Atom Fiziği

advertisement
ATOM FİZİĞİ
Yusuf ŞAHİN
Yakup KURUCU
i
Yusuf Şahin – Yakup Kurucu
ATOM FİZİĞİ
ISBN 975-8792-57-1
© Öğreti*, Pegem A Yayınları®, 2005
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.'ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan
kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,
elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da
başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz,
dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı
bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan
kitaplar hakkında yayınevimize
bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Ocak 2005
Kapak Tasarımı
zulfin.eua
Yayın Yönetmeni
Gürsel Avcı
Baskı ve Cilt
Öncü Matbaası
0 312 384 31 20
Pegem A Yayıncılık® Tic. Ltd. Şti.
Adakale Sokak 4/B Yenişehir ANKARA
Tel: (312) 430 67 50-430 67 51-435 44 60
Belgegeçer: (312) 430 67 51
İnternet: www.pegema.com.tr
e-posta: pegema@pegema.com.tr
* Öğreti, bir Pegem A Yayıncılık markasıdır.
ii
Prof. Dr. Yusuf ŞAHİN
1 Ocak 1952 tarihinde Kayseri ili Hacılar nahiyesinde doğdum. 1969
yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik
Bölümüne girdim ve 1974 öğretim döneminde bu üniversiteden mezun
oldum. Aynı yıl Atatürk Üniversitesi Fen Fakültesi Fizik Bölümüne asistan
olarak atandım.
1976 yılında doktora çalışmasına başladım ve bu çalışmayı 1980 yılında
tamamlayarak Fen doktoru unvanını kazandım. 1983 yılında yardımcı doçent,
1992'de doçent oldum.
Uluslararası dergilerde yayımlanmış yetmiş adet bilimsel makale ve
lisans seviyesinde basılmış tercüme ve telif olmak üzere on adet kitabım
vardır.
Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümünde Atom ve
Molekül Fiziği Anabilim Dalı Başkanlığı ve Bölüm Başkanlığı görevlerini
yürütmekteyim. Evli ve beş çocuk babasıyım.
Doç. Dr. Yakup KURUCU
10.10.1966 yılında Ordu'da doğdum. İlk, orta ve lise tahsilimi bu şehirde
tamamladıktan sonra 1983 yılında Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Fizik Bölümüne girdim ve 1987 öğretim döneminde mezun oldum.
1987 yılında aynı bölümde araştırma görevlisi olarak göreve başladım.
1990 yılında yüksek lisans, 1994 yılında doktora çalışmalarını bitirdim. 1999
yılında Atom ve Molekül Fiziği Anabilim dalında Doçent oldum.
Uluslararası dergilerde yayımlanmış otuz adet bilimsel makalem vardır.
Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümünde Nükleer
Fizik Anabilim Dalı Başkanlığı ve Bölüm Başkan Yardımcılığı görevlerini
yürütmekteyim. Evli bir çocuk babasıyım.
iii
ÖNSÖZ
19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın ilk yarısında fizikte ve bunun sonucu
olarak ta teknolojilerde çok önemli gelişmeler yaşanmıştır. Mikroskobik fizik
alemindeki bu gelişmeleri takip edebilmek, ayak uydurabilmek veya katkıda
bulunabilecek bu sahadaki temel bilgileri iyi bir şekilde özümsemekle mümkündür.
Bu kitabın esasını, lisans seviyesinde Atom Fiziği dersinde anlattığımız temel
konular teşkil etmektedir.
1. Bölümde mikroskobik fizik alemindeki genel bilgiler, 2. Bölümde atom
modelleri, 3. Bölümde atomlarla ilgili olarak parçacık ve dalga özellikleri, 4.
Bölümde bir elektronlu atomlar, 5. Bölümde magnetik moment, spin ve rölativistik
etkiler, 6. Bölümde çok elektronlu atomlar, 7. Bölümde dış elektrik ve magnetik
alanda atomlar, 8. Bölümde atomlarda ışıma ve 9. Bölümde x-ışınları anlatılmıştır.
Son bölüm lisans öğrencilerine ilaveten lisans üstü öğrenciler, diğer araştırmacılar
ve öğreticilerin de yararlanabileceği bir bölüm olarak hazırlanmıştır.
Bu kitapta, birçok problemin çözümü yapılarak, alışılagelmişin dışında, bölüm
içinde ilgili kısımlarda verilmiştir.
Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümünün araştırma
laboratuarında yapılan çalışma sonuçlarından bazılarına da bu kitapta yer vermek
bizim için ayrı bir zevkti.
Bazı özel konular, türetmeler ve tablolar eklerde verilmiştir.
Yeni doğan bu kitabın büyüyüp gelişmesinde, her hangi bir şekilde olumlu katkı
sağlayacak olan herkese şimdiden teşekkür ederiz.
