Eğitim Ekonomisi ve Planlama

advertisement
Eğitim Ekonomisi
ve Planlama
Erdal Gümüş
Mehmet Şişman
Doç. Dr. Erdal Gümüş - Prof. Dr. Mehmet Şişman
EĞİTİM EKONOMİSİ VE PLANLAMASI
ISBN 978-605-364-325-8
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2012, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Ekim 2012
Dizgi-Grafik Tasarım: A. Resul Kaymakçı
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Ayrıntı Matbaası
(Ankara-0312-394 55 90)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: pegem@pegem.net
Doç. Dr. Erdal Gümüş
1969 yılında Erzurum/Şenkaya’da doğdu. 1993 yılında Hacettepe Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü’nden mezun oldu. 1993-1994
yılları arasında Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genele Müdürlüğü’nde
çalıştı. Yarışma sınavı ile Milli Eğitim Bakanlığı’ndan aldığı dil ve lisansüstü eğitim
bursu ile 1995 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti. 1997 yılında Murray
Eyalet Üniversitesi’nde ekonomi dalında yüksek lisansını tamamladı. 2001 yılında
da Oklahoma Eyalet Üniversitesi’nde ekonomi dalında doktora derecesini alarak
yurda döndü. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Maliye Bölümü’nde 2002 yılında araştırma görevlisi, 2004 yılında yardımcı doçent
olarak çalışmalarını sürdüren yazar, 2009 yılında doçent unvanını almış olup aynı
üniversitede halen öğretim üyesi olarak görevini sürdürmektedir.
Sosyal güvenlik ekonomisi, sağlık ekonomisi, suç ve ekonomi ilişkisi, vergi
kaçırma, maliye politikası-borçlanma ilişkisi gibi konularda yayımlanmış bilimsel
eserleri bulunan yazar, Benefit-Cost Analysis of Turkish Social Security System
adlı kitabı, Maliye Politikası I kitabında bölüm yazarlığı bulunmaktadır. Yazarın
ulusal ve uluslar arası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı ve kongrelerde sunulmuş
bildirileri bulunmaktadır. Yazar, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi’nin editörü olarak görev yapmakta, ayrıca alanıyla ilgili ulusal ve uluslarası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü
düzeyde dersler vermekte ve alanıyla ilgili araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir.
Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN
İlkokul, ortaokul ve lise eğitimini Eskişehir’de tamamladıktan sonra 1976 yılında Erzurum’da Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü’nden mezun oldu. 1976–1986 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı’na
bağlı çeşitli ortaöğretim kurumlarında ve Eskişehir Eğitim Enstitüsü’nde toplam
on yıl öğretmenlik yaptı.
Eğitim Yönetimi, Teftişi, Planlaması ve Ekonomisi Anabilim Dalında, 1986
yılında Anadolu Üniversitesi’nde yüksek lisansını; 1993 yılında da Hacettepe
Üniversitesi’nde doktorasını tamamladı. Aynı anabilim dalında 1997’de doçent,
2003 yılında profesör oldu.
1986–1995 yılları arasında Anadolu Üniversitesi’nde görev yapan yazar, 1995
yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eğitim Bilimleri
Bölümü’ne atandı. Bu üniversitede Eğitim Fakültesi’nin kuruluş çalışmalarını yürüttü ve 1998 yılında Eğitim Fakültesi’ne atandı. 2003–2005 yılları arasında Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak görev yapan yazar,
Mart 2012 tarihinden itibaren YÖK Yürütme Kurulu Üyeliğine seçildiğinden Eskişehir Osmangazi Üniversitesi’nden ayrılmış olup, halen YÖK Yürütme Kurulu
Üyesi olarak görevine devam etmektedir.
Eğitimle ilgili ulusal ve uluslararası çeşitli dergilerde yayımlanmış makaleleri
bulunan yazar, Örgüt Kültürü, Örgütler ve Kültürler, Öğretim Liderliği, Eğitimde
Mükemmellik Arayışı, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi, Öğretmenliğe Giriş
kitaplarının yanında Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi, Eğitim ve Okul Yöneticiliği El Kitabı, Bir İnsan Olarak Okul Müdürü, Okul Törenleri adlı kitapların ortak
yazarları, Sınıf Yönetimi adlı kitabın da editörleri arasında yer almaktadır. Ayrıca
yazarın ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır.
