Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye`nin Küresel

Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
Hüseyin Altay1
Fatih Çelebioğlu2
Ali Şen3
Özet:Bu çalışmanın amacı Türkiye’nin ihracat, ithalat ve genel olarak dış ticaret ilişkilerini yoğunlaşma kapsamında
incelemektir. Bu amaç doğrultusunda da Türkiye’nin ticari ilişkilerini belirleyen temel faktörlere ulaşmak
hedeflenmektedir. İhracat ve İthalat Yoğunluk Endekslerinin kullanıldığı çalışma toplam 68 ülkeye ait 2000 ile 2007
yılları arasındaki verileri kapsamaktadır. Elde edilen sonuçlar ise, Türkiye’nin; ticari anlaşmalar yanında ortak sınır,
dil, tarih, kültür ve geleneksel bağların bulunduğu ülkelerle karşılıklı olarak daha yoğunlaşmış ticari ilişkiler
gerçekleştirdiğini göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Dış Ticaret, Ticari Yoğunluk, İhracat Yoğunlaşma Endeksi, İthalat Yoğunlaşma
Endeksi, Türkiye
The Analysis of Turkey’s Global Scale Foreign Trade in Scope of Trade Intensively
Abstract:The aim of this paper is to investigate in scope of intensively export, import and generally foreign
commercial relations of Turkey. For this purpose, to reach the basic factors that determine Turkey's commercial
relations are being aimed. The study that being used Export and Import Intensity Index is including data set in period
of 2000-2007 for 68 countries. The results are showing that in addition to international trade agreements, Turkey’s
commercial relations is more intensively actualizing with countries that have common border, language, history,
culture and traditional ties.
Key Words: Foreign Trade, Trade Intensive, Export Intensive Index, Import Intensive Index, Turkey
GİRİŞ
Ülkeler arasında gerçekleşen ticari ilişkileri açıklamaya çalışan dış ticaret teorileri incelendiğinde, teorilerin genel
olarak endüstriler-arası ve endüstriler-içi ticareti açıklayan teoriler olarak iki alanda toplandığı görülmektedir. Diğer
ifadesiyle dış ticaret teorileri, ülkeler arasında gerçekleşen ticaretin belli bir kısmını ülkeler arasındaki farklı üretim
faktörlerinin varlığı ile açıklarken, belli bir kısmını ise benzer üretim faktörlerinin varlığına dayandırmaktadır.
Endüstriler- arası ticaret;bir endüstrideki ürünlerin farklı bir endüstride üretilen ürünlerle değiştirildiği durumu ifade
eder (Greenaway, 1985,s.29). Daha geniş bir bakış açısıyla endüstriler-arası ticaret, farklı faktör yoğunluklarına bağlı
olarak farklı verimlilik düzeylerindeki ürünlerde uzmanlaşma sağlayan ülkeler arasındaki farklı ürünlere dayalı
ticarettir. Endüstri-içi ticaret ise; benzer ürünlerin ticareti (Greenaway, 1985, s.29), benzer ürün gruplarının kendi
arasındaki ticareti (Balassa, 1963, s.178) veya, benzer endüstrilerde üretilmiş ürünlerin ticareti (Hummels ve
Levinsohn, 1993, s.445), hatta bazı durumlarda aynı ürünlerin ticareti (Adler, 1970, s.177), farklı bir bakış açısıyla
da, çokuluslu şirketler ve onların yabancı ortakları arasındaki ticareti (Root, 1990, s.110), ve en geniş anlamıyla ise,
benzer faktör yoğunluğuna sahip ülkelerin aynı ya da benzer ürünleri eşanlı olarak ihraç ve ithal etmeleridir (Pugel,
2004, s.92) şeklinde tanımlanmaktadır.
Dış ticaret teorilerindeki bu açıklamalara göre ülkeler arasındaki ticaretin temelde, tam rekabet ve ölçeğe göre sabit
getiri varsayımlarıyla açıklanan endüstriler-arası ticaret olduğu kadar, eksik rekabet ve ölçeğe göre artan getiri
varsayımlarıyla açıklanan endüstri-içi ticaret şeklinde de gerçekleştiğidir. Faktör yoğunluğundaki farklılıklara
dayanan farklı faktör maliyetleri karşılaştırmalı üstünlükler nedeniyle ülkeler arasında ticarete neden olurken,
özellikle benzer faktör yoğunluğuna ve talep yapısına sahip gelişmiş ülkeler arasında da ticaretin yoğun olarak
gerçekleştiği ampirik çalışmalarla ispatlanmıştır.
Ülkeler arasında bu farklı nedenlerle gerçekleşen ticareti ortak paydada buluşturan Salvatore (1990, s.153) açısından
ise, endüstriler-arası ticaret “doğal karşılaştırmalı üstünlükleri”, endüstri-içi ticaret ise “kazanılmış karşılaştırmalı
üstünlükleri” ifade etmektedir. Bu kapsamda Helpman ve Krugman (1985)’a göre de, “endüstriler-arası ticaret
1
Yrd. Doç. Dr. Bilecik Üniversitesi İ.İ.B.F İktisat Bölümü, huseyin.altay@bilecik.edu.tr
Yrd. Doç. Dr. Dumlupınar Üniversitesi İ.İ.B.F İktisat Bölümü, fcelebi@dumlupinar.edu.tr
3
Yrd. Doç. Dr. Dumlupınar Üniversitesi İ.i.B.F İktisat Bölümü, ali_sen71@hotmail.com
2
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
.