ERZURUM-2005
Yusuf ŞAHİN
Yakup KURUCU
iv
İÇİNDEKİLER
1
Genel Bilgiler ..................................................................................................... 1
1.1 Giriş............................................................................................................... 1
1.2 Atomik Kütleler............................................................................................ 2
1.3 Elektroliz Olayı ve Q/m'nin Tayini ............................................................... 4
1.4 Elektronun Keşfi ve e/m'nin Tayini............................................................... 6
1.5 Elektronun Yükü ve Kütlesi: Millikan'ın Yağ Damlası Deneyi .................. 11
1.6 Bucherer Deneyi.......................................................................................... 16
1.7 Fotoelektrik Olay......................................................................................... 18
1.7.1 Klasik Teoriye Göre Fotoelektrik Olay............................................. 19
1.7.2 Kuantum Teorisine Göre Fotoelektrik Olay...................................... 21
1.8 Compton Olayı ............................................................................................ 25
1.9 Elektromagnetik Işımanın (Radyasyonun) İkili Tabiatı .............................. 32
2
Atom Çekirdeğinin Keşfi ................................................................................ 33
2.1 Thomson'un Atom Modeli........................................................................... 33
2.2 Alfa Parçacıkları.......................................................................................... 36
2.3 Alfa Parçacıklarının Saçılması .................................................................... 38
2.3.1 Alfa Parçacıklarının Saçılması ile İlgili Olarak Thomson Modelinin
Öngördükleri ............................................................................................. 39
2.3.2 Deneyle Karşılaştırma ....................................................................... 45
2.4 Rutherford'un Atom Modeli ........................................................................ 46
2.4.1 Alfa Parçacıklarının Saçılmasıyla İlgili Olarak Rutherford Modelinin
Öngördükleri ............................................................................................. 47
2.5 Denel Doğrulanma ve Z'nin Tayini ............................................................. 55
2.6 Çekirdeğin Büyüklüğü................................................................................. 56
2.7 Bir Problem ................................................................................................. 57
2.8 Bohr Teorisi................................................................................................. 58
2.9 Bohr Postülatları.......................................................................................... 61
2.9.1 Bir Elektronlu Atomun Bohr Teorisi................................................. 62
2.10 Bohr Teorisinin Deneysel İspatlanması..................................................... 70
2.10.1 Franck-Hertz Deneyi ....................................................................... 70
2.10.2 Elektron Saçılması Deneyi .............................................................. 72
2.11 Wilson-Sommerfeld Kauntumlanma Kuralları (Uzay Kuantumlanması).. 73
2.12 Eliptik Yörünge Kuantumlanması ve Sommerfeld'in Relativistik Teorisi 78
2.13 Karşılıklılık Prensibi.................................................................................. 80
2.14 Eski Kuantum Teorisinin Kritiği (Bohr Postülatlarının Yetersizliği)........ 81
3
Parçacıklar ve Dalgalar.................................................................................. 83
3.1 De Broglie Postülatı .................................................................................... 83
3.2 Pilot Dalgaların Bazı Özellikleri ................................................................. 87
3.3 De Broglie Postülatının Denel Olarak Doğrulanması.................................. 91
3.3.1 Davisson-Germer Deneyi .................................................................. 92
v
3.4 Bohr Kuantumlanma Kuralının Öngörüleri................................................. 97
3.5 Belirsizlik Prensibi .................................................................................... 100
3.6 Belirsizlik Prensibinin Bazı Neticeleri ...................................................... 105
4 Bir Elektronlu Atomlar.................................................................................... 109
4.1 Birkaç Boyutlu Sistem ve Çok Sayıda Parçacık İçin Kuantum Mekaniği. 109
4.2 Bir Elektronlu Atomlar İçin Dalga Fonksiyonu ........................................ 111
4.3 Bağıl Hareketin Denkleminin Çözümü ..................................................... 114
4.4 Kuantum Sayıları, Özdeğerler ve Dejenerelik........................................... 122
4.5 Özfonksiyonlar ve İhtimal Yoğunlukları................................................... 123
4.6 Açısal Momentum Operatörleri................................................................. 137
4.7 Hidrojen Tipi Özel Sistemler..................................................................... 139
4.7.1 Müon Tipi Atomlar ......................................................................... 140
4.7.2 Müon Tipi Atomlar ......................................................................... 143
4.7.3 Rydberg Atomları............................................................................ 144
5 Magnetik Momentler, Spin ve Relativistik Etkiler ........................................ 147
5.1 Einstein-de Haas Olayı .............................................................................. 147
5.2 Yörünge Magnetik Momentler .................................................................. 148
5.3 Dış Magnetik Alanın Etkisi ....................................................................... 152
Larmor Presesyonu.................................................................................... 155
5.4 Stern-Gerlach Deneyi ve Elektron Spini ................................................... 158
5.5 Spin-Yörünge Etkileşmesi......................................................................... 166
Thomas Presesyonu................................................................................... 168
5.6 Toplam Açısal Momentum........................................................................ 175
5.7 Bir Elekronlu Atomlar İçin Relativistik Düzeltmeler................................ 181
5.8 Lamb Kayması .......................................................................................... 188
5.9 Aşırı İnce Yapı .......................................................................................... 189
5.10 İzotopik Kayma ....................................................................................... 192
6. Çok Elektronlu Atomlar .................................................................................. 199
6.1 Giriş........................................................................................................... 199
6.2 Tomas-Fermi Teorisi ................................................................................. 199
6.3 Hartree Teorisi........................................................................................... 203
6.4 Hartree-Fock Metodu ................................................................................ 209
6.5 Periyodik Tablo ......................................................................................... 211