Yazar, alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermekte ve alanıyla
ilgili araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir.
ÖNSÖZ
Eğitim, çeşitli yönlerden ele alınarak analiz edilebilen bir kavram olup bu kitapta eğitimle ekonomi ve planlama kavramları arasındaki ilişkiler inceleme konusu yapılmıştır. Kitapta eğitim hizmetlerinin üretimiyle eğitimin çıktılarına, daha
çok ekonomik açıdan yaklaşılmıştır. Böylece bir ekonomideki eğitim hizmetleri,
yatırım, üretim ve tüketim özellikleri açısından ele alınarak bunların söz konusu
ekonomideki fiziki ve beşeri sermaye birikimindeki rolü, ekonomik büyüme ve
kalkınmaya etkileri analiz edilmiştir.
Bir toplumda eğitim talep eden her birey, aldığı eğitimle kendi beşeri sermayesini artırmak için yatırım yapmış olur. Bu yatırım, aynı zamanda ekonominin
üretim kapasitesini artırıcı bir etki de meydana getirir. Dolayısıyla bir toplumda
insanların eğitimi, o toplumda ekonominin büyüme potansiyelini, ücret düzeyini,
işsizlik oranını belirlerken aynı zamanda sosyal barışa da katkı sağlar. Bu nedenle
bir ülkede gerekli eğitim yatırımlarının yapılması, bütün vatandaşlara yüksek kalitede nitelikli eğitim hizmetlerinin ve öğrenme fırsatlarının sunulması, eğitimle
sosyal hareketliliğin ve sosyal adaletin sağlanması, son derece önemli konulardır.
Eğitim ekonomisi, ülkemizde iki disiplinin kesişme noktasında yer alır. Bir
taraftan bu konu eğitim fakültelerinde eğitim yönetimi, teftişi, planlaması ve ekonomisi anabilim dalı kapsamında bir çalışma alanı ve ders olarak yer alırken diğer
taraftan da iktisat bölümlerinde bir araştırma konusu ve çoğunlukla da seçmeli bir ders olarak yer almaktadır. Ayrıca maliye bölümü programlarında kamu
ekonomisi içinde eğitim ekonomisine de yer verilmektedir. Disiplinler arası bir
araştırma konusu olmasından dolayı eğitim ekonomisi ve planlaması çalışmaları,
yeterli düzeyde bir ilgi görmemiştir. Bu alanda yazılan Türkçe kitap, araştırma ve
makalelerin sayısı da oldukça sınırlı kalmış olup elinizdeki kitap bu ihtiyacı kısmen karşılamak amacıyla yeni bir bakış açısıyla kaleme alınmıştır.
Planlama, Türkçe bir sözcük olmamakla birlikte gündelik yaşamda olduğu
kadar bireysel, kurumsal ve örgütsel yaşamda sıklıkla kullanılan bir sözcüktür.
Son on yıllarda özel sektörde olduğu kadar kamu sektörü, kamu yönetimi, eğitim
ve okul yönetimi alanlarında da bu kavram stratejik planlama biçiminde sıklıkla
kullanılmaya başlanmıştır. Gündelik yaşamımızda bazı işlerimizi planlama ihtiyacı duyduğumuz gibi ülkeler ve işletmeler de gelecekle ilgili bazı planlamalar yapma
ihtiyacı duyar ve bağlı olarak planlar yaparlar. Bu planlama konularından biri de
hiç kuşkusuz eğitimdir.
Ulusal düzeyde merkezi planlama çalışmaları, 20. yüzyılın ilk yarısında, önce
sosyalist ülkelerde gündeme gelir. Yüzyılın ikinci yarısında ise Batılı ülkelerde ve
Türkiye’de önem kazanır. 1960’lı yıllarda UNESCO içinde, gelişmekte olan ülkelerde çeşitli alanda destek sağlamak üzere Uluslararası Eğitim Planlaması Enstitüsü kurulduğu gibi aynı yıllarda Türkiye’de de Devlet Planlama Teşkilatı (DPT )
kurulur. Yine bu yıllarda ABD’de bir grup akademisyenin kurduğu Uluslararası
Eğitim Planlaması Derneği, her yıl düzenlediği uluslararası akademik toplantılarla
konuyu gündemde tutmaya çalışmaktadır. Türkiye’de 2011’de göreve başlayan 61.
