şizofreni - STEPS - Schritt für Schritt besser leben
advertisement
ŞİZOFRENİ Hastalar ve Akrabalar için Bilgiler SEVGİLİ OKUR, Kendiniz veya size yakın kişiler şizofreni siz veya akrabalarınız başlamak üzere olan hastasıysa, birden birçok soru üşüşür aklınıza: bir şizofreni hastalığını veya bir şizofreninin Bu hastalığın benim için anlamı ne? Nasıl nüksetmesini mümkün olduğunca erken seyreder? Tedavi edilebiliyor mu? anlayabilmeniz için uyarı işaretlerine de sahip Şizofreni, birçok yüzü olan bir hastalıktır. olabileceksiniz. Bu bilgilendirme broşürü Şizofreni hastası olmak farklı gerçeklikleri doktorunuzla yapacağınız bir görüşmenin algılamak anlamına gelir. Bunun da birçok yerine geçmez. Ama bu broşürden anlamlı bir sonucu vardır. Bu yüzden de hasta veya hazırlık olarak yararlanabilmenizi umuyorum. akraba olarak bilgilenmeniz önemlidir. Eskiye göre bugün şizofreniyi tedavi etme imkânları hem daha fazla, hem de daha iyi. Bu imkânlar arasında hem psikoterapi ve sosyoterapi gibi ilaçsız tedavi işlemleri hem de ilaçlı tedavi bulunur. Son yıllarda özellikle antipsikotik etken madde geliştirmede birçok gelişme görüldü. Bugün artık sayısız etkili ve tolere edilebilir ilaçlar vardır. Doktorunuz sizinle birlikte size Dr. med. Stefan Spittler en uygun tedaviyi seçecektir. Her hastalıkta olduğu gibi şizofrenide de şu geçerli: Tedavi ne kadar erken başlarsa başarısı o kadar iyi olur. Bu nedenle bu broşürde nedenler, hastalık belirtileri ve tedavi imkânlarıyla ilgili kapsamlı bilgiler yanında bir kontrol listesi de bulunmaktadır – böylece 02 03 İçindekiler 03 06 07 08 Giriş Şizofrenik psikoz nedir? Şizofreni nasıl oluşur? 09 Beyinde metabolizma bozuklukları Hastalıkta hangi belirtiler ve şikâyetler görülür? 11 Erken uyarılar 15 Hastalık belirtileri 18 19 20 21 İlaçsız tedavi işlemleri 27 Psikoterapi Psikoz nedir? 08 Strese Yatkınlık Modeli 11 27 Hastalık nasıl seyreder? Tanı nasıl konulur? Tedavi 27 Sosyoterapi 30 31 32 34 36 37 38 38 Nasıl devam edecek? Hastalığın nüksetmesine karşı korunmak mümkün mü/nasıl korunur? Akrabalara ve arkadaşlara ipuçları Belirtiler tekrar ortaya çıktığında ne yapmalı? Kendi kendine yardım: adresler Bağlantılar Kitaplar Film İlaçla tedavi 21 Antipsikotik ilaçlar nasıl etki eder? 22 Tipik ve atipik antipsikotik ilaçlar 22 Yan etkiler 25 Tedavi plan 25 Nüksetmenin önlenmesi 26 İlaçlı tedavi sırasında dikkat etmeniz gerekenler 04 05 PSİKOZ NEDİR? ŞİZOFRENİK PSİKOZ NEDİR? Psikoz, hastanın gerçeklikle ilişkisini kaybettiği ağır bir ruh hastalığıdır. Bir psikozun karakteristik hastalık belirtileri (semptomlar), hezeyanlar, düşünce bozuklukları ve duygudurumunda değişkenliklerdir. Psikozlar, beyin tümörleri veya „Şizofreni“ kelimesi, Yunanca kaynaklıdır ve „ruhun bölünmesi“ anlamına gelmektedir. beynin parçalanma süreçleri gibi çeşitli hastalıklarda meydana gelebilir. O zaman organik psikozdan söz edilir. Sıklıkla şizofreni hastasının iki kişilikli olduğu Şizofreni nadir değildir: Her yüz kişiden biri varsayılır. Bu da yanlıştır. Dahası şizofren has- hayatı boyunca en az bir şizofrenik epizot tasının iki gerçekliği algılaması demektir: „reel yaşar, kadınlarla erkekler aşağı yukarı aynı bir gerçeklik“, yani sağlıklı kişilerin de yaşadığı sıklıkta hastalanırlar. İlk hastalık belirtisi, yani Psikoz çoğu zaman geçici bir durumdur. Bu bir gerçeklik ve sağlıklı kişilerin anlayamadık- akut hastalık dönemi, kadınlarda erkeklere durumda hastalar hasta olduklarını ve günlük ları duygu izlenimleri ve olaylarıyla birlikte göre daha geç olmak üzere genelde ergenlik- sadece hastanın yaşadığı bir gerçeklik. le otuzuncu yaş arasında başlar. Bu hastalıkta algılamanın dışında düşünme, Bu sırada hastalığın şiddet derecesi ve seyri hissetme ve duygudurumu da değişmiştir. epey farklı olabilir. hayatla baş etme yeteneklerinin büyük ölçüde bozulduğunu anlamazlar. Uyuşturucu kullanımı da bir psikoz tetikleyebilir. Hastalık derecesinde aşırı coşku (mani) veya ağır bir depresyon gibi duygudurumda ağır bozukluklara affektif psikozlar denilir. 