6.6 Atomların Uyarılmış Hâlleri...................................................................... 218
6.7 Alkali Atomlar........................................................................................... 220
6.8 Optikçe Aktif Birkaç Elektronlu Atomlar ................................................. 223
vi
6.9 LS Eşlenimi (Çiftlenimi) ........................................................................... 225
Hund Kuralları........................................................................................... 234
6.10 jj Çiftlenimi ............................................................................................. 234
7. Sabit Dış Alanda Atom..................................................................................... 247
7.1 Giriş........................................................................................................... 247
7.2 LS Çiftleniminde Zeeman Olayı................................................................ 247
7.3 Lineer Stark Olayı ..................................................................................... 260
7.4 Karesel (Kuadratik) Stark Olayı ............................................................... 262
7.5 Durgun elektrik alanı ile iyonlaşma........................................................... 266
8. Atomik Işıma ................................................................................................... 269
8.1 Giriş........................................................................................................... 269
8.2 Klasik Hertzian Dipol................................................................................ 269
8.3 Keyfi Bir Yük Dağılımından Işıma ........................................................... 271
Elektrik Kuadrupole Işıma ........................................................................ 272
Manyetik Dipol Işıma................................................................................ 274
8.4 Dalga Mekaniğine Göre Işıyan Dipoller.................................................... 275
Atomun Elektrik Dipol Momenti .............................................................. 275
Işıma Yapmayan Enerji Özdurumundaki Elektronlar ............................... 275
Geçiş Sırasındaki Dalga Fonksiyonları ..................................................... 277
8.5 Işıma Hızı ve Atomik Seviye Ömrü .......................................................... 279
Işımalı Geçişlerde Atomik Seviye Ömrü ve Tayini................................... 279
Işımalı Seviye Ömürlerinin Manası........................................................... 280
8.6 Seçme Kuralları ve Işıma Deseni .............................................................. 281
m İçin Seçme Kuralları.............................................................................. 281
l İçin Seçme Kuralları................................................................................ 285
n ve j İçin Seçme Kuralları........................................................................ 285
8.7 Çizgi Spektrumların Sistematiği................................................................ 287
8.8 Geçiş Hızları.............................................................................................. 289
8.9 Ortalama Ömür ve Çizgi Genişlikleri........................................................ 304
8.10 Fotonların Açısal Momentumu................................................................ 307
8.11 Manyetik Dipol ışıması ve Galaktik Hidrojen........................................ 309
Klasik Temel ............................................................................................ 310
Atomların Elektrik ve Manyetik Momentleri........................................... 311
Hidrojinin 21-cm Çizgisi.......................................................................... 312
Galaktik Hidrojenden Işama..................................................................... 315
vii
9. X-Işınları .......................................................................................................... 317
9.1 X-Işınlarının Keşfi..................................................................................... 317
9.2 Sürekli X-Işını Spektrumu......................................................................... 317
9.3 X-Işını Çizgi Spektrumu............................................................................ 323
9.4 X-Işını Spektrumlarının Ölçülmesi ........................................................... 331
9.5 X-Işınlarının Saçılması ............................................................................. 335
9.5.1 Thomson ve Rayleigh (Koherent) Saçılmanın Klasik Teorisi......... 335
9.5.2 İnkoherent Saçılma......................................................................... 339
9.6 X-Işını Raman ve Plasmon Saçılması ....................................................... 345
9.7 X-Işınlarının Soğurulması
................................................................... 348
9.8 Fotoelektrik Olay ve Çift Oluşum
...................................................... 352
9.9 Pozitronlar ve Diğer Antiparçacıklar......................................................... 355
Ekler ...................................................................................................................... 359
Ek-1 Birim Sistemleri............................................................................................. 359
Ek-2 Basit Harmonik Salıngan ............................................................................... 365
Ek-3 Enerji Çevirme Çarpanları ............................................................................. 374
Ek-4 Bazı Matematiksel İfadeler ............................................................................ 375
viii
İki büyük manzara var
Göz kapaklarımı açar
Rengi, biçimi görürüm;
Kapar içimi görürüm.
A.N.A.
1. BÖLÜM
GENEL BİLGİLER
Giriş
İlim, basitçe, sistemli bilgiler topluluğu olarak tanımlanabilir. İlmin
sistematikliğini geliştirmek için metodizm ve standartlaştırma gereklidir. Metodizm
ve standartlaştırma, ilmin daha kolay ve daha çabuk anlaşılmasını sağlayarak,
gelişmeleri hızlandırması açısından da önemlidir. Bu öneme bağlı olarak
standartlaştırma, birim sistemlerinin doğmasına yol açmıştır (bk. Ek-1).
Fizik madde alemiyle ilgilenen önemli bir bilim dalıdır. Fiziği, çalışma alanı
esas alınarak makroskopik fizik ve mikroskobik
fizik olmak üzere iki kısımda
incelemek mümkündür. Bir başka deyişle, fizik gözle görülebilir maddelerin
özellikleri ve onlar arasındaki etkileşmeleri daha tatminkar olarak inceleyen klasik
fizik (makroskopik fizik) ile bunları oluşturan çok küçük parçacıkların yapı
özellikleri ve onlar arasındaki etkileşmeleri daha tatminkar olarak inceleyen
kuantum fiziğinden (mikroskobik fizikten) ibarettir. Buradaki tatminkar sözcüğünün
ilmin izafiyetinden tutun da birçok varsayımların yer aldığı yaklaşımlara kadar çok
çeşitli manaları kapsadığı herkesçe bilinmektedir.
Atom fikri veya kavramı her ne kadar çeşitli kaynaklarda eski Çinlilere ve
Türklere ait denilmekte ise de, bu kavram sistematik olarak basit maddelerin bileşik
meydana getirebilmelerini izah etmek amacıyla ilk defa 1802 yılında Dalton
tarafından kullanılmıştır. Herhangi bir elementin kimyasal özelliklerini gösteren en
küçük parçasına atom, maddenin kimyasal özelliklerini gösteren en küçük parçasına
ise molekül denilmektedir. Tanımlardan görüldüğü gibi, atom moleküle nazaran
daha basit yapıya sahiptir; fakat molekül atomlar grubunu içeren daha karmaşık bir
sistemdir.