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
varlığını devam ettirmektedir, ancak bu durum endüstri-içi ticaretteki gelişmeler karşısında mutlak gücünü kaybetme
eğilimindedir”.
Dış ticaret konusu genel olarak değerlendirildiğinde; ülkeler arasında gerçekleşen ticari ilişkiler, farklı faktör
yoğunluklarına bağlı olarak ülkelerin farklı endüstrilerde sağlamış oldukları uzmanlaşma düzeyleri, farklı gelişmişlik
düzeyleri, ülkeler arasındaki yakınlık ve uzaklıklar, ortak sınırların varlığı, aynı dilin konuşulması, ortak tarihi
geçmiş, birbirlerine yakın kültürel-geleneksel özellikler ve kendi aralarındaki ticari anlaşmalar gibi kriterlere bağlı
olarak gerçekleşir4. Bu kapsamda bizde bu çalışmada, ilgili kriterler çerçevesinde Türk dış ticareti üzerinde belirleyici
olan temel faktörleri “Ticari Yoğunlaşma” kapsamında belirlemeye çalışacağız.
TİCARİ YOĞUNLAŞMANIN ANLAMI
Ticari yoğunlaşma kavramı, iki ülke arasındaki ticari ilişkinin diğer ülkelerle karşılaştırılmasına dayanır. Daha açık
ifadesiyle, A ülkesinin B ülkesine yaptığı ihracat/ithalat oranı, B ülkesine yapılan diğer tüm ülkelerin (dünya)
ihracat/ithalat ortalamasının üzerinde ise Aülkesinin B ülkesiyle ihracat/ithalat yoğunlaşması içerisinde olduğu kabul
edilir.
Örneğin Türkiye, kendi açısından en fazla ihracatı Almanya’ya yapıyor olabilir, ancak Türkiye’nin ihracat ortalaması
Almanya’ya ihracat gerçekleştiren diğer tüm ülke ortalamalarının altında seyrediyorsa bu durum Türkiye’nin
Almanya ile ihracat yoğunlaşması sağlayamadığı anlamına gelecektir. Aksine, Türkiye’nin Kırgızistan’a yaptığı
ihracat ise toplam ihracatı içerisinde oldukça küçük bir orana sahip olabilir, ancak bu oran Kırgızistan’a ihracat
gerçekleştiren diğer ülke ortalamalarının üzerinde ise Türkiye’nin Kırgızistan ile yoğun ihracat ilişkisi
gerçekleştirdiği şeklinde kabul edilecektir.
Grafik 1 ve 2’de Türkiye’nin çalışma kapsamında belirlenen ülke gruplarıyla gerçekleştirdiği ihracat ve ithalatın ilgili
yıllar bazında ortalama değerleri yer almaktadır. Türkiye açısından bakıldığında Türkiye’nin özellikle Avrupa
ülkeleriyle yüksek oranlı ihracat ve ithalat ilişkisi içerisinde olduğu görülmektedir. Bunun en önemli nedeni
Türkiye’nin Avrupa Birliği’nde yer alan ülkelerle 1996 yılından bu yana Gümrük Birliği çerçevesinde ticari bağlarını
güçlendirmiş olmasıdır. Bunun yanında Asya ülkelerinden gerçekleştirilen ithalatın da yüksek oranlı olduğu, hatta
2006 dan sonra Avrupa ülkelerininde üzerinde seyrettiği görülmektedir. Bu değerler itibariyle Türkiye’nin Avrupa
Birliği ülkeleri başta olmak üzere tüm Avrupa ülkeleriyle ihracat ve ithalat yoğunluğu, Asya ülkeleriyle de ithalat
yoğunluğu gerçekleştirdiği beklenebilir. Ancak bu değerler sadece Türkiye acısından değerlendirilmektedir.
Çalışmada bu değerler ilgili ülke ve bu ülkenin ticari ilişki içerisinde bulunduğu diğer tüm ülkeler kapsamında
değerlendirilerek Türkiye’nin ticari yoğunlaşma sağladığı ülkeler ve bu yoğunlaşmanın nedenleri belirlenmeye
çalışılacaktır.