Hükümette yer alan yeni bakanlıklardan biri de Kalkınma Bakanlığı adı altında
DPT’nin dönüştürülmesiyle kuruldu. Dolayısıyla ulusal düzeyde planlama çalışmaları da artık bu bakanlık uhdesinde yer almaktadır. Makro ve mikro düzeylerde; ulusal, bölgesel ve kurumsal/örgütsel düzeylerde çeşitli planlama çalışmaları
söz konusu olup bunlardan biri de eğitim planlamasıdır.
Eğitim planlaması çalışmaları, genelde eğitim yönetimi kapsamında düşünülmekle birlikte gerek kurumsal, gerekse ulusal düzeyde eğitim planlaması ve
eğitim planlamacılığı, ayrı bir uzmanlık alanı olarak kabul görmektedir. Her ne
kadar dünyada merkeziyetçi planlama çalışmaları, stratejik planlama konusunun
öne çıkmasıyla kısmen gözden düşmüşse de merkezi planlamadan bütünüyle vazgeçmek mümkün değildir. Ülkeler için son derece önemli ve stratejik olan eğitim
konusunda eğitim planlaması çalışmaları, ulusal, bölgesel ve kurumsal düzeylerde
bir gerekliliktir.
Eğitim ekonomisi ve planlaması alanında bir ders kitabını kaleme alırken elbette bu alanda önceden yazılmış pek çok kitaptan ve kaynaktan yararlanılmıştır.
Özellikle de Elchanan Cohn’un “The Economics of Education” kitabı bu konuda
temel referanslardan biri olarak göz önünde bulundurulmuştur. Bu kitap, eğitim
ekonomisi ve eğitim planlaması konularına ilgi duyan okuyucularla, bilhassa bu
alanlarda lisans üstü çalışmalar yapanlar için giriş niteliğinde bir kitap olarak düşünülmüştür. Kitabın okuyucu kitlesi dikkate alınarak konuların teknik ayrıntılarına pek yer verilmemiş; basit gösterim, şekil ve grafiklerle açıklanmasına özen
gösterilmiştir. Her bölümün sonunda yararlanılan kaynaklarla okuyucular için
ileri okumalar için kaynaklara yer verilmiş olup özellikle lisansüstü öğrencilerin
ve araştırmacıların söz konusu kaynaklara yönelmeleri salık verilmiştir. Kitabın
okuyuculara yararlı olmasını dileriz. Kitabın basımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayınevine de teşekkür ederiz.
Erdal GÜMÜŞ
Mehmet ŞİŞMAN
Eskişehir, Ekim 2012
İÇİNDEKİLER
1. BÖLÜM
Eğitim Ekonomisine Giriş Temel Kavramlar
Ekonomi ya da İktisat Bilimi .......................................................................................................... 2
Ekonomi Biliminin Alt Alanları ..................................................................................................... 3
Pozitif ve Normatif İktisat .............................................................................................................. 3
Kıtlık Sorunu ve Ekonomi .............................................................................................................. 4
Alternatif Maliyet .............................................................................................................................. 4
Üretim Faktörleri ............................................................................................................................... 5
İşgücü ......................................................................................................................................... 5
Sermaye...................................................................................................................................... 5
Toprak ......................................................................................................................................... 6
Müteşebbis................................................................................................................................ 6
Üretim İmkânları Eğrisi ................................................................................................................... 6
İşbölümü ve Gönüllü Ticaret ........................................................................................................ 8
Piyasa Mekanizması ......................................................................................................................... 9
Piyasa Yapıları..................................................................................................................................... 9
Karar Birimleri ..................................................................................................................................10
Talep Kavramı ..................................................................................................................................11
Arz Kavramı.......................................................................................................................................12
Piyasa Dengesi.................................................................................................................................14
Eğitim ve Ekonomi .........................................................................................................................16
Eğitim Ekonomisi ve Kamu Ekonomisi ...................................................................................19
Temel Ekonomik Sorunlar ...........................................................................................................19
Ekonomik Sistemler .......................................................................................................................21
Piyasa Ekonomisi...................................................................................................................22
Sosyalist Ekonomi .................................................................................................................22
Karma Ekonomi .....................................................................................................................23
Devletin Ekonomik Fonksiyonu ................................................................................................23
Piyasa Başarısızlığı ..........................................................................................................................24
Devletin Başarısızlığı .....................................................................................................................24
Araştırma Soruları...........................................................................................................................25
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................25
2. BÖLÜM
Beşeri Sermaye ve Eğitim
Eğitim ve İstihdam .........................................................................................................................27
Eğitim ve Gelir Dağılımı................................................................................................................31
Beşeri Sermayenin Değeri ...........................................................................................................32