06 07 ŞİZOFRENİ NASIL OLUŞUR? Şizofreninin kesin nedenleri ve ortaya çıkışı Strese Yatkınlık Modeli Şizofreni hastalığına kapılma yatkınlığı miras Uyuşturucu, özellikle de halüsinojenler, konusunda henüz kesin açıklamalar yok. Bili- Günümüzde, „kritik bir sınır değeri“ aşıldığında alınır. Belki ailenizde kalıtsal bir yükleme ve kokain veya marihuana kullanımı da bilgilerin nen sadece bir tetiğin bulunmadığı, şizofreni mevcut bir yatkınlığın (lat. vulnerabilite) ve şizofreni hastası akrabalarınız vardır. Bu şekilde beyne aktarımında bozukluklara yol açabilir hastalığının tetiklenmesi için birkaç zorlayıcı dış faktörlerin (stres veya uyuşturucu) hastalığın kendisi değil, ama daha yüksek veya zaten mevcut bozuklukları güçlendire- faktörün bir araya gelmesi gerektiğidir. hastalığın ortaya çıkmasına neden olduğu hastalığa yakalanma riski miras kalmış olabilir. bilir ve böylece hastalığı tetikleyebilir veya düşünülmektedir. Bu modele strese yatkınlık Merkezi sinir sisteminin normal gelişimini kötüleştirebilirler. modeli denilmektedir. olumsuz etkileyebileceğinden hamilelik- doğumun da hastalığın oluşumuna katkı Beyinde metabolizma bozuklukları sağladığı tahmin edilmektedir. Bir insanın bütün duyu izlenimleri ve Sevilen insanların ölümü veya sevilen düşünceleri beyinde işlenir. insanlardan ayrılma gibi olumsuz deneyimler 100 milyar kadar sinir hücresinden ve suiistimal deneyimleri gibi psikososyal oluşan bir ağ, bir tür arayüzlerle birbir- faktörler de tetikleyici olabilir. Ama evlilik, bir leriyle bağlantıdadır. Vücudun kendi çocuğun doğumu gibi mutlu olaylar, yani semiyokimyasalları, yani nörotransmitterler „olumlu stres“ de rol oynayabilir. Örneğin bu bağlantının işlemesini sağlarlar. sürekli mesleki aşırı yüklenme veya sık yer Günümüz bilimsel bilgilerine göre değişimi gibi kalıcı stres de tetikleyici bir şizofrenik psikozda dopamin ve seroto- faktör olabilir. nin semiyokimyasalların metabolizması te annenin virüs enfeksiyonu veya zor bir Stres „Kritik sınır değeri“ Stres Yatkınlık Yatkınlık Stres bozulmuştur. Beynin belli bölgelerinde A B C semiyokimyasal artıkları vardır. Bunun Şek. yatkınlık ve stres (Bäuml, 1994‘e göre) Yatkınlığın yüksekliğine bağlı olarak stresten kaynaklanan bir yük bir psikoza neden olabilir. A. Orta derece yatkınlık; stres seviyesi henüz psikoza yol açmıyor. B. Belirgin derece yatkınlık; stres kritik sınır değerinin aşılmasına yol açıyor. C. Yatkınlık yok; stres yükü tehlike oluşturmuyor. 08 09 HASTALIKTA HANGI BELIRTILER VE ŞIKÂYETLER GÖRÜLÜR? sonucunda beyne fazla uyarı ulaşır ve bunun sonuncunda da beyinde bilgi alımı ve bilgi işleme önemli derecede bozulur. Bu bozukluk Semptomlar (hastalık belirtileri) ve erken Erken uyarılar da hezeyanlar veya halüsinasyonlar gibi uyarı semptomları hastalarda epey farklıdır. Erken uyarılar, çoğu zaman çok geneldir: psikotik hastalık belirtileri (semptomlar) Aynı hastada bile hastalığın farklı anlarında birçok hasta çok sinirli, içten huzursuz ve ortaya çıkarabilir. Aynı zamanda beynin diğer tamamen farklı semptomlar ortaya çıkabilir. kendilerini gergin veya sıkıntılı hisseder; bölgelerinde dopamin ve serotonin eksikliği Çoğu zaman geriye doğru bakıldığında çoğu zaman belirsiz bir korku içinde yaşarlar. bulunur; şizofreninin, güçsüzlük ve kayıtsızlık hastalığın başlamasından önce dikkat çeken Konsantrasyon bozuklukları, dolambaçlı (diğer adıyla negatif semptomlar) gibi diğer durumların erken uyarı semptomları olduğu düşünme ve düşüncelerin „kopması“ da hastalık belirtileri bu semiyokimyasal ek- anlaşılır. Bunlar asıl hastalıktan haftalar, aylar, erken uyarılar olabilir. Bazı hastalar, ses ve siklikle bağlantılıdır büyük olasılıkla. hatta yıllar önce görülebilir. gürültü duyarlılığının arttığından şikâyet Bu yüzden tedavinin önemi ederken, bazıları da uykusuzluk çeker ve semiyokimyasalları tekrar dengelemektir. Bu iştahları yoktur. Birçoğu çevrelerini değişmiş konuda modern ilaçlar yararlı olmaktadır. olarak algılar, artık anlaşılmadıklarını düşünür ve özel ve mesleki hayatta içe kapanırlar. Erken uyarılar ➔ İçsel huzursuzluk ve gerginlik ➔ Belirsiz korku ➔ Uykusuzluk ➔ Konsantrasyon bozuklukları ➔ Dolambaçlı düşünme ➔ Sinirlilik, güvensizlik ➔ İlgi kaybı, moralsizlik ➔ İçine kapanma ➔ Ses ve gürültü duyarlılığının artması ➔ Aile ve arkadaşlarla daha sık ortaya çıkan sorunlar 10 ! 11 Elbette her keyifsizlik, huzursuzluk veya geçici Ancak bazen bunlar başlamakta olan uykusuzluk şizofreni başlangıcı anlamına şizofrenik bir hastalığa veya şizofreninin gelmez. Bu belirtilerde geçici olgular veya nüksetmesine dair erken uyarılar olabilirler. hayattaki zorlayıcı olaylara tepkiler de söz Yatkınlıkları yüksek olan kişiler, dengede konusu olabilir. olmak için özellikle dikkatli olmalı ve özellikle de birkaçı aynı anda meydana geldiğinde bu tür uyarıları ciddiye almalıdır. Uzun bir süre içinde değişikliklerin farkına varmak bazen zordur. Belki bu konuda, en iyisi güven duyduğunuz bir kişiyle birlikte sık sık cevaplayacağınız aşağıdaki anket size yardımcı olabilir. Dürüst olmanız önemli. Soruları en iyisi hemen cevaplandırın ve tarihi de yazın ki daha sonra karşılaştırma yapabilesiniz. tarihindeki kişisel kontrol listem Suskunlaştım ve başkalarıyla bir şey yapmak yerine kendi dört duvarım arasına çekilmeyi tercih ediyorum. