Kur‟an-ı Kerim‟de İslam‟ın Özellikleri

advertisement
İSLAM
HIRİSTİYANLIK
YAHUDİLİKTE
İNANÇ VE İBADETLERİN
FELSEFİ VE SOSYOLOJİK
BOYUTLARI
Mehmet BOZKURT
2013-ANKARA
Dizgi ve Tasarım
Düzeltme : Fatih BOZKURT
Kapak tasarım : Zehra Nisan BOZKURT
Baskı
ÖZYURT Matbaacılık
0312 - 384 15 36
www.ozyurtmatbaacilik.com
ozyurt@matbaacilik.com
Bu kitabın tüm hakları saklıdır. Kitap, kaynak gösterilmeksizin tamamen veya
kısmen hiçbir yöntemle kopya edilemez,
çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.
ISBN : 978-605-62265-3-3
Mehmet BOZKURT
Eğitimci ve İlahiyatçı
Hanımeli Sokak No: 36/3 Kızılay/ANKARA
Tel: 0.312 - 232 36 77
www.mehmetbozkurt.com.tr
efem@mehmetbozkurt.com.tr
Mehmet BOZKURT
26.01.1956 tarihinde Kars-Merkez Çerme köyünde
doğdu. Kars-Merkez Çerme Köyü İlkokulu, Kars ve Ankara
Merkez İmam-Hatip Lisesi ve Konya Selçuk Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi'nden (Yüksek İslam Enstitüsü) mezun oldu.
Milli Eğitim Bakanlığına bağlı, Ankara'daki ilköğretim ve
ortaöğretim kurumlarında uzun yıllar öğretmenlik ve okul
müdürlüğü yaptı. Ankara Milli Eğitim Müdür Yardımcısı olarak
görev yaparken, 16.07.2007 tarihinde emekli oldu.
Aileden gelen bir gelenekle, emeklilik sonrası
çalışmalarına, kendisine ait E.F.E.M İnşaat Şirketinde devam
etmektedir.
“Ka’be Tarihi ve Hac Rehberi”(2009)
“Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?”(2010)
“İnsanlık Tarihine Yön Veren Sözler”(2011)
“Bilim ve Kuran’a Göre Evren ve İnsan!”(2012)
adlı eserleri vardır.
İTHAF:
Bu çalışmamı;
İslam ümmetine
İthaf ediyorum.
Allah, İslam ümmetine birlik ve beraberlik içinde
yaşamayı nasip etsin..!
Rabb’im, din kardeşlerimizin iman ve Kur’an’a
olan bağlılıklarını söndürmeden devam ettirsin..!
Mehmet BOZKURT
İÇİNDEKİLER
-KISALTMALAR ..................................................................................... 14
-ÖNSÖZ .................................................................................................. 15
-GİRİŞ ..................................................................................................... 19
-İSLAM.................................................................................................... 27
-Kur’an-ı Kerim’de İslam’ın Özellikleri ..................................... 31
-Kur’an-ı Kerim Açısından İslam............................................... 32
-İslam ve İnsan İlişkisi Nedir?................................................... 37
-İSLAM DİNİNİN ESASLARI .................................................................. 73
1- Kitap (Kur’an-ı Kerim)................................................................. 73
-Kur’an-ı Kerim Nedir ve Ne Emrediyor? ................................. 83
-Kur’an-ı Kerim Hangi Açılardan Mucize Sayılmaktadır? ..... 142
-Kur’an-ı Kerim’in Reddettiği Hastalıklar ............................... 149
2- Sünnet ....................................................................................... 166
3- İcma-i Ümmet ............................................................................ 178
4- Kıyas-ı Fukaha .......................................................................... 182
A- İSLAM’DA İNANÇ EASLARI ............................................................ 185
-Mü’min ..................................................................................... 193
-Müslim ..................................................................................... 196
-Müşrik ...................................................................................... 197
-Kafir ......................................................................................... 200
-Münafık .................................................................................... 202
1- Allah’a İman............................................................................... 206
-İslam Kelamcılarına Göre İman Esasları............................... 209
2- Meleklere İman .......................................................................... 246
-Cebrail (a.s) ............................................................................. 251
-Mikail (a.s) ............................................................................... 251
-İsrafil (a.s)................................................................................ 252
-Azrail (a.s) ............................................................................... 253
3- Kitaplara İman ........................................................................... 253
4- Peygamberlere İman................................................................. 256
5- Ahiret Gününe İman ................................................................. 266
6- Kaza ve Kadere İman ................................................................ 279
B- İSLAM’DA İBADET ANLAYIŞI ......................................................... 289
-İslam Dininde İbadetler .......................................................... 306
1- Kelime-i Şehadet ....................................................................... 310
2- Namaz ........................................................................................ 317
-Abdest ..................................................................................... 339
-Gusül (boy abdesti) ................................................................ 342
-Teyemmüm.............................................................................. 345
-Cuma Namazı .......................................................................... 347
-Teheccüd Namazı ................................................................... 353
-Seferi Namazı .......................................................................... 356
-Teravih Namazı ....................................................................... 358
3- Oruç ........................................................................................... 360
4- Zekat .......................................................................................... 369
-Kur’an-ı Kerim’in İnfak Çeşitlerine Bakışı ............................ 384
-Zekat ve Sadakaların Verildiği Kişiler ................................... 386
5- Hac ............................................................................................. 387
-Hacer’ül-Esved........................................................................ 401
-Zemzem ................................................................................... 402
C- İSLAM’DA AHLAK ANLAYIŞI.......................................................... 405
-HIRİSTİYANLIK................................................................................... 419
-Hıristiyanlık ............................................................................. 419
-Kur’an-ı Kerim Açısından Hıristiyanlık ................................. 428
-Hz. İsa (a.s).............................................................................. 432
-Hz. İsa (a.s)’in Mucizeleri ....................................................... 441
-Pavlos’un, Hıristiyanlık İçin Ortaya Koyduğu Prensipler.... 443
-Hıristiyanlıkta, Havariler İnanç Sistemi................................. 444
A- HIRİSTİYANLIKTA İNANÇ ESASLARI ............................................ 445
1- Teslis İnancı .............................................................................. 445
a- Baba ..................................................................................... 446
b- Oğul ...................................................................................... 447
c- Ruhu’l Kudüs (Kutsal Ruh) ................................................ 448
2- Melek İnancı .............................................................................. 453
3- Peygamber İnancı ..................................................................... 454
4- Ahiret İnancı .............................................................................. 454
5- Kaza ve Kader İnancı ................................................................ 455
B- HIRİSTİYANLIKTA İBADET ANLAYIŞI ........................................... 457
1- Günlük İbadetler ....................................................................... 459
2- Haftalık İbadetler ....................................................................... 459
3- Yıllık İbadetler ........................................................................... 459
4- Sakramentler ............................................................................. 459
a- Vaftiz .................................................................................... 460
b- Evharistiya (Ekmek Şarap Ayini) ....................................... 461
c- Kuvvetlendirme (Konfirmasyon)........................................ 462
d- Günah İtirafı (Tevbe) ........................................................... 463
e- Son Yağlama (Hastaları Yağlama) ..................................... 464
f- Rahip Takdisi....................................................................... 464
g- Nikah (Evlilik) ...................................................................... 465
5- Kefaret ve Kurtuluş................................................................... 465
-Kitab-ı Mukaddes.................................................................... 466
-Eski Ahit .................................................................................. 466
-Yeni Ahit .................................................................................. 469
-İnciller ...................................................................................... 472
-Ruhbanlık ................................................................................ 476
-Kilise ........................................................................................ 478
-Oruç İbadeti............................................................................. 479
-Noel.......................................................................................... 481
-Noel Ağacı ............................................................................... 482
-Paskalya Yortusu.................................................................... 482
-Haç Yortusu ............................................................................ 483
-Meryemana günü .................................................................... 483
-Aslı Suç ................................................................................... 484
-Hıristiyanlıkta, Hz. Adem (a.s)’in Günahının Sonuçları ....... 491
-Hz. İsa (a.s)’in Çarmıh’a Gerilmesi ........................................ 492
-Hz. İsa (a.s)’in Allah’ın Oğlu Oluşu İnancı ............................ 496
-Haç İşareti ............................................................................... 497
-HIRİSTİYANLIKTA MEZHEPLER ....................................................... 500
1- Katolik Mezhebi......................................................................... 502
-Katolik Mezhebinde İnanç Esasları ....................................... 506
-Katolik Mezhebinden Ayrılan Mezhepler .............................. 507
1- Keldani Mezhebi ................................................................. 507
2- Ermeni Mezhebi.................................................................. 508
3- Süryani Mezhebi................................................................. 508
4- Maruni Mezhebi .................................................................. 509
5- Kıpti Mezhebi ...................................................................... 509
2- Ortodoks Mezhebi..................................................................... 509
-Ortodoks Mezhebinin Diğer Hıristiyan Mezheplerinden
Ayrılan Özellikler .................................................................... 510
-Katolik Mezhebi ile Ortodoks Mezhebi Arasındaki
Ayrılıklar .................................................................................. 511
3- Protestan Mezhebi .................................................................... 511
-Protestan Mezhebinin Özellikleri........................................... 512
-Protestan Mezhebinde İnanç Esasları .................................. 512
-Doğu Ortodoks Kilisesinden Ayrılan Kiliseler ..................... 513
1- Süryani Ortodoks Kilisesi ................................................. 513
2- Rum Ortodoks Kilisesi ...................................................... 514
3- Ermeni Ortodoks Kilisesi .................................................. 514
4- Rus Ortodoks Kilisesi........................................................ 514
-Hıristiyanlıkta Misyonerlik Anlayışı....................................... 515
-Misyonerliğin Amaçları .......................................................... 515
-YAHUDİLİK ......................................................................................... 517
-Yahudilik.................................................................................. 517
-Kur’an-ı Kerim Açısından Yahudilik...................................... 523
-Hz. Musa (a.s).......................................................................... 524
-Hz. Musa (a.s)’in Mucizeleri ................................................... 531
A-YAHUDİLİKTE İNANÇ ESASLARI.................................................... 533
1- Tanrı İnancı................................................................................ 535
-Yahudiliğin Amentüsü (Credo) Sayılan 13 Emunot ............. 537
2- Melek inancı .............................................................................. 538
3- Kitap İnancı ............................................................................... 539
-Yahudiliğin Kutsal Kitabı ....................................................... 539
1- Tora ..................................................................................... 541
2- Neviim ................................................................................. 542
3- Ketuvim ............................................................................... 543
-Hz. Musa (a.s)’ya Verilen 10 Emir.......................................... 546
4- Peygamber İnancı .............................................................. 547
-Mesih İnancı ............................................................................ 549
5- Ahiret İnancı ....................................................................... 553
6- Kaza ve Kader İnancı ......................................................... 555
B- YAHUDİLİKTE İBADET ANLAYIŞI .................................................. 557
-Ağlama Duvarı ........................................................................ 563
-Sinagog ve Havra ................................................................... 564
-Dua........................................................................................... 564
-Şabat........................................................................................ 566
-Roş-Aşana............................................................................... 566
-Yom Kippur (Kefaret Günü) ................................................... 567
-Pesah ....................................................................................... 567
-Sukot........................................................................................ 568
-Şavuot...................................................................................... 568
-Oruç ......................................................................................... 568
-Kurban ..................................................................................... 570
-YAHUDİLİKTE MEZHEPLER.............................................................. 570
1- Makkabiler Devrinde M.Ö.II. Yüzyılda Mevcut Olan Mezhepler ......................................................................................... 570
a- Ferisiler veya Fariziler Mezhebi ......................................... 570
b- Sadukiler Mezhebi ............................................................... 571
c- Esseniler .............................................................................. 571
2- İslam’dan Sonraki Yahudilik Mezhepleri................................. 572
a- Rabbanilik. ........................................................................... 572
b- İshakiyye .............................................................................. 572
c- Yudganiyye .......................................................................... 572
d- Karailer veya Karaimler ...................................................... 573
3- Günümüzde Yahudi Mezhepleri............................................... 573
a- Ortodoks Yahudilik ............................................................. 573
b- Reformcu Yahudilik ............................................................ 574
c- Muhafazakar Yahudilik ....................................................... 574
d- Yeniden Yapılanmacı Yahudilik ......................................... 575
e- Karailer veya Karaimler ...................................................... 575
f- Samiriler............................................................................... 575
-Sabetaycılık ....................................................................... 576
-Theodore Herzl.................................................................. 578
-Altı Köşeli Yıldız Sembolü................................................ 582
-Yedi Kollu Şamdan (Menora) ........................................... 584
-SONUÇ................................................................................................ 587
-DİZİN ................................................................................................... 597
-KAYNAKLAR ...................................................................................... 609
KISALTMALAR
age
: Adı geçen eser
agm
: Adı geçen makale
a. s
: Aleyhisselam
b.
: Bin, İbn
Bkz.
: Bakınız
c.
: Cilt
Çev.
: Çeviren
d.
: Doğum
DİA
: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
DİB
: Diyanet İşleri Başkanlığı
h.
: Hadis
H.
: Hicri
Hz.
: Hazreti
M.
: Miladi
ö.
: Ölüm
r.a
: Radiyallahu anhu
r.anha
: Radiyallahu anha
s.
: Sayfa
s.a.v
: Sallallahu aleyhi ve sellem
Trc.
: Tercüme
Trs.
: Tarihsiz
vb.
: Ve benzeri
16
ÖNSÖZ
İslam dininin temel beş esası olduğu konusunda, İbn-i Ömer
(r.a)‟den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber(s.a.v) şöyle buyurmuştur:
“İslam beş esas üzerine kurulmuştur Allah‟tan başka ilah olmadığına, Muhammed‟in Allah‟ın kulu ve Resulü olduğuna
Şehadet etmek, Namaz kılmak, Zekat vermek, Ramazan orucu
tutmak ve Kabe‟yi Haccetmek.” Buhari, İman,1
Din olgusunun insanlık tarihine eşit olduğunu söyleyebiliriz. Hz.
Adem (a.s)‟in ilk insan ve ilk Peygamber olduğu düşünülürse, din de onunla birlikte doğmuş ve bu günlere gelmiştir. Bu bir gerçektir ki, insanlar hiçbir zaman dinden ve dini düşünceden uzak kalmamış ve daima kendilerinden üstün bir kudrete ibadet etme ihtiyacı duymuşlardır. Dolayısıyla ibadet, mahiyeti bilinmeyen, fakat varlığı, sonsuz kudreti ve büyüklüğü her
alanda ve her yerde hissedilen, her türlü tasarruf kudretine sahip olan
Allah‟a karşı gösterilen saygı ve itaatin en yüksek mertebesi şeklinde tarif
edilmiştir.
Biliyoruz ki, dinin muhatabı insandır. İnsana yönelik birtakım emir ve
yasakları vardır ve mükelleflerden bu konulara uygun davranışta bulunmaları istenir. Yani mükellefin yaratıcısına karşı bir takım sorumlulukları vardır. Bunların başında da ibadet gelir. İbadeti de geniş ve dar anlamıyla ele
almak gerekir. Geniş anlamıyla ibadet; Allah‟ın bizlerden yapmamızı
istediği her türlü güzel iş ve davranışı, bütün dini ve ahlaki görevleri içine
alırken, dar anlamıyla ibadet ise namaz, oruç, hac, zekat ve kurban
gibi Allah ve Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından bizlere bildirilmiş olan belli
dini görevleri kapsar. İbadetleri İslam bilginleri üç başlık altında toplamaktadır. Bunlardan birincisi; Namaz ve Oruç gibi bedenle yapılan ibadetlerdir. İkincisi, Zekat ve Kurban gibi sadece mal ile yapılan ibadetlerdir.
Üçüncüsü ise, Hac ve Umre gibi hem mal ve hem de bedenle yapılan
ibadetlerdir. İşte biz de araştırmamızda bu dar anlamdaki ibadetlerin,
Kur‟an-ı Kerim‟de ortaya çıkışını, çeşitlenmesini ve fıkıh bakımdan hükümlerini incelerken, felsefi ve sosyolojik boyutlarını da ortaya koymaya çalıştık. Ayrıca ibadetlerin tarihi gelişimini araştırırken, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
dönemine inerek bu ibadetlerin, o dönemde Hz. Peygamber(s.a.v)‟in düzenlemesiyle nasıl en son halini aldığını, kendi hayatında bunları ne zaman sistemli bir hale soktuğunu ve nasıl uyguladığını araştırmaya çalıştık.
Aynı anne ve babadan doğmanın fıtri bağ oluşturması gibi, aynı
inancı paylaşmak da kardeşlik duygusu verir. Kur‟an-ı Kerim‟in Hucurat
suresi, 49/10. ayetinde, “Müslümanlar ancak kardeştir.” Ayrıca
Al-i İmran suresi, 3/103. ayetinde, “Birlikte Allah‟ın ipine (kuvvet
ve kudretine) sarılın, parçalanmayın. Allah‟ın size verdiği nimetini hatırlayın. Hani sizler birbirinize düşmandınız da O, kalplerinizi birleştirmişti. O‟nun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz…” Bir inanca sahip olmak, kardeşlik ruhu içinde yaşamanın
teminatıdır. İnanmak, hak yolda yürümektir. İnsanı ve insanlığın emin bir
şekilde yaşamasını güvence altına almaktır. Biz insanlardan istenilen bilinçli ve şüphesiz inanmaktır. Neden inanıyorum, niçin inanıyorum ve nasıl
inanmam gerekir sorularını doğru cevaplandırmamız gerekir?
“Müslüman, bir gruba dahil olan değil, bir duruşa sahip
olandır.” Bu anlayış içinde ibadet eden herkes, zerre kadar bile olsa,
kesinlikle karşılığını görecektir. Önemli olan onun bilincinde olarak hareket
etmektir. İbadeti bir alışkanlık halinde yerine getirmek değil, bir büyük varlığa teslim olma şuuru içinde hareket ederek yapmanın büyük karşılığı
olacağı kesindir. O da cennettir. Ancak cennete girmek için değil, Allah‟ın
rızasını kazanmak için ibadet edilmelidir. Allah‟ın rızasını kazanan herkes
mutlaka cennete girecektir. Cennet ise Allah‟ın şanına laik kullarına sunduğu bir mükafattır. Bu mükafata ulaşmanın yolu, Allah‟ın dinini doğru bilmek
ve eksiksiz uygulamaktır. İnsan bildiği, tanıdığı kadar Allah‟tan
korkar ve O‟nu rahmetine ümitle bağlanır. Yine bildiği kadar içinde Cehennem endişesini taşır ve bildiği kadar Cennet sevinciyle kanatlanıp uçar gibi olur. Bit‟at ve hurafelerden uzak, ilhamını Kur‟an-ı Kerim ve
sahih Sünnet‟ten alan bir Müslüman olarak yaşamaktır. Bu bir şereftir. Şerefle bitirilmesi gereken en ağır görev ise hayattır. Bu hayat, Allah‟a teslim
olan hayattır. İbadet etmemiz emredilirken, bizden istenilen hayat da budur. Çalışmamızda böylesi bir hayatı hatırlatmak, en büyük amacımız olmuştur. İbadet, doğruyu öğrenmek, doğruyu yapmak ve doğru yaşamak
18
için yapılır. Bunlara ulaşmak için de ibadet şarttır. Allah, faydası olmayan
hiçbir şeyi emretmez.
Şuursuzca yapılan ibadetlerin sahibine çok fayda sağladığını söylemek mümkün değildir. “Bir kere şuurla Allah demek, bin kere şuursuzluğa yeter.” Yapmakta olduğumuz ibadetleri neden, niçin ve nasıl
yapmamız gerektiğini ve bundan dolayı ne kazanacağımızı ve niçin kazanmamız gerektiğini bilmemiz gerekir. Sağlam ve sağlıklı bir imana sahip
olan bir Müslüman, buna göre hareket etmek mecburiyetindedir. Sonuçta
hedef, Allah‟ın rızasını kazanmaktır. Bu sonuç, beraberinde cenneti getirir.
Cennet ise ulaşılan en son ve en güzel yerdir.
Bilindiği gibi her maddenin üç hali vardır. Katı, sıvı, gaz ve yine her
maddenin bu üç halden diğerine dönüştüğü sabit ısı değerleri vardır. Su
100°‟de kaynar ve 0°‟de donar. Aynen fiziki hallerde olduğu gibi insanların
iman hali, küfür içinde olma hali, nifak içinde olma hali ve şirk içinde
olma hali olan dört halden hangisinde bulunduğunu gösterir değerler de
vardır ve bunlar da Kur‟an-ı Kerim‟in özünü oluşturan dört kavramdır. Allah
biz insanlardan birini seçmemizi istiyor. Daha doğrusu bu dört kavramın,
insan zihninde ve kalbinde bırakacağı kabul etme ya da etmemeye bağlıdır. İnsanın bu dört halden hangisinde olduğunu ise, bu dört temel kriter
belirlemektedir. Bunlar İlah, Rab, Din ve İbadet’tir.
Din; İlah ve Rabb olarak kabul edilen Allah‟ın en üstün ve en yüce
olduğunu kabul etmektir. O‟nun varlıkta en üstün olduğu gibi insanlar ve
evren üzerinde hakim ve mülkiyet konusunda da en üstün olduğuna inanmak ve Allah‟ın bu kuşatıcılığı paralelinde evreni ve insan hayatını düzenlemek için gönderdiği emir ve yasakları kabul etmek, ondan başka bütün
kuralları ve kural koyucuları reddetmek, bu kabulleniş ve reddedişin sonucunda Allah‟ın insanları hesaba çekip, kendi dinini kabul edenleri mükafatlandıracağına ve kabul etmeyenleri de cezalandıracağına inanmaktır. Hayat bu anlayışı kabul etmek için vardır ve var olmalıdır. Çalışmamızda bu
anlayış ve inanışa hem açıklama vardır ve hem de bu anlayışın tanıtımı
esas kabul edilmiştir. Ayrıca çalışmamızda Kur‟an-ı Kerim‟in inanç ve ibadetler ile ilgili olarak insanlığa verdiği mesajları sunmaya çalıştık. Çünkü
ilahi kelam olan Kur‟an- Kerim, yaratıcının yeryüzüne gönderdiği doğruyu,
huzuru ve saadeti gösteren kutlu mesajdır. Bütün zaman ve mekanlara hitap eden mucizevi sözler manzumesidir. Dünya ve ahiretin haritası olan
Kur‟an-ı Kerim, zamanın geçmesiyle gençleşen orijinal bir metindir. Her
dönemdeki insanın yeniden ele alıp, kendi dönemindeki insanlara sundu-
19
ğu çok zengin bir sofradır. Bu zengin sofradan herkesin kendi anlayışı, bilgisi ve tecrübesi ölçüsünde istifade etmesi mümkündür. Tabi İslam‟ın anayasasının temel bazı prensiplerini sunarken, Hıristiyanlık ve Yahudiliğin
dününü ve bu gününü de sunmayı yararlı gördük. Hıristiyanlık ve Yahudilik
inanç ve ibadetleri hakkında yorum yapmadık, bu konuda takdiri okuyucuya bıraktık. Dileriz ki, okuyucuya faydalı olabilmişizdir.
Hata ve eksikliklerimizin hoşgörü ile karşılanacağını ümit ederken,
yapılacak samimi uyarı ve tenkitlerin çalışmalarımıza ışık tutacağını ifade
etmek isterim. Evrenin sahibi Allah‟ın lütuf ve keremine sığınarak yola çıkarken, her alanda tevfik ve hidayet yalnız Allah‟tandır. Her şeyde ve her
şey için Allah bize yeter! Hamd sadece O‟nadır, salat ve selam O‟nun Resulü Hz. Muhammed (s.a.v)‟e olsun.
Her şeyin en doğrusunu bilen Allah‟tır. Allah hepimize rızasına uygun davranış ve hidayet nasip etsin…
Mehmet BOZKURT
2013-ANKARA
20
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
GİRİŞ
Bir eğitimci olarak söylüyorum, İslam dininin hedefi insanı eğitmek ve
Allah‟ın rızasını kazanacak duruma getirmektir. Eğitime dair konu, hedef,
metot ve muhatap gibi konuları dikkate alan ve belirli bakış açılarına göre
farklı ifade edilen pek çok tarif vardır. Bütün tarifleri kuşatan tarife göre
eğitim, “insan faaliyetlerinde istenilen yönde davranış değişikliği
sağlama çabası”dır.
İnsanlık tarihine baktığımızda her toplumun ve her ideolojinin, her
dinin ve her felsefi görüşün aynı zamanda bir eğitim anlayışı geliştirdiğine,
varlığını devam ettirebilmek için mensuplarını kendi doğruları çerçevesinde eğittiğine şahit oluruz. Bu eğitme ve yetiştirme sürecinin ekseninde daima insan vardır. Eğitim anlayışına yön veren baş unsura gelince, “hedeflenen insan tipini” şekillendiren “insan tanımları” bu sürecin
belirleyicisi olmuştur. İşte eğitimle felsefe arasındaki ilişki bu tanımlarda
kendini göstermekte, eğitim felsefesi; eğitimin ne olduğunu, nasıl olması
gerektiğini söylemeye çalışırken, bu insan tanımlamalarından hareket etmektedir.
Konuya İslami açıdan bakıldığında neler söylenebilir? Acaba İslam‟ın
insan anlayışı ve buna bağlı olarak insan eğitimine yüklediği anlam nedir?
İslam‟ın eğitim modeli hangi konuları içermektedir? İnanç ve ibadetlerin
yerine getirilmesinde insan eğitimine katkısı nedir?
Kanaatimizce bu ve benzeri sorulara cevap verebilmek için, her şeyden önce kişinin sağlıklı ve sahih bir uluhiyet inancına, doğru bir İlah tasavvuruna sahip olması gerekmektedir. Çünkü yanlış İlah tasavvuru, doğal
olarak yanlış insan anlayışına sebep olmakta ve dünyaya, varlığa ve hayata bakışta zincirleme yanlışlıkları beraberinde getirmektedir.
Her konuda olduğu gibi uluhiyet konusunda da en sahih bilgileri ve
yegane doğru anlayışı Kur‟an-ı Kerim‟de ve onu insanlara tebliğ eden Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in Sünnet‟inde bulmak mümkündür.
“Ben muallim olarak gönderildim.”1
“Ben güzel ahlakı tamamlamak üzere gönderildim.”2
1
İbn-i Mace, “Mukaddime”, 17
“Beni Rabb‟im terbiye etti ve terbiyemi en güzel bir şekilde gerçekleştirdi.”3
İnsanlara yaratılışın amacı, hayatın amacı ve anlamı konularında,
hem en doğru bilgileri sunan ve hem de bunu en güzel bir şekliyle hayatında gerçekleştiren Hz. Muhammed (s.a.v), eğitim anlayışı ve modeli itibariyle de bizler için örnektir.
Kalkış noktamız Kur‟an-ı Kerim ve Sahih Sünnet‟in rehberliği olursa,
sonuçta elde edeceklerimiz de Allah‟ın rızasına uygun olacak ve konularımız arzu edilen surette çözüme kavuşacaktır. Zaten İslami eğitimin amacı “insanın Allah‟a yaraşır salih bir kul olması” şeklinde ifade
edilmektedir. Amaç Allah‟ın rızası olunca, o amaca götürecek vasıtalar da
elbette Allah‟ın dini, bu dinin kitabı ve o kitabı tebliğ eden Hz. Peygamber(s.a.v) olacaktır.