Üretim Maliyeti Yaklaşımı ............................................................................................................32
Kazançların Kapitalizasyonu Yaklaşımı ...................................................................................32
Eğitimin Yararları .............................................................................................................................33
Eğitim ve Beşeri Sermaye ............................................................................................................35
Emek Piyasası ...................................................................................................................................35
Ücret Farklılıkları .............................................................................................................................36
Ücret Farklılığının Ortadan Kaldırılması .................................................................................36
İşgücünün Hareketliliği ................................................................................................................37
Ücret Farklılığının Nedenleri .......................................................................................................38
İşgücünün Kalitesi ................................................................................................................38
Kişisel Tercihler .......................................................................................................................39
Bölgeler Arası Yer Değiştirmenin Zorluğu....................................................................39
Meslekler Arası Geçişin Zorluğu ......................................................................................40
İşgücü Ayrımcılığı .................................................................................................................40
Kurumsal Engeller.................................................................................................................40
Beşeri Sermaye Kavramı...............................................................................................................41
Beşeri Sermaye Teorisi ..................................................................................................................42
Beşeri Sermaye Yatırımı ................................................................................................................44
Eleme Hipotezi ................................................................................................................................46
İkili Emek Piyasaları Yaklaşımı ....................................................................................................47
Kuyruk Hipotezi...............................................................................................................................48
Devletin Eğitimdeki Rolü .............................................................................................................48
Küçüklerin Korunması .........................................................................................................49
Dışsal Etkiler ............................................................................................................................49
Demokrasiye Katkı................................................................................................................50
Fırsat Eşitliği ............................................................................................................................50
Ortak Değerler .......................................................................................................................50
Eğitimin Ekonomik Büyümeye Etkisi .............................................................................51
Araştırma Soruları...........................................................................................................................51
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................51
3. BÖLÜM
Eğitimin Getirileri
Kazanç, Getiri, Gelir ve Fayda Kavramları ...............................................................................53
Eğitimin Tüketim ve Yatırım Özelliği ........................................................................................54
Eğitimin Bireysel Getirileri ...........................................................................................................55
Eğitimin Sosyal Getirileri ..............................................................................................................56
Dışsallık Kavramı ve Eğitimin Dışsallıkları ..............................................................................58
Eğitimin Diğer Yararları.................................................................................................................64
Eğitimin Bir Hizmet veya Mal Olması ......................................................................................64
Eğitimin Yararlarının Ölçülmesi .................................................................................................65
Basit Korelasyon Yaklaşımı ...................................................................................................65
Artık Öğe Yaklaşımı .................................................................................................................65
Eğitimin Doğrudan Getirileri ...............................................................................................65
Eğitimin Dolaylı Getirileri ......................................................................................................66
Eğitimin Getirileri Üzerine Yapılan Çalışmalar ......................................................................66
Araştırma Soruları...........................................................................................................................68
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................68
4. BÖLÜM
Eğitimin Maliyeti ve Finansmanı
Eğitimin Maliyeti .............................................................................................................................71
Toplam Maliyet ................................................................................................................................72
Ortalama Maliyet ............................................................................................................................72
Doğrudan Maliyet ..........................................................................................................................72
Dolaylı Maliyet .................................................................................................................................72