4
Balassa ve Bauwens (1987) yaptıkları ampirik çalışmada, endüstri-içi ticaret ile; ortalama gelir düzeyi, ortalama
ülke büyüklükleri, ülkeler arasındaki ticari uyum, ülkeler arasında ortak sınırların varlığı ve ortak dil kullanımı
arasında pozitif ilişki tespit etmişlerdir. Deardoorff (1984)’ e göre ise homojen ürünlerde endüstri-içi ticaretin en
önemli nedenleri: ülkeler arasındaki sınır ticareti, dönemsel ticaret, re-export ticaret ve stratejik ticarettir. Balassa
1966 yılındaki çalışmasında Verdoorn (1960)’un çalışmasına da atıfta bulunarak Benelux Birliği için Verdoorn’un
benzer sonuçlara ulaştığını ifade etmiştir. Yine aynı şekilde, Balassa (1986), Balassa ve Bauwens (1987) ekonomik
entegrasyon ve endüstri,içi ticaret arasında pozitif ilişki olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca, Sapir (1992) genişleme
sürecindeki AB’de (20 ülke) eski üye ülkelerle yeni üye ülkeler arasındaki endüstri-içi ticaretin artma eğiliminde
olduğunu ileri sürmektedir.
162
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
.
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
Grafik 1: Türkiye’nin İhracatı (Milyon Dolar)
Kaynak: www.dtm.gov.tr’den alınan verilerle hazırlanmıştır
AVR: Avrupa Ülkeleri,
AFR: Afrika Ülkeleri,
ASY: Asya Ülkeleri,
AMAV: Amerika ve Avustralya Ülkeleri
Grafik 2: Türkiye’nin İthalatı (Milyon Dolar)
Kaynak: www.dtm.gov.tr’den alınan verilerle hazırlanmıştır
METODOLOJİ VE VERİ
Çalışmada öncelikli olarak, Türkiye ile belirli bir büyüklükte ve istikrarlı ticari ilişkisi olan 68 ülke belirlenmiştir. Bu
ülkeler; a) Avrupa birliği üyesi ve diğer Avrupa ülkeleri, b) Afrika kıtasında yer alan ülkeler, c) Asya kıtasında yer
alan ülkeler ve d) Amerika ve Avustralya ülkeleri olmak üzere dört başlık altında toplanmaktadır. Bu ülkelere ait
ihracat ve ithalat verileri ihracat yoğunlaşma ve ithalat yoğunlaşma endeksleri kullanılarak Türkiye’nin ilgili ülkelerle
163
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
.
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
olan ticari yoğunlaşma düzeyleri 2000 ve 2007 yılları arasında belirlenmeye çalışılmıştır5. Çalışmada kullanılan
İhracat ve İthalat Yoğunlaşma Endeksleri ise şu şekilde açıklanmaktadırlar6:
İhracat Yoğunlaşma Endeksi (Export Intensive Index)
Araştırmaya konu olan ilgili ülkenin diğer ülke pazarlarına yapmış olduğu ihracat düzeyinin yoğunluğunu ölçen
ihracat yoğunlaşma endeksi şu şekilde formüle edilmektedir:
EII =
( X ab / X a )
( M b − M ba )
(M w − M a )
X ab : a ülkesinin b ülkesine ihracatı,
X a : a ülkesinin toplam ihracatı,
M b : b ülkesinin toplam ithalatı,
M ba : b ülkesinin a ülkesinden yaptığı ithalatı,
M w : Dünya toplam ithalatı, ve
M a : a ülkesinin toplam ithalatını göstermektedir.
Endeks değerinin “1”den büyük olması ilgili yıl itibariyle “a” ülkesinin “b” ülkesine dünya ortalamasının üzerinde bir
ihracat gerçekleştirdiğini, diğer bir ifade ile “a” ülkesinin “b” ülkesiyle dünya ortalamasına göre yoğun bir ihracat
ilişkisi içinde olduğunu göstermektedir. Endeks değerinin “1”den küçük olması durumu ise ilk durumun tersine
ihracat ilişkisinin dünya ortalamasına göre yoğun gerçekleşmediğini göstermektedir.
İthalat Yoğunlaşma Endeksi (İmport Intensive Index)
Araştırmaya konu olan ilgili ülkenin diğer ülkelerden yapmış olduğu ithalat düzeyinin yoğunluğunu ölçen ithalat
yoğunlaşma endeksi şu şekilde formüle edilmektedir:
MII =
( M ab / M a )
( X b − X ba )
(Xw − Xa)
M ab : a ülkesinin b ülkesinden ithalatı,
M a : a ülkesinin toplam ithalatı,
X b : b ülkesinin toplam ihracatı,
X ba : b ülkesinin a ülkesine ihracatı,
5
Çalışma kapsamında kullanılan veriler: Dış Ticaret Müsteşarlığı (www.dtm.gov.tr), IMF (www.imf.org), WTO
(www.wto.org)’dan alınmıştır.
6
Ticari Yoğunlaşma Endekslerinin kullanıldığı bazı çalışmalar: Zeng (2006), Ogawa-Shimizu (2004), Sen (2002),
Asher-Sen (2005), Yang-Gupta (2005), Hill (1985), Coiteux (1998), Ding (2006), Chand (2004), Rana (2007),
Tomaselli (2005), Yue Zhou-Rui Wu-Si (2007), Inukai (2005), Kim (2002)
164
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
.
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
X w : Dünya toplam ihracatı, ve
X a : a ülkesinin toplam ihracatını göstermektedir.