İslam inancına göre insan; Allah‟ın kendisine ibadet etmesi için yarattığı, yeryüzüne hilafet göreviyle yaratıldığı ve en güzel ameli kimin gerçekleştireceğini tespit amacı ile sınava tabi tuttuğu, Ahsen-i Takvim‟de
yaratılmış olmakla beraber, Esfele Safilin’e de düşme tehlikesi olan,
nefsinde doğru yoldan ayrılmak ve takvayı potansiyel olarak barındıran bir
varlıktır. Ondan beklenen; yüklendiği emanetin sorumluluğunu yerine getirmesi, Hak din olan İslam‟ı benimseyip, yüzünü yaratıcısı olan Allah‟a çevirmesi ve hududullaha riayet ederek yeryüzünde iyiliği teşvik etmesi ve
kötülükten sakındırma bilinciyle hareket etmesidir. Ayrıca Müslüman olarak şahitlik ettiği dünya hayatını, yine Müslüman olarak tamamlayıp, razı
olmuş ve razı olunmuş bir kul sıfatıyla ve Kalb-i Selim ile Rabb‟inin huzuruna çıkmasıdır. Bunun gerçekleşmesi için sağlam ve sağlıklı bir iman
ile birlikte, bu imanın gereği olan ibadetlerin yerine getirilmesi gerekir. Bizden istenilen de budur. Bizden istenileni yerine getirme konusunda, İslam
dini ve onun pek önemli anahtar kavramları ve esasları konularındaki bilgi
yetersizliği, belirsizlikten kaynaklanmaktadır. Bu sorunları halletmenin yolu
ise eğitimden geçmektedir.4
2
3
4
İmam Malik, “Muvatta”, Hüsn’ül-Hulk, 8
Ebu Davud, “Sünen”, Edep, 92
Wan Muhammed Nor, “El- Attas’ın Eğitim Felsefesi ve Metodolojisinin Genel Hatları” adlı makalesi, Çev. Yasin Ceylan, “İslam Araştırmaları”, c. VII, s. 36
22
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslam metafiziğinin merkezinde olan ve bütün anahtar kavramların
odağında bulunan yegane hakikat Allah‟tır. Allah gerçeği ve kavramının,
İslam‟ın dünya görüşü üzerinde olsun, İslami eğitimin içeriği ve yöntemleri
üzerinde olsun köklü izleri vardır. Allah en temel gerçek olunca, İslam eğitiminin en önemli amaçlarından birisinin “Allah hakkında gerçek ve
sahih anlayışın ve bilincin insan nefsine yerleştirilmesi” olması
kaçınılmazdır.5
İslami eğitimin gerçek amacı “iyi bir insan” yetiştirmektir. Diğer
eğitim sistemlerinde amaçlanan “iyi bir vatandaş” veya “iyi bir işçi”
ideali “iyi bir insan” idealini gerektirmezken; “iyi bir insan” hedefi
zorunlu olarak “iyi bir vatandaş” ve “iyi bir işçi” ideallerini de bünyesinde barındırmaktadır.6 Bunun gerçekleşmesi için de iman ve o imanın
gereği olan ibadet şarttır.
Ancak İnsan nereden geliyor, nereye gidiyor? Bu kozmik düzende
yeri nedir? Kendi başına buyruk mudur, yoksa bir sorumluluğu var mıdır?
Duyulara bağlı zihni bir çabayla bu sorular cevaplanamaz. Çünkü duyular,
insanı bir noktaya kadar götürür. İnsanın ne olduğu bilinmeden, ne yapması gerektiği konusunda üretilen fikirler güvenilir olmaktan uzaktır. Onun
mutluluğu, ancak kendi yapısına uygun bir değerler sistemiyle, yanı yaratılışına uygun bir şekilde yaşamını sürdürmesiyle mümkündür. Vahiy esprisi
işte bu değerleri içermektedir. Bu nedenle her insanın ilahi bir dine inanma
ihtiyacı vardır. İslam dininde varlık olayı açık ve kesin bir dille ifade edilir.
Ne var ki, ayrıntılara girilmez. Çünkü asıl önemli olan, insanın niçin yaratıldığı, iyinin ve kötünün ne olduğudur. Kur‟an-ı Kerim sayfaları dolaylı ve
dolaysız olarak hep bu soruların cevapları ile doludur. İlk dinin kaynağının
ve mantığının ne olduğu sorusu, kesinliği tartışmasız bir bilgi ile cevaplanabilir. Bu bilgi ancak Kur‟an-ı Kerim‟de vardır. İnsanı yaratan onu başıboş
bırakmaz. Bu yaratılışın mantığına terstir. Allah, Hz. Adem (a.s)‟e hayatın
anlamını bildirmiş ve yürürlüğe koyması için belli kurallar vahy etmiştir. Bu
kurallar zamanla hayata geçirilmiş ve böylece kendine has bir sosyal yapı
oluşmuştur.
İnsanın yaratılışına uygun din yalnız İslam‟dır. Şüphesiz Allah daha
önce de insan yaratılışına uygun dinler göndermiştir. Ancak İslam, aslını
5
6
Wan Muhammed Nor, agm, Çev. Yasin Ceylan, “İslam Araştırmaları”, c. VII, s. 40
Wan Muhammed Nor, agm, Çev. Yasin Ceylan, “İslam Araştırmaları”, c. VII, s. 56
Giriş
23
koruyarak günümüze ulaştığından, bunların en mükemmelidir. Öz ve mantık açısından vahiy kaynaklı ilk din ile arasında hiçbir fark yoktur. Bu dinin
özü ve mantığı ile İslam‟ın özü ve mantığı aynıdır. Bunun nedeni, insanın
yaratılışında aranmalıdır. İnsanın yaratılışı değişmediği için, ona sunulan
dinlerin özü ve mantığı da değişmiyor. İnsanlar çoğaldıkça ihtiyaçlar da
çoğaldığından, dinin emirlerinde ve içeriğinde de insanın sosyal hayatını
düzenleyen kaide ve kurallarda da artış olmaktadır. Ancak ilahi dinler özü
itibariyle aynıdır. İnsanı olanca bütünlüğü ile yalnız Allah tanır. Bu bakımdan Allah‟ın gönderdiği din ile insan yaratılışı arasında tam bir uygunluk
vardır. İnsan bu nedenle yalnız İslam‟a inanmakla mutlu olabilir. Ne var ki,
insan salt inanmakla yetinmez. Niçin yaratıldığını, iyinin ve kötünün ne olduğunu ve ölümün nasıl bir anlam taşıdığını sorar. Ancak Allah, yarattığı
insanı kendi soruları ile baş başa bırakmış değildir. Bu bakımdan Kur‟an-ı
Kerim, baştanbaşa bu sorulara cevaptır. Ne var ki, detaya inmeyen bir cevaptır. İnsan ya evet, ya da hayır diyerek hayatını şekillendirecektir. Bu
durum insanın kendi elindedir. Seçmek şüphesiz zordur, ama mümkündür.
Çünkü Allah, insana idrak diye bir meleke vermiştir.
Din; insanların dünya ve ahiret mutluluğunu amaçlayan, iyi ve kötüyü
birbirinden ayırt ederek, iyiye ulaşmanın yollarını gösterip, insanı yaşam
yönünden olgunluğa eriştirerek ve her bakımdan onu mutlu kılmayı hedefleyen kurallar toplamıdır. Ahlak da aynı şekilde insanın iyi ve kötü olarak
nitelendirilmesine yol açan, insanda bulunan manevi nitelikli huylar ve
bunların etkisiyle ortaya çıkan iradeli davranışlar veya bir toplum içinde kişilerin uyması istenen davranış biçimleri ve kurallar toplamıdır. Ahlakın
amacının da bu kuralları insanlara uygulatarak, onları mutlu kılmaktır. Buradan anlaşılacağı gibi, din ve ahlakın amaç birliği içinde oldukları belirginleşmektedir. İnsanı her iki dünyada mutlu etmeyi amaçlayan din ve ahlak,
övgü ya da yergiye değer olduğu iddiasıyla, akli ve mantıki temellendirilmiş olarak sunulur. Sunumu yapılan ahlak ve dini ilkelerin insanlar tarafından yaşanması ve eyleme dönüştürülmesi, öncelikli beklentidir. Çünkü ahlak otoritelerinin, ahlak teorileri üretmesindeki yegane amaçları, insanlara
mutlu olabilecekleri yollar sunabilmek ve bu yollarda yürümelerini sağlayabilmektir. Bu anlamda “ahlak ve din, yaşama ve mutlu olma sanatıdır.”Amaç birliği içinde olan din ve ahlakın hem teorik ve hem de
pratik yönleri bulunmaktadır. Ancak her ikisinin de uygulamaya yönelik kısımları daha ön plandadır. Bu bakımdan da iki alan bir birleriyle yakın
benzerlik göstermektedirler. Özellikle Hz. Peygamber(s.a.v), dinin inançlar
bütünü ve inançtan kaynaklanan davranışlar bütünü olduğu düşüncesiyle,
24
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.”7 Hz. Peygamber(s.a.v) bir diğer Hadis‟inde ise “Din edeptir.”8 İfadesiyle de din ile ahlakı adeta aynileştirmiştir.
Dinin bütün kurallarının ahlaki bir yönü de vardır ve her dindar ahlaklı olmak durumundadır. Nitekim İlahi dinlerde Allah, insanlara değer yargılarını oluşturmaları için Peygamberler ve ilahi kitaplarla kılavuzluk etmiştir.
Bu konuda Hz. Peygamber(s.a.v): “Mü’minlerin iman bakımından
en mükemmel olanı, ahlakı en mükemmel olanıdır...”9 Dolayısıyla
İslam en mükemmel dindarlığı, imanı ve iyi ahlaklı olmanın temel şartı
saymıştır. Ayrıca ibadetlerin yerine getirilmesindeki amaçlarından biri de
insanları kötü alışkanlıklardan ve çirkin ahlaktan kurtarmaktır. Kur‟an-ı Kerim‟de belirtildiği gibi, eksiksiz yerine getirilen ibadetler, insanları bütün çirkinliklerden koruyacağı kabul edilmiştir.10 Ayrıca Kur‟an-ı Kerim‟deki
“Şüphesiz Allah adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi
emreder; hayasızlığı, fenalığı ve azgınlığı yasak eder. O, düşünüp
tutasınız diye size öğüt veriyor.”11 ayeti, adeta İslam ahlakını özetlemektedir.
İnsanlar, Peygamberler ve ilahi kitapların rehberliğinde, toplum olarak ahlak kuralları oluştururlar. Bu açıdan da ahlakın en önemli kaynaklarından biri de din olmuştur. Çünkü özellikle ahlak yönünden her türlü adaletsizliğin, sapkınlıkların ve ahlaksızlıkların hakim olduğu toplumları düzeltmek için Allah, mutlaka bir Peygamber göndermiştir. Peygamberler,
ilahi emirlerle toplumu, iyiye ve doğru dönüştürmeye çalışıp sağlıklı ve iyi
ahlaklı bir topluluk oluşturmayı amaçlamışlardır. Bu amaca ulaştıktan sonra, zamanla bu iyi ahlaki yaşamdan sapmalar olup, dini ve ahlaki ruh kaybolarak, çirkinlikler içine tekrar düşen topluluklar için, Allah bu defa da toplumu yeniden inşa etmek için başka bir Peygamber göndermiştir. Dolayısıyla özellikle dinlerin oluşturulma amaçlarından biri de toplumlarda iyi ahlaklı ve mutlu bir yaşamı tesis etmektir. Bunun için de ahlak, akla ve vahye
uygun ilke ve esasların pratik yaşamda yaşanmasıdır. Bunun için inanıyor
ve bunun için ibadet ediyoruz!
7
8
9
10
11
İmam Malik, “Muvatta”, Hüsn’ül-Hulk, 8
Buhari, Edep, 39
Tirmizi, Rada, 11, İman, 6
Ankebut, 29/45
Nahl, 16/90
Giriş
25
Din, insanın yaşaması gereken değerleri belirler ve insana o değerlere bağlı kalarak yaşama iradesi kazandırır. Dinin kazandırdığı iradeyle
insan ahlaklı yaşama bilinci kazanır. Değerlerin davranışa dönüşmesi ve
irade göstermesi açısından da ahlak ile din, alan bakımından da birbirleriyle yakın ilişki içindedirler. Sağlam ve sağlıklı bir iman, bilinçli bir ibadet ile
mümkündür. Bu durumda insan toplum içinde hem dinini koruyarak ve
hem de ahlak kurallarına uygun bir şekilde yaşar. Huzurlu bir toplum için
bu elzemdir. Bu nedenle Allah, bizden inanmamızı ve ibadet etmemizi emretmektedir. Bunun aksi olanı, direnmek, kibirlenmek ve başkaldırmaktır.
İnsanlık tarihi, bu durumda olan yaratılmışların başarısız hikayeleri ile doludur. Başarı, Allah‟a tam teslimiyettir. İnanç ve ibadetlerimizin temelinde
yatan duygu, bu teslimiyete rıza göstermektir. Çünkü evrendeki hiçbir varlık, ne kendiliğinde var olmuştur ve ne de kendiliğinden yok olup gidecektir. Allah‟ın sonsuz bilgisi ve kudretiyle tüm yaratılanlar, evren içinde belli
bir amacı gerçekleştirebilecek yetenek ve donanımda var edilmişlerdir.
Ancak insanlar ile diğer varlıklar arsında yaratılış amacı açısından önemli
bir farklılık mevcuttur. Yeryüzündeki canlılar, daha çok ait oldukları ortamlar içinde kavrayabilecek bir yaratılış amacına sahiptirler. Kur‟an-ı Kerim,
insanın yeryüzünde “Halife” olarak yaratıldığına dikkat çeker. Halife
kavramı, birçok anlamının yanı sıra, insanın yeryüzünde adaleti ve doğruluğu gerçekleştirme özelliğine sahip olduğunu ima eder. İşte insanın varoluş amacı, sahip olduğu özgürlük sayesinde yeryüzünde adalet ve doğruluğu gerçekleştirecek şekilde Allah‟a kulluk etmektir.
Allah‟a niçin ibadet ederiz? İbadet, öncelikle Allah emrettiği için yapılır. Bu konuda Allah: “Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabb‟inize kulluk ediniz...”12 Allah‟ın her emrinde olduğu gibi,
yalnızca kendisine kulluk etmeyi emretmesinde de çok önemli amaçlar
vardır. Bu amaçlardan bazılarını şöyle sıralamak mümkündür.
1- İnsan olarak ibadet etmekle, Allah‟a yakınlaşmış ve kötülüklerden
uzaklaşmış oluruz.
2- Yalnızca Allah‟a ibadet etmek, insan olarak bizi diğer varlıkların
kölesi olmaktan kurtarır.
3- Yalnız Allah‟a kulluk etmekle, arzularımızın sonsuz isteklerini
kontrol altına almış oluruz.
12
Bakara, 2/21
26
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
4- Yalnız Allah‟a kulluk etmek, insan olarak bizde hak ve adalet ölçüsü oluşturur.
5- İnsan olarak ibadet etmekle, Allah‟a şükretme görevimizi yerine
getirmiş oluruz.
İbadet etmekle ne elde ederiz? Sorusuna da özetle şu şekilde cevap vermek mümkündür.
1- Allah‟a ibadet etmekle, O‟nun sevgisini ve rızasını elde etmiş oluruz.
2- İyi huy ve davranışlar kazanır, kötü huy ve davranışlardan uzaklaşmış oluruz.
3- Bunu yaparken, İnsanların da sevgisini ve takdirini kazanmış oluruz.
4- İbadet edilmesi halinde Allah, insanın kalbine ferahlık verir, zor işleri kolaylaştırır, nimetleri arttırır, insandan yardımını hiçbir zaman eksiltmez ve insana dost olur. Allah‟ın dostluğunu kazanmak, çok büyük bir
mutluluktur. Zaten insanın yaşamında en büyük amaç, Allah‟ın dostluğunu
kazanmaktır. Ne mutlu o insanlara ki, Allah‟a dost olabilsinler..!
Unutmamak gerekir ki, ilim ve fikir erbabının görevi, hak ve hakikat
peşinde koşmak, doğru olanı savunmak, dünya ve insanlık için hayırlı olanın hakim hale gelmesi için çaba harcamak ve mücadele etmektir, kitlelerin hoşuna gidecek düşünceleri pazarlamak ve savunmak değildir. Hale
söz konusu olan İslam ise, bu alanda söyleyecek sözü olanların, insanlardan önce Allah‟a karşı sorumlu olduklarını bilerek kalemlerini oynatmaları
gerekir. Biz de bu eseri hazırlarken, İslam bilginlerinin bilinen geleneğine
uyarak isabetli, doğru ve güzel olan ne varsa Allah‟ın bir lütfudur, isabetsiz
ve yanlış olanların sorumluluğu ise bize aittir diyoruz. Yine de her şeyin en
doğrusunu Allah bilir. Kitaplarım ve bu kitap, 40 yıllık emeğim,
bilgi birikimim ve inancımdır. Bu kitapta ilim var, din var,
Fikih var, Felsefe, Psikoloji, Sosyoloji ve Pedagoji var... Siyaset, sitem, tepki ve isyan var... Özlem ve hasret var... Hepsi
Allah‟ın rızasını kazanmak içindir. İnsanlara bir şeyler öğretmek ve anlatmak içindir, uyanmak için..!
Giriş
27
28
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İSLAM
----------------------------------------------------------------------“Şüphesiz Allah katında hak (gerçek) din,
İslam‟dır…”
Al-i İmran, 3/19
----------------------------------------------------------------------Arapça “selem” kökünden alınmış olan İslam, sözlükte,“itaat etmek, boyun eğmek, teslim olmak, kötülüklerden salim bulunmak ve selamete ulaşmak” anlamlarına gelen bir mastardır. İslam,
Allah tarafından Cebrail (a.s) aracılığı ile Hz. Muhammed (s.a.v)‟e ve
O‟dan da biz insanlara zamanından ve eksiksiz bildirilen son ve mükemmel olan ilahi emirlerin tamamıdır.
Genel olarak İslam; Allah‟ın varlığına, birliğine O‟ndan başka ilah
olmadığına ve Hz. Muhammed (s.a.v)‟in O‟nun kulu ve Peygamberi olduğuna, O‟nun tebliğiyle temellendirilen sisteme inanmak ve inandıklarını
uygulamak demektir veya Hz. Peygamber(s.a.v)‟in din adına bildirdiklerinin tamamını bütün varlığı ile benimsemek ve bunu ortaya koyan bir teslimiyet içinde olmak demektir. Bu durumda olan kimseye de Müslüman denir. Hiç şüphesiz İslam adı, insanlığın genel dini olmak üzere, Hz Muhammed (s.a.v)‟in getirdiği dinin özel adı olmuştur. Bu adı ona, bizzat
Allah vermiştir. Onun özelliğini belirtecek biçimde niteliğini açıklayan da
Allah‟tır. Dinden kastedilen, şüphesiz “İslam” dinidir. İslam, ilahi bir dindir, Allah katında dinlerin en üstünüdür ve bütün dinlerin son şeklidir. Onun
emirleri, insanlığın esenliğini sağlamaya yönelik Allah‟ın muradıdır. Fakat
aynı zamanda İslam, gerçek dünyada var olan bir olayın, hukuk, şehirler,
devletler ve medeniyetler yaratan bir hareketin adıdır. Özel bir dinin adı
olarak “İslam” ile genel anlamda “din” arasında anlam bakımından da
sıkı bir ilişki vardır. Genel anlamda “din” Allah‟ın insanlara Peygamberler
aracılığıyla göndermiş olduğu mesajları “kabul edip” onlara “boyun
eğmek” anlamına gelir. Özel anlamda “İslam” ise Allah‟a, yani onun
mesajlarına “teslim olmak” anlamına gelir. Bu noktadan bakınca
“din” ile “İslam”ın eş anlamlı olduğunu söylemek mümkündür.
Din; kendi mahiyeti, nereden gelip nereye gideceği, yaratılışındaki
amaç ve hedefe dair sorular soran insana cevap vermekte, yaratanını tanımakta, O‟na nasıl kulluk edeceğini bildirmektedir. Din; hayatın bu dün-
yadan ibaret olmadığının bilgisini vermekte, ölüm ötesinde sonsuz bir hayatı müjdelemekte ve ona ulaşmanın yollarını göstermektedir. Hayatın
akışı içerisinde zaman zaman yaşanan yalnızlık, çaresizlik, üzüntü, korku,
hastalık ve musibetler karşısında insana ümit, teselli ve güven sağlamakta, huzur ve güven bahşetmektedir. Din; insanları iyiliğe çağırmakta, aynı
zamanda; gizli, açık her türlü kötülükten de men etmektedir. Her türlü şiddeti, haksızlık etmeyi, harama el uzatmayı yasaklamakta ve inananların
güzel ahlaklı olmalarını istemektedir. Birlikte yaşamak durumunda olan insanların birbirlerine karşı birtakım hak ve görevleri vardır. Din; insanı birlikte yaşadığı diğer insanlara karşı hak ve adalet ölçüsünce muamele etmeye sevk ederek sadece ferdin hayatını değil, toplum hayatını da olumlu
şekilde etkilemektedir. Genel manada dini ve özel manada da İslam‟i
Allah‟ın Peygamberler ve ona inananlar aracılığıyla tarihe müdahalesi olarak da tarif edecek olursak, İslam ve Müslümanlar yeryüzünde var oldukları sürece böyle bir müdahale ile yükümlü olduklarına göre, en geniş anlamıyla ve her çeşidiyle eylem/salih amel doğurmayan bir iman anlayışının
dinin var oluş amacını da ortadan kaldıracağı şüphesizdir. Zaten İslam
dünyasının çöküşü de iman, sosyal boyutunu kaybettiği zaman başlamıştır.
O halde din; din bir uyanıştır. Sanat ve felsefe gibi dinin de asıl manası, insanın dikkatini gabya, bilinmeyenlere, sırlara ve metafizik sorulara
çekmesinde yatmaktadır. Bu durum ise şuurumuzun uyanışı demektir. Bu
uyanış bilmek ve tanımak şeklinde değil, farkında olmadığımız bilgisizliğimizin, idrakinde olduğumuz bir bilgisizliğe dönüştürülmesi şeklinde meydana gelir. Cahil ile bilge insan arasındaki o sonsuz fark da tam buradadır.
Din, insanın da içerisinde yer aldığı var oluşun, evrenin, hayatın insan için
ne anlama geldiğine dair ilahi bir cevaptır. Din, bizatihi insanın nereden
gelip nereye gittiği sorusunun cevabıdır. Din, insana, varoluş, evren, insanlık, tabiat, toplum ve tarih konusunda bir anlam haritası sunar. Din,
yeryüzündeki serüveninde insanlar ve toplum için bir yol haritasıdır. Din,
yeryüzünde ezilenlerin çığlığıdır. Din, gerçek şartlara, gerçek bir protestodur. Din, yeryüzündeki her türlü kötülüğe, haksızlığa ve zulme karşı bir isyan ahlakıdır. Din, egemenlerin sahte tarihine karşı, tarihi düzeltme davasıdır. Din, varlığa etik bir yaklaşımdır. Din, insana, varoluş, tarih, tabiat ve
topluma olduğu kadar, inanç, düşünce, eylem, siyaset, ekonomi, sanat,
hukuk, ahlak, çevre ve bilim gibi maddi ve manevi bütün alanlara ilişkin
kapsamlı ve tutarlı bir bakış açısı sunan bir dünya görüşüdür. Muhammed İkbal‟in, “İslam‟da Dini Düşüncenin Yeniden İnşası” adlı
eserinin ilk cümlesinde “Kur‟an, fikirden ziyade amel/eyleme vurgu yapan
30
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
bir kitaptır.” derken, keza Aliya İzzetbegoviç’in de “İslam bir düşünüş
biçiminden ziyade bir uyanış tarzıdır.” derken kastedilen tam olarak budur.
O halde din bir kurgu, bir temenni, kuru bir ütopya değil, hayata geçirilmesi
gereken bir eylem planıdır. Plansız eylemin sonucu belirsizlik ise eylemsiz
planın sonucu da koca bir hiçtir. O halde din, insan eylemlerinin anlamlı ve
planlı bir hale getirilişi yolunda sürekli atılan adımların adıdır. Kısaca din,
dünyayı cennete dönüştürme projesinin adıdır. Din/İslam ismi ve kelimeleri
ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Şüphesiz Allah katında hak (gerçek) din İslam‟dır…”13
“Allah kimi doğru yola iletmek isterse onun kalbini İslam‟a açar, kimi de saptırmak isterse göğe çıkıyormuş gibi
kalbini iyice daraltır. Allah, inanmayanların üstüne işte böyle
murdarlık verir.”14
“...Bugün sizin için dininizi kemale erdirdim. Üzerinizdeki
nimetimi tamamladım, sizin için din olarak İslam‟ı beğendim…”15
“Kim İslam'dan başka bir din ararsa, bilsin ki, kendisinden (böyle bir din) ondan asla kabul edilmeyecek ve o, ahirette
hüsrana uğrayanlardan olacaktır.”16
Kur‟an-ı Kerim‟in birçok ayetinde İslam ve o kökten türeyen kelimeler
geçmektedir. İslam inanç sistemine göre İslam, Hz. Adem (a.s)‟den itibaren gelen bütün Peygamberlerin tebliğ ettikleri dinlerin tamamının adıdır.
Kur‟an-ı Kerim‟in ifadesiyle: “Kur‟an‟ı kesinlikle biz indirdik, elbette onu yine biz (kıyamete kadar) koruyacağız.”17 İlahi emri, bir mucize olarak hiç bir değişikliğe uğramadan, orijinal haliyle kıyamete kadar
baki kalacak son dinin, Hz. Muhammed (s.a.v) tarafından bildirilen şeklidir.
Ayrıca konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“O, Peygamberlerini hidayet ve hak din ile gönderendir.
Müşriklerin hoşuna gitmese de O, dinini diğer bütün dinlerden
üstün kılacaktır.”18
13
14
15
16
17
18
Al-i İmran, 3/19
En’am, 6/125
Maide, 5/3
Al-i İmran, 3/85
Hicr, 15/9
Saf, 61/9
İslam
31
İslam, nazil olduğu 610 tarihinden günümüze kadar bir harfi bile değişmeyen ilahi kitap Kur‟an-ı Kerim‟e ve onun tebliğcisi Hz. Muhammed
(s.a.v)‟in sahih Hadislerine dayanmakta ve böylece bütün insanlığa hitap
etmektedir. İslam evrensel bir dindir; bir milletin, bir zümrenin ve bir bölgenin dini değildir. İslam evrensel olduğu gibi, onu tebliğ eden Hz. Peygamber(s.a.v) de bütün insanlığa gönderilmiş son Peygamberdir.
Herhangi bir kişinin Müslüman olabilmesi için Kelime-i Şehadet’i
kalben tasdik ve dil ile ikrar etmesi gerekir. İman etmek için, Kelime-i
Şehadet‟i söylemek, anlamını bilmek ve inanmak gerekir. İslam açısından
Kelime-i Şehadet‟i, kesin kabul ve tasdik etmek imanın bir tezahürüdür.
Kişi böylece Allah‟a ve O‟nun Peygamberini kabul etmiş demektir. Kelime-i
Şehadet‟i söylemekten kastedilen, onu sık sık tekrarlamakla birlikte onu
yaşatmak, duyurmak, Allah ve Resulünün yolunda cihad etmektir. Allah‟ın
adını ve insanlığa çağrısı olan Kur‟an-ı Kerim emirlerini duymayanlara duyurmaktır. İyiliği emretmek ve kötülüklerden insanları sakındırmaktır.
Kur‟an-ı Kerim, iman kelimesini bazı ayetlerde, İslam kelimesiyle aynı anlamda kullanmıştır. Bu bakımdan imanın şartlarından birini veya bir
kaçını inkar eden kimse, kesinlikle imandan ve İslam‟dan çıkmış olur. Bu
nedenle İslam bir bütündür, onu parçalara ayırmak ve bir kısmına inanmak, diğer bazı emirlerine inanmamak mümkün değildir. Kur‟an-ı Kerim‟in
bir emrini bile inkar etmek insanı küfre sokar.
Hak ile batıl Allah‟ın Peygamberi ve kitabı ile açık olarak ortaya konduktan sonra artık insanın kendi hür iradesi ve aklı ile bu yollardan birisini
seçmesi gerekir. Buradaki tercihin neticesi ve sorumluluğu da tamamen
insanın kendisini bağlamaktadır. Zira bu nedenle cennet veya cehennem
yaratılmıştır.19 Allah, iman konusunu zorlama ve zulüm üzerine bina etmemiştir. Eğer Allah dileseydi tüm insanları iman üzerine kılardı. Fakat
Allah bunu yapmadı, iman işini düşünüp karar verme ve seçme hürriyeti
üzerine bina etti.20 Zira Allah, insanı imtihana muhatap kılmıştır. Bu nedenle de ona tercihli yollar sunmuş, bu yollardan hangisinin iyi ve hangisinin
kötü olduğunu Peygamberleri aracılığı ile bildirilmiştir. Peygamber, Allah
ile insan arsında elçi ve Allah‟ın emirlerini zamanında ve eksiksiz tebliğ
eden, anlatan, açıklayan, izah eden, yorumlayan ve Allah‟ın Cebrail (a.s)
19
20
Kehf, 18/29-30
Zemahşeri, “el-Keşşaf”, I, s. 303
32
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
aracılığı ile kendisine öğrettiğini insanlara öğreten ve bu konuda rehber ve
örnek olan insan ve Peygamberlik görevi ile görevlendirilendir.