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Başkalarına karşı kendimi daha güvensiz ve çekingen hissetmeye başladım. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Haftalarca kendimi sıkıntılı, üzgün veya çaresiz hissediyorum. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum onaylamıyorum bilmiyorum onaylamıyorum bilmiyorum Sık sık uyumakta zorluk çekiyorum. onaylıyorum İştahım arttı veya azaldı. onaylıyorum Hareketlerim, düşüncelerim ve konuşmam belirgin bir biçimde yavaşladı. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Kişisel ihtiyaçlarıma, sağlığıma, beslenmeme, kıyafetime, hijyenime ve evdeki düzene gitgide daha az dikkat ediyorum. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum onaylamıyorum bilmiyorum Sık sık sinirli, huzursuz ve gerginim. onaylıyorum 12 13 Hastalık belirtileri Eskiye göre akrabalar, arkadaşlar ve başka kişilerle daha sık kavga ediyorum. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Kafamın içinde birçok farklı düşünce karışıyor. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Başkalarının beni aldatmak, kandırmak veya benden yararlanmak istediğini sık sık düşünüyorum. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Şizofrenik bir psikozda görülebilen en sık Hastalığın farklı dönemlerinde ya pozitif ya da hastalık belirtileri (semptomlar) iki gruba negatif semptomlar daha çoktur. Ama burada ayrılır: pozitif semptomlar ve negatif semp- sayılan bütün semptomlar görülmek zorunda tomlar. Pozitif hoş anlamına gelmez, normal değildir. Sıklıkla sadece bir veya iki semptom duruma ilaveten anlamındadır; negatif nor- görülür. mal durumla veya sağlıklı günlerdeki durumla karşılaştırmada eksiklik anlamına gelir. Gündelik hayatta belli olayların (uyarıların, mesajların) sadece benimle ilgili olduklarını veya sadece benim için olduklarını sık sık düşünüyorum. onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Alışkın olduğum çevre bana bazen gerçekdışı ve tuhaf geliyor (örn. özellikle tehditkâr veya etkileyici). onaylıyorum onaylamıyorum bilmiyorum Birkaç soruya „evet“ cevabı verdiyseniz riskli Her durumda doktorunuza gidip yanınızda bir durumda olabilir ve cevaplarınızın bir da kontrol listenizi götürün! Her hastalıkta psikozun erken semptomları olabilir. Bu olduğu gibi burada da şu geçerli: Tedavi ne durumda bir tedaviye başlanmalıdır, çünkü kadar erken başlarsa başarısı o kadar iyi olur. önemli olan ortaya çıkışın önlenmesidir. Bunu sadece kendiniz için değil, sevdiğiniz ve önemsediğiniz kişiler için de yapıyorsunuz. 14 + Pozitif semptomlar Negatif semptomlar ➔ Heyecan ve gerginlik ➔Halüsinasyonlar ➔ Hezeyanlar ➔ Düşünme bozuklukları ➔ Benlik yitimleri ve dış etkilenme deneyimleri ➔ Kayıtsızlık ➔ İçsel boşluk ➔ Moralsizlik ➔ Cesaretsizlik ve ümitsizlik ➔ İçe kapanma davranışları ➔ İnsanlardan kaçma ➔ Konuşmada bozukluk ➔ Konsantrasyon bozuklukları – 15 + Pozitif semptomlar Negatif semptomlar Halüsinasyonlar Negatif semptomlar, özellikle duygusal hayatta Halüsinasyonlar varsanılardır, yani dış uyarıcı ol- yapabilir. Bazen hastalar çok belirsiz ifadeler- zayıflama ve yeteneklerin kaybıyla kendini madan ortaya çıkan duyusal izlenimler. Hasta, de bulunurlar: Kelimelerin sıralanması artık gösterirler: Birçok hasta içlerinin boş olduğunu gerçekte olmayan şeyleri duyar, görür, koklar mantıklı değildir ve tamamen keyfi görünür. hissederler ve artık sevinç duymazlar. Sık sık da veya hisseder. Şizofrenide en sık görülense Bu durumda düşünmede „dağınıklıktan“ söz mutsuzluk, cesaretsizlik ve ümitsizlikle birlikte ses duymadır. Hastalar örneğin, „kulaklarının edilir. ağır bir depresyon vardır. Kayıtsızlık ve sosyal içinde birinin oturduğunu“ ve kendileri- davranış bozuklukları da sıktır: Hastalar kayıtsız ne ne yapmaları gerektiğini emrettiğini Benlik yitimleri ve güçsüzdür ve içe kapanırlar; bundan da veya yaptıkları her şeyle ilgili yorumlarda Hasta, kendi benliği ile çevresi arasındaki sosyal izolasyon ortaya çıkabilir. Bazen vücut bulunduğunu anlatırlar. sınırı geçirgen olarak yaşadığında benlik bakımı da savsaklanır. yitiminden söz edilir. Bazı hastalar kendilerini Negatif semptomlar, akut bir hastalık dö- Hezeyanlar dışarıdan etkilenmiş gibi hissederler, bir neminden sonra da kısmen devam eder ve Hezeyan, gerçeklikle ilgili hastalıklı olarak or- kukla gibi dışarıdan yönetildikleri duygusuna hastalarla akrabaları için çoğu zaman pozitif taya çıkan yanlış değerlendirmedir. Hastanın kapılırlar. Ayrıca hastalar sık sık düşüncelerinin semptomlardan daha ağırdır. inançları, karşıt savlarla veya kanıtlarla orta- başkaları tarafından okunduğunu veya