Endeks değerinin “1”den büyük olması ilgili yıl itibariyle “a” ülkesinin “b” ülkesi ile dünya ortalamasının üzerinde
bir ithalat ilişkisi gerçekleştirdiğini, diğer bir ifade ile “a” ülkesinin “b” ülkesiyle dünya ortalamasına göre yoğun bir
ithalat ilişkisi içinde olduğunu göstermektedir. Endeks değerinin “1”den küçük olması durumu ise ilk durumun
tersine ithalat ilişkisinin dünya ortalamasına göre yoğun gerçekleşmediğini göstermektedir.
BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ VE SONUÇ
Aşağıdaki tabloda İhracat ve İthalat yoğunlaşma endeksinden elde edilen bulguların genel olarak değerlendirilmesi
yer almaktadır7.
SADECE
İHRACAT
YOĞUNLAŞMASI
OLAN ÜLKELER
DANİMARKA
SLOVENYA
BOSNA HERSEK
B ARAP
EMİRLİKLERİ
KUVEYT
7
TİCARİ YOĞUNLAŞMA KAPSAMINDA
SADECE
HEM İHRACAT
HERHANGİ BİR
İTHALAT
HEM DE
YOĞUNLAŞMANIN
YOĞUNLAŞMASI
İTHALAT
GERÇEKLEŞMEDİĞİ
OLAN ÜLKELER YOĞUNLAŞMASI
ÜLKELER
OLAN ÜLKELER
FİNLANDİYA
ALMANYA
AVUSTURYA
İSVEÇ
FRANSA
BELÇİKA
LÜKSEMBURG
İNGİLTERE
HOLLANDA
İSVİÇRE
İSPANYA
İRLANDA
MACARİSTAN
G AFRİKA CUM
HİNDİSTAN
PAKİSTAN
İTALYA
MALTA
LİTVANYA
ROMANYA
YUNANİSTAN
BULGARİSTAN
İRAN
IRAK
SURİYE
GÜRCİSTAN
AZERBAYCAN
TÜRKMENİSTAN
TACİKİSTAN
ÖZBEKİSTAN
KAZAKİSTAN
KIRGIZİSTAN
MISIR
CEZAYİR
FAS
PORTEKİZ
İZLANDA
NORVEÇ
ABD
JAPONYA
KANADA
AVUSTRALYA
G KORE
SİNGAPUR
Y ZELLANDA
ÇEK CUMHURİYETİ
ESTONYA
LETONYA
POLONYA
SLOVAKYA
HIRVATİSTAN
ARJANTİN
BREZİLYA
ÇİN
Analiz sonuçlarıyla ilgili tüm detaylar Ekler kısmında sunulmuştur.
165
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
.
TUNUS
LİBYA
S. ARABİSTAN
İSRAİL
RUSYA
ENDONEZYA
MALEZYA
MEKSİKA
TAYLAND
Buna göre, 2000 ve 2007 yılları arasında Türkiye’nin hem ihracat ve hem de ithalatta yoğunlaşma sağladığı, diğer bir
ifade ile Türkiye’nin ilgili endeks yöntemi kapsamında yoğun dış ticaret ilişkisi yaşadığı ülkeler değerlendirildiğinde
öncelikli olarak Türkiye’nin sınır komşularının tamamıyla yoğunlaşmış ticari ilişkilerinin olduğu görülmektedir.
Sonrasında bu ticari yoğunluğun Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’yle de gerçekleştirildiği görülmektedir. Ayrıca,
İslam Ülkeleri sınıfında yer alan çoğu ülkeyle de aynı ticari yoğunluk yaşanmaktadır. Buna karşılık Türkiye’nin
Gümrük Birliği’nin ticaret sağlayıcı ve artırıcı etkilerinden gereği kadar yararlanamadığı da araştırma sonuçlarından
çıkartılabilir. Elde edilen bulgular coğrafi uzaklık ve yakınlık kapsamında değerlendirildiğinde ise coğrafi uzaklıklar
arttıkça Türkiye’nin ticari ilişkilerinin zayıfladığı görülmektedir.
Sonuç olarak, 2000 ve 2007 yılları arasında ve yoğunlaşma endeksleri kapsamında Türkiye’nin dış ticari ilişkileri;
uluslararası ticari anlaşmaların yanında ortak sınırların, ortak dil, tarih, kültür ve geleneksel bağların bulunduğu
ülkelerle daha yoğun olarak gerçekleşmektedir.