Hak; doğru olan, varlığı kesin olan demektir. Allah‟ın güzel isimlerinden biri de Hak‟tır. Hak kelimesinin öncelikli anlamı, İslam‟dır. İslam ise
ilk Peygamber‟den itibaren bütün Peygamberlerin tebliğ ettiği hak dinin
adıdır.21 Bu dini kabul edenlerin adı da Müslüman‟dır.22 Kur‟an-ı Kerim‟de
İslam, “Din‟ül-Hak” kavramı ile ifade edilmiştir.23 Hakk‟ın karşıtı batıldır. Batıl ise; asılsız, gerçeğe uymayan düşünce ve hükümlerdir. Kur‟an-ı
Kerim‟in getirdiği din; hak din ve verdiği bilgiler, doğru bilgilerdir ve çağırdığı yol da,“Sırat-ı Müstakim”, yani doğru yoldur. O, insanlığı ahlak ve
yaşayışta da doğruluğa ve dürüstlüğe çağırarak batılı ortadan kaldırmaya
yöneltmektedir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “De ki: Hak geldi,
batıl yok oldu. Şüphesiz batıl, yok olmaya mahkumdur.”24
İslam, vahiy geleneğinin son halkasıdır ve artık Hz. Muhammed
(s.a.v)‟den sonra Peygamber gelmeyecektir. Ancak bu, kendi içinde bir gelişim çizgisini izleyen vahiy geleneğinin gelişiminin sona erdiği anlamına
gelmemektedir. Bilakis vahiy geleneğinin gelişim çizgisinin son halkasını
temsil eden İslam vahyinin, vahiy geleneğinin amaç ve hedefleri doğrultusunda daha da geliştirilmesi mümkündür. Ancak bu defa gelişme artık yeni
bir vahiy gönderilmesi suretiyle değil, en son ve en mükemmel halka olan
İslam vahyinin, Müslümanlar tarafından sürekli yeniden yorumlanması,
yani İctihat suretiyle olacaktır. Çünkü İslam kendisini, daima asrın idrakine
sunacak, yeter ki, Müslümanlar onu asrın idrakine sunabilsinler...
-Kur‟an-ı Kerim‟de İslam‟ın Özellikleri
1- Tüm evrenin mülkiyeti ve egemenliği Allah‟a aittir.25
2- Yaratılmışların en şereflisi ve mükemmel kabiliyetlerle donatılanı
insandır. Evrende olan her şey insan için yaratılmıştır.26
3- İslam, Allah‟a iman ve kulluk esasına dayanır.27
21
22
23
24
25
26
Al-i İmran, 3/19; Bakara, 2/132; Yusuf, 12/40
Hac, 22/78
Tevbe, 9/33
İsra, 17/81
Al-i İmran, 3/26; Nur, 24/33
Casiye, 45/13
İslam
33
4- İslam, ahiret inancını gerektirir.28
5- İslam‟da Peygamberlere iman, dinin temel esasıdır.29
6- İslam‟da emir ve yasaklar ilahi bir kitaba, yani Kur‟an-ı Kerim‟e
dayanır.30
7- İslam, meleklere imanı şart koşar.31
8- İslam‟da Allah‟tan başkasına kulluk yapılmaz.32
9- İslam, akıl ve ilimle/bilimle ters düşmez.33
10- İslam, takva dışında hiçbir kimsenin diğerine üstün olmayacağını söyler.34
11- İslam, dünya ve ahiret mutluluğunu esas alır.35
İlahi dinlerin özelliklerini göz önünde bulundurarak, bu özelliklere sahip olan dini tespit etmek gerekecektir. İşte bu özelliklere sahip din, Allah
katında geçerli olan din, yani İslam olacaktır. Kur‟an-ı Kerim‟de geçen
Peygamberler açısından bakıldığında bütün Peygamberlerin üzerinde
durduğu inanç esasları olarak şunları görmekteyiz: Allaha, Peygamberlerine, meleklerine, kitaplarına, ahiret gününe, kaza ve kadere inanmadır.36
-Kur‟an-ı Kerim Açısından İslam
Hz. Muhammed (s.a.v) tarafından bütün insanlığa tebliğ edilen son
ilahi din olan İslam, yalnız Müslümanların dini değildir. O, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in gönderilişindeki hikmet ve özelliğe paralel olarak davetini bütün insanlığa yöneltmiş tek ilahi dindir.37 İslam Kur‟an-ı Kerim açısından
“Hak Din”,38 “Dosdoğru Din”,39 “Allah nazarında gerçek ve
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
Zariyat, 51/56
Bakara, 2/4
Bakara, 2/285
Araf, 7/32
Bakara, 2/285
İbrahim, 14/30; Nahl, 16/73
İsra, 17/36
Tevbe, 9/39; Hac, 22/37
Yunus, 10/64
Mevdudi, “Kur’ana Göre Dört Terim, Din Bahsi, Tarih Boyunca
Tevhid Mücadelesi”, Çev. N. Ahmed Asar, s. 300
Sebe', 34/28
Saff, 61/9; Tevbe, 9/33; Fetih, 48/28
34
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
makbul din”,40 “O‟nun razı olduğu, beğendiği din”,41 vb. niteliklerle açıklanan ilahi dindir. İslam, özünde tanıdığı “Teslim olmak,
Allah‟a gönül vermek, sımsıkı bağlanmak, barış ve güven içinde yaşamak” vb. manaları bütün insanlığa taşımak gibi bir misyonu da
yüklenmiştir. Bu bakımdan Müslümanların hakim olduğu ülkelerdeki her
renk, dil, ırk ve dinden insan huzur içinde bahtiyar ve mutlu bir hayat sürmüştür. Mesajını bütün insanlığa yöneltmiş olan İslam, evrensellik vasfının
ötesinde getirdiği birtakım kurumlarla kıyamete kadar kalıcılığını da tescil
etmiş bulunmaktadır. O‟nun dayandığı üç temel olan inanç, ibadet ve ahlak, diğer dinlerin hiçbirinde aynı olgunlukta yer almamıştır. Zaten misyoner olmaksızın yayılmasının bir hikmeti de budur. İslam‟ın ana kaynağı
olan Kur‟an-ı Kerim‟in birçok ayetinde bu dinin, Allah, O‟nun varlığı, birliği,42 ibadetin yalnız O‟na yapılacağı,43 melek, ahiret günü, hesap, cennet,
cehennem, sual, mesuliyet,44 kaza ve kader,45 ahlaki konular vb. konulardaki esaslarını ayrıntılı bir şekilde açıklamıştır. Kur‟an-ı Kerim açısından
İslam, öncelikle Allah ile Hz. Peygamber(s.a.v) arasındaki hassas dengeyi
korurken, hesap gününün sahibinin yalnız Allah olduğunu bildirir. Hıristiyanlık bu konudaki yetkiyi Hz. İsa (a.s)‟a devretmiş ve O‟nu Allah‟ın, (Haşa!) sağ yanına oturtmuştur.
Kur‟an-ı Kerim‟in açıkladığı İslam‟da Allah ile kul arasına hiçbir kişi
veya teşkilat giremez. Kul, günahını aracısız olarak Allah‟a arz eder, bağışlanmasını da yine O‟ndan niyaz eder. İslam, gerek inanç, ibadet ve ahlak esasları, gerek dini kavramlar bakımından son derece sade, kuvvetli,
açık-seçik, anlatılması ve açıklanması kolay akli-mantıki bir dindir. Dünyaahiret dengesini en iyi şekilde kurarak bu konuda da diğer dinlerden farklı
ve üstün bir konumda olduğunu kanıtlamıştır. Bu bakımdan günahkar
doğmak gibi bir mantıksızlığın dayanağını, ne Kur‟an-ı Kerim ve ne de
Hadisler‟de bulmak mümkündür.46
Dünya böylesine karanlık bir tablo içinde iken, İslam dini gelmiş ve
insanlık tarihinin en büyük inkılabını gerçekleştirmiştir. İnsaflı bir gözle in39
40
41
42
43
44
45
46
Rum, 30/30
Al-i İmran, 3/19
Maide, 5/3
Bakara, 2/163; Al-i İmran, 3/18; İsra 17/42; Enbiya, 21/22, 25
İsra, 17/22; Kasas, 28/88
Hicr, 15/93; Lokman, 31/32; Tahrim, 66/7; Kehf, 18/48
İsra, 17/15-84; Ra'd, 13/11; Fussilet, 41/46
www.islamiyasam.com, Osman CİLACI; “Günümüz Dünya Dinleri”,
Eylül/2013
İslam
35
celenirse, gerek Kur‟an-ı Kerim‟de ve gerekse Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
sünnetinde, Batı dünyasında neşredilen insan hakları beyannamelerinden
asırlar önce, günümüzde ulaşılan en nihai insani hedeflerin tespit edilmiş
olduğu görülecektir. Nitekim Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Veda Haccı esnasında yaptığı Veda hutbesinin insan hakları açısından taşıdığı esaslar,
bunun en açık misalidir. Bu hutbe, 632 tarihinde 100.000‟den fazla Müslüman‟ın karşısında okunmuştur. Yani İnsan hakları ile ilgili ilk yazılı metin
kabul edilen 1789 İnsan ve Vatandaşlık Hakları Beyannamesinden 1157
yıl öncedir. İslam‟ın insan haklarına getirdiği yeni esasların, Batı‟daki insan
hakları mücadelesi üzerinde de büyük etkisi olmuştur. İnsan, diğer varlıklardan farklı bir değere sahiptir. Bu kıymet, Allah‟a iman ve O‟nun emirlerine uymakla daha da artar. Bu sayede insan, evrenin en şerefli bir misafiri
olur. İnsan, insanlık değerini, doğumu ile hatta ana rahminde teşekküle
başlaması ile birlikte kazanır ve hayatı boyunca taşır. İslam‟ın insanlığa
getirdiği temel hak ve hürriyetleri şu şekilde özetlemek mümkündür.
1- İslam, ırk ve renk ayırımına son vermiştir. Bütün insanlar Hz.
Adem (a.s)‟den gelmiştir. İnsanın ırkını ve rengini kendi seçmesi mümkün
değildir. Bu, tamamen Allah‟ın takdiriyledir. İnsanları böyle bir konuda farklı görmek, bazı ırk ve renkleri kınayıp bazılarını üstün kabul etmek, İslam
açısından olduğu kadar, insani açıdan da son derece yanlış ve zararlıdır.
Allah, Kur‟an-ı Kerim‟de insanları bir erkek ile bir dişiden yarattığını, sonra
sayıları çoğalınca birbirleriyle kolayca tanışıp yardımlaşsınlar, ünsiyet ve
ülfet etsinler diye onları kavim ve kabilelere, ırk ve milletlere ayırdığını beyan eder.47 Görüldüğü gibi, insanların ayrı ırk ve renkten oluşu, birbirlerine
üstünlük için değil, tanışıp yardımlaşmaları içindir.
2- İslam soy-sop üstünlüğüne ve bununla övünmeye de son vermiştir.
3- İslam, halka idarecilerini kontrol ve denetleme hakkı getirmiştir.
Devlet idaresinde keyfi tasarruflara, zulümlere, haksızlık ve kanunsuzluklara son vermeyi hedeflemiştir.
4- Fikir ve vicdan hürriyeti sağlamıştır. Fikir ve vicdan hürriyeti, insanın hayat hakkından sonra gelen en önemli hakkıdır. Kişinin bu hakkını
tanımamak, onu öz benliğinden sıyırıp hayvanların seviyesine indirmek
demektir. Bu nedenle İslam, fikir ve vicdanların baskı altında tutulmasına
47
Hucurat, 49/13
36
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kesinlikle izin vermemiştir. “Dinde zorlama yoktur...”48 emriyle İslam,
inanç esaslarını kimseye zorla kabul ettirmeyi doğru bulmamıştır.
5- İslam, kölelik kurumuna da büyük bir titizlikle eğilmiş, onu hukuki
bir statüye kavuşturmuştur. İslam dini geldiği sıralarda bütün dünyada kölelik, en vahşi ve insanlık dışı tatbikatıyla hüküm sürmekteydi. İslam‟ın bütün dünyada yaygın olan bu kurumu, tamamıyla ortadan kaldırması elbette
beklenemezdi. Bu nedenle O, köleliği temelden ve bir anda ilga yoluna
gitmemiş, fakat bu kurumu büyük bir ıslahata tabi tutarak, ona en insani ve
en medeni şekli vermiştir. Ayrıca kölelikten hürriyete geçiş yollarını artırıp
kolaylaştırarak, köleliğin dolaylı olarak ortadan kalkmasını sağlayacak
formüller koymuştur. Bu kurumun insanlık hayatından çıkışına öncülüğü
bizatihi Hz. Peygamber(s.a.v), Zeyd (r.a)‟i azat ederek yapmıştır.
6- Mülkiyet hürriyetini sağlamıştır. Allah‟ın insana verdiği çeşitli duygular arasında mal sevgisi, mülk edinme arzusu da vardır. Kur`an-ı Kerim‟de bu durum açıkça belirtilmiştir. İslam, ferde mülkiyet hakkı tanımış,
ona, bu duygusunu meşru şekilde tatmin etmesi için zemin hazırlamıştır.
İslam‟ın tanıdığı mülkiyet hakkına, sahibinin izni olmadan hiçbir şekilde
müdahale edilemez.
7- Hukukta eşitlik sağlamıştır. İslam bütün insanları hukuk önünde
bir tarağın dişleri gibi eşit kabul etmiştir. Şahısların sosyal durumuna, soyuna göre imtiyazlı muamele yapılmasına izin vermemiştir. İslam‟da kanun
hakimiyeti ve hukukun üstünlüğü esastır. Bir devlet reisi ile halktan biri kanun karşısında eşit muamele görür. Suçlu olan, devlet reisi bile olsa, mutlaka cezasını görür.
8- Cezaların şahsiliği ve kanuniliği esastır. İslam‟da kanunsuz ceza
olmaz ve ayrıca suç işleyenin yerine başka birinin cezalandırılması da söz
konusu değildir. Cezaların şahsiliği prensibi esas kabul edilmiştir.
9- Mahkemelerin bağımsızlık ve tarafsızlığı esas kabul edilmiştir. İslam‟da adalet kurumu olan mahkemeler, her türlü dış baskıdan, şahsi kin
ve garazlardan, keyfi tasarruflardan uzak tutulmuş, hakimlerin tarafsızlıklarını kaybetmelerine izin verilmemiştir. İslam mahkemelerinde devlet reisleri
sıradan vatandaşlarla birlikte hakim önüne çıkmışlar, suçlu görüldükleri
takdirde de cezalandırılmışlardır.
48
Bakara, 2/256
İslam
37
10- Mesken masuniyeti ve hususi hayatın dokunulmazlığı esastır. İslam‟da şahsın özel hayatına karışmaya, meskenine izinsiz girmeye kimsenin hakkı yoktur. İnsanların gizli hallerini araştırmak, İslam‟da yasaktır.
11- Seyahat hürriyeti bir haktır. İslam‟da seyahatin ibret almaya ve
sıhhat bulmaya sebep olduğu kabul edilir. Bu nedenle seyahat yapılması
teşvik edilmiştir.
12- Yaşama hakkı, can, mal ve namusların tecavüzden korunma teminatı vardır. Bu durum, veda hutbesinde Hz. Peygamber(s.a.v)
tarafından en güzel bir şekilde ortaya konulmuştur.“İnsanlar! Bugünleriniz nasıl mukaddes bir gün ise, bu aylarınız nasıl mukaddes
bir ay ise, bu şehriniz Mekke nasıl mübarek bir şehir ise, can,
mal ve namuslarınız da öyle mukaddestir. Her türlü tecavüzden korunmuştur.”
13- Sosyal güvenlik sağlanmıştır. İslam dini insanın, yaşlılık, hastalık, felaket ve kazalar karşısında mağdur ve perişan olmaması için, onu
himaye etmiş ve getirdiği sosyal güvenlik tedbirleri ile muhtaçların geleceğini teminat altına almıştır. İslam, her şeyden önce insanları çalışmaya
sevk ederek mali bakımdan kendilerini güvenceye almalarını teşvik etmiştir. Ayrıca getirdiği çeşitli tedbirlerle onlara aile içinde, komşu ve akraba
muhitinde, ayrı bir güvenlik sağlamıştır. Bütün bu güvenlik tedbirleri yetersiz kaldığı yerlerde de devlet bizzat ferdin güvenliğini teminat altına almıştır. Zekat kurumu ve vakıflar bu konuda en mükemmel sosyal güvenlik kurumlarıdır.
14- Çalışma hürriyeti, ücret adaleti ve eşitliği sağlanmıştır. İslam‟da
çalışma, emek sarf etme büyük bir değer ve teşvik görmüştür. Dilenmek,
başkasına yük olmak, hoş karşılanmamıştır. Hatta ailesinin nafakasını helal yoldan temin etmek için çalışmak, farzları yerine getirmek şartıyla ibadet bile kabul edilmiştir.
15- Çocukların himayesi sağlanmıştır. İslam, doğumundan itibaren
çocuklara sahip çıkmış, onların beslenme ve giyim masrafları için annebabaya çeşitli yardımlar yapılmış ve bu iş için hazineden ödenekler ayrılmıştır.
16- Temel eğitim zorunlu ve parasızdır. “İlim öğrenmek kadınerkek her Müslüman üzerine farzdır.”49 Hadis‟i, temel eğitim mec49
İbn-i Mace, Mukaddime, 17
38
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
buriyetini getirmektedir. İslam‟da temel eğitim müfredatı titizlikle hazırlanmıştır. Temel eğitimin içine dini, ahlaki, edebi bilgilerin öğretilmesi yanında, mesleki eğitim de girmektedir. İslam, dini bilgilerle birlikte çocuğun
meslek sahibi kılınmasını da zaruri görmektedir.50
-İslam ve İnsan İlişkisi Nedir?
Yüksek otorite sahibinden gelen üstünlük ve hakimiyet, otorite sahibi
bir varlığa itaat edildiği takdirde, gösterilmesi gereken tapınma ve baş eğme, uyulması gereken adet, kural, kanun, yol, yargılama ve cezalandırma
veya mükafatlandırma gibi anlamlara gelen din kelimesi, Kur‟an-ı Kerim‟de; hakimiyet, en üstün otorite ve bunlara itaatle boyun eğme, bu hakimiyet ve otorite altında meydana gelen fiili ve fikri nizam ve bu nizama
uymak, samimiyetle bağlanmak veya karşı gelerek isyan etmekten dolayı,
yüksek otorite tarafından verilen mükafat veya ceza gibi anlamları içerir.
Ayrıca insanları iyi ve faydalı işler yapmaya yönelten, toplumları yücelten
ve geliştiren bir olgudur. Din, insanlar arasında merhamet, şefkat, sevgi ve
saygı duygularının ortaya çıkmasını sağlar. Dini değerler, toplumların birlik
ve beraberlik içerisinde yaşamalarına katkıda bulunur. Din, insana birlikte
yaşamanın verdiği hak ve sorumluluklarını hatırlatır. Örf, adet, kanun ve
ahlakla birlikte toplum hayatına yön verir. Din duygusunun zayıflaması
suçluların artmasına yol açabilir. Toplumda mutluluk güven ve huzur azalır. İnsan, günlük hayatında karşılaştığı yalnızlık, çaresizlik, korku, üzüntü,
hastalık, musibet ve felaketler karşısında yegane teselli kaynağı olarak dini görür. Dini değerler insanı ruhsal bunalımlarından korur, başarı için ümit
ve cesaret verir. Kendisine ve çevresine karşı daha duyarlı hale getirir. Dinin gerçek niteliği, mensuplarının ona tam anlamıyla itaat edip bağlanmasıdır. Bunun için Hz. Peygamber(s.a.v), İslam‟a girenlerin yalnızca İslam‟ın
kaidelerini söylemesi ve yapmasıyla yetinmez, onları kendi haline bırakmazdı. Çünkü Hz. Peygamber(s.a.v), batıl üzere olan kimseyi kabul etmez
ve kötülüğü de eliyle, yani güç kullanarak değiştirmesi gerekir.
Din, insani değerleri yeniden ortaya koymaz, onları sadece onaylar,
destekler ve teyit eder. Aslında din, insana o değerlere bağlı kalarak yürüyebilme iradesi kazandırır. Biz o değerleri kendi özümüzde ve içimizde buluruz. Kendi dünyamızda buluruz. Ama dinin bize kazandırdığı irade ile o
değerleri hayata geçirme bilincini ve gücünü kazanırız. İnsanın saadeti
50
www.zaferdergisi.com, Mehmet Çınarlı, “İslam’ın İnsana Verdiği
Temel Haklar”, Sayı: 392
İslam
39
ancak fıtratına dönmesi ve kendini gerçekleştirmesiyle mümkün olacaktır.
Ahlakın yaşanmadığı toplumlarda aile hayatında, ekonomik hayatta, politikada ve insan ilişkilerinde çok hızlı bir dejenerasyon yaşanır. Çünkü Allah
korkusunun olmadığı bir yaşamda herhangi bir sınır ve kural yoktur. Sınırlar nefsin zevk ve hırslarına göre belirlenir. Bu dejenerasyonun doğal bir
sonucu olarak aile yapısında görülen bozulmayla ve toplumun temel yapısında çöküntüler kendini gösterir. Bu çöküş, toplumun tüm kesimlerine etki
eder. Saygı, sevgi ve merhamet duyguları yerini, kendi bencil isteklerini
tercih etmeye, kendi çıkarını gözetmeye ve başkalarının hakkına tecavüz
etmeye bırakır. İhtiyaç içinde olanlara kimse yardım etmez, zenginler sadece kendi mallarını artırmaya çalışıp, insani değerleri tamamen göz ardı
ederler.
İslam, inananlarını kardeş saymak suretiyle, Müslümanlar için kurduğu dini-akli birliği, psikolojik açıdan da desteklemiştir. Konu ile ilgili
olarak Kur‟an-ı Kerim: “Mü‟minler, ancak kardeştirler...”51 Hiç şüphesiz, İslam‟ın bu kardeşlik prensibi, hangi bölgede olurlarsa olsunlar,
Müslümanlar arsında sağlam bir bağ olmuştur. Tarih hiçbir dinin, çeşitli
milletleri içeren devlette, İslam‟daki gibi birbirleri arasında bir fark görmeyen tek bir ümmete dönüştürdüğünü yazmamıştır. Bu kardeşlik manevi olduğu ve maddenin payı bulunmadığı için, İslam buna yalnız gerçek sevgi,
eşitliğin değeri, yardım elini uzatma ve destekleme gibi ruhi-kalbi hükümleri belirlemiştir. Kardeşlik bağı, soy ve akrabalık bağı, sevgi bağı, ülfet bağı,
dostluk bağı, huy benzeşmesi bağı ve sevinç bağı gibi pek çok bağı bir
araya getirir. İslam, kardeşlik kavramını Müslümanların içine Kur‟an-ı Kerim ayetleriyle, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Hadisleri ile ve yaşam tarzını yaşamakla, bu huyun eğitimini almakla ve etkilerini gözeterek yerleştirebilmiştir. Ancak İslam bütün Müslümanların başka değil, sadece kardeş olduklarını ilan etmiştir. Ama buna rağmen Müslümanların, kelimenin tam
anlamı ile kardeş olmaları şöyle dursun, dış güçlerin, emperyalist ve sömürgeci ülkelerin hesabına diğer Müslümanlara karşı savaşanlar bile vardır. Bunun acı sonuçları bu gün ortadadır. Okumakta olduğunuz bu kitabı
hazırladığım günlerde başta Mısır ve Suriye olmak üzere Müslümanların
yaşadığı bütün bölgelerde kan akmaktadır. Ne acıdır ki Müslüman, Müslüman‟ı öldürmektedir. Demek ki, Kur‟an-ı Kerim‟i okuyoruz, ama asla anlamamışız. Anlamış olsaydık, Müslüman‟ı asla öldürmezdik. Acı olan da,
Müslüman, Müslüman‟ı “Allah‟u Ekber” diye öldürüyor. Allah‟ım sen
51
Hucurat, 49/10
40
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
en büyüksün diyerek, Müslüman kardeşini katlediyor. Mahşerde bunun
hesabı çok ağır olacaktır. Bu büyük günahı işlemekten Allah‟a sığınmak
gerekir. Moğol istilası ve Haçli seferleri İslam dünyasına ciddi zararlar vermiştir. Halifeliğin kaldırılmasıyla da İslam dünyasının kafası
koparılmış ve bütün bu nedenlerden dolayı hala kendine gelememiştir.
Osmanlı yönetiminde sonra Ümmet bir daha toparlanamamış ve dış güçlerin de etkisi ile parça parça olmuştur. Sonuç olarak Ümmet birliğini ve İslam‟ın sosyal düzenini parçalayıcı nitelikteki her gelişme, her olgu ve her
teşebbüs, İslam adına dahi ortaya çıksa, aslında “tefrika”ya hizmet
eden ve “cahiliye” olarak nitelendirilmeye laik çabalardır, bunların aktörleri Müslüman olsa da sonuç değişmez. Ancak Müslümanların bütün çabaları, bu ümmetin uygarlıkta yeniden dirilmesi gerekir yönünde olmalıdır.
Bu, önemli bir görevdir. Kanaatimiz o dur ki, bu gün Müslümanlar arasındaki tefrikanın, dökülen kanın ve ortaya atılan fitnenin kaynağı, İslam‟ı bir
korku imparatorluğu halinde göstermek isteyen İslam düşmanlarının çabasıdır. Bu çaba, mezhepçilik adına körüklenmekte ve Müslümanlar da saf
saf buna alet edilmektedir. Belki de İslam‟ı tehlikeli ve kanlı göstererek
yükselişini engellemek ve İslam‟a gönül vermek isteyenleri soğutmaktır.
Bu nedenle, ne adına olursa olsun kan dökenleri, İslam‟a davet ediyorum.
Çünkü İslam‟da kan dökmenin şartları bellidir ve Müslüman‟ın Müslüman‟ı
öldürmesi zulümdür. Bunu yapmaktan Allah‟a sığınmak gerekir.
İslam düşmanlarının çabalarına, yerli işbirlikçi sözde aydınların da
desteği büyüktür. Bu aydınlar, bir araya gelmiş densiz, fesatçı ve hakikatten yoksun bir grup insandır. Yeni birkaç kelime öğrenmişler ve bundan
başka sahip oldukları bütün değerlerini bir kenara itiyorlar. Avrupalı havasına girerek eğitim görmüş ve Avrupa‟ya gitmiş gençlerimiz kendilerine
layik, söz dinleyen birer uşak olsunlar diye; beyinlerini yıkatarak onları
imandan, İslam‟dan, Allah‟tan, ahlaktan, hakikate boyun eğmekten, takvadan ve faziletten uzaklaştırıyorlar. Onları, kendi menfaatleri için milletin
değerlerinden uzaklaştırıyorlar ve bütün mukaddesatımıza düşman yetiştiriyorlar. Bu gün İslam dünyasında yaşanan felaketlerden birisi de budur.
İslam dininin bütün Müslümanları kardeş ilan etme prensibi, herkesi
eşit kılmış ve kardeşliğin en başta gelen sonuçlarından ve en doğru tanıklarındandır. Eşitlik ahlakını benimsemek ve uygulamak, kardeşliğin en açık
göstergesidir. Eşitliğin, Müslümanlar arasında farz olan kardeşliğin sonuçlarından birisidir. Eşitlik aynı zamanda, İslam‟da sosyal düzenin temellerinden birisidir. İslam hukukunun hedeflediği eşitlik, her durumda mutlak
İslam
41
geçerli olmayan, ama eşitliğin söz konusu olduğu durumlarla ilgili eşitliktir.
Eşitlik, İslam‟ın bir edep görünümü olan yönüdür ve İslam inancına bağlıdır. İslam camiasına katılmanın bir uzantısı olan kardeşliğin bir alt dalıdır.
Bu eşitlik, dini öğrenmek, ibadet ve Allah‟a yakınlaşmada eşitliği gerektirir.
İnsanlar bu ölçüde eşittir ve yükümlülüğün kendileriyle ilgisi bakımından,
bir engel çıkanlar dışında, tam eşitlik içindedirler. Farzlar konusunda
Allah‟a aynı ibadeti yaparlar. Allah‟a eşit derecede yakınlaşırlar ve yalnızca hayırda yarışmaları ölçüsünde farklılaşırlar. Dinin alınması konusunda
Allah, hem mü‟minlere ve hem de insanlara hitap etmiş, hiçbir grubu diğerinden ayırmamıştır. Bu eşitliğin bir benzeri de hayır ve ümmete yarar sağlamaya elverişlilikte eşitliktir. İslam hukuku, eşitliğin uygulanmasında engellerin ortadan kalkıp kalkmaması durumunu dikkate almıştır. Dinin alınmasında ve uygulanmasında kadın ve erkek herkes Allah nezdinde eşit
olarak sorumludurlar.
Allah, Kur‟an-ı Kerim‟in çeşitli ayetlerinde, takva sahiplerinden,52 sadıklardan,53 iman, hicret ve cihat edenlerden54 ve bunun en güzel örneklerini sergileyen sahabeden55 razı olduğunu belirtir. Ayetlerinde ise, razı olduğu kulların birçok özelliğini bir arada sayar. “...Erkek-kadın bütün
mü‟minler birbirlerinin velileridir...”56 Hayatın her alanında karşılıklı işbirliği, dayanışma ve sorumluluk içindedirler. İyiliği emrederler.