Dalton, bir elementin bütün atomlarının bütün özelliklerinin aynı olduğunu,
yani, onların özdeş olduğunu öne sürmüştür. Katlı oranlar kanunu da Dalton
tarafından ortaya çıkarılmıştır. Bu kanuna göre, iki element çeşitli bileşikler
meydana getirecek şekilde farklı oranlarda birleşirlerse, elementlerin birinin, ikinci
elementin belli bir miktarıyla birleşen miktarlarının oranı tam sayıların oranlarına
2. BÖLÜM
ATOM ÇEKİRDEĞİNİN KEŞFİ
2.1 Thomson'un Atom Modeli
Bir fotoelektrik tüpünün veya katot ışını tüpünün metalik katodundan
elektronlar yayınlandığına göre, katodu meydana getiren atomlar elektron ihtiva
ediyor demektir. Bu doğru ise, bütün atomların elektronlar ihtiva ettiğini kabul
etmek makûl olacaktır. Bu kabulleniş pozitif olarak iyonlaşmış atomun bir veya
daha fazla sayıda elektron kaybetmiş olması fikrine yol açacağından dikkat
çekicidir. Bir kere iyonlaşmış atomun yükünün büyüklükçe bir elektron yüküne; iki
kere iyonlaşmış atomun yükünün büyüklüğünün ise iki elektron yüküne vs. eşit
olduğu denel gözlemlerle uyuşmaktadır. Atomlarda elektron varlığını gösteren ilâve
deliller, Barkla ve diğerlerinin x-ışınlarının atomlar tarafından saçılmasıyla ilgili
deneylerinden (1909) kısa bir süre sonra elde edildi. Bu deneyler ilerdeki
bölümlerde işlenecektir. Ancak bu noktada Z'nin (nötür atomdaki elektron sayısının)
tespitinde kullanılan deneylerden bahsetmek yerinde olacaktır. A verilen atomun
atomik kütlesi olmak üzere Z 'nin sayısal olarak kabaca A / 2 'ye eşit olduğu
bulunuyordu. Bir atomdaki elektron sayısının ölçülmesiyle ilgili diğer bir deney
takımı bu bölümde verilecektir.
Atomlar normal durumda iken nötür olduklarından, büyüklükçe
elektronlarının taşıdığı negatif yüke eşit miktarda pozitif yük de ihtiva etmektedirler.
Böylece nötür bir atom, e elektronun yükü olmak üzere, Ze büyüklüğünde negatif
yüke ve aynı büyüklükte pozitif yüke sahiptir. Bir elektronun kütlesi en hafif atomun
kütlesine kıyasla çok küçük olduğuna göre, atomun kütlesinin büyük kısmı pozitif
yüklü parçacıklara ait demektir.
Şekil 2.1a Thomson atom modeli.
Bütün bu düşünceler tabiî olarak atomda pozitif ve negatif yüklerin
dağılımının nasıl olduğu sorusunu da ortaya koymaktadır. Bu soruya ciddî
sayılabilecek ilk cevap, yani atomun yapı modelinin açıklanması yolunda ilk
3. BÖLÜM
PARÇACIKLAR VE DALGALAR
3.1 De Broglie Postülatı
19. yüzyılın başlarında "fizikte her şey tamamlandı; artık fizikte çalışmaya
gerek yok, aksi zaman ve para israfı olur" düşünceleri yaygın kanaatti. Fakat, aynı
yüzyılın son çeyreğinde, mikroskobik fizik sahasına çok önemli pencereler açılıp,
20. yüzyılda bu sahadaki hızlı gelişmeler ve ilerlemeler devam etti.
Maurice de Broglie, ışığın parçacık özelliği üzerine Compton'un görüşlerini
destekleyen deneysel çalışmalar yapmaktaydı. O yıllarda, ilmî gündemi neredeyse
dolduran fizik tartışmaları Maurice'in tarihçi kardeşi Louis de Broglie'nin de fiziğin
filozofik problemlerine ilgi duymasına sebep oldu. Louis 1924'te sunduğu doktora
çalışmasında madde dalgalarının varlığını ileri sürdü. O'na göre "Einstein'in dalgaparçacık ikiliği bütün fiziksel tabiata genişletilebilecek bir esas" idi. 1924'te
yayınlanan doktora tezindeki bu ve benzeri görüşleri büyük eleştiri ve alay konusu
edilen de Broglie'ye yine bu düşüncelerinden dolayı 1929'da Nobel Fizik Ödülü
verilmiştir.
De Broglie 1924'de elektron, alfa parçacığı, bilardo topu ve benzeri fizikî
nesnelerin belli şartlar altında dalga özelliği göstereceği fikrini ileri sürdü.
Elektromagnetik dalgaların parçacık özelliği gösterdiği Einstein ve Compton
tarafından ispatlanmıştır. Nasıl ki klasik fizikte sadece dalga olarak düşünülen
nesneler parçacık özelliği gösteriyorsa, parçacık olarak düşünülen nesneler de dalga
özelliği gösterebilecekti. Bu son özellik radyasyonun yayılması araştırıldığında
görülecektir. De Broglie, bu düşünceyi parçacıkla ilişkili (ona eşlik eden) bir pilot
dalga düşünerek izah etti. Bu özelliği inceleyebilmek için kullanılacak fizikî
sistemlerin ölçü boyutları ölçülecek dalgaboyu ile kıyaslanabilir olmalıdır. Meselâ,
Şekil 3.1'deki yarıkla bir kırınım deseni elde etmek için λ ≥ d  olmalıdır. Aksi
hâlde, yani λ « d  olması halinde yarığın keskin bir görüntüsü elde edilebilir.