dan kaldırılamaz. En sık hezeyan paranoyadır. kendi düşüncelerinin başkaları tarafından Hatırlama kabiliyeti ve konsantrasyon Başka hezeyanlar arasında referans, kontrol çalındığını düşünürler. Birçok hasta çok zor konsantre olabil- veya büyüklük hezeyanı bulunur. mektedir; bunun nedeni önemsiz bilgileri filtreleme işlevinin bozuk olmasıdır. Aynı Düşünme bozuklukları Biçimsel düşünme veya konuşma seyri bozuktur. Birçok hasta eskiye göre daha dolambaçlı ve yavaş düşünür. Düşünce silsilesi aniden kesilebilir veya hasta arada bir bağlantı fark edilemeden farklı konular arasında geçiş 16 – zamanda hatırlama kabiliyeti, kısa ve uzun süreli hafıza da belirgin biçimde olumsuz etkilenebilir.ein. 17 HASTALIK NASIL SEYREDER? TANI NASIL KONULUR? Şizofreninin seyri hastadan hastaya çok değişir. Ama genellikle üç dönem ayırt edilir: TANI NASIL KONULUR? Şizofreninin akut döneminde tanı çoğu zaman algılayamaz veya ifade edemez. görece kolay konulur. Ancak tanı her zaman 1 Prodromal dönem büyük bir dikkatle konulmalıdır, çünkü başka Ayrıca laboratuvar tanıları ve beynin görüntülü fiziksel veya ruhsal hastalıklarda da psikotik incelemesi gibi ilave muayenelerle birlikte Bir hastalığın erken dönemi prodromal dö- setme için uyarı olarak görmeyi öğrenirler. Bu semptomlar görülebilir. ayrıntılı bir fiziksel muayene de yapılmalıdır. nem olarak tanımlanır. Bu dönemde „erken erken dönemde tedavinin kontrol edilme- Bir şizofrenin erken dönemi çoğu zaman Bu ilave muayenelerle hastanın belirtilerinin uyarı işaretleri“ altında açıklandığı gibi gitti- si zararlı bir nüksetmenin ortaya çıkışını ancak geriye dönüp bakıldığında anlaşılabilir nedeni olarak örn. bir beyin tümörü gibi somut kçe değişen duygudurumu ve davranışlarıyla önleyebilir. çünkü prodromal dönemdeki semptomlar çok nedenler dışlanır. sık sık negatif semptomlar görülür. Şizofreni belirsizdir. hastası olduklarını bilen birçok kişi, bu erken Bunun üzerine bütün bulguların özetinden akut semptomları hastalığın aktif dönemine nük 2 Akut veya aktif dönem Bu dönem sırasında hezeyanlar, halüsinasyonlar veya dağınık düşünme gibi pozitif semptomlar belirgin biçimde anlaşılırdır ve anlamamasıdır. Bir kriz sırasında en güvenli barınak sıklıkla bir kliniktir. Burada hasta muayene edilir ve etkili bir tedavi başlatılır. Tanı koymak için psikiyatri uzman doktoruyla dönemde şizofrenik psikoz tanısı genellikle gü- ayrıntılı bir mülakattır. Burada hastaya ayrıntılı ve venilir bir biçimde konulur. Bunun içinse uzman özenli sorular sorulur. Tanı koymak için, ayrıntılı personel tarafından sabır, tekrar tekrar konuşma, davranış gözlemleri de yapılır; bunun için de özenli gözleme ve deneyim akrabaların verdikleri bilgiler de çok önemlidir gereklidir. çünkü bazı hastalar belli semptomları kendileri bir kriz durumu ortaya çıkabilir. Hastalığın bir parçası da hastanın hasta olduğunu 3 Artık dönem Tedavi etki gösterir göstermez çoğu hasta Diğerlerindeyse negatif semptomları kalıcı durumlarının istikrarlaştığını yaşar ve akut olabilir. Bu dönem birçok yıl sürebilir, bazen semptomlar yavaş yavaş ortadan kalkar. de akut döneme nüksedebilir. Tutarlı ilaçlı Kayıtsızlık veya sosyal içe kapanıklık gibi tedavi ve destekle birçok hasta bu nükset- bazı negatif semptomlar, farklı uzunlukta bir meleri en aza indirgeyebilir. dönem boyunca devam edebilirler – bazı hastalarda çabuk ortadan kaybolurlar ve bundan sonra bu hastalar şikâyetsizdir. 18 19 TEDAVİ Şizofreni tedavisi iki bölüme ayrılabilir: ➔ilaçlı tedavi ➔psikoterapi ve sosyoterapi gibi (hastanın gündelik hayat durumunun iyileştirilmesi) ilaçsız tedavi İLAÇLI TEDAVİ Şizofreninin akut döneminde ilaçlar tedavinin Antipsikotik ilaçlar nasıl etki eder? en önemli parçasıdır. Şizofreni tedavisindeki en Antipsikotik ilaçlar (eskiden: nöroleptik ilaçlar) önemli ilaç grubu antipsikotik ilaçlardır. Günü- beyindeki bozulan semiyokimyasal metaboliz- müzde sayısız antipsikotik ilaç bulunmaktadır. ması üzerinde dengeleyici etki gösterirler. Bu Bu şekilde ihtiyaç halinde, sizin için en iyi ilaç şekilde bilgiler, hastalıktan önce olduğu gibi veya etken madde kombinasyonu bulununca- işlenebilir. ya kadar çeşitli ilaçlar kullanılabilir. Bunun yanında şiddetli heyecan durumlarında sedatifler, yani sakinleştirici ilaçlar da anlamlı olabilir. Depresif epizotlarda antidepresif ilaçlar da verilir. Antipsikotik ilaçlarla şizofreni semptomları ortadan kaldırılır veya en azından belirgin bir biçimde zayıflatılır: Şizofreninin akut dönemindeki hastalar çoğu zaman aşırı gergin, heyecanlı ve endişelidir. Antipsikotik ilaçlar hastayı sakinleştirerek psikoterapi gibi ileri bir tedavi imkânı sağlanır. Antipsikotik ilaçlar halüsinasyonları, hezeyanları ve diğer pozitif semptomları hafifletir veya ortadan kaldırırlar. Düzenli alındıklarında nüksetme riskini belir- Duygudurumu iyileştirerek, güvensizliği ve gin bir biçimde azaltabilirler. sosyal içe kapanıklığı azaltarak negatif semptomlar üzerinde etkili olurlar. Genel olarak yaşam kalitesinin iyileşmesi imkânını sağlarlar. 