Marjinal Maliyet ..............................................................................................................................73
Sabit ve Değişken Maliyetler ......................................................................................................73
Eğitimin Maliyetini Etkileyen Faktörler ...................................................................................75
Eğitimin Finansmanı......................................................................................................................75
Eğitimde Finansmanın Önemi ...................................................................................................76
Eğitimin Finansmanında Devletin Rolü ..................................................................................76
Eğitimde Başlıca Finansman Türleri .........................................................................................77
Vergiler ........................................................................................................................................77
Harçlar .........................................................................................................................................78
Kredi ve Burslar.........................................................................................................................78
Türkiye’de Eğitimin Finansmanında Tarihi Gelişim .............................................................78
Cumhuriyet Döneminde Eğitim Finansmanı ........................................................................79
x
Eği m Ekonomisi ve Planlaması
Planlı Kalkınma Döneminde Eğitim Finansmanı .................................................................79
Günümüzde Eğitimin Finansmanı............................................................................................80
Türkiye’de İlköğretimin Finansmanı.........................................................................................83
İlköğretim Bina ve Tesisleri ..........................................................................................................85
Türkiye’de Ortaöğretimin Finansmanı ....................................................................................86
Türkiye’de Yükseköğretimin Finansmanı................................................................................94
Eğitim Harcamalarında Uluslararası Karşılaştırma ..............................................................94
Araştırma Soruları...........................................................................................................................96
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................96
5. BÖLÜM
Eğitim Yatırmları ve Fayda-Maliyet Analizi
Eğitim Yatırımları.............................................................................................................................97
Fayda-Maliyet Analizi ....................................................................................................................99
Net Bugünkü Değer Yöntemi ................................................................................................. 100
Alıştırma .......................................................................................................................................... 103
İçsel Getiri Haddi Yöntemi ........................................................................................................ 104
Fayda Maliyet Oranı Yöntemi .................................................................................................. 105
Eğitimin Getirileri Üzerine Yapılan Çalışmalar ................................................................... 105
Araştırma Soruları........................................................................................................................ 108
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .............................................................. 109
6. BÖLÜM
Ekonomik Büyüme ve Kalkınmada Eğitimin Rolü
Eğitim, Ekonomik Büyüme ve Kalkınma ............................................................................. 111
Ekonomik Büyüme ...................................................................................................................... 113
Büyüme Oranı ve Hesaplanması ............................................................................................ 114
Ekonomik Kalkınma .................................................................................................................... 117
İnsani Gelişme Endeksi .............................................................................................................. 119
Diğer İnsani Gelişme Endeksleri............................................................................................. 122
Ekonomik Büyümenin Kaynakları ......................................................................................... 124
Toplam Üretim Fonksiyonu...................................................................................................... 124
Ekonomik Büyüme Literatüründen Bazı Örnekler ........................................................... 127
Araştırma Soruları........................................................................................................................ 128
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar ...................................................................... 128
İçindekiler
xi
7. BÖLÜM
Eğitimin Üretim ve Maliyet Fonksiyonları
Eğitimin Üretim Fonksiyonu .................................................................................................... 131
Eğitim Üretimi Fonksiyonu....................................................................................................... 136
Eğitim Hizmetlerinin Üretiminde Gerekli Olan Girdiler ................................................. 137
1. Öğrencinin Niteliğine Bağlı Girdiler .......................................................................... 137
2. Okula Bağlı Girdiler .......................................................................................................... 137
3. Dışsal Girdiler ..................................................................................................................... 139
Eğitimin Çıktıları........................................................................................................................... 139
Maliyet Fonksiyonu ..................................................................................................................... 141
Araştırma Soruları........................................................................................................................ 144