Hak, hayır ve güzel olanı telkin ve tavsiye ederler. “Kötülüğü yasaklarlar.” Batıl, şer ve çirkin olan şeyleri men edip sakındırırlar. “Namazı
dosdoğru kılarlar.” Günde en az beş vakit Allah‟a yönelirler. “Zekatı
verirler.” Allah‟ın verdiği servetten, yoksulun hakkını verirler. “Allah ve
Resulü‟ne itaat ederler...” İlahi ve Nebevi emirlere uyarlar, yasaklardan ise kaçınırlar. Bu özellikler Müslüman‟ı, hem bireysel ve hem de toplumsal açıdan “inançlı, bilinçli ve sorumlu bir şahsiyet” olarak tanımlamaktadır.
İslam dini, inanç ve düşünce ayrımcılığı gözetmeksizin bütün insanlığı kucaklamayı hedeflemiştir.“Yaratılanı severim, yaratandan ötürü” derken, Müslüman‟ın bir toplum ve görev adamı olmasını öngörmüştür. Ona ferdi sorumluluk yüklediği gibi, toplumsal sorumluluklar da yükle52
53
54
55
56
Al-i İmran, 3/15
Maide, 5/119,
Tevbe, 9/21
Tevbe, 9/100; Fetih, 48/18
Tevbe, 9/71
42
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
miştir. O, sahip olduğu güvenirlilik, dürüstlük ve çalışkanlık gibi vasıflarıyla
çevresine güven telkin eden ve iç dünyasını canlı tuttuğu gibi çevresini de
yeşertendir. Hz. Peygamber(s.a.v), Müslüman‟ı işte bu durumundan dolayı
“yaprağı hiçbir mevsim dökülmeyen hurma ağacına benzetmiştir.”57
İslam, din birliğini, Müslümanların gerçek birliği olarak kabul etmiş,
diğer birlikleri büyük birliği çözülmeye uğratmadıkça uygun kabul edilen
ikinci birlikler olarak bırakmıştır. Din birliğinin kaynağı, insanın insan olduğunu, en güçlü yön olan saf akıl olduğundan, değer verilecek en önemli
bağdır. Bütün insanlık için gelen ve dünyanın sonuna kadar kalacak olan
bir dinin çağrı yaptığı en önemli bağdır. Bu aynı zamanda fıtri bir birliktir.
Çünkü bütün insanların onsuz olmadığı saf insanlık yönüyle ilgilidir. İşte
bunun için İslam, din bağını bütün öteki bağların küçüldüğü, dinin gerçek
ve kutsal bağı kabul etmiş ve bağlarını böyle bir birliğin kuruluşunun unsurları olan inanç, düşünce ve iyi davranış birliğinin birleştirdiği tek bir
ümmet olmaya çağırmıştır. İşte bu durumda başka birlikler, bu birliği bölemez. Din birliğine denk, başka bir birlik de yoktur. Çünkü soy ve ülke birlikleri, kültürel ve yetersiz birliklerdir. İnsanlık birliği de bunun yerini tutamaz. Çünkü o geniştir ve insanlık bu birlik altında bir araya gelemez. Zira
insanlık, değişik inançlar ve davranışlara sahiptir. Böyle bir ad altında toplananların ittifakı beklenemez. Ayrıca bu, maddi bir birliktir. İnanç, düşünce
ve davranışta birliğini şart koşarsak, din birliğine varmış oluruz ki, zaten
hedef de budur. Din birliği fıtri bir birlik olunca, insanların bunda görüş ayrılığına düşmemesi gerekir. Ayrılık değil, beraberlik sebebi olmalıdır. İslam, tıpkı Allah‟ın ilk yarattığı zamanki gibi, insanların “tek bir ümmet”
oluşturmasını hedeflemiştir. Bu da onun fıtrat dini oluşunun bir tanığıdır.
Bu, insanları fıtrat kökenine ve birliğe döndürür. Fıtrat, insanın yaratıldığı
dış veya iç, beden veya akıl özelliğidir. İnsanın ayakları üzerinde yürümesi
vücut fıtratıdır. İslam‟ın fıtrat olarak nitelenmesinden kastedilen, dış ve beden fıtratı olduğu değildir. Çünkü İslam, inanç ve davranış kurallarından
oluşur. Bunların hepsi de akılla kavranır. Kastedilen, iç ve akıl fıtratıdır. İnsanı en güzel bir biçimde yaratan Allah‟tır. O‟nun fıtratına doğru düşünce
gücünü yerleştirmiştir. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim‟de insanın en güzel bir
şekilde yaratıldığı ifade edilir.
İslam dinini en güzel bir şekilde yaşayabilmek için hayatın anlamını
çok iyi bilmek gerekmektedir. Dinin var oluşa yüklediği anlam, evrenin her
57
Buhari, İlim, 14
İslam
43
şeyi ile emrine sunulduğu insanda kendisini bulmuştur. Zira evren “insan
hayatı” eksenli yaratılmıştır. Yani evrenin varlığını anlamlandıran durum
insanın yaratılışı olmuştur. Kur‟an-ı Kerim penceresinden bakıldığında
Allah‟ın, insanı varlık aleminin yaratılmasının yegane sebebi kıldığı görülür. Varlık alemi onun üzerinde kurgulanmıştır. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim‟de bütün yaratılmışlar arasında en büyük önem insana verilmiştir.58
Varlık sıralamasında en üst makam insana aittir. Yaratılış, fikir ve inanç
bakımından en şerefli yer onundur.59 Kur‟an-ı Kerim, insan ile ilgilendiği
kadar başka hiçbir varlıkla ilgilenmemiştir.60 Diyebiliriz ki, Kur‟an-ı Kerim‟in
hiçbir konusu ve mesajı, amaç bakımından “insan”dan soyutlanamaz.
Kur‟an-ı Kerim‟e göre insan basit bir varlık olmayıp, Allah tarafından kademe kademe tekemmül ettirilip, birçok maddenin karışımından süzülerek
meydana getirilmiş kıymetli bir varlıktır.61 Allah bu şerefi vurgulamak için
insanı “kudret eliyle yarattığını belirtmiştir.”62 Özel bir yaratılışa
sahip olan insan, bu sebeple meleklerin secdelerine muhatap olmuştur.
Çok önemli bilgilerle donatılmıştır. Kendisini var eden Allah, insana eşyanın adlarını da öğretmiştir. Çünkü o, yeryüzünde halife olarak yaratılmıştır. Bu durum, kendisinin bir görevle yükümlü olduğunu göstermektedir.
Görevin yapılabilmesi, bilinmesiyle ilgilidir. Onun için insan önceden görevi
konusunda bilgilendirilmiştir.63 Kur‟an-ı Kerim‟de meleklerin Hz. Adem
(a.s)‟e secdeleri, Allah‟ın Hz. Adem (a.s)‟e bütün isimleri öğretmesi, meleklerin bu isimleri bilememeleri üzerine, Hz. Adem (a.s)‟in isimleri meleklere arzı,64 insanın şeref ve mahiyetini gösterir.65 Kur‟an-ı Kerim insanın,
şan ve şeref sahibi olarak yaratıldığını vurgular. “Biz hakikaten insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık. Onları (çeşitli nakil vasıtaları
ile) karada ve denizde taşıdık; kendilerine güzel güzel rızıklar
58
59
60
61
62
63
64
65
İzutsu Toshihiko, “Kur’an’da Allah ve İnsan”, Çev. Süleyman Ateş, s.
93
Süleyman Kaya, “Kur’an’da İmtihan”, s. 64
Ramazan Muhammed Said Buti,“Kur’an’da İnsan ve Medeniyet”,
Çev. Resul Tosun, s. 41; Muhammed Hamidullah, “Kur’an’ı Kerim
Tarihi, Çev. Salih Tuğ, s. 30
İnsan, 76/1-2; Fatih Açık, “Kur’an-ı Kerim’de İrade Hürriyeti ve Sorumluluk Çerçevesinde İnsan Hayatı”, Yüksek Lisans Tezi, s. 2
Sad, 38/75; Süleyman Kaya, age, s. 66; Hayrani Altıntaş, “İslam’ın
Gerçek Yüzü 1”, s. 143-146
Hayrani Altıntaş, age. s. 143
Bakara, 2/30-33
Mustafa Erdem, “Hz Adem”, s. 140
44
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
verdik, yine onları yarattıklarımızdan birçoğundan cidden üstün kıldık ”66 İnsan, ilahi yaratılıştan en çok pay almış veya ilahi Tekvin, yani yaratma sıfatının kendisinde en fazla tecelli ve tezahür ettiği varlıktır.67 İnsan, Allah‟ın yarattıkları arasında kendine has özellikleri olan ve
benzeri bulunmayan, en büyük ve en küçük alemlerin yönetimi, eline verilen mümtaz bir varlıktır. Bu insan için Nebiler gönderilmiş, onlar için hikmetler içeren kitaplar indirilmiş ve dünya içindeki var olan her şey onun
için yaratılmıştır.
İnsan, evrende Allah‟ın en seçkin varlığı ve en gözde sanatıdır. Eşyanın hakikatine nüfuz edecek ve evrendeki ilahi icraatları anlayabilecek
bir akıl gücüne sahiptir. Bu akıl ile insan, evrendeki hikmetleri keşfeder ve
eşya üzerinde hakimiyet kurar. İnsan bir taraftan bilgi elde eder ve diğer
taraftan da açıklama gücü ile bu birikimini başkalarına aktarır.68 İnsan dışındaki diğer varlıklar ise bir şeyi tam olarak anlama, eşyanın hakikatine
nüfuz edip bunu başkalarına aktarma yeteneğinden mahrumdurlar.69 Akıl,
dil, yazı ve güzel bir suret ve ölçülü bir yaratılış üzere olma, dünya ve
ahiret ile ilgili işleri idare etme, yeryüzündeki varlıkların emrine verilmiş
olması gibi pek çok konuda insan, üstün şeref sahibidir.70 Bu konuda
Kur‟an-ı Kerim:
“Biz, hakikaten insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık…”71
“Kalem ile (yazmayı) öğreten Rabb‟in adıyla oku! O, insana bilmediğini öğretti...”72
İnsanda akıl gücü olduğu gibi, aynı zamanda yaratılışının bir gereği
olarak bir kısım istek ve arzuları da vardır. Bu istek ve arzuları, aklın rehberliğinde hayat bulması insana fayda sağlar. Tersi ise karmaşaya ve
dengesizliğe neden olur. İnsanın duygularına bu derece önem verilmesi
onun önemine ayrı bir delildir. İnsanın mahiyeti ve dünyada kendisine nasıl bir sorumluluk alanı açıldığı ve bu sorumluluklarını yerine getirebilmesi
için ne gibi yetkilerle donatıldığı konusunda çok farklı teorilerin olduğu tar66
67
68
69
70
71
72
İsra, 17/70
Sadık Kılıç, “Tarihsellik ve Akılcılık Bağlamında Kur’an’ı Anlama Sorunu”, s. 10
Ebu Hayyan, “Bahru’l-Muhit”, VI s. 58
Razi, “Mefatihu’l-Gayb”, XXI, s. 13
Zemahşeri, “Keşşaf”, III, s. 534
İsra, 17/70
Alak, 96/3-4
İslam
45
tışma götürmez. Bu teoriler üzerinde uzlaşmak ise hiç bir zaman mümkün
olmayabilir. Ancak insanın yaşanabilir bir dünya kurmak için yapması gerekenler konusunda fazla bir fikir ayrılığı olmaz. O halde, Teolojik olarak,
insanlar arasında uzlaşma yaratacak kavramsal güzel konuşma sanatı,
Kur‟an-ı Kerim‟in ifadesiyle, ortak kelimeyi, paydayı teorilere ve doğruluk
söylemlerine kurban etmeden pratik bir alan üzerinden kurmak gerekir.
Allah‟ın koymuş olduğu bu kanunları keşfedecek ve böylece hem kendimizi geliştirecek ve hem de Allah‟ın bütün yaratma planında öngördüğü gelişmeye ayak uyduracak kavrayış yeteneği olan hidayeti de Allah, fıtratımıza yerleştirmiştir. Herkese ihtiyacı olan şeyi ölçüp vermiş ve bu ölçüye
uyum göstermek suretiyle tekamül edebilecek içgüdüler ve fiziksel kabiliyetlerle donatmıştır. Takdir tek başına mekanik bir rehberlik olarak insana
verilebilirdi, ancak Allah böyle dilememiş ve ardından hidayeti de verdiğini
söyleyerek, takdirle yürüyen tabiattan ve içgüdüleriyle varlıklarını devam
ettiren hayvanlardan farklı olarak, insan aklının ve iradesinin işlediği bir
düzenin kurulmasını irade etmiştir.73
Dünyada İslam dininin muhatabı sadece insandır. İslam da sadece
insana gönderilen bir dindir. O halde İslam‟ı anlamak için öncelikle insanın
nasıl bir varlık olduğunu anlamak gerekir. Yetenekleri itibariyle evrenin en
gözde varlığı olan insan, dış yönü itibariyle de oldukça estetik ve güzel görünümlü yaratılmıştır. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Gerçekten
biz insanı en güzel bir biçimde (takvim) yarattık.”74 Allah, insanın
maddi-manevi olarak doğrultmanın, kıvama koymanın ve biçimlendirmenin
en güzelinde yarattık. Buna göre “Ahsen-i Takvim”75 biçimlendirmenin
en güzeli demek olup76 şeklinin, yapısının ve dış görünüşünün güzel olmasına, kuvvet ve kabiliyetinin yüksek olmasına, akıl, bilgi ve ahlak ile ila73
74
75
76
Şaban Ali Düzgün, “İnsanın Yetkinliğini Teolojik Olarak Temellendirmenin İmkanı”, konulu makalesi, s. 11-38
Tin, 95/4
Takvim: “Eğriyi doğrultmak, düzene koymak, kıymet biçmek ve
kıymetlendirmek” gibi anlamlara gelir. Ahsen ise en iyi, en güzel
demektir. Ahsen-i Takvim ifadesi insanın; ruh ve bedeni ile en mükemmel şekilde yaratıldığını, boyunun düzgünlüğünü, endamının
eşsizliğini, dileyen, isteyen, düşünen, konuşan, yazan, anlayan, anlatan ve sanat kabiliyeti olan, hakkı batıldan, güzeli çirkinden, iyiyi
kötüden, doğruyu yanlıştan, hayrı şerden, tatlıyı acıdan ayıran akıllı
bir varlık oluşunu ifade eder. (Bkz. Zemahşeri, “el-Keşşaf”, VI s. 401;
Razi, “Mefatihu’l-Gayb”, XXXII, s. 8)
Ebu Hayyan, “Bahru’l-Muhit”, VIII, s. 486
46
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
hi güzelliğe ermesine işaret etmektedir. Allah, insanı yarattığı zaman, O‟na
akıl vermiş ve bilmediği şeyleri öğretmiştir. O‟nun mertebesini meleklere
öğretmiş ve onlara, insanın kendisinin halifesi olduğunu bildirmiş, göklerde
ve yerde bulunan her şeyi O‟nun emrine vermiş, böylece Allah‟ın alemdeki
hükmü, İnsan-ı Kamil ile zahir olmuştur.77 Muhyiddin İbn-i Arabi’ye göre alemin varlığının sebebi ve koruyucusu bu İnsan-ı Kamil‟dir.
Din, maddi ve manevi her türlü sıkıntıya karşı insanın direncini arttırır. Yaratıcıya güvenme ve ona sığınma insanı yüceltir. Allah inancı ve
sevgisi, insana kuvvetli bir irade ve sağlam bir karakter kazandırır. Din, insanı yersiz korkulardan ve bencil duygulardan uzak tutarak özgürleştirir,
inanç ve davranış planında bir dengeye götürür.78 Bu sayede insan neye,
nasıl ve ne kadar değer vereceğini bilir. Böylece hem hayatı anlamlı kılar
ve hem de hayatı kolaylaştırır. Çünkü din, uymak isteyenlerine, hem dünya ve hem de ahiret hayatlarında iyilik sağlayacağı ümidiyle öğütlediği
inançlar ve eylemlerden oluşur. Bazı bilginlerin dini, “akıllı insanları
övgüye değer seçimleriyle gizli veya açık iyiliğe yönelten ilahi
bir öğreti” olarak tanımladıklarını da biliyoruz. Kur‟an-ı Kerim, hem hak
ve hem de batıl dine, din adını vermiştir. “Sizin dinininiz size, benim
dinim banadır.”79 emriyle bu mesajını açıkça ortaya koymaktadır. İlahi
dinlerin, insanları ıslah ve iyi topluluklar oluşturma konusunda nice katkıları olmuştur ki, insanın ve toplumun esenliğinden belli zaman içinde bütün
insanların esenliği sağlanabilsin. İşte bunun için dinler, doğru yolun ışıkları
olabilmiştir. Allah‟ın, başlangıçtan son Peygambere kadar bütün dinlerdeki
isteği tektir. Bu da, dünyanın dirliği ve insanların huzur içinde yaşamasıdır.
Bu nedenle dinler, insanların bu dünyadaki saldırısından hikmetin, doğru
düşüncenin ve işlerin sonunu düşünmenin gereklerine karşı çıkmaktan koruyan kurallarla denetim altına aldırmışlardır. Anlaşılan doğru düşünce, İslam dininin, insanın esenliği yoluyla toplum düzenini kurma amacını güttüğü en önemli durumdur. Düşüncenin, düşünenlerin anlayışları ve düşünceye ihtiyaçları ölçüsünde yükselen dereceleri vardır. İnsanların kimisi bilgindir, kimisi öğrenme yolundadır ve kimisi de bilgisizdir. Bunların her biri
farklı mertebelerle nitelenir.
Her insan, muhtaç olduğu davranışlar çerçevesinde kendisini yanlış
yollara düşmekten koruyacak biçimde doğru düşünmeye mecburdur. Ne
77
78
79
Azizuddin Nesefi, “İnsan-ı Kamil”, Trc. A. Avni Konuk, s. 40
İslam Ansiklopedisi, c. 9, s. 317
Kafirun, 109/6
İslam
47
kadar düşünebiliyorsa, o kadarında doğru düşünceyle yükümlüdür. Elinde
olmayan düşüncede ise, ilgili konuda doğru düşünceye ulaştıracak bilen
kişilerden yardım alması gerekir. Ancak toplumumuzda herkes her şeyi biliyor tavrı içindedir. Bu anlayış yanlıştır ve bu anlayışı İslam asla onaylamaz. Genelde okuma ve araştırmadan uzak toplumların genel karakter ve
tavırlarının gereğidir. Konu ile ilgili olarak Allah:“...Bilmiyorsanız, zikri
ehline (bilenlere) sorun.”80 Müslümanlar ayetin gösterdiği bu yolu tutarsa, düşünceleri sağlam ve bilgileri tam olur. Çünkü herkes iki düşünce
durumundan birine sahiptir. Ancak gerçekleri görmezden gelme ve onları
yanlış kavrama, dünya ve ahiretteki en büyük musibetlerden biridir. Çünkü
sahibini doğruluk ve başarı gerektirmesi açısından sapıklık çukuruna düşürür veya sapıklığından ayılıncaya kadar öz ömründen bir zaman kaybına uğrar. Herkesin her şeyi bilmesi mümkün değildir. Böyle davranmak,
böyle görünmek ve böyle bir duruş sergilemek sahibine hiçbir şey kazandıramayacağı gibi, toplum ve Allah nezdinde küçük düşürür. Ayrıca bu karakter bir cehaletin eseridir. Müslüman‟ım diyen herkes bundan şiddetle
kaçınmalıdır. İnandığımız dinin de bizden istediği budur. İfade edildiği gibi,
“bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmak” her zaman insanı yanlışa
götürür.
Doğru düşünce ve gerçek, tektir ve Allah‟ın rızasını kazanmaktır. Hiç
şüphesiz bütün ilahi dinler, doğruluğu getirmiş, şirke meydan okumuş,
müşriklerin durumunu kınamış, Allah‟ın birliğini ve mükemmelliğini emretmiştir. Ancak İslam, kendisinden önceki ilahi dinlerden farklı olarak detaya
girmiş ve inanç konusu, İslam‟ın ilk özen gösterdiği konu olmuştur. Çağrısının başlangıcı, bir olan Allah‟a iman ve putların reddedilmesi olmuştur.
Bu, her türlü hayrın dayanağı kılınmıştır. Mü‟minlerin, Allah‟ın sıfatları konusunda inanması gerekenlerin bildirmesi, doğru inancın tamamlayıcısıdır.
İslam, doğru inancı ve bu doğruluğun sürekliliğini ortaya koymuştur. İslam,
akıl yürütmeyi, pek çok defa tekrarlar. Kur‟an-ı Kerim‟e bakıldığında, bu
konuda birçok ayet olduğu görülecektir. İslam‟a göre mükellefin ilk görevi,
Allah‟ı bilmektir. Çünkü İslam inancının en önemli temeli, Allah‟ın birliği, en
şereflisinden en aşağısına kadar bütün yaratıkların O‟nun kulu olduğu,
Peygamberlerinin gerçekliği ve üstün kulları olduğudur. Bu nedenledir ki,
Hz. Peygamber(s.a.v) için, Allah‟ın kulu ve elçisi olduğu söylenir.
80
Nahl, 16/43
48
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslam dininin, diğer ilahi dinlerin ve akl-i selime dayanmayan felsefi
sistemlerin, sosyal ve siyasi doktrinlerin ortak hedefi ve gerçekleştirmek istediği hedefler ve ulaşmak istediği amaçları:
1- İnsanın dinini koruması, yani din hürriyeti,81
2- Canını koruması, yani hayat hakkı,82
3- Aklını koruması, yani aklı devre dışı bırakan şeylerden uzak
durma,83
4- Neslini koruması, yani zina ve fuhuştan korunma,84
5- Malını koruması, yani mülkiyet hakkına sahip olması85 gibi görevlerini, en uygun şartlar ve ortam içinde amaçlarına ulaşmalarının temin
edilmesi önemli görülmüştür. Bu konulardaki emir ve yasakların yerine getirilmesi, insanın en tabii haklarının korunması konusundaki görevlerini yerine getirmesi hayatının olmazsa olmazlarındandır. İslam dinindeki emir,
yasak ve tavsiyeleri insanın bu önemli hak ve görevleri etrafında toplanmaktadır. İnsan, bu tabii haklarını koruması oranında insandır. Bunları korumak insan için farzdır. Bu tabii hakları ile birlikte yaşaması, şerefli bir yaşamdır.
İslam toplumu canlı ve hareketli olduğu dönemlerde, ihtiyaçları doğrultusunda kendi sorunlarını kendisi ortaya koyuyor ve yine kendisi çözmeye çalışıyordu. Müslüman toplumun ve halkların dinamizmini yitirdikleri
duraklama döneminde ise Müslüman düşünürler ve bilginler gündemlerini
yenileyemediler. Miladını doldurmuş konuları ve süresi geçmiş konuları
gündemde tutmaya devam ettiler. Toplumun ihtiyaç duyduğu ve gelecek
açısından toplum için gerekli konuları ise görmediler veya görmezlikten
geldiler. Bu tür konuları gündeme getirme ve onlarla ilgili çözümler üretme
cesaretini, belki de gücünü kendilerinde görmediler. Böyle bir davranışı
selefleri için saygısızlık, kendileri için haddini aşmak şeklinde değerlendirdiler. Bu anlamsız saygı ve gereksiz tevazu anlayışı bilginler sınıfının sabit
değeri ve karşı konulmaz geleneği haline gelince, her şey onların kontrolü
81
82
83
84
85
Bakara, 2/256; Yunus, 10/99; Ğasiye, 88/22
Nisa, 4/93; Maide, 5/32; En’am, 6/151; İsra, 17/33
Bakara, 2/219; Maide, 5/90
İsra, 17/32; Nur, 24/3, 19; Mumtahane, 60/12
Bakara, 2/188; Al-i İmran, 3/130; Nisa, 4/2, 29; Maide, 5/38;
Mumtahane, 60/12; Fecr, 89/19, 29
İslam
49
dışında ortaya çıktı ve gelişti. Onlar ise bu tür olup bitenlere çok anlamsız
çözümler ürettiler. Genellikle sosyal olaylara tek tek baktılar ve her birine
ayrı bir fetva verdiler. Olayları bir bütün olarak görme, bu olayların temelinde yatan sosyal kaide ve kanunları keşfetme, tarihi süreç içinde görmeme, bu olayları zemininde yatan kaide ve kanunları, yani sosyal hayatın
temel nizamını fark etmeme, bütün bunları bir bütün olarak ve kapsamlı bir
biçimde değerlendirmemek ve yorumlamamak onları kanun fikrinden, düzen şuurundan ve bilimsel düşünceden uzaklaştırdı. İstisnaların dışında
zaman zaman iyi ve doğru şeyler de söylediler. Bu anlamda İslam düşünürlerinin genellikle telifi bir yana bırakarak önceki eserlere dipnotlar koymakla yetinmeleri iyi sonuç vermemiştir. Hatta gerçekten saygı değer insanlar olan eski bilginlere saygı sınırını aşarak aşırı bir şekilde hayranlık
duymaları, onların görüş ve düşüncelerini eleştirilmez ve karşı çıkılmaz
mutlak doğrular olarak algılamaları, sonraki nesillere de bu zihniyeti
telkin etmeleri, İslam‟daki fikri ve ilmi hayat için bir yara ve deva bulunmaz dert olmuştur. İslam toplumu bunun haklı sancılarını hissetmektedir.
Oysa İslam daima düşünmeyi, üretmeyi ve bir şeyi bitirince hemen diğer
bir şeye başlamayı emreder. Bu konudaki sıkıntının kaynağı İslam‟ın değil,
Müslüman‟ın sahip olduğu yanlış anlayıştır. Bu anlayıştan kurtulmadıkça
İslam dünyası mevcut arzulanamayan durumdan kurtulamaz.
İslam düşüncesinin duraklama ve gerileme döneminde zamana, mekana ve sosyal şartlara göre gündem oluşturamayışına ve eski gündem
konularıyla boş ve anlamsız bir şekilde meşgul olmasına örnek olarak
Mutezile mezhebi mensupları, yabancı din ve kültürlerin de etkisiyle
“İnsanın ahirette Allah‟ı görmesi ve Kur‟an-ı Kerim‟in yaratılmış olması” konusunu İslam‟ın gündemine getirmişlerdir. Bin yıldır bu
konuların devamlı gündemde tutulması, diğer yandan gerçek gündemi
oluşturması gereken konuların görmezlikten gelinmesi bir zaaf olmaktan
başka bir şey değildir. Ayrıca Gazzali ve İbn-i Rüşt mücadelesinde
karşılıklı kitaplar yazmalarına neden olmuştur. Daha sonra onlar adına yapılan tartışmalar öyle bir noktaya gelmiştir ki, bu iki düşünür düzeyinde yeni düşünürler yetiştirmek bir yana, onları bile tam olarak anlama yeteneğine sahip insanlar yetiştirmek mümkün olmamıştır. Ayrıca İslam dünyası
17. yüzyılda “Hızır hala hayatta mıdır? Firavun iman ile mı ölmüştür? Hz. Peygamber(s.a.v)‟in anne ve babası mü‟min mi?
Yezid‟e lanet okumak caiz mi? Bir Müslüman‟ın Hz. İbrahim
(a.s)‟in milletindenim demesi caiz mi? gibi konuları tartışmış ve yeni
tartışmalar eskilerine hiçbir şey ilave etmemiştir. Yapılan şey sadece tek-
50
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rardan ibaret kalmıştır. Üstelik bu tekrar, Müslüman cemaatler arasındaki
gerilimi artırmaktan, onları kısır çekişmelerle meşgul etmekten başka bir
işe de yaramamıştır. Bir toplumdaki düşünürler ve bilginler yaşadıkları
çağdaki gerçek gündemi tespit ederek üzerinde tartışma açmazlarsa, sözü
edilen sahte ve yapay konular gündemi işgal eder. Sahte ve yapay gündem maddelerinden hiçbir şekilde verimli bir sonuç çıkmaz. Bu sonuç beraberinde sefaleti, yoksulluğu, cehaleti ve Allah‟ın rızasının dışında her
şeyi getirir. İslam‟a göre, insan olarak var oluş nedenimiz bu değildir.
İnsan, sürekli bir anlam arayışı içinde olmalıdır. Kendi kendine,
“Ben kimim? Niçin yaratıldım? Nereye gideceğim? İyi nedir?
Doğru nedir? Adaletli olan nedir? Güzel nedir? Bu dünyanın
sonu ne olacak? gibi sorular sorar. İşte aklın ve bilimin yeterince cevap
bulamadığı bu önemli sorulara din, cevap bulmaya yardım etmiş ve insan
düşüncesini aydınlatmıştır. Dindeki ahiret inancı, insanın hayatına düzen
vererek dünyanın zorluk ve sıkıntılarına karşı durmasını sağlar. Bu inanç,
dünya hayatındaki davranışları olumlu yönde etkilediği gibi, insanın ölümsüzlük isteğine cevap vermektedir. Çünkü insan, ölümden değil, yok olmaktan korkar. İnsan din sayesinde, ölümle yok olmayacağına ve ahirette
hayatının devam edeceğine inanır.