20 21 Tipik ve atipik antipsikotik ilaçlar Günümüzde iki tür antipsikotik ilaç bulunur: Yan etkiler Antipsikotik ilaçlar kullanılırken ortaya huzursuzluk, yanlış hareketler ve sürekli hareket Olağan (tipik) antipsikotik ilaçlar Bütün güçlü ilaçlar gibi antipsikotik ilaçlar da çıkabilecek en sık yan etkilerden birkaçını etme dürtüsü özellikle uzun süreli tedavide Pozitif semptomlar üzerinde iyi bir etkileri istenen etkilerin yanında istenmeyen etkilere, burada daha ayrıntılı açıklamak istiyoruz: görülebilir. Bu durumda doktorunuz, bu yan olsa da birçok hastada, özellikle hareket yani yan etkilere neden olabilirler. bozuklukları gibi güçlü ve rahatsız edici bir dizi Yan etkiler genellikle tedavinin başında görülür. Genel yan etkiye neden olurlar. İlaç ve hastaya göre birkaç gün veya hafta için- Antipsikotik ilaç aşırı uyarılmaya karşı bir de azalabilir veya tamamen ortadan kalkabilirler. koruma kalkanı olarak etki gösterdiğinden kilo artışı Atipik antipsikotik ilaçlar Bu nedenle şikâyetlerde doktorunuzun başka konsantrasyonun zayıflaması ve dikkatin Bazı antipsikotik ilaçlar kullanıldığında iştah Atipik denilmesinin nedeni olağan antipsikotik bir ilacı dikkate alması belli bir süre sürebilir. azalması ortaya çıkabilir. Bazen moralsizlik veya artar, yeme alışkanlıkları değişebilir veya meta- ilaçlar gibi aynı ölçüde kısıtlayıcı yan etki ortaya Lütfen tedavinizi kendiniz kesmeyin, sorununu- üzüntü görülebilir. Burada bunların hastalığın bolizma değişiklikleri görülebilir. Bazı hastalar çıkarmamaları ve bu yüzden de genel olarak iyi zu doktorunuzla görüşün. Bundan sonra ilgili semptomları mı, yoksa ilaçların yan etkileri mi bu yüzden epey kilo alırlar. tolere edilmeleridir. Geneldeyse çok iyi tolere ilacın etkilerini ve yan etkilerini karşılaştırarak olduğu konusunda ayrım yapmak zordur edilirler. Atipik antipsikotik ilaçların ayrıca daha değerlendirebilir ve böylece sizin için doğru ilacı geniş bir etki spektrumu vardır. Bu nedenle sade- bulabilirsiniz. etkileri azaltan ilave bir ilaç verebilir veya başka alternatif bir ilaç düşünebilir. Cinsel hayatta değişiklik ce pozitif semptomlar değil, negatif semptomlar Bazı antipsikotik ilaç alımında hormon salgısı da daha iyi tedavi edilebilmektedir. Günlük olarak değişir. Bu yüzden de cinsel hayatın azalması alınması gereken tablet şeklindeki atipik antipsi- veya cinsel arzunun zayıflaması mümkündür. kotik ilaçların yanı sıra ayda bir kere doktorunuz- 22 dan modern ve uzun etkili bir antipsikotik ilaç Hareket bozuklukları enjeksiyonu almak da mümkündür. Bu yeni uzun Hareket etmede bozukluk ve Parkinson etkili antipsikotik ilaçlar, genellikle iyi tolere edilir hastalığına benzer biçimde titreme özellikle ve etkileri de iyidir. olağan antipsikotik ilaçlarda ortaya çıkar. Fiziksel 23 Atipik antipsikotik ilaçlar ➔ Şizofreninin pozitif semptomlarının etkili kontrolü Ana avantajlar ➔ Duygu azalması, güçsüzlük ve içine Tipik (olağan) antipsikotik ilaçlar ➔ Halüsinasyonların, hezeyanların ve paranoyak düşüncelerin etkili biçimde Nüksetmenin önlenmesi Sizi tedavi eden psikiyatr sizinle birlikte, ilaçlı Antipsikotik etki gösteren ilaçla sadece tedavi ve ilaveten psikoterapi veya sosyote- sıhhatiniz iyileştirilmekle kalmamalı bu iyi rapi gibi önlemler içeren kapsamlı bir tedavi haliniz sürdürülmelidir de. Bu da kendinizi oluşturacak. daha iyi hissetmeye başladığınızda bile ilacı kontrolü almaya devam etmek zorunda olduğu- kapanma gibi negatif semptomlar Şizofrenide kullanılabilen çok sayıda ilaç vardır. nuz anlamına gelir. Başarılı bir tedaviden üzerinde de etki Psikiyatrınızın hangi ilaca karar verdiği ve sonra nüksetmenin en sık nedenlerinden tedavi planını nasıl oluşturduğu birçok faktöre biri hastaların ilacı doğru biçimde almayı hareket bozukluklarının daha nadir bağlıdır: Sizde hangi semptomlar en belirgin ve bırakmalarıdır. görülmesi sizi en çok rahatsız eden semptomlardır? İlaç ➔ Eski tipik antipsikotik ilaçlara göre ➔ Olası yan etkiler (maddeden maddeye ➔ Kayıtsızlık, duygu azalması ve sosyal Ana dezavantajlar Tedavi planı değişir): sorunlu kilo artışı, sedasyon içe kapanma gibi negatif semptom- (yorgunluk, reaksiyonda yavaşlama), lar üzerinde az etki istenmeyen teşvik artışı. bu semptomları ne kadar iyi kontrol ediyor? Bu yüzden