SALGINLARIN EPİDEMİYOLOJİK İNCELEMESİ Yard. Doç. Dr. Asiye KARTAL 1 SALGIN (epidemi • Bir bölgede bir hastalığın sıklığının belli bir dönemde anlamlı ölçüde artış göstermesidir 2 Salgın türleri 1- Tek kaynaklı salgın 2- Çok kaynaklı salgın (Temas Epidemi) 3- Çağımızın salgınları 3 Salgın İnsidans Eğrisi • Hastalığın başlangıç zamanına göre vakaları gösteren grafiğe salgın insidans eğrisi denir ve analizin temel parçalarından biridir. Bu grafik patlamanın doğasını ve olası kaynağını gösterir. 4 1- Tek kaynaklı salgın • Çok sayıda hassas kişinin, patojen etken kaynağı ile aynı anda veya birbirine yakın zamanda karşılaşması sonucu meydana gelir. • Vaka sayısında birdenbire, patlama şeklinde artış olur. Gerekli önlemler alınırsa vaka sayısı süratle düşer, ancak azalma başlangıca göre daha yavaş seyreder. 5 Tek kaynaklı salgın eğrisi: 6 • • • • Tek kaynaklı salgın; Salgın süresi oldukça kısadır, eğrinin tepe noktası yüksektir. Erken alınan önlemlerle salgın süresi kısa sürer. Genellikle sindirim sistemi yoluyla, su ve besinlerle bulaşan enfeksiyonların meydana getirdiği salgınlardır (Örn; tifo, dizanteri, kolera, hepatit A, gıda zehirlenmeleri gibi) Çevre ve konut koşullarının sağlıksız olduğu toplumlarda bu hastalıklar endemik haldedir ve koşulların daha da olumsuzlaştığı durumlarda sık sık tek 7 kaynaklı özellikte salgınlar meydana gelir. 2- Çok kaynaklı salgın • Bu tip salgında; Sağlam ve hassas kişilerin hasta ve taşıyıcılarla tek tek karşılaşması, temas etmesi söz konusudur. • Vaka sayısı yavaş yavaş artar ancak genellikle tek kaynaklı salgınlardaki kadar fazla olmaz. • Salgın eğrisi daha basıktır ve salgın süresi daha uzundur. • Genellikle solunum sistemi yoluyla bulaşan enfeksiyonlar (kızamık, kızamıkçık, kabakulak, boğmaca, difteri, streptokok enfeksiyonları), direkt temas yoluyla bulaşan enfeksiyonlar (sifiliz, gonore, AIDS), biyolojik vektörlerle bulaşan enfeksiyonlar (sıtma, toksoplazmozis) bu özellikte salgın meydana getirirler. 8 Çok kaynaklı salgın eğrisi: 9 3- Çağımızın salgınları • Endüstrileşme yeni salgınların görülmesine yol açmıştır. • Sanayi kuruluşlarının çeşitli zararlı atıkları hava, su, toprak, yiyeceklerin kirlenmesine yol açar. Bu kirlenme sonucunda da zararlı atığın cinsine göre çeşitli zehirlenmeler, sakatlıklar, ölümler meydana gelir. 10 Bir salgının meydana gelmesini ve boyutunu belirleyen faktörler şunlardır: Hastalık ve etkene ilişkin özellikler: Hastalık etkeninin enfektivitesi(atak hızları) Hastalık etkeninin bağışıklık bırakma özelliği Hastalığın spektrumu Hastalığın insidansı Hastalığın fatalitesi Hastalığın inkübasyon süresi Kişiye ilişkin özellikler: • yaş - cinsiyet - aile büyüklüğü • sosyo-ekonomik düzey - meslek Çevreye ilişkin özellikler: • konut koşulları - çevre koşulları 11 Bir salgının incelenmesi için yapılması gerekenler: 1- Hastalık tanısının kesinleştirilmesi 2- Salgın durumunun olup-olmadığının belirlenmesi 3- Tüm hastaların ve özelliklerinin saptanması 4- Risk altındaki toplumun belirlenmesi 5- Salgın sırasındaki çevre koşullarının incelenmesi 6- Salgın kaynağı ve yayılmasına ilişkin hipotez kurulması 7- Salgının kontrolü için gerekli önlemlerin alınması 12 1- Hastalık tanısının kesinleştirilmesi • Vakalara kesin tanı konulması • Klinik belirtilere göre önlemler alınmalıdır • Geçmiş yılların verilerinden yararlanılarak beklenen vaka sayısı bulunur. 