Çevre faktöründen bağımsız olarak insanda doğuştan var olduğu
düşünülen değişmez özelliklerin bütünü insan doğasını oluşturur. İslam dininde buna fıtrat veya yaratılış denir. İslam‟a göre Allah, insanları kendini
bilip tanıyacak kabiliyette yaratmıştır. Din, ilahi kurallar bütünüdür. İnsanları akıl ve iradeleri ile dünyada iyiliğe, ahirette ise mutluluğa götürmeyi
amaçlayan bir yoldur. Din, bir takım delillerle kabul edilen teorilerden çok,
hissetmektir. O, akli bir felsefeden çok, kalbi bir haldir. Bu kalbi durum ve
kalbi konum, bir imtihan gibi olmasındadır. Din denilince ilk akla gelen,
inanç esaslarıdır. İnançlar dinin temelini oluşturur. İnsan iki yönlü bir varlıktır. İnsanın bir maddi yönü ve bir de manevi yönü vardır. Maddi yönüyle
yeme, içme ve giyinmeye, manevi yönüyle de inanmaya ihtiyacı vardır. İnsanda yeme, içme ve barınma gibi biyolojik ihtiyaçlar nasıl doğuştan geliyorsa, din duygusu da doğuştandır. İnsan her zaman yüce ve kudretli bir
varlığa güvenme, ona sığınma ve ondan yardım dileme ihtiyacı hisseder.
Bu sığınma ve güvenme duygusu din ile karşılanır. İnsandaki din duygusu
doğuştandır. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “(Resulüm!) Sen yüzünü hanif olarak dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere ya-
İslam
51
ratmış ise ona çevir. Allah‟ın yaratışında değişme yoktur. İşte
dosdoğru din budur! fakat insanların çoğu bilmezler.”86
İslam, Müslüman‟a Allah, Peygamber ve İslam sevgisi aşılayacak
düzenlemeler yapmıştır.“...Allah, kendisinin sevdiği, onların da
Allah‟ı sevdiği bir millet getirir...”87 ve “...Allah onlardan hoşnut olmuştur, onlar da Allah‟tan hoşnut olmuştur...”88 İlahi emirler, Müslüman‟ın bakış açısını kesin bir şekilde ortaya koymaktadır. İslam
dininin nihai hedefi, Allah‟ın birliğine inanan ve bu inancın sevk etmesiyle
de iyi işler yapan fertler yetiştirmektir. Bu fertler aynı zamanda iyiliğin
egemen olduğu erdemli toplumu oluştururlar. Bu bakımdan İslam‟da iyi işlerin yapılması emredilmiş ve kötü işlerden sakınılması istenmiştir. İyi işler
karşılığında ahirette bir takım mükafatlar vaat edilirken ve kötülük yapanların cehennemde azap görecekleri bildirilmiştir. Cehenneme götüren en
büyük günah ise Allah‟a şirk koşmaktır. Bu bakımdan her mü‟min günahlardan uzak durmak için çaba sarf etmelidir. Günahların işlenmediği bir
toplum ise öncelikle güven içindedir ve huzurlu bir hayat yaşamaktadır. Bu
anlamda İslam, aynı zamanda huzur içinde yaşamak isteyen bir toplum
için temel teminattır. Kur‟an-ı Kerim‟in bütün emirleri buna yöneliktir.
İslam dini, dünyada yaşarken insanın mutluluğu ve insanlığın gelişimi için; bir araştırma yapmadan bilgisizce taklit etmeye karşıdır. Israrla bilime yönelmeyi teşvik eder. Ümmetin ilerlemesi bilginlerin çokluğuyladır,
gerilemesi de aynı şekilde bilginlerin gerilemesiyledir. Çünkü din nefis, ahlak ve davranış terbiyesi, ayrıca bu dünyayı düzgün kılmaya çağrı olduğuna göre, dini iyi öğrenmek ve sırlarını kavramak emri, hem dini öğrenecekler ve hem de tebliğ edilecekler açısından hedeflenen amacı gerçekleştirme garantisi demektir. Bütün bunlardan anlıyoruz ki, ilim öğrenmenin
hükmü Farz-ı Kifaye derecesine varabilir. Bu da dinin yaşamasının ve
ümmetin çıkarlarının gerektiği ölçüde olmalıdır. Ayrıca kölelik kurumunu
kaldırarak insanın özgürleşmesine katkıda bulunmuştur. İnsanın aklına hitap ederken, aklı olmayanları hiçbir şeyden sorumlu tutmamıştır. Samimi
bir inanç için kalben inanmayı emreden İslam, insanın kalbine hitap eder.
Düşünmeyi ve düşündüğünü ifade etmeyi teşvik eder. İnsanın aklını kullanması konusunda Kur‟an-ı Kerim‟in birçok emri vardır. Akılın ve bilginin
önemini ortaya koyan İslam, Okumayı, düşünmeyi ve öğrenmeyi emreder.
86
87
88
Rum, 30/30
Maide, 5/54
Maide, 5/119
52
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İnsanların barış, huzur ve kardeşlik içerisinde yaşamalarını isterken, düşünmeyi ve araştırmayı öğütler. İnsanın iç dünyasını ve duygu dünyasını
zenginleştirir. Delil ve belgelere dayanarak konuşmayı ve doğruyu yanlıştan ayırmayı ister. İnsanın niçin yaratıldığını ve neyi niçin yaptığını bilmesini ister. Bütün bunlar, İslam dininin hem evrensel ve hem de bütün zamanlara hitap eden, insan hayatının tamamını tanzim eden bir dindir. İslam‟ın kuralları, hakikati getirmiş, buna çağırmış ve kuşkuları ise atmıştır.
Hatta korku ve kuşku ile hareket etmeyi yasaklamıştır. İslam‟ın hakikate
çağrısı ve vehimleri bir kenara atışı, bütün kurallarında kendisini gösterir.
İslam‟ın hakikate çağrısı, evhamı reddetmesi inançlar, ibadetler, davranışlar ve bilgilerde olmuştur. İnançlar alanındaki çağrısı, yaratıcının varlığı,
kemal sıfatlarıyla nitelenmesi, noksanlardan tenzih olması ile ilgilidir. İslam‟ın ibadetler konusundaki çağrısı, nefsi arıtan ve onu temizlik ve kemale yönelten bir takım davranış ve sözleri ibadet olarak meşru kıldığını görürüz.
İnsan, toplum içinde yaşayan bir varlıktır. Toplu halde yaşayan insanlar arasında huzur ve mutluluğun sağlanabilmesi için bireylerin hak ve
yükümlüklerini bilmesi, diğer bireylerin de haklarına saygı göstermesi gerekir. Nitekim Allah: “İnsanların hakkı olan şeyleri eksiltmeyin.
Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın.”89
emriyle kul hakkını ihlal etmeyi yasaklamıştır. Kul hakkı, başkasının bedenine, malına, kalp ve ruhuna verilen zararlardır. Hz. Peygamber(s.a.v)
:“Üzerinde kul hakkı olan, ölmeden önce ödeyip helalleşsin.
Çünkü ahirette altının ve malın değeri olmaz. O gün, hak ödeninceye kadar, kendi sevaplarından alınır, sevapları olmazsa,
hak sahibinin günahları buna yüklenir.”90
Allah‟ın evreni yaratmasındaki amaç, sebep insandır. Tartışmasız,
yaptığı her şeyi bir amaca göre düzenleyen yaratıcı, bu amacını gerçekleştirecek sonsuz bilgi, irade ve kudret gibi sıfatlara sahiptir. Aynı şekilde,
evrende etkin ve yetkin güç, yani halife olmasını irade ettiği insanı da,
önüne koyduğu amaçları gerçekleştirmesini sağlayacak benzer niteliklerle
donatmıştır. Bu donanım, insanın hem fıtri ve hem de bilgisel yapısında
mevcuttur.91 Her ne kadar insana böylesine üst seviyede değer verilse de
insanın bu değeri hiç kaybetmeyeceği anlamına gelmez. Nitekim Kur‟an-ı
89
90
91
Şuara, 26/183
Buhari, Rikak, 48
Şaban Ali Düzgün, agm, s. 11-38
İslam
53
Kerim İsrail oğullarından bir gurubun maymuna çevrildiklerinden bahseder
ki, bu üzerinde durulmaya değer bir konudur.92 Burada hayvanlar içerisinden özellikle maymunun seçilmesi manevi “mesh”in93 deformasyonun
önemine işaret içindir. Aslında insan ile maymun arasındaki fark, bir kıl ve
bir kuyruk değildir. Esas fark akıl, mantık, huy ve ahlak farkıdır. Maymunun bütün hüneri taklit hissinin gelişmişliğindedir. İnsanın yaptığı hareketleri gören maymun, onları derhal taklit eder. Ondaki bu taklit özelliği, bir
kısım insanlar nazarında onu adeta insana yaklaştırır. Halbuki maymunun
önünde günlerce ateş yaksanız, soğuk günlerde ısınmayı öğretseniz, sonra onu alıp bir dağa götürseniz, yanında ateş yakmak için gerekli malzemeleri koysanız, o yine de üşüdüğü zaman bunları kullanarak ısınmayı
başaramaz ve beceremez. Bu kadar bile mantık ilişkisi gösteremez. İşte
manevi dünyası “meshe” uğramış kimseler de böyledir. Ataların dinine hiç
sorgulamaksızın körü körüne bağlananlar taklitten başka bir şey yapamaz
ve hayvani duygularından öteye geçemezler. Hz. Peygamber(s.a.v),
Kur‟an-ı Kerim‟i Mekke müşriklerine tebliğ ettiği zaman onlardan aldığı cevap: “Onlara (müşriklere): Allah‟ın indirdiğine uyun, denildiği
zaman onlar, “Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız.” dediler. Ya ataları bir şey anlamamış, doğruyu da
bulmamış idiyseler?”ve“(Hidayet çağrısına kulak vermeyen) kafirlerin durumu, sadece çobanın bağırıp çağırmasını işiten
hayvanların durumuna benzer. Çünkü onlar sağırlar, dilsizler
ve körlerdir. Bu nedenle düşünmezler.”94 şeklinde olmuştur. Onların bu kör taklitlerini de bu çeşit manevi deformasyon altında değerlendirebiliriz. Kur‟an-ı Kerim‟in tam bir taklitçilik, bilinçsizlik ve körlük örneği olan
bu cevap karşısında, verdiği cevap gerçekten anlamlıdır. Bilgide ve yaşayışta doğruya ulaşmanın iki temel aracını göstermektedir. Bunlardan biri
akıl ve diğeri de hidayettir. Aklı kullanmak kuldan ve hidayet vermek de
Allah‟tandır. Bu nedenle kul, aklını kullanıp her konuda doğruya ulaşabilmek için kendisi bakımından mümkün olan bütün sebeplere başvurmanın
92
93
94
Bakara, 2/65
Mesh: Sözlükte, bir şekilden daha kötü bir şekle dönüşme anlamına
gelmektedir. (Bkz. El-Müncid, “Mesh” kelimesi) Ama Kur’an-ı Kerim
ve İslam öğretilerinde Allah, geçmiş ümmetler ve insanların bazıları
üzerinde uyguladığı mucizevi bir çeşit azaptır. Bu mucizenin etkisi,
insanların uyarılması ve onların günahkarların kötü sonunu görerek
ibret almalarıdır.(Bkz. El-Mizan, c.1 s.310) Ayrıca İnsan şeklinden
hayvan şekline dönüşmeye mesh denmektedir.(A’raf, 7/166)
Bakara, 2/170-171
54
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yanında, Allah‟ın sebeplerin yaratıcısı olduğunu da asla unutmamalı ve
başarıyı daima O‟ndan beklemelidir. Kötü niyetli insan, ne aklını doğru kullanıp aklın buyruğuna uyabilir ve ne de hidayete laik olabilir. Allah dilediğine ve dileyen kuluna hidayet verir. Hidayet Allah‟ın, kullarına ihsan ettiği
en büyük şereftir. İnsana düşen ise buna laik olarak yaşayabilmektir. Bu
durum beraberinde Allah‟ın rızasını kazanmayı ve sonunda cennete ulaşmayı getirir. İnsan için nihai amaç budur.
İslam, bütün insanların doğruluğunu savunmuştur. Herkese eşit bir
din getirmiştir. Bütün doğruluk ilkeleri, her sınıf ve bireye genel ve ayırımsızdır. Çünkü bu doğruluk ilkelerinin etkisi, birey ve sınıf farkı gözetmeksizin bütün insan türüyle ilgilidir. Şüphesiz ki, bütün sınıf ve bireyin doğruluğunu hedeflemiştir. Bunun için İslam, erkek-kadın, beyaz-siyah bütün insanlar için geçerli doğruluk ilkelerini savunmuştur. İslam‟ın hitabının, bireyler arasında büyük çoğunlukla ayırım yapmaması, pek çok emrinde genelliği dile getirmesidir. Bu genellik, İslam‟ın dayalı olduğu fıtrat kavramına
bağlıdır. Çünkü insanların fıtrattaki eşitliği, emirlerde de eşitliği gerektirir.
İslam‟ın öteki dinlerden üstün oluşuyla ilgili bu durum, çağrısının genelliğiyle belirginleşmektedir. İslam kadın-erkek arasında sert bir cinsiyet ayırımı yapmamıştır. Kadınlara da erkeklere emrettiğini aynen emretmiştir.
Bunun için İslam, inanç, eylem, adap ve uygulamalardaki sorumluluklarda
kadını erkekler gibi görmüştür. Yasama emirlerinde erkek ve kadını birlikte
belirtmiştir. Ayrıca kadın-erkek farkının söz konusu olduğu hükümlerin temeli, fıtrat hükmüne başvurmaktır. Erkek-kadın arasında yaratılışla ilgili
farklardan kaynaklanmaktadır. İslam, insanların hayatlarının bütün yönlerinin ıslahına çağırır ve insanların ıslahıyla da bütün toplumun ıslahı gerçekleşir. Çünkü insan bunun gerçekleştiricisidir. Ayrıca İnsan, emaneti taşıyacak yetenekleri nedeniyle fiillerinden sorumla olmak üzere yeryüzünde
adaleti gerçekleştirme görevini üzerine almıştır. İnsanın adaleti kurmak
üzere sergilediği fiilleri, ilahi adaletin beşeri seviyede temsilidir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:“Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutanlar ve adalete şahitlik yapanlar olunuz. Bir topluluğa
olan kininiz sizi adaletsizliğe sevk etmesin. Adaletli olun, çünkü
bu takvaya daha uygundur…”95
Bu ayet Tevhid dininin ahlaki amacını, sosyal ve siyasi hikmetini
özetler.96 Tevhid inancına sahip bir kimse tam hürriyetle adaleti ayakta
95
96
Maide, 5/8
Razı, age, VIII, s. 531
İslam
55
tutmayı amaç edinir ve adaleti bir kısım dünya menfaatlerine asla değiştirmez. Allah ile yaptığı anlaşmanın bir gereği olarak insan, Allah adına
dimdik ayakta durup kendisi veya yakınları aleyhine bile olsa hakkı itiraf
edip adaleti yerine getirir.97 Bazı zamanlarda düşmanlık ve nefret duyguları kabarsa bile hakkın hatırını her şeyden üstün tutar ve kendisine rağmen
adaleti tercih eder.98 Rızkın sahibi Allah olduğu ve bunlardan yararlanmaya izin verdiği için, O‟na minnet duyup şükretmek de kulun görevidir.
Allah‟a kul olduğunu söyleyen insanın, temel kulluk görevlerinden olan bu
şükür borcunu da asla unutmaması gerekir. Ayette şükrünü terk eden insanların kulluk bilincinden de uzaklaşmış olacağı ve O‟nu unutmuş sayılacağı uyarısı vardır. Bizi şükürle sürekli coşturan Allah‟a binlerce
hamd ve sena olsun..!
Genel olarak İslam tarihinde Müslümanlar, kendileri dışındaki insanlara karşı hep adil davranmış ve asla zulmetmemişlerdir. Ancak kendi aralarında pek çok haksızlıklara, zulümlere ve adaletsizliklere girmişlerdir. Fikirlere saygı ve herkesi kendi görüşüyle kabul yerine baskı, zulüm ve başka anlayışlara yaşama hakkı tanımama adına dini bile siyasete alet edenler olmuştur. Hatta cebri kader anlayışının arkasında Emevi devletinin
kendi zulümlerini örtbas etme eğilimi olduğu bile söylenebilir. Buna karşın
zulümlere karşı çıkanlar, baskıyı kabul etmeyenler kaderi inkar etmekle
suçlanmış ve küfür damgası yemişlerdir. Oysa Kur‟an-ı Kerim‟deki 4 ana
esastan birisi adalettir ve gerçek bir Müslüman adaleti asla hiç bir şeye feda etmez. Allah “Rahman” olduğu için ezeli rahmeti umumidir. Her şeyin ilk yaratılışı ve icadında almış olduğu bütün fıtri kabiliyetler, Allah‟ın
Rahman oluşundan kaynaklanır.
Varlıkların ilk yaratılışı yalnız Allah vergisidir. Hiç kimse seçim ve
tercihte bulunmamış, yalnız Rahman‟a dayanmakla meydana gelmiştir.
Taşın taş, ağacın ağaç ve insanın insan olması böyle zorlayıcı bir rahmet
eseridir. Fakat bu kadar ile kalsaydı ilim ile bilgisizliğin, çalışma ile boş
durmanın, itaat ile isyanın, iman ile küfrün ve adalet ile zulmün hiç farkı
kalmamış olurdu. Durum gerçekten böyle olsaydı, evrende iradeyi gerektiren iş ve hareketlerden hiç bir iz bulunmazdı. İlim, irade, çalışma, ilerleme
ve medeniyetler kurma imkanı ortadan kalkar hep tabi olurduk. Hem kendimizi ve hem de Allah‟ı yaptığı işlerde mecbur görürdük. İradenin yerini
bir kısım içgüdüler alır, akıl ve iradenin gereklerini yapamazdık. Allah‟ın
97
98
Zemahşeri, “el-Keşşaf”, II s. 212-213
Muhammed Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, III, s. 177-178
56
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Rahman” olması yanında aynı zamanda “Rahim” olmasıyladır ki,
bizler akıl ve irade sahibi varlıklar olarak yaratıldık. Böylece evreni şekillendirme, medeniyetler kurma, ilim ve bilgide ilerleme ve adaleti yerine getirme gibi pek çok sorumluluklar mümkün olmuştur. Aklını ve iradesini güzel bir şekilde kullananlar, Allah‟ın Rahim sıfatındaki rahmetten faydalanacak ve aksine davrananlar ise bu rahmetten mahrum kalacaklardır. Başlangıçta çalışan, çalışmayana bakmadan varlık alemini yaratmak, Rahman
oluşun bir rahmeti ve daha sonra çalışanlara, çalıştıklarının karşılığını
vermek ve onları mükafatlandırmak da Rahim oluşunun rahmetidir.
“Allah size, mutlaka emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında adaletle hükmetmenizi emrediyor…”99 Emanet insanı, emin, güvenilir ve itimat edilen kimsedir. En büyük emanet
Tevhid‟dir.100 Emanet, kendisine maddi veya manevi herhangi bir şeyi
gönül rahatlığıyla korkusuz bir şekilde teslim edilebilir ve istendiği zamanda eksiksiz bir şekilde geri alınabilir kimse olması anlamına mastardır.101
Burada emanetin yerine getirilmesi, ehline verilmesi ve insanlar arasında
adaletle hükmedilmesi yönündeki emirlerin muhatapları genel olarak bütün
insanlar, özel olarak mü‟minler ve daha özel olarak da yöneticiler gibi
emanet ve adaletten kamu adına sorumlu olan şahıslar ve kurumlardır.
Emanet, korunması istenen maddi ve manevi değerlerdir. Herkesin hakkını, hak ettiğini, laik olduğunu almada eşit olmasıdır. Güçlü de olsa haksızın, güçsüz de olsa haklı ile hukuk karşısında eşit muamele görmesidir.
Bunun dışında adaleti başka türlü tarif etmek mümkün değildir.
Bu ayetin nüzul sebebi olarak şöyle bir olay anlatılır; Hz. Peygamber(s.a.v) Mekke‟yi fethedince Kabe‟ye girmek istemişti. Kabe‟nin anahtarları ise Osman bin Talha‟da idi. Hz. Ali (r.a) zorla bunun elinden anahtarları aldı ve Kabe‟nin kapısını açtı. Bu olaydan hemen sonra ise bu ayet
nazil oldu. Hz. Ali (r.a), Hz. Peygamber(s.a.v)‟in talimatı üzerine, Kabe‟nin
anahtarlarını tekrar o gün müşrik olan eski sahibine iade etti.102 Emanete
ehil olma Müslüman olmakla ilgili olmayıp, işin ehli olmakla ilgilidir. İnsan,
Allah‟ın emanetini taşıyan ve sorumluluğu olan yegane varlığıdır.103 Tabiatındaki olumsuz unsurlara rağmen, insanın emaneti üstlenmek için seçil99
100
101
102
103
Nisa, 4/58
Zemahşeri, “Keşşaf”, II, s. 94
Razı, age, VIII, s. 95
Zemahşeri, age, II, s. 94; Müslim, Hac, 390
Zemahşeri, age, V, s. 102
İslam
57
mesi Allah‟ın insana olan sevgisini gösterir.104 Bu sayede insan, diğer varlıklar üzerinde tasarruf etme hakkına sahip olur ve hakimiyetini tesis eder.
İnsanlar emanet noktasında Allah‟a karşı sorumlu oldukları gibi birbirlerine, çevreye ve muhatap olduğu her şeye karşı da sorumludurlar. Allah‟ın
insandaki emaneti, akıl ve bunun bir sonucu olan adalettir.105 İşte İslam‟ın
muhatabı olan insan ve insanın sorumlu olduğu İslam ilişkisi özetle budur.
İslam, insanların özgürlüğüne de büyük önem vermiştir. Öncelikle insana özgürlük hakkı vermiştir. İnanç özgürlüğü, özgürlüklerin en geniş
çerçeveli olandır. Çünkü inanç sahibi, inandığında mutlak bir düşünce özgürlüğüne sahiptir. Düşünce özgürlüğü, dini inanç dışındaki ilmi görüşleri, dini kavrayışı, siyasi yönetimi ve hayatın olağan işlerini kapsar. Düşünce özgürlüğünün en üst mertebesi, bilim özgürlüğüdür. İfade özgürlüğü de fıtri bir haktır. Herkesin dilediğini ifade hakkı vardır. Ancak bu
hakkını kullanırken, küfür ve yasak olan bir şeyi ifade edemez. İftira ve hezeyan savuramaz ve ifadesi nedeniyle başkasının bir sıkıntı duymaması
gerekir. Eylem özgürlüğü, insandaki çok temel bir özgürlüktür. Allah,
insana akıl yaratmış, yapacakları konusunda akla danışan duyular vermiş
ve yararlı olan ile zararlı olanı çeşitli belgelerle ayırmıştır. Özgürlüklerin sınırlanması konusunda da İslam‟ın onayı yoktur.
Bu gün değer alanları içinde dinin konumunu yeniden ele almaya ihtiyaç vardır. İslam dini kendi tarihi içinde iki önemli olayla karşılaşmıştır. Hicazdaki coğrafi, tarihi, sosyal ve kültürel şartlar içinde insanlığa tebliğ
edilen İslam Irak, Suriye, Mısır, Filistin ve İran gibi kültürlerin yaygın ve
yerleşmiş bir halde bulunduğu topraklara gelince siyaset, hukuk, iktisat, fikir ve inanç alanında birçok sorunla karşılaşıldı. Fakih denilen İslam hukukçularının, Müctehid denilen din yorumcularının, özellikle akla, tecrübeye ve örfe birinci derecede önem ve değer veren Irak fıkıh ekolünün çabalarıyla krizi aştı ve ihtiyaçlara çözümler üretti. İslam‟ın bu dönemde sağladığı başarı geniş ölçüde askeri alanda üstün olmasına da bağlıdır. Eğer
Müslümanlar galip durumda olmasalardı, söz konusu başarı kolay kolay
sağlanamazdı. Diğer önemli olay da İslam toplumlarının özellikle 19.
yüzyıldan itibaren Batı‟nın etkisine maruz kalmalarıdır. Bu durumun öncekinden en önemli farkı, Müslümanların askeri alanda mağlup, siyasi
alanda yetersiz olmalarıdır. İkinci önemli fark da Müslüman toplumlarda düşünen, fikir üreten, yorum yapan fikir ve ilim adamlarının yok dene104
105
Razi, age, XXV, s. 235
Muhammed Hamdi Yazır, age, I, s. 52-53
58
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
cek kadar az olmalarıdır. Bu durum Batı‟dan gelen değerlerin İslam toplumlarında taraftar bulmasını, benimsenmesini ve yayılmasını kolaylaştırmıştır. Sonuçta öyle bir noktaya gelinmiştir ki, bu noktada eski İctihat yöntemleriyle sosyal sorunlara çözüm getirmek mümkün olamamıştır.
Bugün değer alanları içinde dinin alanını ve konumunu yeniden tayin
ve tespit etmek zorunlu bir hale gelmiştir. Belirtilen nedenlerden dolayı dinin sosyal hayattaki yerini, değer alanları içindeki konumunu, diğer disiplinlerle olan ilişkilerini köklü, ama ciddi ve rasyonel bir biçimde belirlemeye
ihtiyaç vardır. Sosyal dert ve sorunlara neşteri vurmak gerekir. Dinlerde
değişmeyen sadece itikat ve ahlak alanıdır. İbadetler bile değişir. Peygamberlerin ibadet etme tarzları birbirinden farklı olduğu gibi, dört mezhepten birine bağlı olan Müslümanların ibadet tarzlarında dahi ufak tefek
farklar vardır. Haram ve helallerde de aynı durum vardır. Bir Peygamberin
şeriatında, bir imamın mezhebinde haram olan bir şey, diğer Peygamberin
şeriatında ve imamın mezhebinde haram olmayabilir. Fakat Kelim-i
Tevhid, Namaz, Oruç, Hac ve Zekat gibi dinin şartlarında asla değişme
olmaz. Demek ki şeriat, hem önceki Peygamberler döneminde ve hem de
İslam mezhepleri arasında belli ölçüde değişiklik göstermiştir. Sapkın olmayan mezhepler bu konuda görüş birliği içindedir.
İslam‟ın yapısını son derece geniş tutan ve “İslam her şeyi kapsar” diyenlerin görüşüne göre, gerek fertlerin, gerek toplumların ve gerekse sosyal kurumların bütün faaliyetlerini düzenler. Her konuda doğrudan veya dolaylı olarak bir hüküm koyar. İslam‟ın açıklamadığı, düzenlemediği ve bir hükme bağlamadığı hiçbir durum yoktur. Bu görüşü hareket
noktası olarak kabul edenlere göre, İslam‟ın Sünnet, İcma ve Kıyas gibi
hükümlere kaynaklık teşkil eden esasları, dikkate alınmasa bile, her şeyin
hükmü Kur‟an-ı Kerim‟de mevcuttur.
“Her şeyi açıklasın diye biz sana Kur‟an‟ı indirdik.”106
“...Yaş ve kuru hiçbir şey yoktur ki, kitab-ı mübin‟de
(Kur’an’da) bulunmasın.”107 İlahi emirlere dayanan bu görüş sahiplerinin tutumlarını daha iyi görebilmek için dayandıkları iki Hadis‟e de burada
yer vermek faydalı olacaktır.
106
107
Nahl, 16/44
En’am, 6/59
İslam
59
“Her yeni şey bid‟attır ve her bid‟at ise sapıklıktır.”108
“En kötü şeyler muhdes (İhdas edilmiş, sonradan meydana
gelmiş, eskiden olmayan) olan hususlardır ve her bid‟at dalalettir.”109 Bu ve benzeri ifadelere dayanarak baştan itibaren her çeşit yeniliğe karşı duran aşırı ve şiddet yanlısı bazı zümreler ortaya çıkmıştır. Bu
ifadeleri esas alan bu zümrelere göre sadece İslam‟daki devlet teşkilatı
değil, bütünüyle toplum ve ondaki her çeşit kurum statiktir, yani gelişme
imkanından mahrumdur. Konu ile ilgili diğer bir Hadis‟te de Hz. Peygamber(s.a.v):
“Hz. Peygamber(s.a.v) Müslümanlara her şeyi öğretti, nasıl def-i hacet yapacaklarını bile…”110
Bu Hadis‟e göre İslam sosyal ve ferdi hayatın bütün alanlarını düzenlemekte ve hiçbir şeyi kişilerin takdirine bırakmamaktadır. Değişmez
olduğuna inanılan bu düzenlemenin İslam‟a katı ve donuk bir yapı kazandıracağı açıktır. Ayrıca bu anlayışın insanları düşünmekten uzaklaştırıp
tembelliğe sürükleyeceği de şüphesizdir. Zira her şey hazır ise, yeni şeyler
için düşünmeye ne gerek var? Böyle bir anlayışı doğru olarak kabul etmek
mümkün değildir.