de doktorunuzla birlikte size uygun Tedaviye başlamışsanız: Tolere edilemeyen yan tedaviyi bulmanız bu kadar önemlidir. Örneğin etkiler görülüyor mu? Tedaviniz hakkında ne her gün tablet almak istemeyen hastalar için düşünüyorsunuz? enjeksiyon olarak uzun etkili antipsikotik ilaç verilmesi yararlı bir alternatif olabilir. Bunun Duygudurumunuzun, düşünmenizin, konsant- için ilaç sadece ayda bir kere doktorunuz veya ➔ „Sık yan etkiler“, örn. kontrol edile- rasyonunuzun ilacı aldığınızda nasıl değiştiğini muayenehanede veya klinikteki başka bir tıbbi meyen hareketler, titreme ve ağız gözlemleyerek tedaviye aktif olarak katılabilirsi- uzman tarafından enjeksiyon olarak verilir. Ayrı- kuruluğu. niz. Pozitif değişikliklerle birlikte yan etkileri sizi ca doktorunuzla düzenli randevular sorularınızı tedavi eden doktorunuzla görüşerek sizin için vaktinde görüşme imkânı da sağlar. Artık ilk seçim ilacı değil. doğru dozda doğru ilacın bulunmasına katkı sağlayabilirsiniz. 24 25 İLAÇSIZ TEDAVİ İŞLEMLERİ İlaçlı tedavi sırasında dikkat etmeniz gerekenler İlaçlara ilaveten tekrar normal bir hayat sür- iyisi, doktorunuzla birlikte bir plan yapmak menize yardım eden ilaçsız tedaviler bulunur. ve planlanan önlemleri yukarıda bahsedilen Trafiğe çıkış durmalı ve gerektiğinde doktorunuzla bu Burada ruhunuz güçlendirilip strese daha tedavi planına dahil etmektir. Bu plan, hem Bazı ilaçlar, konsantrasyon ve tepki verme durumu görüşmelisiniz. Uyuşturucular için dirençli olmanız önemlidir. pratik gündelik işlere yardımları hem de kişisel yeteneğini kısıtlayabilir. Bu nedenle bir araç de alkoldeki gibi benzer şeyler geçerlidir: Yan kullanırken kendinizi ve başkalarını tehlikeye etkileri vardır, komplikasyonlara neden olurlar Sizin için hangi imkânların olduğu durumu- atabilirsiniz. Bu yüzden nöro-psikolojik mua- ve hastalığı şiddetlendirirler. nuz ve elbette kişisel zevkinize bağlıdır. En stresinizi azaltmada desteği içermelidir. İkisi de gereklidir. yenelerle araç kullanıp kullanamayacağınız veya tekrar araç kullanabilmek için bir süre Güvenilir kişi bekleyip beklemeyeceğiniz belirlenmelidir. Sadece ilaç kullanımında geçerli değil: Sorumluluk sizi aşıyorsa vazgeçmeyin, Alkol ve uyuşturucu sorumluluğu bir süre başkasına devredin. Birçok ilacın etkisi alkolle güçlenir veya zayıflar. Gerektiğinde zor bir durumda yanınızda Alkolün etkisiyle gerçeklik duygusu azalır. Bu olabilecek bir akraba veya iyi bir arkadaşınız durum da gerçeklikle başa çıkma yeteneğinin vardır büyük olasılıkla. zaten bozuk olduğu psikozlu kişiler için Yardım alarak tedavi ve iyileşme süreçlerine özellikle tehlikelidir. Böylece alkol psikozun size de katılın. şiddetini artırabilir. Bu nedenle alkolden uzak Psikoterapi Sosyoterapi Şizofrenide psikolojik tedavi önlemlerinin Sosyoterapi kavramıyla bir hastanın „sosyal merkezinde destekleyici tedavi bulunur. Buna koşullarını“ iyileştirecek olan bütün tedavi hastalık, hastalığı etkileyen ve koruyan etki önlemleri özetlenir. Bu koşullara kişilerarası faktörleri hakkında bilgilendirme – akrabaları ilişkiler, oturma durumu, ama aynı zaman- da – dahildir. Hasta, ilişkiler, evlilik ve aile veya da hastanın mesleki ve finansal durumu arkadaşlarla sorunlarda desteklenir. Davranış dahildir. Aşağıda birkaç sosyoterapiyi daha terapisi, şizofrenide kullanılan özel bir psikote- yakından açıklıyoruz. rapidir. Bu terapi sırasında, çoğu zaman bir tür “eğitim programı” ile yoğun korku duyguları veya güvensizlik gibi sorunlar hedeflenerek ele alınır. Tedavinin amacı, hastanın kendisinden memnun olmasını ve kendi kabiliyetlerine güvenini artırmaktır. 26 27 Topluma kazandırma Sosyal-psikiyatrik hizmet Psikoeğitim grupları Akut bir aşamadan sonra tekrar toplumla İş ortamındaki sorunlarda, finansal sorunlarda Psikoeğitimde, hastalara ve akrabalarına açık Hobi ve spor bütünleşmek zor gelebilir. Herhalde kendinizi ve topluma yeniden kazandırma ve sosyal ve anlaşılır bir biçimde hastalıkları hakkında Hobiniz de daha hızlı sağlıklı olmanıza yardım güvensiz ve hassas hissediyorsunuz. Bu arada yardımda sosyal-psikiyatrik hizmet size yar- bilimsel bilgiler ve gerekli tedavi önlemleri edebilir. Hastalığınızdan önce müzik çalmayı, kişisel girişim yeteneğiniz de kaybolduysa ha- dım edebilir. Bu hizmeti oturduğunuz yerde aktarılır. Bilgi aktarımının yanı sıra hastanın fotoğraf çekmeyi veya spor yapmayı sevmiş yatınızı tekrar yapılandırmaya yardım edecek veya yakınlarda bulabilirsiniz. Doktorunuza, ve akrabaların duygusal yükten kurtarılma- olabilirsiniz. Özellikle de Nordic Walking, birine ihtiyacınız var. pratik sorunları halletmek için iletişim kurabi- sı da önemli bir rol