Yararlanılan ve Yararlanılanılabilecek Kaynaklar .............................................................. 145
8. BÖLÜM
Eğitim Planlaması
Planlama Kavramı........................................................................................................................ 147
Ekonomik Planlama .................................................................................................................... 148
Eğitim Planlaması ........................................................................................................................ 148
Devletin Planlama Görevi ......................................................................................................... 149
Beş Yıllık Kalkınma Planları ....................................................................................................... 149
Türkiye’de 1960’dan Önce Eğitim Planlamaları ................................................................. 150
Milli Eğitim Şuraları ..................................................................................................................... 151
Devlet Planlama Teşkilatı-Kalkınma Bakanlığı .................................................................. 152
Türkiye’de Kalkınma Planlarının Teorik Temelleri ............................................................. 153
Türkiye’de 1960’dan Sonra Eğitim Planlaması ................................................................... 155
Kalkınma Planlarında Eğitimde Temel Hedefler .............................................................. 155
Avrupa Birliği Sürecinde Eğitim Planlaması ....................................................................... 164
İlde Eğitim Planlanması Çalışmaları ..................................................................................... 165
Okulda Eğitim Planlaması......................................................................................................... 167
Eğitim Planlaması Sürecinin Unsurları ................................................................................. 168
Eğitim İstatistikleri....................................................................................................................... 170
Eğitime Tahsis Edilen Kaynaklar ............................................................................................. 171
Eğitim Sektöründe İnsan Kaynakları..................................................................................... 171
Araştırma Soruları........................................................................................................................ 171
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar ...................................................................... 172
xii
Eği m Ekonomisi ve Planlaması
9. BÖLÜM
Eğitimde Stratejik Planlama
Geleneksel Planlamadan Stratejik Planlamaya ................................................................. 175
Stratejik Planlama ....................................................................................................................... 176
Stratejik Planlamanın Gerekliliği ............................................................................................ 178
Kamuda ve Eğitimde Stratejik Planlama ............................................................................ 180
Eğitim Kurumlarında Stratejik Planlama ............................................................................. 183
Okulda Stratejik Planlama Süreci ........................................................................................... 184
Örgütler Yönünden Geleneksel Planlama ve Stratejik Planlama ................................ 185
Okulda Stratejik Planlama Süreci ........................................................................................... 186
Stratejik Planlamada Örgütsel Öğeler.................................................................................. 187
Türkiye’de Planlı Okul Gelişimi Çalışmaları ......................................................................... 189
Okul ve Toplum Merkezli Stratejik Planlama .................................................................... 190
Dünyada Eğitim Planlamacılığı: Sonuç ve Değerlendirme ........................................... 193
Araştırma Soruları........................................................................................................................ 195
Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar ...................................................................... 195
1. BÖLÜM
Eğitim Ekonomisine Giriş:
Temel Kavramlar1
Bölümün Amacı1
Bu bölümde, ekonomi biliminin bazı temel kavramları ele alınarak okuyucuların, söz konusu temel ekonomik kavramları ve ekonomik sistemin işleyiş
mekanizmasını kavramaları amaçlanmıştır. Ayrıca bu bölümde, iktisat biliminin
konusu, ortaya çıkışı, alt dalları, teorik ve politik açıdan ne anlam ifade ettiği, kıtlık sorunu ve üretim faktörleri, fırsat maliyeti gibi temel kavramların yanı sıra
üretim imkânları eğrisi ve gelir harcama döngüleri ile basit ekonomik model çerçevesinde bir ekonominin işleyişi hakkında temel bilgiler verilmiştir. Kavramların
tanımlarıyla birlikte temel ekonomik modeller ve kavramlar arasındaki bazı temel
ilişkiler üzerinde de durulmuştur. Son olarak bu bölümde, piyasa mekanizması,
piyasa yapıları, ekonomik sistemler ve temel ekonomik sorunlar yer almıştır. Devletin ekonomide üstlendiği fonksiyonların neler olduğuna ilişkin farklı görüşlere
de kısaca değinilmiştir.
1
Bu bölüm Erdal Gümüş tarafından yazılmıştır.
2
Eği m Ekonomisi ve Planlaması
Giriş
Ekonomi ya da İktisat Bilimi
“Ekonomi” kelimesi, Yunanca’da “evi idare eden” anlamına gelmektedir. İlk
bakışta “ekonomi” ve “evi idare eden” arasında doğrudan bir bağlantı kurmak güç
olabilir. Ancak bu ikisinin pek çok ortak yönü vardır. Evi idare eden birinin ya
da “aile reisinin” pek çok konuda karar vermesi gerekir. Ailede yapılması gereken
işlerin kimler tarafından ne kadarının yapılacağını, beklenmedik şekilde ortaya
çıkan yeni işlerin kimler tarafından takip edileceği gibi pek çok konuda kararların
verilmesi gerekir. Aile reisinin, aileyle ilgili kararlar verirken, aile üyelerinin kabiliyetlerini, güçlerini ve isteklerini de dikkate alması gerekir.
Aynı şekilde, bir toplumun ya da bir ekonominin karar vermesi gereken pek
çok konusu vardır. Bir toplum veya ülke, hangi mal ve hizmetlerin kimler tarafından üretileceği, bu mal ve hizmetlerin kimler için üretileceği, çalışanların oluşan
gelirlerden ne kadar pay alacakları, çalışmayanların ya da yoksulların sorunlarının
kimler tarafından ne şekilde çözüleceği gibi konuların karara bağlanması gerekir.