Ayrıca İslam dininin kapsamını son derece daraltan ve “din bir
vicdan işidir.” diyenlerin görüşü, İslam ülkelerinde son bir iki asırda Avrupa‟nın da etkisi ile ortaya çıkmıştır. İslam toplumu içinde sayıca fazla
olmayan ve bu toplumların aydın ve yönetici kesimini oluşturduklarından,
Müslüman toplumların hayatı üzerinde son derece etkilidirler. İslam bir
vicdan işidir, ya da Allah ile kul arasında kalan bir şeydir, diyenlerin İslam‟da selefleri yoktur. İslam‟ın kapsamını çok dar tutan bazı zümreler ve
düşünürler daha önce de vardı. Sözlerini özgün görüşler olarak sunan, görüşlerine katılmayanlara çağdışı ve mürteci olma yaftasını yapıştıran bu
görüşün sahipleri, gerçekte Batı‟nın hayranları ve taklitçileri olup, sosyal
çevrelerine yabancılaştıkları ve onları dışladıkları için onlar tarafından güvenilmez olarak kabul edilen kimselerdir. Daha çok ateist, materyalist, pozitivist laik, sekülerist gibi dine düşman oldukları bilinen kişiler tarafından
ileri sürülen bu görüş, hem tarihi ve hem de sosyal gerçeklere aykırıdır. Bu
görüşün sahipleri ayrıca çelişki içindedirler. Bir yandan dini vicdanlara
108
109
110
İbn-i Mace, Mukaddime, 7
Müslim, Cuma, 43
Müslim, Taharet, 57
60
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
hapsederken, diğer yandan dindar insanların fitre, zekat ve kurban derisi
gibi kökünde dini inançların yattığı yardımları toplar ve bu yardımların başkaları tarafından toplanmasını yasaklarlar. Kanaatimce bu iki zıt görüş,
birbirini güçlendirmekte ve baskıcı hale getirmektedir. Yani dinin sosyal
hayattan kovulmaya çalışıldığını gören bazı zümreler, bu durumdan kaygılanarak onu sosyal ve ferdi hayatın bütün alanlarına yaymakta, bu durumun zararını bilen diğer bazı zümreler de benzeri kaygılarla dini son derece dar bir alana hapsetme çabasına girmektedir. Durum böyle olunca da
kimi bilinçli ve kimi de bilinçsiz olarak kendini bu kavganın içinde bulmaktadır. Oysa dinin temel amacı sadece bir olan Allah‟a iman ve ona ibadet
etmek, erdemli bir ahlak sahibi olarak yaşamak ve adaletin tecelli ettiği bir
toplum düzeninde hukuk devletidir. İslam dinine göre dünya ve ahiret
saadetinin yolu buradan geçer. Ayrıca İslam, Müslümanların üstün ve hakim durumda olmalarını, kendi kendilerini yönetmelerini, gayr-ı müslimlerin
mahkumu, mağlubu, esiri ve teb‟ası durumunda bulunmamalarını ister.
Toplumsal hayatta ahenk, huzur, bütünlük ve dayanışmayı amaç
edinen İslam dini, insanlar arasında ırk, dil, renk, cinsiyet, inanç ve kültür
başta olmak üzere farklılıkları ve eğilimleri tabii bir olgu olarak kabul etmiş,
fakat bu farklılıkların toplumsal ayrılıklara ve ayrımcılığa dönüşmesine hiçbir zaman onay vermemiştir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim‟de: “Ey
İnsanlar! Şüphe yok ki, biz sizi bir erkek ve bir dişiden yarattık ve birbirinizi tanımanız için boylara ve kabilelere ayırdık.
Allah katında en değerli olanınız, O‟na karşı gelmekten en çok
sakınanınızdır.”111 buyurmak suretiyle farklı yaratılmanın “kimlik edinme ve bu kimlikle tanınma, tanışma” fonksiyon ve hikmetini onaylarken;
insanın şeref ve değerini, kendi iradesi dışında sahip olduğu aidiyetlere
değil, kendi irade ve çabasıyla elde ettiği değerlere bağlamıştır. Bütün
“Mü‟minleri kardeş ilan ederek”112 evrensel bir inanç bağı ortaya
koymuştur.113
Kur‟an-ı Kerim‟e göre, dillerin ve renklerin farklı olması Allah‟ın varlığının delillerindendir.114 Kur‟an-ı Kerim: “…tanışasınız diye sizi kavim
ve kabilelere ayırdık.”115 emri ile farklılıkların ilahi hikmetin ve sınavın
111
112
113
114
115
Hucurat, 49/13
Hucurat, 49/10
Mehmet Bozkurt, “Bilim ve Kur’an’a Göre Evren ve İnsan!”, s. 115
Rum, 30/22
Hucurat, 49/13
İslam
61
bir parçası olduğu vurgulanmaktadır. Birlikte yaşama ihtiyacı psikolojik olduğu kadar, sosyal ve iktisadi bir gereklilikten de kaynaklanmaktadır.
Kur‟an-ı Kerim‟de selamlaşmadan infaka kadar, bu konuda pek çok düzenleme bulunmaktadır. Hz. Peygamber(s.a.v): “Kişi kendisi için istediğini Müslüman kardeşi için de istemedikçe (kamil manada)
iman etmiş olamaz.”116 “Kim kardeşinin ihtiyacını giderirse,
Allah da onun ihtiyacını giderir…”117 gibi pek çok Hadis, insana
verilen değeri gösterir. Yine onun bir Yahudi cenazesi için ayağa kalkarak
saygı göstermesi, cenazenin Yahudi bir kişiye ait olduğunu hatırlatanlara
“Bu da bir insan değil mi?” 118 şeklindeki cevabı, ayrıca Medine
Vesikası, birlikte yaşama konusunda günümüze de ciddi anlamda ışık
tutmaktadır.
İslam kelamına göre işlenilen günahtan sorumlulukta şahsilik esastır.
Sorumluluk hususunda Kur‟an-ı Kerim‟in esas tezi budur.119 Bu bakımdan
Kur‟an-ı Kerim‟de suçun ve günahın bir başkasına veya geçmişine yüklenmesi gibi bir bilgiye rastlanmaz. Suçun ve günahın yayılması ve bir
başkasına geçmesi gibi bir durum, bir kimsenin en yakınları olan annebabası ve dostları arasında bile mümkün değildir. “Onlar birer ümmetti, gelip geçti. O ümmetlerin kazandıkları kendilerine, sizin
kazandığınız da sizedir. Siz, onların yaptıklarından sorumlu da
değilsiniz.”120 Bu ayet Hz. Peygamber(s.a.v)‟e nesep yakınlığından dolayı Ehl-i Kitab‟ın kendilerini üstün görmeleri, bununla övünmeleri ve hesap gününü garanti görmeleri sonucu, onların bu tavrına işaret eden ilahi
bir uyarıdır. Allah, yukarıdaki ayetle onların bu düşüncelerinin yanlış olduğunu açıklamış, herkesin kendisinden sorumlu olacağını bildirmiş, yaptıklarının kendilerini ve bizim yaptıklarımızın da bizi ilgilendireceğini vurgulamıştır. Bu nedenle Peygamberlerin ve atalarımızın zürriyetinden oluşumuz
bize, onların yaptıkları iyilikten istifade hakkı vermez, ancak onların yolundan gitmekle bu hakkı elde edebilir ve onlara karşı bağlılıklarımızı gösterebiliriz. Mü‟min olsun, kafir olsun herkesin önceden yaptıklarıyla hesaba
çekileceği121 her nefsin yaptığı iyiliğin kendi lehine olduğu, kötülüğün de
116
117
118
119
120
121
Buhari, İman, 7
Buharı, Mezalim, 3
Buhari, Cenaiz, 49
En’am, 6/64
Bakara, 2/134, 141
Yunus,10/30
62
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kendi aleyhine olduğu,122 herkesin yaptıklarının sonucunu bizzat kendisinin çekeceğini,123 bunlardan dolayı hiç kimsenin başkasının yaptıklarından
sorumlu olmayacağı,124 bunun yanında basiretli olanın basiretinin kendisine, kör olanın da körlüğünün kendisine olduğu,125 hidayet üzere olanın hidayetinin kendisine, doğru yoldan sapanın da günahının kendi aleyhine
olduğu,126 iyi amel işleyenin amelinin kendi lehine, küfrün karşılığının da
kendi aleyhine olduğu,127 cimrilik yapanın cimriliğinin cezasının kendine
zarar vereceği, başkasına zarar vermeyeceği,128 sözünde durmayanın cezasının kendi aleyhine, sözünde duranın karşılığının ise kendi lehine olacağı129 tarzındaki ifadeler günahta ve sevapta ferdi sorumluluğun sınırlarını çizmektedir. Bunun yanında ahirette hesap verme konusunda herkesin
derdinin başından aşkın olacağı, kişinin kendi derdiyle uğraşırken kardeşinden, anne-babasından, eşinden ve oğullarından kaçacağı bildirilmektedir.130 Sorumluluğun ferdi oluşunu en açık bir şekilde ifade eden, konu ile
ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“...Hiçbir günahkar diğerinin suçunu yüklenmez...”131
Bu ibarenin Kur‟an-ı Kerim‟de birkaç yerde zikredilmesi ayrıca anlamlıdır. Yukarıda zikredilen ayette, müşrik Araplarının “Bizim yolumuza uyun, eğer günah olacaksa biz bu günahı taşırız!” iddiaları ve
bir kimsenin yakınlarının veya sevdiklerinin işlemiş olduğu suçtan dolayı
cezaya uğratılması reddedilmiştir. Yukarıda zikredilen ayet, “Gerçekte
insan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur” “Ve çalışması da ileride görülecektir.”132 Ayet‟i ile ilişkilendirilmektedir. Yani insanın işlediği ameller kendi defterinde görülecek ve mizanına konulacaktır. Buradan da anlaşılıyor ki, kişi gönüllü olsa bile başkasının günahını
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
En’am, 6/164
Bakara, 2/139; Nisa, 4/111; En’am, 6/52; Yunus, 10/41; Hud, 11/35;
Taha, 20/25; Mü’minun, 23/11,17; Kasas, 28/55; Mü’min, 40/40;
Şura, 42/15
Yunus, 10/41; Sebe 34/25
En’am, 6/104
Yunus, 10/108; Sebe 34/50; Fatır, 35/39; Zümer, 39/41
Rum, 30/44; Fussilet, 41/46; Casiye, 45/14-15
Muhammed, 47/38
Fetih, 48/ 10
Abese, 80/34, 42
En’am, 6/164
Necm, 53/39-40
İslam
63
yüklenme yetkisine sahip değildir. Bir başka ayette bir annenin günahları
yüzünden oğlundan yardım istemesi üzerine, bunun mümkün olamayacağı
şu şekilde ifade edilmiştir: “Hem günah çeken bir nefis başkasının
günahını çekmeyecek, yükü (günahı) ağır basan, onun yükletilmesine çağırsa da ondan bir şey yüklenilmeyecek, isterse bir
yakını olsun! Fakat sen o kimseleri sakındırırsın ki, gaybda
Rabb‟inin haşyetini duyarlar, namazı dosdoğru kılarlar; temizlenen de sırf kendisi için temizlenir, nihayet gidiş
Allah‟adır.”133
Kur‟an-ı Kerim ve İslam kelamında Allah‟a karşı günahı ifade eden
birçok ayet ve ibare vardır. “Kefere” kelimesi “Amene” kelimesinin
zıddı olup, Allah‟ı kabul etmemeyi göstermektedir. Kefere‟ye anlam yakınlığı içinde olan diğer kelime “Cehada”dır.134 Cehada, Allah‟ın varlığına
kalbin ve diğer duyguların işaret etmesine rağmen, kişinin bunu kabul etmemesi anlamına gelmektedir. Allah‟a karşı günahı ifade eden diğer bir
kelime de “şirk”tir. Şirk, Allah‟ı kabul etmenin yanında başka Tanrı‟ları
da benimseme anlamına gelir.135 Kelam bilginleri dönemlerinin siyasi,
ekonomik ve sosyal sorunlarının etkisiyle, Nisa suresi 116. ayetini değişik
şekillerde yorumlamışlardır. Devrin sosyal ve siyasi anlaşmazlıklarını uzlaşmacı bir çözüme kavuşturmak için Mürcie mezhebi hiçbir günahın
imana zarar vermeyeceğini söylemiştir. Buna karşılık İmam Matüridi
ve Sabuni gibi alimler, müşrik ve kafirin Allah‟ı kabul etmediği için,
Allah‟tan af ve mağfiret isteyemeyeceğini; Allah‟a şirk koşmayanın ise diğer günahları işlediği takdirde iman sebebiyle acı, keder ve sıkıntı hissedeceğini, Allah‟ın af ve mağfiret talebinde bulunduğu için mü‟min kabul
edileceğini belirtmişlerdir.136
Kur‟an-ı Kerim gelmeden önce insanlık kendi öz değerlerinden uzaklaşmış, adeta zulüm devrini yaşamıştır. Allah böyle bir dönemde eğitimci
olarak Hz. Peygamber(s.a.v)‟i, rehber olarak da onunla beraber Kur‟an-ı
Kerim‟i göndermiştir. Bu şekilde insanları, fıtratlarına uygun olarak yaşamaya davet etmiştir. Buradan da anlıyoruz ki, insanın doğruya ve mutluluğa ulaşabilmesi için doğru olarak bilgilendirilmesi ve eğitimi şarttır. Her
133
134
135
136
Fatır, 35/18; Ferruh Kahraman, “İslam Kelamı ve Hıristiyan Teolojisine Göre Günah”, Yüksek Lisans Tezi, s. 67-68
En’am, 6/33; A’raf, 7/51; Hud 11/59
Rağıb el-İsfehani, age, “Şrk Md.”
Ferruh Kahraman, age, s. 67-68; Alıntı: Matüridi, age, s. 97
64
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
eğitim anlayışının temelinde bir felsefe olduğu gibi, İslam eğitiminin temelinde de Kur‟an-ı Kerim olmalıdır. Bundan dolayı İslam eğitimini iyi anlayabilmek, İslam dinini iyi öğrenebilmek ve başkalarına öğretebilmek isteyen
kişinin öncelikle Kur‟an-ı Kerim‟i öğrenmesi, O‟nu incelemesi ve O‟na belirli ölçüde vakıf olması gerekir. Aksi takdirde Kur‟an-ı Kerim‟den beslenemeyen bir İslam eğitiminden ve dolayısıyla İslami eğitiminden bahsetmek
mümkün değildir. Kur‟an-ı Kerim, ilahi bir beyan olduğu kadar aynı zamanda ilahi eğitimin bir tezahürüdür. Bu nedenle din eğitimi görevini üstlenenler için, Kur‟an-ı Kerim ayetlerinin her birinin, eğitimle yakından ilgi ve
ilişkisi vardır. Din eğitiminin mahiyetini oluşturan temel unsurlardan biri, hiç
şüphesiz ki, dinin özünü ve esaslarını içeren Kur‟an-ı Kerim‟dir. O‟nu anlamak, doğru yorumlamak ve aynı zamanda günümüzün değişen ve gelişen şartlarına göre bireylerin idrak seviyelerine uygun olarak Kur‟an-ı Kerim‟i anlatabilmek, din eğitiminin bilimselliği adına atılan ilk ve en önemli
adımdır.137
Din, mutlak varlık ile kurulmuş olan bir bağdır. Din, insanı ölümsüzlük veya sonsuzluk alanına yerleştirir. Bu alanın çok geniş olmasının yanında her şeyi saran veya kuşatan bir insani değer ve eğitim için kuşatıcı
bir hedef sağlar. Din, bir değerlendirme ve değer biçme tarzıdır. Aşkın ve
yaratıcı varlığa, iradi olarak şuurlu bir şekilde bağlanma ve teslim olmadır.
Bu açıdan din, varoluşa mana kazandırır.138 Bu nedenle insan için din değerlidir ve din için de insan değerlidir. Çünkü insan olmasaydı, din olmazdı. Din olmasaydı, insanın yaratıcısı ile iletişim kurması mümkün olmazdı.
İnsan akıl, ruh ve beden itibariyle yeryüzünün en şerefli varlığı olarak
yaratıldığı için, yeryüzündeki her şeye aklı ile hükmedebilmekte, eşyanın
hakikatini araştırabilmekte ve onları kendi hizmetinde kullanabilmektedir.
Bunlar insana tabiatıyla büyük bir üstünlük ve bir takım imtiyazlar kazandırmaktadır.139 İnsanı ne istediğini seçebilecek bir yetenekte olarak yaratan Allah, ona en büyük değeri vermiş, onu kendisinin yeryüzündeki halifesi olmak rütbesi ile şereflendirmiştir. Bu, öncelikle insanın dünya sahnesinde en önemli göreve sahip bir varlık olduğunu ifade eder. Çünkü o, tüm
evrenin Rabb‟i olan Allah‟ın yeryüzündeki halifesidir. Bu nedenle insanın
hayattaki görevi, diğer varlıkların hepsinden hem daha büyük ve hem de
137
138
139
Abdullah Akbaş,“Hak Dini Kur’an Dili adlı Tefsir’de Bazı Ayetlerin
Eğitim Açısından Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, s. 2
Süleyman Hayri Bolay, “Eğitim, Din ve Değer”, s. 31
Şevki Saka, “Yabancılaşma Karşısında Kur’an”, s. 111
İslam
65
daha önemlidir. İnsanın yeryüzünün halifesi olarak yaratılması, eşyanın
bilgisinin öğretilmesi ve eşyanın hizmetine ve emrine verilmesiyle, insanın
diğer yaratıklardan üstün kılınması birbiriyle bağlantılı bir olaydır. İnsanın
Allah‟ın halifesi olması; onun güç, yetenek ve bilgiyle donatılmasının yanında, diğer varlıklardan üstün olmasını gerektirmiştir.140 İnsanı üstün konuma getiren; onun çok güzel bir surette, olgun bir mizaca, normal bir boya sahip kılınmasının yanında, akıl, konuşma, düşünme ve anlatma, temyiz etme, okuma, yazma, geçim vasıtalarını bulabilme ve sanat yeteneğiyle donatılmış olmasıdır.141 Allah, insanın yeryüzünün halifesi olmasını istemiş ve ona bu görev için gereken her şeyi vermiştir. Bu özellikleri ile insan, yeryüzünün hilafeti görevine hazır bir duruma getirilmiştir.
“Biz emaneti göklere, yere, dağlara teklif ettik de onlar
bunu yüklenmekten kaçındılar. Zira (sorumluluğundan) korktular, ama onu insan yüklendi. İnsan (bu emanetin hakkını gözetmediğinden) cidden çok zalim, çok cahildir.”142 Burada “emanet”
kelimesi, Kur‟an-ı Kerim‟e göre yeryüzünde insana verilen “hilafet” görevi yerine kullanılmıştır. İnsana isyan ve itaat etme seçeneğinin ve bu özgürlüğü kullanırken kendisine sayısız yaratık üzerinde hakim olma yetkisinin verilmesi, kaçınılmaz olarak insanın yaptığı hareketlerden sorumlu olmasını ve iyi amelleri için mükafatlandırılıp, kötü amelleri için cezalandırılmasını gerektirir. İnsan bu güç ve yetkileri kendisi kazanmadığı gibi, bilakis bunlar kendisine Allah tarafından ihsan edildiği ve Allah‟a bu güçlerin
iyiye veya kötüye kullanılmasının hesabını vereceği için bunlar, Kur‟an-ı
Kerim‟in başka yerlerinde hilafet, burada ise emanet olarak tanımlanmıştır.143 İnsan ancak böyle bir manzarayı gözü önünde canlandırarak, evrende ne kadar hassas bir konumda olduğunun farkına varabilir. Allah bu
ayette imtihan alanında dikkatsiz bir hayat süren, ne kadar büyük bir yükü
omuzladığının ve dünya hayatında bir davranış veya tavrı seçerken aldığı
yanlış veya doğru kararların hangi sonuçlara varacağını bildirmiştir.
Yeryüzünde akıl, düşünebilme kabiliyeti ve irade yalnızca insana verilmiştir. Allah‟ın yeryüzündeki halifesi bu yönüyle de ayette ifade edildiği
gibi “emanetçi” olan insanın en temel sorumluluğu evrendeki düzeni
140
141
142
143
Mustafa Erdem, “İlahi Dinlerin Kutsal Kitaplarında Helal ve Haram”,
s. 22
Erdoğan Pazarbaşı, age, s.117
Azhab, 33/72
Mevdudi Ebu’l-Ala, “Tefhimü’l Kur’an”, Komisyon, IV, s. 414
66
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
sağlamak ve kargaşa ve bozgunculuğu da önlemektir. Bu konuda her bir
fert kendi çapında sorumludur. Bu konuda insan sadece kendisine ve topluma karşı sorumlu değil, aynı zamanda tüm varlığa karşı sorumluluk altındadır. Çünkü insanın ortaya koyacağı iyi veya kötü her amel tüm varlığı
etkileyebilmektedir. İnsan, hak ve hukuk gözetmeyen bir cani olursa, bundan hem hayvanlar alemi, hem tabiat ve hem de yeryüzünün diğer doğal
tüm dengeleri etkilenir. Bu nedenle insanın halifelik konumunu yerine getirmesi evrendeki düzen ve işleyiş için hayati önem arz etmektedir. Görüldüğü gibi insan, çok üstün yetenek ve kabiliyetlerle donatılarak evrenin
baş tacı olarak hilafet görevi ile yeryüzüne gönderilmiştir. Onun bu eşsiz
konumu ve özellikleri ona; varlığa ve evrenin yaratıcısı Allah‟a karşı özel
bazı sorumluluklar yüklemiştir. Evrenin her şeyi, kendisinin emrine verildiği
için o, yeryüzünün imarı görevi ile görevlendirilmiş ve kendisine bu lütuf ve
ihsanları veren Allah‟a karşı şükür ve kullukta bulunmakla sorumlu tutulmuştur.144 Meleklerin Hz. Adem (a.s)‟e secde ile emrolunması ve beraberinde ilginç neticeler doğurmuştur. Secde ile halife vasfı yüklenerek meleklere tanıtılan, sonrasında ise isimlerin öğretilmesi ile ayrıcalıklı kılınan Hz.
Adem (a.s)‟in meleklere üstünlüğü tescillenmiştir. Ayrıca, Hz. Adem (a.s)‟e
kıyamete kadar düşmanlık besleyecek ve daima onu doğru yoldan saptırmaya çalışacak şeytan da bu olay ile ortaya çıkmıştır. Yeryüzünün halifesi
insan, Allah‟ın vermiş olduğu irade ve kudretle, Allah adına yaratılan diğer
varlıklar üzerinde hem tasarruf yetkisine sahip ve hem de Allah‟ın hükümlerini uygulama konumunda olacaktır. Bu görev, asalet değil, sadece bir
vekaletten ibarettir. İnsan, bu yetki oranında da sorumluk sahibidir.
Yeryüzünde halife olarak yaratılan bu insandan sonra gelenler de,
ona halef olarak aynı görevi yerine getireceklerdir. Halife, asilin şeref ve
salahiyetini temsil ettiği için, Allah‟ın yeryüzünde bir halife yaratacağını
söylemesi üzerine melekler, burada insan için kullanılan halife sözcüğünün içeriğinden, insana bahşedilen şerefi takdir etmişler ve bu nedenle de,
yeryüzündeki bir mahlukata, böyle yüksek bir güç ve yetkinin verilmesiyle,
bu varlığın bunu kötüye kullanabileceği ihtimalinden korkmuşlardır. Acaba
bu yetkiyle donatılan insan, bunu iyi kullanabilecek mi? Yoksa bu vekaleti,
asalet zannederek, kendi hesabına hükümleri icraya kalkışırsa, yeryüzüne
fesat vermeyecek mi? gibi soruları içlerinden geçirmeye başlamışlar ve bu
yüzden de; kendilerinin sürekli Allah‟ı hamd ile tesbih ve takdir edip durur144
Fatih Açık, “Kur’an-ı Kerim’de İrade Hürriyeti ve Sorumluluk Çerçevesinde İnsan Hayatı”, Yüksek Lisans Tezi, s. 8
İslam
67
ken, yeryüzünde bozgunculuk çıkaracak, kanlar dökecek birinin mi var edileceği şeklindeki kuşkularını belirtmişlerdir. Buna karşılık Allah, onların bu
konuda bilmediği şeyler olduğunu ve bunu da en iyi bilenin, kendisi olduğunu ifade etmiştir.145 İnsana, Allah‟ın halifesi olma şerefi böylece verilmiştir. Bu şerefli mevki, insan için son derece onurlandırıcı bir durum olduğu
gibi, beraberinde diğer tüm varlıklardan ayrı sorumlulukları da insana yüklemiştir. Vekil, asilin istediği gibi davranmalı ve onun istediği çizgide amel
etmelidir. Ayrıca asilin yüceliği ve üstünlüğü her şeyi ile vekili de bağlar.146
Görüldüğü gibi, yeryüzünün halifesi olarak yaratılan insan, bu görevi için
hazırlanmakta; önce tasarrufu altına verilen eşya ile tanıştırıldıktan sonra,
eşyanın bilgisine ulaştırılmaktadır. İnsan, eşyanın bilgisi konusunda
meleklerle olan sınavı kazanarak bu konuda meleklerin önüne geçmekte
ve meleklerin bilemediği özellik de, burada ortaya çıkmaktadır. Allah, meleklerin eşyayı tanıma yeteneğinden yoksun bulundukları için cevapsız bıraktığı aynı soruyu, bu kez halifelik makamına getirdiği Hz. Adem (a.s)‟e
sormakta ve onun yeryüzünün halifeliğine, onlardan daha uygun olduğunu
ortaya koymaktadır. Daha önce eşya konusunda bilgilendirilen Hz. Adem
(a.s), bu sorunun istenen cevabını vermektedir. Yeryüzünün halifeliğinin
meleklere veya diğer varlıklara değil de, insana verilmesi, bu konuda onun
daha yeterli ve yetenekli olduğunu ve bu görev için gerekli donanımda yaratıldığını göstermektedir. İnsanı kendi dışındaki varlıklardan ayıran akıl ve
onun ürünü olan ilimdir. Bu özellikleriyle insan, yeryüzünün halifeliği görevine daha uygun görülmüştür.
Eşyanın bütün isimlerinin ona öğretilmiş olması da bunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Eşyanın bilgisi ve kullanma yetkisi yalnız insana
verilmiş ve insan da, bunun için gerekli olan güç ve yeteneğe sahip kılınmıştır. Bu görev ve yetkiyi alan insan, yeryüzünde hayatını sürdürmek için
elindeki malzemeyi kullanarak yeryüzünü imar etmiş ve medeniyetler kurmuştur. Çünkü Allah, insana yeryüzünün kendisiyle imar ve ıslah edileceği
eşyanın isimlerini öğretmiştir. İnsan topraktan yaratıldığından ve mayasına
madde katıldığından, madde onun bir parçası olmaktadır. İnsan bu yönüyle madde ile bağlantı kurabilmekte ve maddeyi imar edebilmektedir. Meleklerin yaratılışında madde olmadığı için onlar madde ile ilişki kuramamaktadır. Eşya ile ilişkiye geçebilme, eşyanın bilgisine sahip olma ve eşyayı bu bilgiye göre işleme değiştirme yeteneği yalnızca insanda ortaya
145
146
Erdoğan Pazarbaşı, age, s. 96
Seyid Kutub, “Fi-Zilali’l-Kur’an”, I, s. 81
68
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
çıkmaktadır.147 İnsan olarak hepimiz, ilk önce kendimize, daha sonra da
çevremizdeki diğer insanlara, çok daha ötesinde Allah‟a karşı sorumluluklarımız olduğunun bilinci içinde olmalıyız.
Toplum içerisinde yaşayan insanın, öncelikle büyüdüğü ve yetiştiği
çevreye karşı sorumluluklarını yerine getirmesi gerekmektedir. Bunu yapan insan, kendisini ve çevresini yaratanı sevme ve sayma olgunluğuna
erişecek, sevgi ve saygı dolu olarak yaşadığı bu dünyadan, sevgi ve saygı
dolu olarak ebediyete göçecek ve sonsuz mutluluğa erecektir. Sorumluluk
duygusu ve davranış bilinci, insanının varoluş amacının esasını oluşturur.
Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim, bilinçli hareket etme özelliğine sahip bireylerden oluşan toplumların iki cihan saadetini yakalayacağını bildirir.148 Çünkü
insan yaratılışı gereği sorumluluklarından kaçamaz ve Allah insanı yarattıktan sonra onu kendi haline ve başıboş bırakmamıştır.149 İnsan yaptığı
her şeyden dolayı Allah‟a, ahirette hesap verecektir. Hardal tanesi kadar
iyilik ya da kötülük götürmüş olsa da onu görecektir.150 İslam‟ın yaptırım
gücü, kuralları kalplere yerleşen Allah korkusu ve sorumluluk duygusudur.
