksek derecede korunma sağlaması ve en az yan etki oluşturabilmesi temel kurallara uygun yapılması ile sağlanabilir. •Etken organizmaya karşı vücudun antikor oluşturması ile kazanılan bağışıklığa aktif bağışıklık denir. Bireyin hastalığı geçirmesi ya da aşılama ile kazanılır. Bu tip bağışıklığın süresi uzundur. •Aşılar aktif kazanılmış (edinsel) bağışıklık sağlar. •Çocukluk döneminde uygulanan aşılar; tüberküloz, boğmaca, difteri, tetanoz, hepatit B, kızamık, kızamıkçık, kabakulak, hib, polio, pnömokok, hepatit A ve su çiçeği aşısıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Aşılar DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisinde aşı uygulaması ertelenir? Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. a) Alerji veya astım (aşının belirli bir bileşenine karşı bilinen bir alerji dışında) b) 38.5°C’den yüksek ateşle seyreden enfeksiyon hastalıkları c) Ailede aşıyı takiben yan etki görülme öyküsü d) Ailede havale, felç veya epilepsi bulunma öyküsü e) Kalp, akciğer, böbrek veya karaciğer hastalıkları gibi kronik hastalıklar 2. Aşağıdakilerden hangisi ASİE izleme sisteminin temel amacı değildir? a) Aşılama hizmetinin kalitesini iyileştirmek b) Aşılamanın kabul edilebilirliğini arttırmak c) İstenmeyen etkilerin aşı ile ilişkisini araştırmak d) Aşı uygulama hataları ile ilgili sorunları çözmek e) Aşılama programını değiştirmek 3. Aşağıdakilerden hangisi ülkemizde uygulanan çocukluk çağı rutin aşı takviminde uygulanan aşıların uygulama şekli değildir? a) Ağızdan b) Buruna püskürtme c) Kas içine enjeksiyon d) Derialtına enjeksiyon e) Deri içine enjeksiyon 4. Aşağıdakilerden hangisi aktif bağışıklıktır? a) Doğuştan sahip olunan bağışıklık b) Kişinin yaşamı boyunca geliştirdiği bağışıklık c) Antikorların risk altındaki bireye verilmesi d) İnsan serum immünoglobulini ile bağışıklık e) Etkene karşı vücudun antikor oluşturması ile bağışıklık 5. Aşağıdakilerden hangisi rekombinan aşıdır? a) Aşı ölü mikroorganizmaları içerir (inaktif polio aşısı gibi) b) Aşı genetiğinde değişiklik yapılmış mikroorganizmaları içerir (hepatit B gibi) c) Aşı bazı bakterilere karşı antitoksin antikorları içerir (difteri gibi) d) Aşı virülansı azaltılmış canlı mikroorganizma içerir (kızamık gibi) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Aşılar e) Aşı değiştirilmiş ve başka bir madde ile bağlanmış mikroorganizma içerir (pnömokok aşısı gibi) 6. Aşağıdakilerden aşılardan hangisi ülkemizde uygulanan çocukluk çağı rutin aşı takviminde yer almaz? a) Tüberküloz aşısı b) Konjuge pnömokok aşısı c) Rotavirüs aşısı d) Hepatit A aşısı e) Polio aşısı 7. Aşağıdaki bulaşıcı hastalıklardan hangisi en son 1998 yılında Ağrı’da görülmüştür? a) Hepatit B b) Suçiçeği c) Boğmaca d) Polio e) Difteri 8. Aşağıdakilerden aşılardan hangisi 2., 4., 6. ve 18. aylarda olmak üzere dört doz olarak uygulanır? a) DaBT-IPA-Hib Aşısı b) Kızamık Kızamıkçık Kabakulak Aşısı, c) Oral Polio Aşısı d) Konjuge Pnömokok Aşısı e) Hepatit B Aşısı 9. Ülkemizde 15-49 yaş/gebe kadınlara uygulanan tetanos difteri aşısının ilk dozu gebeliğin kaçıncı ayında