Şekil 3.1 Elektromagnetik ışımanın dalga özelliğinin gösterilmesinde kullanılan cihaz.
4. BÖLÜM
BİR ELEKTRONLU ATOMLAR
4.1 Birkaç Boyutlu Sistem ve Çok Sayıda Parçacık İçin Kuantum
Mekaniği
Üç boyutlu dik koordinatlarda, N parçacıklı bir sistemin toplam enerjisi için
N
1
∑ 2m
i =1
( pxj2 + p 2yj + pzj2 ) + V ( x1, y1, z1,..., x j , y j , z j ,..., xN , y N , z N , t ) = E
(4.1)
j
yazabiliriz. Burada p xj j. parçacığın momentumunun x bileşeni, p yj ve p zj ise
y ve z bileşenleridir. m j ise j. parçacığın kütlesidir. Sistemin potansiyel enerjisi
genelde her bir parçacığın koordinatına olduğu gibi zamana da bağlıdır.
Kuantum Fiziği'nden bildiğimiz üzere, buradaki p x ,..., p zN dinamik
niceliklerini ve E 'yi bunlara karşılık gelen diferansiyel işlemcilerle (operatörlerle)
değiştirebiliriz:
N
h2
∑ − 2m
j =1
(
j
∂2
∂x 2j
+
∂2
∂y 2j
+
∂2
∂ 2z
) + V ( x1 ,..., z N , t ) = ih
∂
∂t
(4.2)
Bu ifadeyi veya operatör eşitliğini sağdan ψ ( x1 ,..., z N , t ) ile çarparsak
N
∑
j =1
−
h2 2
∂ψ
∇ jψ +Vψ = ih
2m j
∂t
(4.3)
elde ederiz. Burada, dik koordinatlarda j. parçacığın Laplace operatörü
∇ 2j =
∂2
∂x 2j
+
∂2
∂y 2j
+
∂2
∂z 2j
(4.4)
kullanılmıştır. ψ ( x1 ,..., z N , t ) dalga fonksiyonu, N parçacığın herbiri için üç yer
koordinatı olmak üzere 3N + 1 bağımsız değişkenin bir fonksiyonudur. Dalga
fonksiyonu, üç boyuttan daha fazla boyutlu, fiziksel olmayan, uzayda tanımlanan bir
5. BÖLÜM
MAGNETİK MOMENTLER,
SPİN VE RÖLATİVİSTİK ETKİLER
5.1 Einstein-de Haas Olayı
Atomun açısal momentumu ile magnetik özellikleri arasındaki ilişki
muhtemelen ilk olarak 1908'de O. W. Richardson tarafından kurulmuştur.
Şekil 5.1'de görüldüğü gibi mıknatıslanmamış demirden yapılan iki özdeş
silindirik çubuk yalıtkan bir burulma ipi ile asılmışlardır. Bunlardan biri, simetri
ekseni boyunca aniden mıknatıslanırsa bu eksen etrafından dönmeye meyleder.
Çünkü, başlangıçta demir atomlarının her birine ait elementer magnetik dipoller
rasgele yerleşmişlerdir (Şekil 5.1.(a)). Eksen doğrultusunda magnetik alan
uygulanmasıyla, elementer dipoller bu eksene paralel dizilirler.
Şekil 5.1 Einstein-de Haas deneyi.
Ancak, açısal momentumun korunumu kanununa göre toplam açısal
momentumun sabit kalması gerekli olup (dış bir tork veya döndürücü kaynak yok)
bunu sağlamak uğruna çubuk bir açısal momentumla eksen etrafında döner (Şekil
5.1.(b)). Mıknatıslanmadan kaynaklanan bu olay, genellikle Einstein-de Haas olayı
olarak bilinir. Einstein-de Haas olayı, mıknatıslıkla açısal momentum arasında açık
bir ilişki kurar. Fakat, bu şekilde gözlemlenen olay makroskobik bir olaydır.
6. BÖLÜM
ÇOK ELEKTRONLU ATOMLAR
6.1 Giriş
Çok elektronlu nötür bir atomun +Ze yüklü çekirdeği etrafında her biri -e
yüküne sahip Z tane elektron vardır. Bu elektronlar, çekirdeğin çekici Coulomb
kuvveti ve diğer Z-1 elektronun itici Coulomb kuvveti etkisinde hareket ederler. Bu
kuvvetlerin yanında, daha küçük de olsa, spin açısal momentumla ilgili olan gibi,
diğer bazı kuvvetler de vardır. Böyle bir sistem için oldukça karmaşık olan
Schrödinger denkleminin tam çözümünün bulunması esasen imkânsızdır. Buna
rağmen, çok elektronlu atomlara oldukça uygun teorik ifadeler mevcuttur.
Helyum gibi küçük atomlar için elektronlar arasındaki etkileşmeler baştan
dikkate alınmayıp çözüme gidilir ve bu etkileşmeler, sonradan, pertürbasyon olarak
ilâve edilir. Fakat, çok sayıda elektrona sahip sistemlerde, elektronlar arası
etkileşmeler pertürbasyon olarak düşünülmeyecek kadar büyüktür. Bu durumda
pertürbe olmamış sistem için Schrödinger denklemi, Z denklemli bir takıma ayrılır,
ki bunlar çok zorlukla karşılaşılmadan çözümlenebilir. Çünkü, bunların her biri bir
tek elektronun koordinatlarıyla ilgilidir.