oynar. Kendi kendine bisiklet sürme veya yüzme gibi dayanıklılık leceğiniz yerleri sorun. yardım gruplarında olduğu gibi burada da gerektiren spor türleri, iyileşme yolunda size başka hastalarla alışveriş ve onların tedavi ve yardım ederken halter gibi güç gerektiren Birçok psikiyatrik kliniğe yararlanabileceğiniz gündüz ve gece klinikleri bağlıdır. Bu durumda Kendi kendine yardım grupları kendi kendine yardım imkânlarıyla olumlu spor türleri tavsiye edilmez. Sağlıklı olmanız ya gündüz ya da gece kliniğe gidersiniz ve Birçok yerde şizofreni hastaları için kendi ken- deneyimlerin iyileşmede büyük bir destek konusunda herhangi bir engel olmadığında bireysel öğrenme aşamalarında size eşlik edilir. dine yardım grupları vardır. Bütün katılımcılar sundukları anlaşılmıştır. bunlara tekrar başlayın. Burada tekrar gündelik hayatınıza dönmek için hastalığı ve ilgili sorunları bilir ve karşılıklı Psikoeğitim grupları, özellikle psikiyatri klinik- tavsiye ve yardım alabilirsiniz. birbirlerini destekleyebilirler. Onlarla değerli lerinde veya gündüz kliniklerinde sunulmak- tüyo ve deneyim alışverişinde bulunabilirsiniz. tadır. İlgileniyorsanız psikiyatrınız veya hasta ve akrabaların kendi kendine yardım dernekleri (bkz. ek) üzerinden size yakın bir yerlerde böyle bir grubun bulunup bulunmadığını öğrenebilirsiniz. 28 29 NASIL DEVAM EDECEK? HASTALIĞIN NÜKSETMESİNE KARŞI KORUNMAK MÜMKÜN MÜ/NASIL KORUNUR? Hangi terapi imkânlarının olduğu ve tedavini- Klinikte kaldıktan sonra ilk yardım önlemleri zi nasıl destekleyebileceğiniz konusunda bir mi, yoksa tekrar ortaya çıkan sorunlarda şeyler okudunuz artık. Şimdi soru şu: Sizin için desteğe mi ihtiyacınız var? Sorunlar daha çok „Erken Uyarı İşaretleri“ bölümünde olası bir Yolu tek başına geçmek zorunda kalmamanız somut olarak nasıl devam edecek? pratik, mesleki ve finansal, yoksa özel sorunlar nüksetmeyle ilgili uyarılar açıklanmaktadır. için endişelerinizi bir aile üyesine veya başka mı? Bu farklı zorluklar için önemli olan en Nüksetmek üzere olup olmadığınızı bilmi- güvendiğiniz kişilere anlatmanız önemlidir. En acil olanı bulmak. iyi nasıl aşılabilecekleri konusunda yollar yorsanız bölümü bir daha okuyun. Kontrol İyileşmenin hangi aşamasında olduğunuz bulmak. listesini doldurup sonuçla birlikte doktoru- önemli. Aileniz, eşiniz veya iyi bir arkadaşınızla nuza gidin. Doktorunuz durumu daha iyi bir araya gelin. Şu anda sizin için en acil olan değerlendirmenize yardım edebilir. şeyin ne olduğunu görüşün. İki örnek: Klinikten ayrılışınızdan sonra dışarıya ilk adımlarınızı attığınızda gündüz ve gece kliniği, psikoterapi veya terapili grup çalışmaları gibi koruyucu bir çerçeve size daha büyük bir Özgüveninizi ve ilişki kurma yeteneğinizi güvenlik sağlar. güçlendirmek söz konusuysa örneğin sanat terapisi, ata biniş terapisi, kendi kendine yardım grupları ve spor sizin için doğru olabilir. Bu konuda neyi sevdiğiniz ve neyi istediğiniz önemlidir. 30 Nüksetme kesin olarak önlenemez. Ama, aşağıdaki hususları dikkate alırsanız epey korunmuş olursunuz: ➔ İlaçlarınızı düzenli olarak alırsanız ➔ yan etkilerini doktorunuzla birlikte kontrol altına alırsanız ➔ semptomları gözlemleyip vaktinde dile getirirseniz ➔ uzun süreli zorlanma ve stresten mümkün olduğunca uzak durursanız ➔ görevlerinizi kapasitenize uyarlarsanız ➔ düzenli mola ve dinlenme dönemlerinden yararlanırsanız ➔ alkol ve uyuşturucudan vazgeçerseniz ➔ sağlık yönetiminize güvendiğiniz bir kişiyi dahil ederseniz 31 AKRABALARA VE ARKADAŞLARA İPUÇLARI Bu noktada bakıcı olan size hitap ediyoruz. Akrabanız için önemli bir direksiniz. Söz konusu olan çocuğunuz, eşiniz veya bir ➔ Şizofreni hakkında mümkün olduğunca kapsamlı bilgi edinin. ➔ Bakıcılar ve aile üyeleri için yazılı tavsiyelerin olup olmadığını doktorunuza sorun. ➔ Yakınlarınızda hangi danışmanlık hizmetlerinin, psikoeğitim gruplarının ve kendi kendine arkadaşınızsa hasta kadar siz de etkilenirsiniz. Kendinizi çaresiz hissedersiniz ve hisset- yardım gruplarının bulunduğunu öğrenin. ➔ Deneyim alışverişinde bulunmak ve karşılıklı desteklemek için bakıcılar/aile üyeleri için bir mişsinizdir. Sevdiğiniz kişiye karşı endişe kendi kendine yardım grubuna girin. duyguları, geleceğin ne getireceği konusu ve ➔ Arkadaşınız veya akrabanız kendisi hastalığı kabul etmiyorsa siz doktora gidip sorunlarınızı ani ve bazen de yerine getirilemeyen talepler arasında parçalanmış olabilirsiniz. Bu birbirine ➔ Akrabanızı, ilaçları düzenli almasına dikkat ederek destekleyin. ➔ Uyarı işaretlerini herhalde herkesten önce siz fark edersiniz. Bu işaretleri ciddiye alın, bazen zıt duyguların aileniz için bir parçalanmaya onunla