EKLER
İhracat Yoğunlaşma Endeksi Sonuçları
Tablo 1: AB Üyesi ve Diğer Avrupa Ülkeleri
ÜLKE/YIL
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
ORT
BULGARİSTAN
MALTA
ROMANYA
YUNANİSTAN
BOSNA
HERSEK
İTALYA
ALMANYA
SLOVENYA
İNGİLTERE
İSPANYA
LİTVANYA
DANİMARKA
FRANSA
PORTEKİZ
POLONYA
HIRVATİSTAN
HOLLANDA
LETONYA
8,930
4,614
5,639
2,960
1,774
8,153
4,361
4,888
2,836
1,446
8,892
8,639
5,518
2,979
1,726
9,604
7,126
5,728
3,448
1,863
9,108
3,665
5,537
3,286
2,241
9,530
10,546
6,501
2,874
2,381
9,496
7,210
6,530
3,169
*
8,183
16,405
6,304
3,033
*
8,987
7,821
5,831
3,073
1,905
1,585
2,171
0,975
1,244
0,951
0,947
1,028
1,124
0,963
0,738
0,618
0,951
1,051
1,796
1,975
1,102
1,150
1,095
0,951
1,106
1,143
1,308
0,856
0,594
0,848
0,787
1,555
1,895
1,004
1,345
1,086
1,143
1,192
1,113
0,900
0,990
0,627
0,862
0,788
1,573
1,756
1,066
1,336
1,240
1,289
1,165
1,109
0,956
1,024
0,846
0,939
0,724
1,789
1,590
1,426
1,577
1,362
1,373
1,273
1,126
0,947
1,042
0,930
1,024
0,714
1,986
1,571
2,257
1,522
1,399
1,330
1,277
1,063
0,875
1,094
1,200
1,080
1,270
1,984
1,304
2,318
1,454
1,440
1,146
1,186
1,109
1,096
1,070
1,273
0,932
0,861
1,610
1,191
1,776
1,487
1,288
1,107
1,056
1,060
0,772
0,956
1,490
0,788
0,741
1,735
1,682
1,491
1,389
1,232
1,161
1,160
1,106
0,977
0,971
0,947
0,928
0,867
166
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
.
MACARİSTAN
İRLANDA
AVUSTURTA
İSVEÇ
FİNLANDİYA
ESTONYA
ÇEK CUM
NORVEÇ
İSVİÇRE
0,707
0,851
0,869
0,562
0,481
0,471
0,644
0,475
0,524
0,894
0,511
0,851
0,600
0,409
0,555
0,524
0,371
0,449
0,849
0,562
0,791
0,682
0,660
0,609
0,498
0,508
0,461
0,865
0,710
0,739
0,772
0,755
0,527
0,516
0,593
0,442
0,777
0,926
0,659
0,729
0,690
0,587
0,427
0,547
0,460
0,771
0,778
0,709
0,768
0,691
0,769
0,500
0,579
0,495
0,808
0,992
0,666
0,769
0,681
0,733
0,512
0,518
0,695
0,895
0,805
0,559
0,616
0,560
0,588
0,524
0,517
0,529
0,821
0,767
0,731
0,687
0,616
0,605
0,518
0,514
0,507
BELÇİKA
SLOVAKYA
İZLANDA
LÜKSEMBURG
0,000
0,321
0,436
*
0,000
*
0,268
*
0,676
0,310
0,198
0,221
0,640
0,371
0,528
0,127
0,654
0,483
0,373
0,148
0,654
0,466
0,504
0,191
0,622
0,480
0,474
0,141
0,572
0,514
0,182
0,339
0,477
0,421
0,370
0,195
Tablo 2: Afrika Ülkeleri
ÜLKE/YIL
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
ORT
CEZAYİR
MISIR
TUNUS
FAS
G AFRİKA
CUM
8,876
5,080
3,916
1,247
0,530
7,710
5,420
2,607
1,562
0,527
6,732
4,032
1,999
1,827
0,505
6,173
3,758
2,873
1,796
0,483
6,006
3,328
2,659
2,488
0,510
5,348
3,848
2,976
2,406
0,731
*
3,124
*
*
1,075
*
2,479
*
*
0,850
6,808
3,884
2,838
1,888
0,651
Tablo 3: Asya Ülkeleri
ÜLKE/YIL
GÜRCİSTAN
AZERBAYCAN
IRAK
SURİYE
2000
51,596
49,751
*
10,313
2001
46,794
32,545
*
10,953
2002
23,305
25,120
*
10,307
2003
21,976
19,109
12,715
12,201
2004
15,681
16,907
13,569
10,387
2005
15,798
18,623
17,220
9,451
2006
*
*
*
*
2007
*
*
*
*
ORT
29,192
27,009
14,502
10,602
TÜRKMENİSTAN
KIRGIZİSTAN
LİBYA
ÖZBEKİSTAN
İSRAİL
KAZAKİSTAN
TACİKİSTAN
İRAN
RUSYA
14,601
7,885
5,335
6,060
3,871
4,904
1,362
3,390
2,955
8,546
6,663
2,711
5,368
4,536
3,348
4,015
3,635
3,045
8,488
6,695
6,046
6,169
4,294
*
2,387
2,361
2,878
10,163
8,398
8,725
7,914
4,693
4,000
4,838
2,907
2,555
8,966
11,187
8,303
5,947
4,465
3,754
4,062
3,304
2,522
6,861
11,361
7,519
5,575
4,480
*
4,714
3,383
2,501
*
*
*
*
4,176
*
*
*
2,503
*
*
*
*
3,235
*
*
*
2,282
9,604
8,700
6,440
6,172
4,219
4,001
3,563
3,163
2,655
167
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
.