13 2- Salgın durumunun olupolmadığının belirlenmesi • Bir bulaşıcı hastalığın toplumda sürekli var olması (endemik olması) durumunda salgından söz edilemez. • Bir salgının belirlenebilmesi için bulaşıcı hastalık bildirimlerinin sürekli, tam ve doğru yapılması, morbidite kayıtlarının düzenli biçimde tutulup-saklanması gerekir. 14 3- Tüm hastaların ve özelliklerinin saptanması Epidemiyolojik öykü alma; • • • • • Yaş, cins, konut koşulları gibi özellikler Bağışıklık durumu Hastalık öncesinde ve sırasında temas ettiği kişiler Yakınmaların türü, başlangıç zamanı ve süresi Hastalık etkeninin kaynağını belirleyebilmek için yenilen yemekler (özellikle gıda zehirlenmesinde), içilen su ve diğer içecekler konularında bilgi toplanmalıdır. 15 4- Risk altındaki toplumun belirlenmesi ve ayrıntılı biçimde incelenmesi Risk altındaki toplum belirlendikten sonra toplumun tamamı veya toplumu temsil eder nitelikteki bir örnek üzerinde ayrıntılı laboratuar incelemeleri yapılmalıdır. Böylece; • Taşıyıcılar belirlenebilir, • Toplumun bağışıklık düzeyi saptanabilir, • Mikroorganizmalar tiplendirilir, • Antibiyotik hassasiyet testleri yapılabilir, • Kaynak hayvan ise bunlardan da laboratuar incelemeleri yapılmalıdır. 16 5- Salgın sırasındaki çevre koşullarının incelenmesi • Çevre koşulları (kuraklık, yağış, su kesilmesi, suların arıtılması vb.) • Vektörlerin yoğunluğu • Yiyeceklerin ve konutların durumu 17 6- Hastalık kaynağı ve yayılmasına ilişkin hipotez kurulması Hipotezde bulunması gerekli öğeler; • Hastalık etkeni ve özellikleri • Kaynak • Kaynaktan çıkış • Yeni konakçıya geçiş yolu ve şekli • Yeni konakçının hassasiyetidir. 18 7- Salgının kontrolü için gerekli önlemlerin alınması a) Salgında yapılması gereken ilk işlerden birisi vakalara tanı konulduktan sonra tedavilerinin yapılmasıdır. b) Salgının yayılmasını durdurucu önlemlerin alınması. c) Rapor yazılması 19 Salgınların yayılmasını durdurmak için; 1- Hastalığa özel önlemler: Bağışıklama Kemoprofilaksi/Seroprofilaksi İzolasyon/karantina/tıbbi nezaret Dezenfeksiyon 20 Salgınların yayılmasını durdurmak için; 2- Genel önlemler: Risk altındaki toplumun periyodik olarak taranması Yeterli ve dengeli beslenme Çevrenin düzeltilmesi – – – – Suların arıtılması Katı ve sıvı atıkların kontrolü Hava, su,toprak kirliliğinin önlenmesi Konut koşullarının düzeltilmesi Besin sanitasyonu Sağlık eğitimi 21 Salgın Çıkmadan Alınacak Önlemler İhbar ve bildirim sisteminin kurulması Sağlık örgütlerinin hazırlanması Çevrenin olumlu hale getirilmesi Bağışıklama Toplum eğitimi Risk altlndaki grupların sürekli taranması 22 Bulaşıcı hastalığa bağlı bir salgının kontrolü için temel stretajiler • 1. Kaynağa Yönelik Önlemler *Vakaların ve taşıyıcıların tedavisi *Vakaların izolasyonu *Şüphelilerin sürveyansı *Rezervuar hayvanların kontrolü Vakaların bildirilmesi 23 • 2. Bulaşmayı Engelleme *Çevre temizliği *Kişisel temizlik *Vektör kontrolü *Dezenfeksiyon ve sterilizasyon *Nüfus hareketlerini kısıtlamak 24 • • • • • 3. Duyarlı Kişileri Koruma Bağışıklama İlaçla koruma Kişisel Koruma İyi beslenme 25