uygulanır? a) Gebeliğin 4. ayında b) Gebeliğin 5. ayında c) Gebeliğin 6. ayında d) Gebeliğin 7. ayında e) Gebeliğin 8. Ayında Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 Aşılar 10. Ülkemizde 15-49 yaş/gebe kadınlara uygulanan tetanos difteri aşısının ikinci dozu birinci dozdan ne kadar süre sonra uygulanır? a) 2 hafta sonra b) 3 hafta sonra c) 4 hafta sonra d) 5 hafta sonra e) 6 hafta sonra Cevap Anahtarı 1.B, 2.E, 3.B, 4.E, 5.B, 6.C, 7.D, 8.A, 9.A, 10.C. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 Aşılar YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Aksoray, N. (2004). Türkiye’de Uygulanan Aşı Takvimi, Türkiye Klinikleri Pediatri Özel Dergisi, 2(3):340-342. Alparslan, Ö. (2008). Çocukluk Dönemi Aşı Uygulama Teknikleri Ve İlgili Standartlar. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 12(2). Arvas, A. (2004). Aşılamada Yapılan Hatalar. Türk Pediatri Arşivi, 39;9-13. Chiodini, J. (2000). Vaccine Administration. Nursing Standard, 14:( 43); 38–42. Chiodini, J. (2001a). Best Practice İn Vaccine Administration. Nursing Standard, 16(7);35-38 Chiodini, J. (2001b). Injections, Practice Nurse, 21(7); 38-42. Chin, J. (2000). Control of Communicable Disease Manual. American Public Health Assosiation 17th Edition. Çavuşoğlu, H. (2013). Çocuk Sağlığı Hemşireliği. Cilt 2, Ankara, 434-439. Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Derneği Aşı Çalışma Grubu (2009) Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Derneği Aşı Takvimi Önerileri; J Pediatr Inf 2008; 2(Özel Sayı 2): 101-6. Evliyaoğlu, N. (2002). Bağışıklama, M Kümi, Güler Özer, S G Kadirli ve ark.(Ed), Bölüm Sosyal Pediatri, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Ders Notları, Cilt 1,3. Baskı,Ç.Ü.Tıp Fak. No:27 Adana, s:120–143. Hacımustafaoğlu, M. (2011). Türkiye’de Rutin Aşı Takvimleri; Genişletilmiş Aşı Takvimi. J Pediatr Inf, 5 (Suppl 1): 244-51. Maternal and Neonatal Tetanus Elimination by 2005 Strategies for Achieving and Maintaning Elimination. UNICEF,WHO,UNFPA,2000. Erişim Adresi: http://www.who.int/vaccinesdocuments/DocsPDF02/www692.pdf, Erişim Tarihi:(05.09.2005). Millî eğitim bakanlığı, (2007). Megep (mesleki eğitim ve öğretim sisteminin Güçlendirilmesi projesi) Çocuk gelişimi ve eğitimi, çocuk hastalıkları, Ankara. Paulson, P.R., Hammer, A.L. (2002). Pediatric immunization update 2002. Pediatric Nursing, 28: (2);173-181 Sönmez, Y., Aksakoğlu, G. (2005). Gebelikte Tetanos Aşılanma Durumu ve Etkileyen Etmenler. Sted, 14 (9): 212-216. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Aşılar TC. Sağlık Bakanlığı, Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Çalışma Yıllığı 2003. Erişim Adresi: http://www.saglik.gov.tr/extras/istatistikler/temel2003/calismayilligi2003. htm Erişim Tarihi: 24.09.2005. Tezcan, S., Yiğit, E.K. (2004). ,Aşılanma ve Çocuk Sağlığı, TNSA 2003, HNE Enst. ve SB. AÇS -AP. GM. Ankara s:133-140. British Medical Journal, 321 (18),1237–8 Torunoğlu, M.A. (2011). Ulusal Aşı Takvimi. J Pediatr Inf., 5 (Suppl 1): 239-43. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17