İstenilen özelliklere sahip pertürbe olmamış bir sistem, her bir elektronun
küresel simetrik bir net V (r ) potansiyelde bağımsızca hareket ettiği kabul edilerek
elde edilebilir. Tabiî ki burada r, elektronun çekirdekten uzaklığıdır. Buradaki net
potansiyel çekirdeğe göre çekici küresel simetrik potansiyelle, elektronla diğer Z-1
elektron arasındaki ortalama itici küresel simetrik potansiyelin toplamıdır. Ortalama
itici potansiyel, elektronların ortalama ışınsal (radyal) ihtimaliyet yoğunluklarına
bağlıdır. Bu ihtimaliyet yoğunlukları ise pertürbe olmamış sistemin özelliklerini
kapsayan denklemler çözümlenene kadar bilinemez. Bu işin halli için önce kaba bir
itici potansiyel kullanılır ve dalga fonksiyonu bulunur, sonra ihtimaliyet yoğunluğu
veya dalga fonksiyonu kullanılarak bu itici potansiyel düzeltilir. Bu işlemlerle
bulunan iyileştirilmiş potansiyele öz-uyumlu (self-consistent) potansiyel adı verilir.
Bu şekildeki hesaplamalara, aşağıda göreceğimiz gibi bir işlem çiftinde başlangıç
potansiyeli ile bitiş potansiyeli arasında fark kalmayıncaya kadar devam edilir.
Self-consistent muameleyi esas alan iki önemli teori mevcuttur. Bunlardan
biri Tomas-Fermi teorisi, diğeri ise Hartree teorisidir.
6.2 Tomas-Fermi Teorisi
Antisimetrik dalga fonksiyonlarıyla ifade edilebilen tüm parçacıklar, Fermi
parçacıkları olarak adlandırılırlar. Bu parçacıkların özelliklerini veren teoriler
Fermi tarafından geliştirilmiştir.
7. BÖLÜM
SABİT DIŞ ALANDA ATOM
7.1 Giriş
Atomik ışıma atomdaki elektrik yüklerinin titreşim veya geçiş hareketinden
kaynaklanmaktadır. O halde ışıyan atomun manyetik veya elektrik alanda bulunması
halinde yayınlanan ışınımda bazı değişikliklerin olması mümkündür. Bu türde çok
önemli bir deney 1896'da Zeeman tarafından gerçekleştirilmiştir.
Zeeman olayını meydana getirebilmek için, sodyum alevi veya civalı ark
lambası gibi bir ışık kaynağı kuvvetli bir elektromıknatısın kutupları arasına
yerleştirilir. Kaynaktan gelen ışık yüksek ayırma güçlü bir spektrometre ile
incelenir. Işık manyetik alana dik veya paralel bir doğrultuda gözlemlenir; bu ikinci
şekilde gözlemlemeyi yapabilmek için, kutup parçalarının birisinden mıknatısın
ekseni boyunca bir delik açılır. Elementin spektrumundaki kuvvetli çizgilerden birisi
yüksek ayırma güçlü spektrometrenin içine odaklanırsa, manyetik alan uygulandığı
zaman bu çizginin birkaç çizgiye ayrıldığı görülür. İlk çizgi polarize olmadığı halde
yeni meydana gelen bileşen çizgilerden her biri polarize olmuştur. Normal Zeeman
olayı denen basit halde ışık, manyetik alanın dik doğrultusunda gözlemlenecek
olursa üç bileşene ayrılmış, manyetik alana paralel gözlemlendiği zaman ise iki
bileşene ayrılmış olarak görülür. Daha karışık olan anormal Zeeman olayında,
bileşenlere ayrılma çok daha fazladır.
Bu bölümde Zeeman tarafından gözlemlenen seviyelerin birkaç bileşene
ayrılması olayıyla ilgili olarak sabit manyetik ve elektrik alanın z ekseni boyunca
uygulanmış olduğu durumları inceleyeceğiz. Böyle bir alan, uzayda tercihli yön z
alınarak kurulabilir ve böylece, manyetik kuantum sayısıyla ilgili dejenerelik kısmen
de olsa kaldırılmış olur.
7.2 LS Çiftleniminde Zeeman Olayı
1S
0 hariç, bir atom optikçe aktif elektronlarının yörünge ve spin manyetik
momentlerinden dolayı net bir manyetik momente sahip olacaktır. Tamamen dolu
olan diğer alt kabuklardaki elektronların net manyetik momente katkıları
8. BÖLÜM
ATOMİK IŞIMA
8.1 Giriş
Atomik enerji seviyeleri arasında meydana gelen ışımalı geçişler sonucu
oluşan spektrumlar bu seviyeler hakkında önemli bilgiler verir. Bu bölümde bu
spektrumlar incelenmek suretiyle atomik yapı hakkında bilgi edinilecektir. Bölümün
amaçlarından birisi de iki enerji seviyesi arasında ışımalı geçişlerin olup
olamayacağını ortaya koyan ve çeşitli atomik durumlar için daha önceki bölümlerde
de kısmen verilen seçme kurallarını daha geniş olarak tanıtmak olacaktır.