Bu açıdan gerçek muttaki insan, yaptığı her iş ve davranıştan, kıyamet
günü hesaba çekileceğine inanarak davranış ve eylemlerinde ölçülü olmaya dikkat eder. İnsanın fiillerinden sorumlu tutulmasının sebebi ona şahsi
sorumluluk getiren, ona diğer varlıklardan farklı olarak verilen akıl ve idrak
ile başkalarına göre üstün duruma gelmesinden kaynaklanmaktadır. İnsana bu özelliklerin verilmesi, onu yeryüzünün efendisi ve halifesi kılmıştır.
“Sizi yeryüzünün halifeleri yapan ve size verdiği şeylerle sizi
denemek için kiminizi kiminizden üstün kılan O‟dur…”151 Ayetine göre insana verilen akıl, yeryüzü halifeliği, mal, mevki, yetenek ve
farklı insani derecelerle anlatılmaya çalışılan aslında hep sorumluluk bilinci
ve şuurudur.152 “Kim iyilik getirirse, ona getirdiğinin on katı vardır. Kim kötülük getirirse ona sadece onun dengiyle cezalandı-
147
148
149
150
151
152
Erdoğan Pazarbaşı, age, s. 99
Hasan Ural, “Kur’an Işığında Sorumluluk Duygusu ve Davranış Bilinci”, Diyanet Aylık Dergisi, Sayı: 146, s. 27
Tarık, 86/4; Kıyamet, 75/36
Mevdudi, age, VII, s. 203
En’am, 6/165
Muhammed Esed, “Kur’an Mesajı”, Çev. Cahit Kaytak- Ahmet
Ertürk, c. 1, s. 266
İslam
69
rılır...”153 ayetinde yapılan her davranışın karşılığının görüleceği vurgulanmış, bu açıdan da sorumluluk bilincine işaret buyrulmuştur.
Bu ahlaki öğelerin başında gelen temel ilke ise, hesap verebilme bilincidir. Bu ilkenin açık olan hükmüne göre, ahirette hesap vereceği şeylerin dünya hayatında insana açıkça tebliğ edilmiş olması gerekmektedir. Zira bilinç düzeyi ilkesi gereği insanoğlu, ilk etapta somut olan gerçekliklerden sorumlu tutulacaktır. Kişiler, kendisine ulaşmayan ilkelerden ya da hatırlamadığı bir şeyden dolayı sorumlu tutulamaz. Bu yüzdendir ki ilahi ölçü
gereği, hatıra gelmeyen bir sorumluluk alanından bahsedilemez. Sorumluluğun ahlaki ilkeleri gereği, emir de hesap da somut gerçeklikler üzerine
inşa edilmelidir. Hayali mevzular ahlaki anlamda sorumluluğu iktiza etmez.154
Hayat ve ölüm, insanların hangisinin daha güzel amelde bulunacağını deneyip ortaya koymak için yaratılmıştır.155 Kur‟an-ı Kerim‟deki bu ve
benzeri ayetler, irade hürriyetine sahip insanın karşılaşacağı bütün sonuçlardan kendisinin sorumlu olacağını bildirmiştir.156 Kur‟an-ı Kerim‟in öngördüğü sorumluluğun özü, ferdi sorumluluğa dayanmaktadır. Sorumluluğun
ferdi olması, kimsenin bir başkasının günahından sorumlu olmayacağı,
Peygamber gönderilmedikçe hiçbir toplumun cezalandırılmayacağı açıkça
belirtilmiştir.157 İslam‟da sorumluluk duygusu temelde bireyseldir. İnsana
yüklenen bu sorumluluk, kendisinin diğer varlıklara karşı konumu ve bu
konumun gerektirdiği sorumluluklar yönüyle gerçekten ağır bir yüktür.
Kur‟an-ı Kerim bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Biz emaneti göklere, yere, dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten kaçındılar. Zira (sorumluluğundan) korktular, ama onu insan yüklendi. İnsan (bu emanetin hakkını gözetmediğinden) cidden çok
zalim, çok cahildir.”158 Sorumluluk duygusu, insanın yaratılış amacı-
153
154
155
156
157
158
En’am, 6/160; Zilzal, 99/7-8; Müddesir, 74/38
Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları
Dergisi, Cilt 11, Sayı: 2/2013, s. 78
Mülk, 67/2
Tur, 52/21
Bakara, 2/286; İsra, 17/15; Zümer, 39/7; Ankebut, 29/12
Ahzab, 33/72
70
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
nın esasını oluşturur. Allah insanı yarattıktan sonra onu başıboş bir varlık
olarak bırakmamıştır. Onu daima kontrol ve gözetim altında tutmaktadır.159
İnsana yüklenen bu ağır sorumluluğun mükafatı ise ahirette ona sunulacak sonsuz bir cennet hayatı olacaktır. İnsana yüklenen bu mükafata
ve cezaya ilişkin sorumlulukların da birçok nedeni vardır. Bunlar; insanın
yeryüzüne halife konumu ile gönderilmiş olması, insana diğer varlıklardan
farklı olarak özel yeteneklerin verilmiş olması, insana uyarıcı olarak Peygamber ve kitap gönderilmesi ve insana karşılıksız olarak sınırsız nimet
verilmiş olmasıdır.160 Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın insanı yaratması ifadesinden hemen sonra ona beyan, yani konuşup düşüncelerini açıklama kabiliyetinin verilmiş olduğu anlatılmaktadır.“İnsanı yarattı, ona konuşmayı öğretti.”161 Ona beyanı öğretti, yani kendini, vicdan ve gönlünde
meydana gelen duygu ve anlayışlarını, başkalarına açık ve güzel bir şekilde ifade etmek, maksadı anlatmak ve anlamak demek olan konuşma ve
dil nimetini belletti ki, ilmin elde edilmesi ve Kur‟an-ı Kerim öğretimi nimeti
de bununla meydana gelir.162 Beyan; konuşma ve anlatma yeteneği demektir. Konuşma, duygu ve düşüncelerini anlatma yeteneği, insanı diğer
canlılardan ayıran en belirgin özelliklerden biridir.163 Beyan sözcüğünün bir
anlamı, insanın kendi maksadını açıklaması, diğeri ise, iyi ve kötü arasındaki farkın açıklanmasıdır.164 Beyan, yalnızca konuşma özelliği değildir.
Çünkü bu konuşmanın ardından akıl, şuur, idrak ve fehim gibi yetenekler
de vardır ki, bunlar olmaksızın konuşmak mümkün değildir.165 Dolayısıyla
insanda beyan kabiliyetinin bulunması, onun irade ve şuur sahibi olduğunun da bir delilidir.166 İnsanın yaratılıp, ona beyanın öğretilmesi, onun konuşma, anlama ve anlatma yeteneğinde olması ve buna uygun bir fiziki
özellikte yaratılması demektir. Kur‟an-ı Kerim‟de: “O, kalemle öğretendir. İnsana bilmediğini öğretti.”167 İfadelerinde de, öğretme-kalem
ilişkisine, beyan çerçevesinde değinilmektedir. Çünkü beyan sözle olduğu
159
160
161
162
163
164
165
166
167
Hasan Hüseyin Sert, “Kur’an’da İnsan Tipleri Ve Davranışları”, s.
307-309
Fatih Açık, “Kur’an-ı Kerim’de İrade Hürriyeti ve Sorumluluk Çerçevesinde İnsan Hayatı”, Yüksek Lisans Tezi, s. 24
Rahman, 55/3-4
Muhammed Hamdi Yazır, age, VII, s. 366
Zemahşeri, age, IV, s. 43
Süleyman Ateş, age, IX, s. 184
Ayhan Songar, “Beynimiz ve Sinirlerimiz”, s. 81-87
Mevdudi, a,g,e, VI, s. 63
Alak, 96/4-5
İslam
71
gibi, yazıyla da olmaktadır. Burada kalemle öğretmek, insana kalemle yazı
yazma yeteneğinin verilmesi demektir. Bu yolla insan öğrendiklerini kayıt
altına alacak ve kendisinden sonra gelen nesillere aktaracaktır. Buna göre, insana beyanın öğretilmesi; onun konuşma, anlama, anlatma, okuma
ve yazma yetenekleri ile donatılması demektir.168
İrade hürriyeti, iyilik ve kötülük yapma kabiliyeti ile yaratılan insanı
Allah, en güzel bir şekilde yaratarak evrenin bütün özelliklerini onda toplamıştır. Diğer bütün yaratıklar insanın irade ve emrine verilmiştir.169 Allah
insana iyilik ve kötülük yapma kabiliyeti verdiğini Kur‟an-ı Kerim‟de şöyle
ifade etmektedir: “Sonra da ona iyilik ve kötülük kabiliyeti verene
yemin olsun…”170 “Biz ona (insana) yolu gösterdik. İster şükredici olsun ister nankör.”171 İnsanlar dışındaki diğer tüm varlık iradesiz
olup, yaratılış özelliklerinden dolayı hep aynı şekilde kendilerine mahsus
hareket ve davranışlarını devam ettirirler.172 Bunlar Allah‟ın emirlerine, yaratılış özellikleri gereği bağlıdırlar. Akıl ve irade sahibi olarak yaratılan insanın, Allah‟a itaat etmesi, O‟na ibadet etmesi, Kitap ve Peygamberin çizdiği çerçevede istikamet üzere olması, onun iradesiyledir. Fiillerinde irade
sahibi olmayan bir insanın, işlerinin ahlaki değeri yoktur ve onlar için ceza
ve mükafat da söz konusu değildir.173 Bundan dolayıdır ki, Allah ile yapılan
ahitleşmenin, ceza ve mükellefiyetin merkezinde insan iradesi yer almıştır.174
İnsanın yaşam serüveni boyunca mücadele ve imtihan bağlamında
karşılaştığı temel unsurlardan biri de “dünya hayatı”dır. İnsan bu dünyaya imtihan amaçlı gönderilmiştir.175 İnsan, şeytanın ve nefsinin dünya ve
içindekilere karşı telkinlerine muhatap olmakta ve kendi irade gücüyle bu
telkin ve yönlendirmelerde doğruyu bulma konusunda bir mücadele vermektedir. İşte insanın hayatını anlamlandıran nokta tam burada başlamaktadır. O, derecesi sabit bir varlık olarak yaratılmamış, yaptığı iyiliklerle
168
169
170
171
172
173
174
175
Erdoğan Pazarbaşı, age, s. 103
Lokman, 31/20; Casiye, 45/13; İbrahim, 14/32; Hacc, 22/65; Muhammed Asım Köksal, “Dini ve Ahlaki Sohbetler”, s. 27
Şems, 91/8
İnsan,76/3; Kehf, 18/29; Zümer, 39/7-15; Fussilet, 41/40; Mevlüt
Güngör, “Kur’an Araştırmaları, Kur’an Kitaplığı”, s. 183
A’raf, 7/54; Fussilet, 41/12; Nur, 34/41
Ahmet Hamdi Akseki, “İslam”, s. 308
Muhsin Demirci, age, s.111
Mülk, 67/2
72
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yükselen bir değer, emirlere karşı geldiği ve doğru yoldan uzaklaştığı anda
da alçalan bir varlık konumunda yaratılmıştır. Onu yücelten ise karşısındaki bunca imtihan ve mücadele unsurlarına karşı dimdik ayakta durabilmesi ve fani olan bu dünya hayatına, kendisinin apaçık düşmanı olan şeytanın sözlerine kanarak aldanmamasıdır. Kur‟an-ı Kerim‟de dünya, genellikle “dünya hayatı” bazen de müstakil bir şekilde “dünya” olarak toplam 115 yerde kullanılmıştır.176 Burada dünya, dini ve ahlaki bir terim olarak yer almış, genel olarak kötülenmiş ve hafife alınmıştır. Hafife alınan ve
kötülenen dünyanın kozmik yapısı değil, ahiret kaygısını geride bırakan
yönüdür.177 Dünya hayatı aldatıcı bir özelliğe sahiptir.178 Ancak bu hayatın
güzellikleri geçici ve bunlardan yararlanma süresi çok kısadır.179 Kur‟an-ı
Kerim‟de dünyadaki bütün tabii ihtiyaçların söz konusu edildiği ayetlerdeki
bütün uyarılar, dünya hayatının az bir geçimliğinin, sonsuz ve kalıcı güzellikler yurdu olan ahiret hayatına tercih edilmesi noktasındadır. Hayatın aldatıcılığı karşısında kararlılık gösterip, gerçek sorumluluklarını ve yaratılış
görevini unutmayanlar, neticede kazananlar olacaklardır. Allah kazananlardan eylesin inşallah...
176
177
178
179
M. Fuad Abdülbaki, “Mucemu’l-Müfehres Li Elfazil- Kur’an-ı Kerim”,
s. 332-335
İslam Ansiklopedisi, TDV, X, s. 22
Al-i İmran, 3/185; Hadid, 57/20
Al-i İmran, 3/14; Nisa, 4/77; Tövbe, 9/38; Yunus,10/23-70; Kasas,
28/60-61; Mü’min, 4/39; Şura, 42/36; Zuhruf, 43/35
İslam
73
74
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İSLAM DİNİNİN ESASLARI
----------------------------------------------------------------------“Kur‟an‟ı biz indirdik,
O‟nun koruyucusu da şüphesiz ki biziz.”
Hicr, 15/9
-----------------------------------------------------------------------
-Kitap: Kur‟an-ı Kerim
Kur‟an-ı Kerim, İslam dininin kutsal kitabıdır. Arapça bir kelime olan
Kur‟an, “okumak, ezbere okumak, bir araya getirmek” anlamına
gelir. Arapça olan orijinal hali, 114 surede toplanmış, 6666 ayetten meydana gelen ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟e 22 yıl 2 ay 22 günde tedrici180
180
Tedrici: Derece derece, yavas yavas, azar azar demektir. Görüş, fikir
ve inançların değiştirilmesinde zaman faktörü çok önemlidir. Hiçbir
işin ve hiçbir amacın hemen acele birdenbire gerçekleştirilmesi
mümkün değildir. Bu, eşyanın tabiatına ve insanın doğasına terstir.
Bir bitkinin mahsulüne veya bir ağacın meyvasına ulaşabilmek için
belli bir zamanın geçmesi lazımdır. Bu konuda Hz. Peygamber(s.a.v): “Amacını gerçekleştirmek için acele eden kimse, ne yol
alır ve ne de sağlam binek bırakır.”(Ahmed bin Hanbel, “elMüsncd”, I. 300) demiştir. Görülüyor ki amaca, ancak belli bir süre
içinde adım adım yürümekle, yani tedrici bir yaklaşımla ulaşılabilmektedir. Kur'an-ı Kerim’in de birden inmeyip 23 yıllık bir zaman
dilimi içinde inmesi, inanç ve fikirlerin değiştirilmesinde tedrici metodun önemini açıkça ortaya koymaktadır. Nitekim inkarcıların:
“Kur’an-ı Kerim’ın bir defada inmesi gerekmez miydi?” demeleri
üzerine, bunun tedrici olarak indirilmesindeki hikmet, Kur’an-ı Kerim ile şöyle açıklanmaktadır: “Oysa biz, onu senin kalbine yerleştirmek için böylece azar azar indirdik ve ağır ağır okuduk...” (Furkan, 25/32) “Onu bir Kur’an olarak ayet ayet ayırdık ki, onu insanlara dura dura okuyasın ve onu biz gerektikçe indirdik.”(İsra,17/106)
Demek oluyor ki Kur’an-ı Kerim’in parça parça ve zaman zaman inişinin sebebi, onu insanların kalplerine daha rahat yerleştirmek ve
içlerine iyice sindirrnek içindir. Ayetler nazil oldukça Sahabe onları
hem ezberliyor, hem de anlamları üzerinde derinlemesine düşünüyorlardı. Aynı zamanda onların hükümlerini bir bir tatbik etmeğe
çalışıyorlardı. Eğer ayetler bütün halinde inmiş olsalardı, hem anlaşılması, hem de uygulanması güçleşmiş olurdu. Böylece Kur'an'ın
parça parça ve zaman zaman inmesiyle her iki alanda da büyük kolaylık sağlanmış olmaktadır. (Şevki Saka, “Kur’an-ı Kerim’in Davet
metot ile ve Cebrail (a.s) aracılığıyla bildirilmiştir. İlahi dinlerde temel inanç
hükümleri birdir. Bunlar hiçbir şekilde, hiçbir yerde ve hiçbir zaman değişmez. Bunlarda nesh olmaz. Kur‟an-ı Kerim‟de ibadet ve hukuk ile doğrudan ilgili hükümler getiren ayetlerin sayısı kimine göre 550, kimine göre de
235’dır. Şeriat bu ayetlerde ifade edilen hükümlerdir. Şeriat ve İslam eş
anlamlı iki terimdir. Kur‟an-ı Kerim ve sahih Hadislerdeki her tür hükmün
toplamıdır. Şeriat, İslam‟ın diğer bir adıdır. Şeriat kelimesi Kur‟an-ı Kerim‟de sadece bir yerde geçer181 ve orada “yol, metod, tarz” anlamındadır. Ancak Allah‟ın dininin adı bizzat Allah tarafından İslam olarak konulmuştur. Bu adı değiştirmek veya başka kelimelerle ifade etmek doğru
değildir.
İslam dininin kutsal kitabı Kur‟an-ı Kerim‟dir.182 O‟na bu ismi bizzat
Kur‟an-ı Kerim vermiştir. O, kendisinin bir vahiy eseri olduğunu183 bizzat
açıklar. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in kalbine184 Ruhu‟l-Emin,185 Ruhu‟lKuds186 vasıtasıyla ilk olarak Ramazan ayında nazil olmaya başlamıştır.187 Kur‟an-ı Kerim‟in ayetleri, Mekke ve Medine‟de nazil olmuştur. Mekke‟de 93 sure, Medine‟de 21 sure nazil olmuştur. Kur‟an-ı Kerim‟in dört
unsuru vardır. Lafız olması, Arapça olması, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e
inzal edilmiş olması ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟den bize kadar tevatür
yoluyla nakledilmiş olmasıdır. Bu dört unsurdan biri eksik olursa, Kur‟an-ı
Kerim olamaz.188 Dinler Tarihçilerinin de ittifakla belirttikleri üzere mukaddes ve ilahi bir kitap olan Kur‟an-ı Kerim, Allah‟ın kadim ve ezeli kelamıdır.
Bu konuda Cebrail (a.s) ve Hz. Peygamber(s.a.v) sadece birer vasıtadır.
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, Allah‟tan vahiy suretiyle insanlara nakletmiş olduğu ayetler, o zaman da binlerce sahabe tarafından ezberlenerek
vahiy katipleri tarafından yazılmış ve böylece tevatür yoluyla nakledilmiştir.
181
182
183
184
185
186
187
188
Metodu”, s.166-167) İşte bütün bunlar, insanları aydınlatmada zaman faktörünü iyi kullanmanın önemini, dolayısıyla tedrici metodun ne kadar gerekli olduğunu göstermektedir. (Şevki Saka,”İnsanı
Aydınlatmada Tedrici Metodun Önemi”, s. 60- 61)
Casiye, 45/18
Bakara, 2/185
Şuara, 26/192; Zümer, 39/4
Muhammed, 47/2
Şuara, 26/192-193
Nahl, 16/102
Bakara, 2/185
Ahmet Hamdi Akseki, “İslam Dini,” s. 79
76
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Kur‟an-ı Kerim, ayet ayet ve sure sure nazil olmuş189 ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ana dili olan Arapça olarak indirilmiştir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “(Resulüm!) Biz Kur‟an‟ı, sadece, onunla
Allah‟tan sakınanları müjdeleyesin ve şiddetle karşı çıkan bir
topluluğu uyarasın diye senin dilinle (indirilip okutarak) kolaylaştırdık.”190
Başka bir dilde gönderilmiş olsaydı, uygun olmayan bir durum oluştururdu. Bu duruma yine Kur‟an-ı Kerim cevap vermektedir. “Eğer biz
onu, yabancı dilden bir Kur‟an kılsaydık, diyeceklerdi ki:
Ayetleri tafsilatlı şekilde açıklanmalı değil miydi? Arab‟a yabancı dilden (kitap) olur mu? De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir kılavuzdur ve şifadır…”191 Kur‟an-ı Kerim, Hz.
Peygamber(s.a.v)‟e ana dili olan Arapça olarak gönderilmiştir. Ancak İslam‟ın getirdiği mesaj evrenseldir, yani tüm insanlığa gönderilmiştir. Bu
konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “İşte bu (Kur’an), kendisiyle uyarılsınlar, Allah‟ın ancak bir tek ilah olduğunu bilsinler ve akıl
sahipleri iyice düşünüp öğüt alsınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.”192
Kur‟an-ı Kerim, Allah tarafından vahiy yoluyla Arapça olarak peyderpey Hz. Peygamber(s.a.v)‟e indirilen, nesilden nesile bize kadar tevatür
yolu ile gelen, mushaflarda yazılı, Fatiha suresi ile başlayıp Nas suresi ile
sona eren, okunması ile ibadet edilen ve sevap kazanılan, 323.015 harf,
77.439 kelime, 6.236 ayet, 114 sureden oluşan mucize bir kelamdır.193
Kur‟an-ı Kerim‟in ayetlerinin sayısı konusunda, kaynaklarda farklı rakamlar
vardır. Bunun nedeni, aynı ayette farklı konuların ifade edilmesi, bazı alimlere göre iki ayet sayılmıştır. Surelerin başındaki besmelelerin ayet mi, değil mi konusu hakkında mutabakat olmadığından, farklı rakamlar çıkmaktadır. Aslında rakam olarak nasıl ifade edilirse edilsin, orijinal halinde bir
harf bile eksikliği söz konusu değildir.
Muhammed Hamdi Yazır, Kur‟an kelimesini ıstılahı olarak söyle
açıklıyor:“Allah tarafından Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v) Hazretlerine Arabi olarak indirilip, bize tevatür yolu ile naklolunan Kitab-ı Mübin‟in
189
190
191
192
193
İsmail Hakkı İzmirli, “Tarih-i Kur’an”, s. 9
Meryem, 19/97
Fussilet, 41/44
İbrahim, 14/52
İsmail Karagöz, “Kur’an Md.”, Dini Kavramlar Sözlüğü, TDV, s. 386
İslam Dininin Esasları
77
ismidir.” Bir kelimenin Kur‟an‟dan sayılabilmesi için Hz. Peygamber
(s.a.v)‟den Kur‟an olarak alınmış ve tevatür yoluyla rivayet edilmiş olması
şarttır. Çünkü Kur‟an-ı Kerim‟in hükmü ve değeri yalnız manasında değil,
tilavet edilmekle de seçkin ve üstün tutulmuştur. Tilavet ve onunla ilgili
özellikler lafızlarla ilgili hükümlerdir.194 Lügatte Kur‟an, gufran ölçüsünde okumak manasına gelen bir mastardır. Bu indirilmiş kitabın hükümleri
ve ayırıcı özelliklerinden birisini de yine Kur‟an-ı Kerim‟den öğreniyoruz.
“Biz Kur‟an‟ı, insanlara dura dura okuyasın diye ayet
ayet ayırdık ve onu peyderpey indirdik.”195
“...Sen onlara karşı sana vahyettiğimiz kitabı okuyasın diye...”196
“Kur’an’ı ağır ağır, tane tane oku.”197
Ayetlerinde anlaşıldığı üzere ağır ağır ve tertil ile okumak olduğu için
buna Kur‟an ismi verilmiştir.198Kur‟an-ı Kerim, kendisinden önceki ilahi kitapların mahiyetinden bahseden ve dinler arasındaki çelişkileri gideren bir
ilahi kitaptır.199 Hz. Peygamber(s.a.v)‟in en büyük mucizesidir. Kur‟an-ı Kerim‟de çeşitli vesilelerle en çok adı geçen ilahi kitap yine Kur‟an’dır.
Kur‟an-ı Kerim‟de, “Kur‟an” kelimesi açıkça 44 ayrı surede ve 70 ayette geçmektedir. En çok kullanılan ve yaygın isim olan Kur‟an‟dan başka
Furkan,200 Kitab-ı Mübin, ez- Zikr,201 et- Tenzil 202 ve Mushaf kelimeleriyle de anılmaktadır. Anlaşılması için Arapça olarak gönderilmiş,203
çelişki ve ihtilaflardan korunmuştur.204 Kur‟an-ı Kerim‟in bizzat kendi dili ile
namazda okunması, namazın şartlarından sayılmıştır. Ayrıca namazın dı-
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
Muhammed Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, c. 1, s. 20
Muhammed Hamdi Yazır, “İsra, 17/106. Ayet”, c. 5, s. 3212
Muhammed Hamdi Yazır, “Ra’d,13/30. Ayet”, c. 4, s. 2987
Muhammed Hamdi Yazır, “Müzzemmil, 73/4. Ayet”, c. 8, s. 5420
Muhammed Hamdi Yazır, age, , c. 1, s. 21
Nahl, 16/63-64
Furkan, 25/1
Enbiya, 21/50
Şuara, 26/192
Taha, 20/113; Zuhruf,43/3; Yusuf, 12/2; Fussilet, 41/1-4
Zümer, 39/28
78
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
şında onu anlayarak okumak da ibadet hükmündedir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in bunu teşvik eden birçok Hadis‟i vardır.205
Şuara suresinde de, “O’nu Ruhu’l Emin indirdi.”206 ifade edildiği üzere Kur‟an-ı Kerim Allah tarafından Hz. Peygamber(s.a.v)‟in kalbine
Ruhu‟l Emin ve Ruhu‟l Kudüs denilen Cibril (a.s) vasıtasıyla hak olarak indirilmiştir.207 Kur‟an-ı Kerim‟in bir diğer ismi el-Kitap‟tır. “Elif Lam
Mim. İşte o kitap, bunda hiç şüphe yok, ayni hidayet, korunacaklar için.”208 Kur‟an-ı Kerim Allah kelamıdır ki, bundan sonra el-Kitap
denilince, Allah‟ın yalnız bu kitabı anlaşılmaktadır. Bundan dolayı Müslümanlar arasında kitap denilince ancak Kur‟an-ı Kerim anlaşılmaktadır. Hz.
Peygamber(s.a.v)‟e indirilmiş, her bir suresi i‟caz, yani veciz ve özlü söz
ifade eden ve ondan bize tevatür yoluyla nakledilmiş ve o şekilde Mushaflarda yazılı bulunan beliğ nazımdır ki, hem tamamına ve hem de bir kısmına denilir.209
Kitap kavramını, iki kapak arasına toplanmış haliyle, Kur‟an-ı Kerim‟i
karşılayacak şekilde kullanmadığımızı ifade etmemiz gerekir. Vahyin bitimiyle toplanan ve bir kitap haline getirilen anlamının yanında, Kur‟an-ı Kerim kendinden “kitab” olarak bahsettiğinde, henüz vahye ve tenzile konu
olmamış sözlü bir formu söz konusu etmektedir. Kitap, ilahi bilgiyi ifade
etmekte ve bu bilginin Hz. Peygamber(s.a.v)‟e bildirimi ise vahiy ve tenzil olarak adlandırılmaktadır. Bu durumda kitap, Allah‟ın ilmini ve hükmünü, yani ilahi otoriteyi temsil eden mecazi bir kullanıma sahiptir. Allah‟ın
ilmi ve kitap arasındaki ilişkiyi açık bir şekilde şu ayette görmek mümkündür. “Bilmez misin ki, kuşkusuz Allah gökte ve yerde ne varsa
hepsini bilir. Şüphesiz bunların hepsi kitaptadır (Levh-i Mahfuzda)…”210
Kur‟an-ı Kerim‟in hak ile batılı, helal ile haramı ayırması itibariyle bir
ismi de el-Furkan‟dır. El- Furkan, imanı küfürden, ihlası riyadan, tevhidi
şirkten, hakkı batıldan, doğruyu eğriden, hayrı şerden, iyiyi kötüden, helali
haramdan, temiz olanı pis olandan ayıran ve gerçekleri açıklayan demek-
205
206
207
208
209
210
Müslim, “es- Sahih”, c. 1, s. 548
Muhammed Hamdi Yazır, “Şuara, 26/193. Ayet”, c. 5, s. 3643
Muhammed Hamdi Yazır, age, c. 1, s. 21
Muhammed Hamdi Yazır, “Bakara, 2/1-2. Ayetler”, c. 1, s. 151
Muhammed Hamdi Yazır, age, c. 1, s. 162
Hac, 22/70
İslam Dininin Esasları
79
tir. Bu kelime Kur‟an-ı Kerim‟de 7 ayette geçmektedir.211 Furkan, ayıran
ve ayrılmış manasına gelir. “(Resulüm!) O sana kitabı bihakkın indirmekte; önündekileri bir musaddık olmak üzere ki, önceden
nasa hidayet için Tevrat’ı ve İncil’i indirmişti, bir de ayırt eden
Furkanı indirdi.”212
Kur‟an-ı Kerim‟in bir ismi de el-Hüda‟dır. El- Hüda, hidayet etmek,
doğru yolu göstermek manasında mastardır.“O kitap(Kur’an); Onda
asla şüphe yoktur. O, müttakiler (sakınananlar ve arınmak isteyenler) için bir yol göstericidir.”213
Kur’an-ı Kerim’in bir ismi de ez-Zikr’dir. Ez-Zikr, sözlükte anmak,
hatırlamak ve yad etmek, anlamlarına gelir. Istılahta ise,“Allah‟ı anmak ve
hatırlamak, O‟nu unutmamak ve gaflet halinde olmamak” anlamlarına
gelmektedir. Zikir kelimesi aynı kökten gelen kelimelerle birlikte Kur‟an-ı
Kerim‟de 300 yerde geçmektedir.214 Zikir kelimesi, aslında mastar olup,
anmak, anılan şey ve anış manalarına gelmektedir. Anmak ya kalp ile veya dil ile olur. “Şüphe yok ki, o zikri (Kur’an’ı) biz indirdik, her
halde biz onu muhafaza da edeceğiz.”215
Kur‟an- ı Kerim surelerden, sureler de ayetlerden oluşmuştur. Ayet,
sonu ve başı belli olan, uzun veya kısa, bir harf veya birkaç kelime veya
cümleden oluşan Allah‟ın sözlerine denir.216 Diğer bir ifadeyle, Kur‟an-ı Kerim‟in harflerinden bir fasıla ile ayrılmış olan bölümlerinden her birine ayet
denilir. Ayetler Kur‟an-ı Kerim‟in nazmında bir bütünlük teşkil eder. Ayetlerin her biri, birer Kur‟an olan ayetlerdir, yanı Kur‟an-ı Kerim‟in ayetleridir.