S. ARABİSTAN
B ARAP EMR
KUVEYT
PAKİSTAN
HİNDİSTAN
ENDONEZYA
MALEZYA
SİNGAPUR
ÇİN
2,871
2,428
2,102
1,090
0,211
0,153
0,103
0,183
0,091
3,101
2,229
2,349
0,559
0,253
0,163
0,088
0,153
0,150
2,959
2,211
2,433
0,859
0,206
0,124
0,314
0,126
0,148
3,124
2,532
2,180
0,825
0,146
0,166
0,401
0,106
0,179
2,472
3,208
3,034
0,674
0,185
0,139
0,069
0,059
0,095
2,323
2,744
1,696
1,125
0,212
0,151
0,068
0,052
0,113
1,946
*
*
0,607
0,166
0,143
0,060
0,192
0,115
1,936
*
*
0,580
*
0,216
0,063
0,162
0,121
2,592
2,559
2,299
0,790
0,197
0,157
0,146
0,129
0,127
TAYLAND
G KORE
JAPONYA
0,061
0,166
0,089
0,119
0,079
0,069
0,123
0,057
0,067
0,227
0,046
0,064
0,191
0,047
0,061
0,063
0,050
0,064
0,067
0,064
0,061
0,053
0,046
0,045
0,113
0,069
0,065
Tablo 4: Amerika ve Avustralya Ülkeleri
ÜLKE/YIL
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
ORT
ABD
0,520
0,475
0,447
0,415
0,428
0,379
0,339
0,224
0,404
AVUSTRALYA
0,360
0,237
0,219
0,222
0,280
0,245
0,268
0,193
0,253
Y ZELLANDA
0,210
0,175
0,177
0,167
0,207
0,227
0,193
0,185
0,193
BREZİLYA
0,152
0,282
0,161
0,145
0,143
0,182
0,166
0,202
0,179
ARJANTİN
0,199
0,207
0,044
0,115
0,121
0,180
0,170
0,160
0,149
KANADA
0,144
0,132
0,164
0,126
0,161
0,148
0,132
0,101
0,139
MEKSİKA
0,048
0,054
0,071
0,033
0,099
0,096
0,068
0,074
0,068
İthalat Yoğunlaşma Endeksi Sonuçları
Tablo 5: AB Üyesi ve Diğer Avrupa Ülkeleri
ÜLKE/YIL
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
ORT
BULGARİSTAN
ROMANYA
YUNANİSTAN
İSVİÇRE
İTALYA
LÜKSEMBURG
MALTA
LİTVANYA
İSPANYA
13,012
8,475
5,374
1,156
2,236
*
1,991
2,190
1,793
13,326
7,052
4,112
2,072
2,306
*
0,724
2,584
1,463
14,333
6,841
4,468
2,866
2,252
1,947
1,670
2,550
1,542
12,395
6,593
4,046
2,944
2,149
3,998
3,313
2,077
1,476
10,734
7,830
3,939
2,468
1,996
4,118
2,765
1,912
1,795
10,545
8,409
4,031
2,577
1,941
0,790
1,696
1,283
1,724
10,921
7,937
4,790
2,170
1,867
0,511
0,621
0,915
1,559
9,795
6,974
3,440
2,252
1,689
0,695
2,636
0,596
1,436
11,883
7,514
4,275
2,313
2,054
2,010
1,927
1,763
1,598
168
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
.
ALMANYA
FRANSA
FİNLANDİYA
MACARİSTAN
İNGİLTERE
İSVEÇ
AVUSTURYA
POLONYA
SLOVENYA
1,632
1,464
1,960
0,923
1,189
2,041
0,982
0,562
0,775
1,521
1,250
1,131
0,966
1,131
1,149
1,004
0,647
0,842
1,590
1,371
1,143
1,292
1,201
0,874
1,099
0,720
0,749
1,472
1,338
1,055
1,126
1,322
0,933
1,085
0,788
0,834
1,403
1,500
1,176
1,288
1,255
0,920
0,989
1,236
1,286
1,316
1,271
1,396
1,445
1,158
1,023
0,744
1,224
1,138
1,162
1,338
1,315
1,553
1,024
0,891
0,716
1,092
0,840
1,095
1,217
1,134
1,280
1,046
0,849
0,701
0,961
0,721
1,399
1,344
1,289
1,234
1,166
1,085
0,915
0,904
0,898
ÇEK
CUMHURİYETİ
BELÇİKA
SLOVAKYA
BOSNA
HERSEK
İRLANDA
HOLLANDA
PORTEKİZ
DANİMARKA
ESTONYA
NORVEÇ
HIRVATİSTAN
İZLANDA
LETONYA
0,670
0,609
1,134
1,057
0,987
0,846
0,637
0,802
0,843
*
0,530
0,860
*
*
0,768
0,935
1,070
0,860
0,861
1,088
0,704
0,821
0,852
0,651
0,804
1,124
0,604
0,784
0,935
*
0,746
0,946
*
0,825
0,818
0,741
0,797
0,948
0,450
0,482
0,263
0,528
0,680
0,257
0,704
0,782