Bütün bu sorulara verilecek cevaplar, o toplumun kaynaklarının bileşimi ve miktarı ile sınırlı olmaktadır. Diğer yandan yapısal-işlevsel açıdan yaklaşıldığında geleneksel toplumda aile, diğer işlevlerinin yanında aynı zamanda ekonomik işleve
de sahip olup bir takım üretim etkinliklerinin gerçekleştirildiği bir üretim birimi
olagelmiştir. Ancak giderek modern toplumlarda aile, ekonomik işlevlerini başka
kurum ve birimlere terk ederek bir tüketim birimine dönüşmektedir.
Bir toplumun sahip olduğu kaynakları yönetmek son derece önemli bir konudur. Çünkü bir toplumda var olan kaynaklar nispeten sınırlıdır. Ancak bir toplumun ihtiyaçları sınırsız denecek kadar fazladır. Bundan dolayı sınırlı veya kıt
kaynakların en gerekli ve en iyi şekilde yönetilerek en fazla ihtiyaç giderecek bir
yöntemle kullanımının sağlanması gerekir. Bir aile reisinin sınırlı imkânları ile aile
üyelerinin ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için gösterdiği çabayı, bir ülke söz konusu
olduğunda da ekonomik sistem üstlenmiş olmaktadır. Bu nedenle ekonomi veya
iktisat bilimi, kısaca “bir toplumun kıt kaynaklarını yönetme bilimi” olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla iktisat, aynı zamanda bir karar verme bilimidir. Bu bilim dalını sistemli bir şekilde ilk defa ele alıp inceleyen, 1776 yılında yayımlanan Milletlerin Zenginliği adlı eseriyle tanınan, bu nedenle de bu bilim dalının kurucusu ya
da babası olarak bilinen ünlü İngiliz iktisatçı Adam Smith (1723–1790) olmuştur.
Eği m Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar
3
Ekonomi Biliminin Alt Alanları
İktisadın incelediği konular çok çeşitlidir. Bu nedenle değişik faktörlere göre,
bu alanla ilgili farklı sınıflamalar yapılabilir. En genel anlamda iktisat, mikro iktisat ve makro iktisat olmak üzere iki alt ana alana ayrılır. Mikro iktisat, ekonomide
faaliyet gösteren karar birimlerini, tüketici ve firmaların ekonomik karar ve davranışlarını inceleme konusu yapmaktadır. Bir tüketicinin amaç fonksiyonu nedir?
Firma teorisi nedir? Firmalar kâr maksimizasyonunu neden amaç edinirler? Bu
amaçların gerçekleşmesinde hangi faktörler rol almaktadır? gibi konu ve sorular mikro iktisadın ilgi alanına girmekte olup bu alan bireysel karar birimlerinin
davranışlarını inceler. Makro iktisat ise ekonomiyi bir bütün olarak ele alarak istihdam, milli gelir, toplam üretim, fiyatlar genel düzeyi, ekonomik büyüme gibi
konuları inceler.
İktisat ile ilgili başka bir sınıflandırma, inceleme konuları esas alınarak yapılabilmektedir. Buna göre bir sınıflama yapıldığında ekonomi içinde, çalışma ekonomisi, eğitim ekonomisi, kamu ekonomisi, şehir ekonomisi, yönetim ekonomisi,
üretim ekonomisi, Avrupa Birliği ekonomisi, bölgesel ekonomi, doğal kaynaklar
ekonomisi, çevre ekonomisi gibi alt alanlar yer alır. Bu alanlar, ele aldıkları konular
esas alınarak sınıflandırılmıştır. Bu alt disiplinlerin her birinin ya mikro iktisadın
ya da makro iktisadın inceleme alanlarına girdiğini, bazılarının ise konusu gereği
her iki disiplini de belli bir şekilde ilgilendirdiği görülmektedir. Örneğin, üretim
ekonomisi bütünüyle mikro iktisadın bir alt alanı iken, eğitim ekonomisi, hem
mikro iktisadın ve hem de makro iktisadın alt alanı olarak görülebilir. Bireysel
eğitim talebi mikro iktisadın konusunu oluştururken, ulusal eğitim politikası söz
konusu olduğunda makro iktisat kapsamında değerlendirilebilir.