görüşün. neden olmaması için siz de yardım ve tavsiye uyarı işareti olup olmadığını anlamak zor olsa bile. Durumu açıklığa kavuşturmak için dokto- almalısınız. Ancak o zaman bir yandan duru- ra giderken akrabanıza eşlik edin. mu aşabilir ve diğer yandan sevdiğiniz kişiyle uygun biçimde uğraşabilirsiniz. Aşağıdaki ➔ Bakımı konusundaki bütün kararlara akrabanızı da katın. ➔ Şizofreni hastası bir çocuğun ebeveyni olarak: Diğer aile üyelerinizi ihmal etmeyin. Şizofreni önlemler, bir yandan akrabanıza hastalığını hastalarının kardeşleri sık sık kendileriyle yeterince ilgilenilmediği duygusuna kapılırlar. Bu aşma konusunda yardım sunabilir ve diğer da geri çekilmeye ve kıskançlığa yol açabilir. yandan da sizi ve diğer aile üyelerini durumu alt etme konusunda destekleyebilir: ➔ Sizin de yaşamaya hakkınız var. Kendiniz ve önemsediğiniz şeyler için yeterince vaktiniz olmasını sağlayın. Fazla zorlandığınızı hissediyorsanız, bakım ekibine (psikiyatr, bakıcılar, sosyal hizmet uzmanları, vs.) “nefes almak” için bakımda geçici bir bakıcı imkânlarını sorun. 32 33 BELİRTİLER TEKRAR ORTAYA ÇIKTIĞINDA NE YAPMALI? Tekrar uyarı işaretleri gördüğünüzde bir pla- Yalnızsanız size destek olabilecek birini arayın. Acil durum için doktorun tavsiyesi nınız olması iyi olur. Bu planı en kısa zamanda Daha şimdiden aşağıdaki adları ve telefonları (doktor tarafından doldurulacak) doktorunuzla görüşmelisiniz. Genel şeyler not alın. dışında acil durumda ne yapılması gerektiğini bilir. Haber verilecekler listesi 1 1. Akraba, bakıcı Ad: Tel. No.: Ad: Tel. No.: 2 Bu liste, bütün ilgili kişilere bir kriz durumunda en önemli adımları başlatmada yardımcı olacak. Bu listeyi hemen bulunabilecek kolay erişilebilir bir yerde saklayın. Ayrıca size güven de sağlamalı. Kendinizi sağlıklı hissetseniz bile ad ve adres alanlarını doldurun ve doktorunuzdan yazılı bir tavsiye isteyin. 2. Tedavi eden uzman doktor Ad: Tel. No.: Vekil Adı: Tel. No.: 3 3. Kimseye ulaşılmadığında klinik Kliniğin adı: Adres: İrtibat kişis: Tel. No.: 34 35 KENDİ KENDİNE YARDIM: ADRESLER BAĞLANTILAR Bundesverband der Angehörigen psy- Şizofreni Yetkinlik Ağı: Federal Eğitim ve Araştırma Bakanlığı (BMBF) destekli, şizofreni hastaları- chisch Kranker (BApK-Ruhsal Hastalığı nın bakımını iyileştirme hedefini güden bir araştırma programı. olanların Akrabaları Derneği) www.kompetenznetz-schizophrenie.de Oppelner Str. 130, 53119 Bonn Tel.: 0228 71002400 Aktion Psychisch Kranke (APK-Ruhsal Şizofreni konusunda kılavuz odaklı hasta bilgileri Faks: 0228 658063 Hastalar Hareketi) e. V. http://www.patienten-information.de/mdb/edocs/pdf/info/patientenleitlinie-schizophrenie E-posta: bapk@psychiatrie.de Oppelner Str. 130, 53119 Bonn Internet: www.bapk.de Tel.: 0228 676740/41 Psikiyatri Mülakatı: Hastalar ile psikiyatri deneyimli kişiler, akrabalar ve yardımcılar arasında Faks: 0228 676742 alışveriş ve görüşme E-posta: apk@psychiatrie.de http://www.psychiatriegespraech.de Köln Üniversitesi Psikiyatri ve Psikoterapi Kliniğinde Ruhsal Krizler için Erken Internet: www.psychiatrie.de/apk Tanı Merkezi Uniklinik Köln (Gebäude 31, Erdgeschoss), 50924 Köln Tel.: 0221 4784042 (AB) Faks: 0221 4787490 E-posta: beratung@fetz.org Internet: www.fetz.org Deutsche Gesellschaft für Soziale Psychiatrie (Almanya Sosyal Psikiyatri Derneği) e. V. DGSP-Şubesi Zeltingerstr. 9, 50969 Köln Tel.: 0221 511002 Faks: 0221 529903 E-posta: dgsp@netcologne.de Internet: www.psychiatrie.de/dgsp 36 37 KİTAPLAR Josef Bäuml Psychosen aus dem schizophrenen Formenkreis. Ein Ratgeber für Patienten und Angehörige – Ein Leitfaden für professionelle Helfer – Eine Einführung für interessierte Laien Yayıncı: Springer Verlag, Heidelberg, 2; aktualisierte u. erw. Aufl. 2008 Fiyat: 19,95 Euro Werner Kissling und Gabriele Pitschel-Walz (Hrsg.) Mit Schizophrenie leben. Informationen für Patienten und Angehörige. Alliance Psychoedukations-Programm (Taschenbuch) Yayıncı: Schattauer Verlag, Stuttgart 2003 Fiyat: 14,95 Euro Renate Klöppel Die Schattenseite des Mondes. Ein Leben mit Schizophrenie. Yayıncı: Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbek 2004; Fiyat: 8,90 Euro Heyecanlı yazılı bir roman, şizofreni hastası genç bir kadının gerçek hayat hikâyesini anlatıyor. FİLM Akıl Oyunları – Deha ve Delilik 2001 yılına ait Amerikan sinema filmi. Oyuncular: Russell Crowe, Jennifer Connelly vs. Film, 1950‘li yıllarda paranoyak şizofreni hastası olan ve yıllarca sosyal ve mesleki izolasyonu kabullenmesi gereken dahi matematikçi John F. Nash‘in gerçek hayat hikâyesini anlatıyor. 1990‘lı yıllarda harika bir geri dönüş yaparak 1994‘te Nobel ödülünü kazanır. 38 39 OPG/0314/ABI/1133