8.2 Klasik Hertzian Dipol
Klasik olarak dipol ışıması, zıt yönlerde ileri-geri hareket eden eşit ve zıt
yüklerden kaynaklanan bir olaydır. Yüklerin her biri, doğru çizgi boyunca basit
harmonik hareket yapmaktadır (bu izah ilk olarak 1886'da Heinrich Hertz tarafından
yapıldığı için böyle bir dipol Hertzian dipol olarak adlandırılır). Eğer yüklü
parçacıklar izole edilmiş bir sistem oluşturuyorlarsa, onların titreşimleri esnasında
kütle merkezlerinin durgun kaldığı hareketsiz bir çerçeve (kütle merkezi koordinat
sistemi) bulabiliriz. Eğer yüklü parçacıkların kütleleri eşit ise, kütle merkezine göre
yer değiştirmeleri daima eşit ve zıt olacaktır. Bununla beraber eğer parçacıklardan
biri diğerine göre çok daha ağır ise, ağır parçacığı sabitmiş gibi kabul edip dipolün
titreşmesinin sadece hafif parçacığın hareketinden kaynaklandığını söyleyebiliriz.
Bu son durum, atomik ışımada çekirdeğin hareketsiz kabul edildiği (klasik olarak)
ve ışıma alanını elektronun oluşturduğu durumla ilgilidir. Daha sonra göreceğimiz
gibi, çoğu atomik spektrumlar için temel mekanizma bu tipteki klasik elektrik
dipolünküne benzemektedir.
Şimdi Şekil 8.1a'da görüldüğü gibi, maksimum yer değiştirmesi z 0 olacak
şekilde bir q yükünün (çoğu durumda bu bir elektron, q = − e , olacaktır) z
ekseninde aşağı-yukarı ω açısal frekansıyla titreştiğini düşünelim. Bu sistem için
klasik elektromanyetik teorinin sonuçları aşağıda özetlenmiştir1.
t zamanında r , θ koordinatlarıyla verilen A noktasındaki enine elektrik
alan, yükün t − r / c geciktirilmiş zamandaki a (t − r / c ) ivmesiyle orantılı olup
aşağıdaki eşitlikle verilir2.
1
2
B. Rossi, Optics, Addisson-Wesley, Reading, Mass., 1958.
Bu bölümdeki tüm eşitlikler cgs birim sisteminde verilecektir.
9. BÖLÜM
X-IŞINLARI
9.1 X-Işınlarının Keşfi
1895 yılında, katot ışını tüpünün yakınına getirilen baryum tuzlarının
ışıdığını gözlemleyen Wilhelm Röntgen madde üzerine düşen hızlı elektronların
bilinmeyen tabiatlı, oldukça girici ışınımlar meydana getirdiğini söylemiş ve bunları
x-ışınları olarak adlandırmıştır. Ayrıca Röntgen x-ışınlarının şeffaf olmayan
maddelerden kolayca geçtiğini, doğru çizgiler boyunca ilerlediğini ve elektrik ile
manyetik alandan etkilenmediği için yüksüz olduğunu bulmuştur. X-ışınlarının keşfi
diğer fizikçilerin de dikkatini çekmiş ve 1899'da Haga ve Wind yaptıkları
incelemeler sonucu bu ışınların dalga karakterinde olduklarını ve karakteristik x
ışınlarının dalga boylarının ise λ ∼ 10 −8 cm olduğunu söylemişlerdir. 1906'da
Barkla x-ışınlarının farklı maddelerden saçılarak polarize olabildiklerini ve hatta
enine dalga olduklarını ispat etmiştir. Yapılan bu incelemeler sonucu x-ışınlarının,
dalgaboyunun çok küçük olması dışında, tam olarak görünür ışık ile aynı karakterde
olduğu bulunmuş ve bunların da elektromanyetik ışınım olduğu ortaya koyulmuştur.
Zaten x-ışınlarının bu özellikleri bilinmeden birkaç yıl önce Thomson x-ışınlarının
elektromanyetik ışınım olduğunu, bunların elektronların katot ışını tüpünün duvarına
çarpması sonucu ivmelenmesiyle oluştuğunu söyleyerek izah etmişti. (Klasik
elektromanyetik teoriden bilindiği gibi ivmeli hareket eden yüklü parçacıklar
elektromanyetik ışımada bulunurlar).
Daha sonraki yıllarda yapılan çalışmalar, x-ışınlarının dalga özelliği yanında
parçacık özelliği de gösterdiğini ortaya çıkarmıştır. Yansıma, kırılma, kırınım,
kutuplanma (polarizasyon) ve koherent saçılma gibi olaylar x-ışınlarının dalga
özelliğini (davranışını), fotoelektrik soğurulma, inkoherent saçılma ve sintilasyon
meydana getirme de parçacık özelliğini ortaya koymaktadır.
9.2 Sürekli X-Işını Spektrumu
Bir x-ışını tüpünde katottan çıkan elektronlar anot atomlarının elektronlarına
enerji transfer ettikleri zaman x-ışını çizgi spektrumu oluşur. Ancak gelen
elektronların maruz kaldığı tek olay bu değildir. Bir başka olay elektronların hedef
çekirdeklerin Coulomb alanında saçılmaya uğramalarıdır. Bu tür Coulomb
etkileşmesi saçılmalarından bir tekinde bile gelen elektron büyük ivmelenmelere
maruz kalabilir ve büyük açılarda saçılabilir. Çekirdeğin elektrona göre çok büyük
kütleli olmasından dolayı önemlice geri tepme olmayacağından elektronlar
çekirdeğe enerji transferinde bulunmazlar. Ancak bazen elektromanyetik ışıma
yaparak enerji kaybedebilirler. Bu tür ışımaya frenleme ışıması veya
EK-1
BİRİM SİSTEMLERİ
1960 yılında Uluslararası Birim Sisteminin (SI) "Metrik Sistem" yerine
kullanılması ilgili Uluslararası kuruluşlarca kabul edilmiştir. SI sisteminin yedi
temel biriminin adları (sembolleri, temsil ektikleri fiziksel nicelikler) aşağıda
tanımlarıyla birlikte verilmiştir.