Pozitif ve Normatif İktisat
İktisat biliminin temelde belirtilmesi gereken iki fonksiyonu vardır. Birincisi,
iktisadi olayları sebep-sonuç ilişkileri içinde, bilimsel temellere dayalı bir şekilde
incelemektir. Buna pozitif iktisat da denir. Örneğin, bir tüketicinin gelir seviyesi
yükseldiğinde talep ettiği mal ve hizmet miktarı değişir mi? Değişirse, hangi yönde değişir? Dolayısıyla pozitif iktisat, olayların ve insanların karar ve davranışlarını objektif bir şekilde ele alıp inceler, değer yargıları içermez. Konular, bilimsel
araçlar ve veriler çerçevesinde analiz edilir.
Normatif iktisat ise, ekonominin daha iyi nasıl olacağını araştırmakta olup
değer yargılarını içeren sübjektif bir yaklaşım sergiler. Burada daha çok iktisat politikaları şekillenmektedir. Hangi politikaların ne şekilde değiştirilmesi halinde,
4
Eği m Ekonomisi ve Planlaması
nasıl bir sonuca varılacağı öngörüleri ifade edilmektedir. Örneğin aynı ekonomik
amaca ulaşmak üzere farklı siyasal partiler farklı politikalar önerirler. İşte bu politikaların her biri, ait oldukları siyasal partilerin benimsedikleri değer yargılarını
da içerdiklerinden farklılıklar gösterir.
Kıtlık Sorunu ve Ekonomi
Ekonomi biliminin temelini “kıtlık” sorunu oluşturmaktadır. Kıtlık, günlük
kullanımda ifade edilen kıtlığa konu olan mal ve hizmetlerin piyasada bulunmamasının ötesinde, farklı bir anlam taşır. Ekonomistler, kıtlık kavramı ile toplumu oluşturan bütün bireylerin ihtiyaçlarını aynı anda karşılayacak kadar kaynak
bulunmamasını ifade ederler. Dolayısıyla insan ihtiyaçları karşısında her zaman
daha az bulunan kaynakların kullanım alternatifleri oluşmaktadır. O halde, ancak
bir bedel ödenerek elde edilebilen mal ve hizmetler, kıt olarak tanımlanmakta ve
bunlara ekonomik mal ve hizmet adı verilmektedir. Otomobil, süt, ayakkabı ve
benzeri ürünler bu türdendir. Hava, güneş ışığı gibi doğada bol miktarda bulunan
kaynaklar ise bir bedel ödenmeden kullanılan mal ve hizmetler olup serbest mal
olarak tanımlanır. İnsanlar, ancak ihtiyaçlarının bir kısmını karşılayabileceklerinden eldeki sınırlı kaynakların faydalarını maksimize eden ihtiyaçları için kullanmayı yeğlerler. İşte ekonomi bilimi bu noktada devreye girer. Sınırsız ihtiyaçlar ile
sınırlı kaynaklar arasında oluşan bu dengesizlik, ekonomi biliminin var olmasına
neden olmuştur. Kıt kaynakların var olduğu bir dünyada her birey mevcut kaynaklarından en yüksek verimi almak için bir arayışa girer. Bu arayış, kaynakların
alternatif kullanım alanlarını belirlemeyi sağlar. Bu da alternatifler arasında seçim
veya tercih yapma gereğini ortaya çıkarır.
Alternatif Maliyet
İhtiyaçların sınırsız, kaynakların ise sınırlı olması, insanları değişik alternatifler arasından seçim yapmaya zorlar. Örneğin, cebinde bir miktar harçlığı bulunan bir öğrenci, sinemaya gitme, kitap satın alma, bir dersin notlarını fotokopiden
satın alma veya bir müzeyi gezme gibi pek çok alternatif oluşturabilir. Sınırlı olan
harçlığı ile bu seçeneklerden sadece birini gerçekleştirebileceğini varsayalım. Bu
durumda yapılması gereken iş, bu seçenekleri en çok istenenden en az istenene
doğru sıralamaktır. Oluşan sıralamanın yukarıdaki sıralama ile aynı olduğu düşünüldüğünde öğrenci sinemaya gitmeyi tercih etmekte olup bunun alternatifi ya da
fırsat maliyeti ise kitap almaktan vazgeçmesidir. Çünkü bir tercih sıralamasında
her zaman ikinci sırada bulunan, birinci tercihin alternatifidir. Görüldüğü üzere
seçilen veya tercih edilen alternatifin maliyeti, seçiminden vazgeçilen alternatiftir.
Seçim konusu, tüketim, üretim ya da yatırım gibi çok değişik eylemler olabilir.
Download