0,823
0,444
0,622
0,063
0,679
0,583
0,168
0,011
0,777
0,860
0,532
0,725
0,046
0,844
0,257
0,197
0,012
0,654
0,723
0,558
0,618
0,348
0,713
0,305
0,104
0,045
0,707
0,615
0,647
0,461
0,760
0,601
0,432
0,314
0,027
0,665
0,590
0,976
0,495
0,710
0,338
0,903
0,240
0,046
0,681
0,495
0,780
0,436
0,895
0,358
0,505
0,134
0,122
0,628
0,486
0,661
0,547
1,278
0,302
0,515
0,112
0,370
0,711
0,693
0,631
0,548
0,545
0,545
0,522
0,191
0,167
Tablo 6: Afrika Ülkeleri
ÜLKE/YIL
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
ORT
CEZAYİR
6,974
9,407
8,686
5,283
4,138
3,580
*
*
6,345
MISIR
2,478
2,114
2,306
2,474
2,123
1,583
1,718
2,386
2,148
G AFRİKA
CUM
0,659
1,795
0,913
1,006
2,139
2,183
2,550
2,449
1,712
TUNUS
1,366
1,778
1,443
1,422
1,051
1,058
*
*
1,353
FAS
1,209
0,860
1,199
1,017
1,111
1,277
*
*
1,112
2006
*
*
*
*
*
*
2007
*
*
*
*
*
*
ÜLKE/YIL
GÜRCİSTAN
SURİYE
LİBYA
TACİKİSTAN
AZERBAYCAN
İRAN
2000
108,366
16,269
8,042
2,636
7,087
3,612
Tablo 7: Asya Ülkeleri
2001
2002
2003
105,484 88,781 169,157
15,475 12,082
8,934
12,866
9,488
9,290
3,431
7,949
8,816
5,591
4,193
5,710
5,820
4,605
6,697
2004
89,649
5,912
8,155
7,442
3,927
4,864
2005
49,999
4,643
6,622
5,133
6,250
6,154
ORT
101,906
10,552
9,077
5,901
5,460
5,292
169
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
.
RUSYA
TÜRKMENİSTAN
ÖZBEKİSTAN
KAZAKİSTAN
KIRGIZİSTAN
İSRAİL
IRAK
PAKİSTAN
HİNDİSTAN
S ARABİSTAN
G KORE
ENDONEZYA
ÇİN
TAYLAND
JAPONYA
MALEZYA
KUVEYT
B A EMİRLİKLERİ
SİNGAPUR
4,683
4,946
3,326
5,000
0,575
2,029
*
1,158
1,280
1,532
0,822
0,433
0,661
0,418
0,431
0,334
1,021
0,097
0,123
5,577
4,362
1,874
1,695
2,128
3,119
*
1,793
1,276
1,734
0,805
0,565
0,558
0,387
0,547
0,436
1,226
0,214
0,130
4,954
5,295
3,997
*
5,441
2,786
*
1,654
1,524
1,513
0,757
0,759
0,576
0,404
0,508
0,359
0,236
0,264
0,128
4,801
4,054
3,616
2,422
2,202
1,792
1,297
1,890
1,381
1,207
0,770
0,813
0,689
0,431
0,495
0,429
0,088
0,199
0,093
5,205
4,776
4,415
2,277
1,901
2,013
2,585
1,850
1,366
0,991
1,012
0,892
0,763
0,532
0,502
0,514
0,094
0,232
0,088
5,232
3,155
5,465
*
2,377
1,936
1,816
1,953
1,188
0,989
1,143
0,814
0,853
0,584
0,516
0,521
0,087
0,167
0,087
5,498
*
*
*
*
1,624
*
2,009
1,142
0,950
0,956
0,888
0,889
0,651
0,463
0,515
*
*
0,082
5,927
*
*
*
*
1,853
*
2,522
*
0,879
0,973
0,973
0,915
0,689
0,458
0,597
*
*
0,078
5,235
4,431
3,782
2,848
2,437
2,144
1,899
1,854
1,308
1,224
0,905
0,767
0,738
0,512
0,490
0,463
0,459
0,196
0,101
Tablo 8: Amerika ve Avustralya Ülkeleri
ÜLKE/YIL
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
ORT
ABD
0,618
0,725
0,620
0,563
0,591
0,563
0,541
0,595
0,602
KANADA
0,108
0,076
0,167
0,099
0,112
0,113
0,149
0,168
0,124
AVUSTRALYA
0,539
0,531
0,603
0,374
0,327
0,258
0,259
0,374
0,408
Y ZELLANDA
0,204
0,179
0,166
0,119
0,088
0,116
0,128
0,113
0,139
ARJANTİN
0,400
0,423
0,597
1,026
0,774
0,610
0,574
0,629
0,629
BREZİLYA
0,673
0,584
0,536
0,635
0,593
0,636
0,603
0,613
0,609
MEKSİKA
0,038
0,031
0,044
0,070
0,064
0,086
0,093
0,108
0,067
170
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
.