Metre (m, uzunluk birimi)
Işığın boşlukta 1/299 792 458 saniyede aldığı yolun uzunluğu olarak
tanımlanmıştır(Tartılar ve Ölçüler Konferansı 1983).
Kilogram (kg, kütle birimi)
Fransa'nın Sevres şehrindeki Tartılar ve Ölçüler Bürosu'nda saklanan özel bir
alaşımdan yapılmış uluslararası prototipin kütlesine eşit olarak tanımlanmıştır (1.
Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansı, 1889).
Saniye (s, zaman birimi)
Sezyum – 133 atomunun temel hâlinin çok ince yarılmış iki enerji düzeyindeki
geçişe karşılık gelen ışıma periyodunun 9 192 631 770 katına eşit olarak
tanımlanmıştır (13. Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansı, 1967).
Amper (A, akım birimi)
Boşlukta 1 metre ara ile yerleştirilmiş birbirine paralel ve dairesel kesitleri
ihmal edilebilecek kadar küçük olan sonsuz uzunluktaki doğrusal iletkenler arasında
metre başına 2 x 107 Newton kuvvet doğmasına yol açan değişmez elektrik akımı
olarak tanımlanmıştır (9. Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansı, 1948).
Kelvin (K, sıcaklık birimi)
Suyun üçlü noktasındaki termodinamik sıcaklığın 1/273,16'sına eşit olarak
tanımlanmıştır (13. Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansı, 1967).
Mol (mol, madde miktarı birimi)
Karbon – 12 izotopunun 0,012 kilogramı içinde bulunan atom sayısına eşit
atom, molekül, iyon, elektron veya diğer parçacık topluluklarını içeren madde
miktarına eşit olarak tanımlanmıştır (14. Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansı,
1971).
EK-2
BASİT HARMONİK SALINGAN
(Rekorsiyon bağıntısı ve çözümü bu konunun içinde görülecektir)
Konumun sürekli fonksiyonu olan bir potansiyeli göz önüne alarak
Schrödinger denklemini çözmeye çalışalım. Hemen belirtmeliyiz ki, böyle
potansiyellerde Schrödinger denklemi ancak sınırlı çözümlere sahiptir. Basit
harmonik harekette de kararlı denge durumunda potansiyel fonksiyonu V (x)
minimum olmak zorundadır (Şekil 1). Bu durumda V (x) aşağıdaki şekilde
yazılabilir.
V ( x) = C
x2
2
(1)
Burada C bir sabittir. Böyle bir potansiyelin etkisinde hareket eden bir parçacık için
geri çağırıcı kuvvet F = −∂V / ∂x = −Cx olur. Klasik teoriye göre bu parçacık denge
noktasından bir x0 kadar yer değiştirmiş ise denge noktası etrafında sinüzoidal
olarak titreşim hareketi yapacaktır. Bu titreşimin frekansı,
ν =
1
2π
C
m
(2)
ifadesiyle verilir. Burada m parçacığın kütlesidir. Klasik teoriye göre parçacığın
toplam enerjisi E , x02 ile orantılıdır ve x0 keyfi olduğu için enerji herhangi bir
değer alabilir. Bununla birlikte eski kuantum teori (Planck’ın teorisi) toplam
enerjinin,
En = nhν ,
değerlerini alabileceğini söyler.
n = 0,1, 2, 3, ...
EK-3
ENERJİ ÇEVİRME ÇARPANLARI
eV
erg
kcal/mol
Hz
cm −1
K
a.b.
1 eV
1
23,0609
2,41804x1014
8,06573x103
1,16049x104
3,67502x10−2
1 erg
6,24181x1011
1,60210x10−12
1
1,50929x1026
5,03448x1015
7,24356x1015
2,29388x1010
1kcal/mol
4,33634x10−2
6,944725x10−14
1,43942x1013
1
3,49757 x102
5,03228x102
1,59362x10−3
1Hz
4,13558x10−15
6,62561x10−27
9,53702x10−14
1,04854x1013
1
1,23981x10−4
1,98630x10−16
2,85911x10−3
2,99793x1010
4,79930x10−11
1,43879
1,51983x10−16
1cm-1
3,33565x10−11
1
1K
8,61705x10−5
27,2107
1,38054x10−16
1,98717 x10−3
2,08364x1010
6,95028x10−1
1
4,35943x10−11
6,27503x102
6,57966x1015
2,19474x105
3,15777x105
3,16678x10−6
1
1 a.b.
4,55633x10−6
EK-4
BAZI MATEMATİKSEL İFADELER
Sin 2 A + Sin 2 B = 1
SinASinB =
1
1
cos( A − B) − cos( A + B)
2
2
CosACosB =
1
1
cos( A − B) + cos( A + B)
2
2
1
1
SinACosB = sin( A + B) + sin( A − B)
2
2
Sin 2 A = 2 SinA CosA
Sin( A ± B) = sin A cos B ± cos A sin B
Cos ( A ± B) = cos A cos B m sin A sin B
e ± iθ = cos θ ± i sin θ
cos θ =
e iθ + e − iθ
2
sin θ =
e iθ − e − iθ
2i
x2 x4 x6
cos x = 1 − +
− + ⋅⋅⋅
2! 4! 6!
Download