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
KAYNAKÇA
Adler Michael, (1970) “Specialization inn The European Coal and Steel Community”, Jurnal of Common Market
Studies, Vol. 8, Oxfort.
Asher Mukul G.-Sen Rahul, (2005) “India-East Asia Integration: A Win-Win for Asia”, RIS (Research and
Information System for Developing Countries) Discussion Paper 91.
Balassa Bela, (1986) “Endüstri-İçi Ticaret Ve Gelişmekte Olan Ülkelerin Dünya Ekonomisine Entegrasyonu”, Dışa
Açık Ekonomi Üzerine Makaleler, (Derleyen: H. Avni Hedili) Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama ve
Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yay. No: 1986/270.
Balassa Bela, (1963) “Europen Integration: Problems and Ussues”, The American Economic Review, Vol. 53,
Menesha.
Balassa Bela, (1966) “Tarif Reductions and Trade in Manufacturers Among The Industrial Countries”, The
American Economic Review, Vol. 56, No:3.
Balassa Bela-Bauwens Luc, (1987) “Inrta-Industry Specialisation in A Multi-Country and Multi-Industry
Framework”, The Economic Journal, Vol. 97, No: 388.
Chand Ramesh, (2004) “Preferential Trading Agreements and Regional Trade: İmplications for Asia” Working
Paper, Institute of Economic Growth University of Delhi Enclave.
Coiteux Martin, (1998) “A Tale of Two Fortresses: Measuring the Regional Bias in Trade Relation”, CETAI
(Centre for International Business Studies).
Deardoorf Alan V., (1984)“Testing Trade Theories and Predicting Trade Flows”, Handbook Of International
Economics, (Edited By: Ronald W. Jones and Peter B. Kenen), Elsevier Science Publishers B.V., Vol. 1,
Amsterdam.
Ding Yibing, (2006) “Chinese Perspective of East Asian Exchange Rate Coordination”, East Asian Monetery
Cooperation and China’s Perspective (Conferance Paper), Punlished by http://www.iwep.org.cn.
Greenaway David, (1985) International Trade Policy, Elbs Macmillan Publisher Ltd., London.
Helpman Elhanan-Krugman Paul R., (1985) Market Structure and Foreign Trade: Increasing Returns,
Imperfect Competition and The International Economy, Mıt Pres, Cambridge.
Hill Hal, (1985) “Australia-Philippine Trade Relations”, Journal of Philippine Development Vol. 12, No:2.
Hummels David-Levınsohn James, (1993) “Product Differantiation As A Source Of Comparative Advantage?”, The
American Economic Review, Vol. 83, No: 2, Papers and Proceedings of The Hundred and Fifth Annual Meeting of
The American Economic Association.
Inukai Shigehilo, (2005) “Toward Common Financial Capital Market in East Asia”, China Economis Summit.
Kim Heungchong, (2002) “Has Trade Intensity in ASEAN+3 Really Increased?-Evidence from a Gravity Analysis”,
KIEP (Korea Institute for International Economic Policy) Working Paper Vol. 12.
Ogawa Eiji-Shimizu Junko, (2004) “Bond Issuers’ Trade-off for Common Currency Basket Denominoted Bonds in
East Asia”, Journal of Asian Economics Vol. 15 (719-738).
Pugel Tomas A., (2004) International Economics, Twelfth Edition, McGraw-Hill Companies Inc., Boston.
Rana Pradumna B., (2007) “Trade Intensity and Business Cycle Synchronization the Case of East Asia”, Asian
Development Bank, Working Paper Series on Regional Economic Integration, No: 10.
Root Franklin R., (1990) International Trade and Investment, Sixth Edition, South-Western Publishing Co.,
Cincinati, Ohio.
Salvatore Dominick, (1990) International Economics, Third Edition, Macmillian Publishing Company, New York.
171
Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret Analizi
.
Hüseyin Altay
Fatih Çelebioğlu
Ali Şen
Sapir Andre, (1992) “Regional Integration in Europe”, The Economic Journal, Vol. 102, No: 415.
Sen Rahul, (2002) “Singopore in the Global Trading System: Strengthening Linkages Beyond The Southeast Asian
Region”, Institute of Southest Asian Studies.
Tomaselli Nicolo, (2005)“Economic Partnership Agreements: Redesigning Trade and Development Among EU and
ACP Countries”, DEI Agra Working Papers, Vol. 1.
Yang Yongzhang-Gupta San Jeev, (2005)“Regional Trade Arrangements in Africa: Past Performance and the Way
Forward”, IMF Working Paper 36.
Yue Zhou Zhang-Rui Wu Yan-Si Wei, (2007) “Evolving Patterns of Agricultural Trade Between Australia and
China”, Australasian Agribusiness Review, Vol. 15.
Zeng Yinchu, (2006)“Agricultural Trade Competition and Cooperation Among China and Japan, Korea”, Journal of
Agro-Food and Resource Economics 1(2) September.
172