İşte ayet kelimesinin İslam kültüründe en özel manası budur.217
Kur‟an-ı Kerim‟in bir diğer ismi de Mushaf’tır. Mushaf, sözlükte bir
araya toplanıp bağlanmış sayfalar demektir. Bundan maksat, Kur‟an-ı Kerim‟in bütün sure ve ayetlerinin yazılıp bir araya toplanmış, ciltlenmiş ve iki
kapak arasına getirilmiş halidir.218 Kur‟an-ı Kerim‟in sayfalarını içine alan
211
212
213
214
215
216
217
218
İsmail Karagöz, “Furkan Md.”, Dini Kavramlar Sözlüğü, TDK, s. 188
Muhammed Hamdi Yazır, “Al-i İmran, 3/3. Ayet”, c. 2, s. 1017
Muhammed Hamdi Yazır, “Bakara, 2/2. Ayet”, c. 1, s. 151
Mehmet Canbulat, “Zikir Md.”, age, s. 715
Muhammed Hamdi Yazır, “Hicr, 15/9. Ayet”, c. 5, s. 3041
İsmail Karagöz, “Sure Md.”, age, s. 44
Muhammed Hamdi Yazır, age, c. 1, s. 23
İsmail Karagöz, “Mushaf Md.”, age, s. 473
80
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
şirazeli cildin ismidir. Geçmiş kitaplara sayfanın çoğulu olarak Suhuf, sayfalar denilse de Mushaf ismi Kur‟an-ı Kerim‟e aittir.
Hz. Peygamber(s.a.v) daha hayatta iken, nazil oluşu tamamlanan
Kur‟an-ı Kerim‟in tertibi de yine O‟nun tarafından vahye dayanılarak yapılmıştır. Kur‟an-ı Kerim‟in tertibi kronolojik düzen üzerine değil, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in yaptığı düzenlemeye göredir.219 Kur‟an-ı Kerim‟in tamamı,
Hz. Ömer (r.a)‟in isteği üzerine, Hz. Ebu Bekir(r.a) döneminde, Zeyd bin
Sabit başkanlığındaki heyet tarafından bir araya getirilen bütün Kur‟an-ı
Kerim sayfaları yazılarak toplu olarak şirazelendi ve ona Mushaf ismi verildi. Hz. Osman (r.a), Hz. Ebu Bekir (r.a) zamanında ilk toplanan Mushaf‟ı
kıraat imamları olan Ashab-ı Kiram‟ın hazır bulunması ile bir daha tatbik
ederek ve inceleme yaparak 8 nüsha daha yazdırıp, yedi nüshayı esas
olmak üzere Medine, Mekke, Yemen, Bahreyn, Şam, Kufe ve
Basra gibi merkez olan eyaletlere gönderdi. Birini de kendi yanında alıkoydu. Ondan sonra bütün Mushaflar, bunlara uygun olarak yazılmaya
başlandı. Hz. Osman (r.a)‟in yanında alıkoyduğu Mushaf’a imam ismi
verilmiştir.220 Kur‟an-ı Kerim‟in korunması konusunda Allah: “Kur‟an‟ı
biz indirdik, O‟nun koruyucusu da şüphesiz ki biziz.”221 ayetinin
gereği olarak teminatına almıştır.
Kur‟an-ı Kerim açık delilleri ile insanlığı hidayete sevk, doğru yola irşat, gösterdiği iman esaslarına dayılı faziletli bir hayatı tesis etmek için,
Allah tarafından Cebrail (a.s) vasıtasıyla Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ilahi vahiy olarak indirilen kutsal kitaptır. Bu yüce kitap, inananlar için sadece mukaddes bir vahiy olmamış, aynı zamanda onların ruhlarının gıdası, ibadetlerinin esası, ahlaklarının temeli ve edebiyatlarının bir şaheseri; tek kelimeyle, hayatlarının bütün yönlerini düzenleyen bir rehber ve bir esas olmuştur. Kur‟an-ı Kerim‟in muhatabı, bir kabile, bir millet veya belirli bir ırk
değil, bütün insanlıktır. Hz. Peygamber(s.a.v) kendisine zaman zaman ve
parça parça inen ayetleri mü‟minlerden sadece namazlarda okumak için
ezberlemelerini değil, aynı zamanda yazıya geçirmelerini istiyordu. Kur‟anı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in sağlığında çoğu kimse tarafından bütünüyle ezberlenmiş ve namazlarda okunmuştur. Yeri gelmişken bir
nebze temas etmek gerekir diye düşünüyorum. Kur‟an-ı Kerim
ve namaz, Müslümanların dini-ahlaki bilincini geliştirme ve
219
220
221
Sabri Hizmetli, “İslam Tarihi”, s. 113
Muhammed Hamdi Yazır, age, c. 1, s. 25
Hicr, 15/9
İslam Dininin Esasları
81
canlı tutma amacına hizmet etmek durumundadır. Şayet etmiyorsa, o takdirde yapılanların gerçekten bir ibadet, bir kulluk
ifadesi mi, yoksa ruhsuz ve amaçsız kuru bir merasim, cehennemden kurtulmak için zoraki yerine getirilen bir formalite mi
olduğunu vakit geçirmeksizin Müslümanlar kendilerine sorup,
rehberleri önünde vicdanlarıyla hesaplaşmalıdırlar. Aksi takdirde (Haşa!) Allah‟ı değil, kendilerini kandırmış olacaklarını
asla unutmamalıdırlar.
Kur‟an-ı Kerim Vahiy’dir. Vahiy, kök anlamı olarak, “gizlilik içinde bir haber iletmeyi” ifade eder. Bu bildirim ilham, işaret, ima, yazı ve
söz ile bildirim gibi tarzları da kapsar. Vahiy‟de, Hıristiyanlıktaki gibi Tanrı‟nın kendini açığa çıkarması değil, bir mesajın insanlara ulaştırılması hedeflenmektedir. Daha önce Arap şiirinde kapalılığı ve net olmama durumunu göstermek üzere kullanılan vahiy terimi, Kur‟an-ı Kerim‟de tam tersine “mübin” olarak tanımlanmakta ve gizliliğin yerini apaçıklık durumunun aldığına işaret edilmektedir: “Uyarıcılardan olasın diye onu güvenilir ruh senin kalbine apaçık Arapça bir dil ile indirmiştir.”222 Vahiy Kur‟an-ı Kerim‟de, dini olmayan bir içerikle de kullanılmaktadır. Vahiy teriminin sözü mü, yoksa yazıyı mı ima ettiği noktasında İslam
bilginleri arasında farklılaşmalar mevcuttur.223
Kur‟an-ı Kerim‟in muhatabı insandır. Fakat Kur‟an-ı Kerim‟in arzu ettiği insan sıradan insan olmayıp, düşünen, akleden, zihni ve fikri hareketlerde bulunan insandır. Yine Kur‟an-ı Kerim‟in hedeflediği insan taklitten
uzak, hakikati arama gayretinde olan insandır. Bu amaçla Kur‟an-ı Kerim,
insanlara hitap ederken, onların akıllarına seslenmiş ve insanları akıl yoluyla eğitmeye çalışmıştır. İnsanları eğitirken dünya ve ahiret olmak üzere
iki yönlü yaklaşım sergiler. Bunun için belli kurallar ortaya koymuş ve bu
kuralları hayatın her aşamasında geçerli olması gerektiğine vurgu yaparak, ancak bu kurallara uyulduğu takdirde dünya ve ahiret dengesinin oluşacağını haber vermiştir.224
Kur‟an-ı Kerim‟in ilk ayetlerine baktığımız zaman “Rabb” olarak
Allah, bilinmeyeni insanlara öğretmektedir. İlahi eğitimin temelinde bu
yatmaktadır. Allah insana bilinmeyeni öğreterek, onu muhatap kabul et222
223
224
Şuara, 26/195
Necm, 53/4-18
Hüseyin Peker, “Din ve Ahlak Eğitimi Psikolojik ve Metodik Esaslar”,
s. 14
82
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
miştir.225 Bu eğitim sürecinin hedefinde insanın düşünmesini sağlamak ve
dolayısıyla bilinmeyenleri bilinir hale getirmek için araştırma yapması istenilmektedir. Böylece insan, eğitimdeki değişim ve kaliteyi yakalayarak, taklitten uzak, araştıran, düşünen, akleden ve uygulayan bir birey olacaktır.226
Kur‟an-ı Kerim insanları düşünmeye davet ettiği gibi, bu düşünme fiilinin
sonucunda insanların akletmesini istemektedir227Çünkü aklın yasakladığı bir şeyi vahyin emretmesi, ya da vahyin yasakladığı bir şeyin akıl tarafından uygun görülmesi mümkün değildir. Bu da
göstermektedir ki, dini teklif, sağlam akıl sahiplerine yapılmaktadır. Böylece düşünen insan, akıl vasıtasıyla bilgiler arasında bir bağlantı kurarak istenen hedefe ulaşacaktır. Buradan hareketle Kur‟an-ı Kerim‟in öncelikle
akıl eğitimini hedef aldığı söylenebilir. Akıl sayesinde insan, yaratıcısının
istek ve emirlerini kavrar, onları düşünür ve uygular. Kur‟an-ı Kerim‟in ilk
muhatabı ve insanlara tebliği ile görevli olan Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hayatına baktığımız zaman, Kur‟an-ı Kerim ayetlerinin hayata uygulamasında fıtrata aykırı hiçbir durum görülmemektedir. Bundan dolayı İslam dini,
fıtrat dini olarak da isimlendirilmektedir. Dinin emir ve yasakları birer kurallar bütünü olmasından ziyade fıtrat eğitimi doğrultusunda, insanın doğasında zaten var olan özellikleri öne çıkarmaktadır. Bundan dolayı diyebiliriz ki, Kur‟an-ı Kerim‟in eğitim konusu, insandır. İnsanın dünya ve ahiret
mutluluğu konu edilmektedir. İnsanların yapmasını istediği davranışları
önce anlatmakta ve daha sonra bunların kavranmasını sağlayarak bireylerin ikna olmalarını istemektedir. Bu sayede insan kendi iç dünyasında huzura kavuşabilir.228 İnsan ancak Tevhid dini sayesinde ve sınıfsız bir toplumda kendine gelebilir, kendi varlığının asaletine dayanabilir ve kendi fıtratını bozmadan geliştirebilir. İnsan, aşkın değerlere, insani erdemlere ve
kişilik tekamülüne ancak bu şekilde ulaşabilir ve Allah‟ın ahlakıyla
ahlaklanarak O‟nun yeryüzündeki halifesi olabilir.229
Çalışmamızın bazı yerlerinde de temas ettiğimiz gibi, Allah ve insan
ontolojik, yani varlık ile ilgili olarak çok farklı yapıya sahiptir. Bu ontolojik
225
226
227
228
229
Bayraktar Bayraklı, “Kur’ an’da Değişim, Gelişim ve Kalite Kavramları”, s. 247
Prof. Dr. Bayraktar Bayraklı, age, s. 247
Bakara, 2/164; Maide,5/58; Enfal, 8/22; Yunus,10/42; Ra’d, 13/4;
Nahl,16/12; Hacc, 22/46; Furkan, 25/44
Muhittin Okumuşlar, “Fıtrattan Dine”, s. 29; Mustafa Öcal, “Din
Eğitimi ve Öğretiminde Metotlar”, s. 26
Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 219
İslam Dininin Esasları
83
farklılık özel bir haberleşme sistemini gerekli kılmıştır. Allah ile insan arasında iki türlü haberleşme söz konusudur. Bunlardan birincisi söz olmaksızın, diğeri ise sözlü haberleşmedir. Sözsüz haberleşme “kevni ayetler”
de dediğimiz ve varlığının ardındaki yaratıcıya işaret eden yağmur, rüzgar,
göğün ve yerin yaratılışı, gece ve gündüzün değişmesi v.s. gibi tabiat olaylarıdır. Sözlü haberleşme ise Allah‟ın kelamı dediğimiz “vahiy” olgusudur. İslam‟a göre vahiy, Allah‟ın konuşmasını ve iradesini dil aracılığı ile
insanlara bildirmesidir. Vahiy, Allah-insan haberleşmesinin özel bir yoludur
ve bundan dolayı Peygamberlerin aracılığına ihtiyaç vardır.230 Alemlerin
yaratıcısı ve terbiyecisi olan Allah, tarih boyunca belirli zamanlarda insanlığa kelamıyla müdahalede bulunmuştur. Allah‟ın, insanlığı terbiye etmek
ve hidayete ulaştırmak için son kelami müdahalesi, 610-632 tarihleri arasında gönderilen Kur‟an-ı Kerim ile olmuştur. Kur‟an-ı Kerim bu özelliği ile
son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.v)‟e indirilmiş son kitaptır. “Hz. Muhammed (s.a.v)‟e vahiy yoluyla gelen, Mushaflarda yazılan, tevatür ile
nakledilen ve okunmasıyla ibadet olunan Allah‟ın sözü”231 şeklinde tanımı
yapılan Kur‟an-ı Kerim, yaklaşık 23 yıl boyunca tedrici olarak, toplumun ihtiyacına göre ve şartlar oluştuğunda parça parça indirilmiştir. Son Peygamber, Hz. Muhammed (s.a.v)‟e indirilen bu Kur‟an-ı Kerim, kendi içinde,
“ayet” ve “sure” olarak adlandırılan birimlerle tasnif ve tertip edilmiştir.
İndirilişi Hz. Muhammed (s.a.v) hayatta iken, tamamlanan Kur‟an-ı Kerim‟in bu tertibi, vahye dayalı olarak yine O‟nun tarafından yapılmıştır. Bir
veya birden fazla cümle bir araya gelerek ayetleri; ayetler de bir araya gelerek sureleri oluşturmuştur. Kur‟an-ı Kerim ayetleri, indirildiği yere göre
“Mekki” ve “Medeni” olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Medine‟ye hicretten önce indirilen ayetler, “Mekki” ayetlerdir ve daha ziyade iman, Cennet ve Cehennem gibi gayb içerikli konulardan bahsetmektedir. Hicret‟ten
sonra indirilen ayetler ise “Medeni” ayetler olarak adlandırılmaktadır. Bu
ayetler, inanç ve ahlak ilkeleri yanında, sosyal düzen, hukuk ve siyasete
dair esasları kapsamaktadır. Toplam 114 sureden meydana gelen Kur‟an-ı
Kerim‟in 93 suresi Mekki ve 21 suresi ise Medeni sureler olarak tespit
edilmiştir. Ancak bazı araştırmalarda da 86 sure “Mekki”, 28 sure ise “Medeni” sureler olarak ifade edilmektedir. Bununla birlikte bazı Mekki sure-
230
231
İzutsu Toshihiko, “Kur’an’da Allah ve İnsan”, Çev. Süleyman Ateş, s.
168-169-189-190
Şevki Saka, “Kur’an’dan Mesajlar”, II. s. 152
84
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
lerde Medeni, bazı Medeni surelerde ise Mekki ayetler bulunmaktadır.232
Böyle bir yapıya sahip olan Kur‟an-ı Kerim, insanlığa bir hidayet rehberi
olarak indirilmiştir ve bunun gereği olarak fert ve toplumun hem dünyevi ve
hem de uhrevi saadetini temin edecek gerekli hükümleri bildirmiştir. O, insanın her türlü maddi ve manevi ihtiyacına cevap vermeye çalışmış, iyi
davranış ve güzel ahlakın yolunu göstererek faziletli bir toplum meydana
getirmek için gereken bütün nizam ve esasları tebliğ etmiştir.233 Yeryüzünde en fazla basımı gerçekleşen ve farklı dillerde meali yapılan kitaptır.
-Kur‟an-ı Kerim Nedir ve Ne emrediyor?
Kur‟an-ı Kerim‟in muhtevası incelendiği zaman iman, ibadet ve
ahlak gibi çeşitli konularda ortaya konmuş emirlerin, yasakların ve öğütlerin yanında pek çok ilmi konulara da değinildiği, astronomik ve fiziki gerçeklere, insan anatomisi ile ilgili konulara işaret edildiği görülür. Ama bütün
bunlardan, onun asıl ve tek bir amacı olduğu da bilinmelidir. Bu amaç, insanların hidayete erdirilmeleri, doğru yolu bulmaları, Allah‟ın hoşnutluğunu
kazanmış olarak hayatlarını sürdürmeleri, mutlu olmaları ve böylece ebedi
hayata tertemiz gitmeleridir. Buna göre ondaki her emir ve her yasak aynı
amaca yöneliktir. Yer verilen ilmi gerçekler, insana kendini tanıtmak, düşündürmek ve gerçeği buldurmak içindir.
Dinde özellikle ve öncelikle inanç (iman, itikat), ibadet ve ahlak
alanı önemlidir ve bunlar iç içe bulunur. Birbirlerine sıkı sıkıya bağlıdır.
Özü itibariyle din budur. Bu temel üzerinde duran dinin hukuk, siyaset, yani devlet ve iktisat ile belli bir takım ilişkileri vardır. Bu değerleri beli ölçüde
etkiler, belirler ve onlardan da etkilenir. Fakat din ile bu değerler arasındaki etkileşim sabit değildir, değişkendir ve durmadan değişir. Bu değişimin
bir takım kuralları vardır. Dini hayatı hukuk, siyaset ve ekonomiden tamamı ile koparmak imkansız olmakla beraber, bunları dinden belli bir ölçüde
ayırmak, ayrı tutmak sadece mümkün değil, aynı zamanda zorunlu ve yararlıdır. Bu ayırım öncelikle bu bakımdan önem taşır. Ancak İslam‟ı, yeryüzünde yaşayan insanlara rehberlik etmesi için Allah tarafından gönderilen
ilkeler, değerler ve normlar bütünü, kapsamlı bir dünya görüşü olarak kabul ettiğimizde, onun temelini oluşturan Tevhid‟in, hayatın bir parçası ve
gerçeği olarak “siyasete” ilgisiz kalması de elbette düşünülemez. Kaldı
232
233
Halis Albayrak, “Tefsir Usulü”, s. 19-40; Osman Keskioğlu, “Son İlahi
Kitap Kur’an- ı Kerim”, s. 7-9, 40-41; Osman Cilacı, “Dünya Dinleri”,
s. 110-111
Osman Keskioğlu, age, s. 88
İslam Dininin Esasları
85
ki, bizzat İslam‟ın kendisi yeryüzüne yönelik bir büyük siyasettir. Bu büyük
siyasetin, günümüzde genellikle kirlenmiş, çoğu zaman da yozlaşmış ve
çıkar savaşı halini almış olan, gündelik siyaset uygulamalarıyla karıştırılmaması gerektiğini söylemeye bile gerek yoktur. İslam‟ın özünü oluşturan
İnanç, ibadet ve ahlak alanında birinci derecede önemli olan vahiydir, nakildir ve gelenektir. Bu alanlarda insan aklı, fazla yetkili değildir.
Kur‟an-ı Kerim, ilim ve düşünce sorunlarında da en iyiyi yakalamak
için rehber olarak, doğruluk ve adaleti öne çıkarmayı önermektedir. İlim
ehli kimseler arasında istişareyi emrederken, fert ve düşünce baskısına ısrarla karşıdır. Hatta bu zorlamanın bir Peygamberden gelmiş olmasına bile
izin vermez. Konu ile ilgili olarak Hz. Peygamber(s.a.v)‟e uyarılar vardır.
Ancak getirmiş olduğu kural, kardeşlik, meşveret ve yardımlaşmadan ibaret olduğunu açıkça görmek mümkündür. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Muhakkak ki, mü‟minler kardeştirler…”234
“…İyilik ve takva üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerinde yardımlaşmayın…”235
“...İnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder…”236
Kur‟an-ı Kerim, insanların farklılığını vurgulamaktadır. Ancak bu farklılık, mülk ve paranın sağlamış olduğu bir ayrıcalık değildir ve bu farklılık,
ayrı bir farklılıktır. İnsanlar, ilim ve takvada farklı farklıdırlar. Her ne kadar
maddi bedenimiz, adalet ve yeterlilikte eşit olsalar bile, ruhların eşit olması
imkansızdır. İlmin, bilmenin ve takva sahibi olmanın ayrıcalığını ifade eden
konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“…Allah sizden inananları ve kendilerine ilim verilenleri
derecelerle yükseltsin…”237
“(Resulüm!) De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur
mu?…”238
234
235
236
237
238
Hucurat, 49/10
Maide, 5/2
Nisa, 4/58
Mücadele, 58/11
Zümer, 39/9
86
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“…Allah yanında en değerli olanınız, O‟ndan en çok korkanınızdır…”239
Kur‟an-ı Kerim, ezeli bir kitaptır. İki kapağı arasında, ezeli ve kalıcı
gerçekler saklıdır. O‟nun içinde, onda değişken ve belli bir zamanla sınırlı
kurallar bulunmaz. Kendisini okuyup inceleyenlere İctihat240 kapısını
açık tutmuştur. Çünkü her devirde, ortaya çıkan yeni soru ve sorunlara cevap verebilmek için, yeni yorumlara ihtiyaç olmaktadır. Bütün zamanlara
hitap eden, insanlığın huzuru adına insana bu fırsatı vermiştir. Aksi halde
Kur‟an-ı Kerim‟i bir zamana hapsetmek olur ki, bu konuda kendi onayı yoktur.
İlahi kitaplar içinde üslubunun akıcılığı ve dile kolay gelişinden dolayı
ezberlenmesi de en kolay olan kitap Kur‟an-ı Kerim‟dir.241 O, kesin bilgi
için tek kaynaktır.242 Doğru ile eğriyi ayıran243 ve doğruluk isteyenler için
bir öğüttür.244 Açıklamaları genellikle özlü olan, geçmişte meydana gelmiş
olayların, nerede ve nasıl olduğundan çok, niçin meydana geldiğine dikkat
çekerek ve doğabilecek kötü sonuçlar için insanları tedbir almaya yöneltmiştir. Kur‟an-ı Kerim‟in üslup özelliklerinden birisi, imanın iyi işler yapmayı, küfrün de günah işler yapmayı gerektirdiğini göstermek için, imanın yanında iyi işleri, küfrün yanında günah ve kötü işleri belirtmesidir. İşleyenin
günaha iyice yaklaştığını göstermek için ise, kötü işler yapmayı imanın
yanında belirtmeyi, bu ikisi arasında bırakmıştır. Ayrıca Kur‟an-ı Kerim,
günahlar imana karışınca imanı iptal etmediğine dikkat çekmektedir. Allah,
birtakım günahları belirttikten sonra, “İnandıktan sonra yoldan çıkmış olmak ne kötü bir addır.”245 emri ile günahlara küfür adını vermediğini buyurmaktadır.
Kur‟an-ı Kerim, eşsiz bir mimaridir. Benzeri olmayan bir ahenk ve ritim keyfiyetine sahiptir. Ayetler, özel bir tertiple dizilmiş olup, içlerinden
239
240
241
242
243
244
245
Hucurat, 49/13
İctihat: Uzman kişilerin İslam gerçekleri araştırmak için, İslam’ı anlama yolunda gelişmek için, yeni ortaya çıkan meselelere cevap verebilmek için, zamanın değişen şartlarına ayak uydurabilmek için,
her neslin ve her asrın özel sorunlarını ve ihtiyaçlarını giderebilmek
için gösterdiği ilmi çabadır. (Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 290)
Kıyamet, 75/17-18
Hakka,69/51
Tarık, 86/13-14; Enfal, 8/29; Neml, 27/1
Tekvir, 81/27-28; Kehf, 18/54
Hucurat, 49/11
İslam Dininin Esasları
87
güzel nağmeler fışkırmaktadır. Çıkan nağmeler, kelimelerin arasından, vezinlerinden ve kafiyelerinden değil de, bilakis karşısındakini hayrete düşürecek ve bize bilinmeyen bir üslupla, kelimelerin kendisinden gelmektedir.
Mısra sonlarındaki ses benzerlerini hemen hemen birbirini takip eden her
ayetinde görmek mümkündür. İnsana öyle bir üslupla hitap etmektedir ki,
dinleyenin saygı ve gizli olan idrakini, Allah‟a yönlendirmektedir.
Kur‟an-ı Kerim, Allah‟ın insan ile konuşmasıdır. Allah ile konuşmak
isteyenler Kur‟an-ı Kerim okumalıdır. Hem okumalı ve hem de anlamalıdır.
İnsan bunu ne kadar güzel yaparsa, Allah ile diyalogu da o kadar güzel
olur demektir. İnanan insanlar için bütün mesele budur. Din, Kur‟an-ı Kerim‟den ibarettir yargısı esas itibariyle doğrudur. Sünnet, onun bize anlatılması ve açılmasıdır. Kur‟an-ı Kerim her dönem bir şekilde anlatılmıştır.
Bütün bu anlamları yok sayarak, O‟nu yeniden ve doğru anlamak mümkün
olamaz. Onlarla yetinmek de bizzat Kur‟an-ı Kerim‟in ruhuna aykırıdır.
Çünkü Allah, O‟nun sürekli açılacağından söz etmektedir. Dünyadaki sırlar
öğrenildikçe, ilimler keşfedildikçe Kur‟an-ı Kerim de açılacaktır. Bilginlerin
görevi bu açılımı takip ederek zamanın sorunlarına ışık tutmak ve insanlığın yolunu onlarla aydınlatmaktır. Çünkü Kur‟an-ı Kerim çok yönlü bir mucizedir. O‟nu anlamak için birçok kitap yazılmıştır. Şu anda
okumakta olduğunuz kitap da bu zincirden bir halkadır. Çünkü bütün kitaplar, bir kitabın anlaşılması içindir ve bu kitap
da bu anlaşılmaya katkıda bulunabilirse, bu nedenle de Allah‟a
hamd etmiş oluruz.
Bilindiği gibi çağımızda, dünya üzerinde Müslüman olduğunu söyleyen milyonlarca insan bulunmaktadır. Bu insanların birbirleriyle kardeş
mü‟minler olmaları gerekirken, inanç mücadeleleri içinde olmalarının yegane sebebi, ellerinde mevcut olan ve asla tahrif olması mümkün olmayan
Kur‟an-ı Kerim‟i rehber edinecekleri yerde, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e kesinlikle ait olmayan rivayetlere inanmalarıdır. Zira Sünni‟si, Şii‟si, Alevi‟si,
Vehhabi‟si ve diğer inanç grupları dahil olmak üzere, her grup kendi bakış açısına uygun bir din anlayışı sergilemekte ve kendine gerekçe olarak
elindeki rivayetleri delil olarak göstermektedir. Halbuki rivayetleri bir tarafa
bırakıp, yalnız Kur‟an-ı Kerim‟i ve ona tezat teşkil etmeyen sahih Sünnet‟i
rehber edinselerdi, kolayca bir inanç birliği meydana getirebilirlerdi. Çünkü
Kur‟an-ı Kerim‟de ne çelişki, ne de eğrilik vardır. O, öyle bir Kitap‟tır ki,
içinde bütün misaller mevcut olduğu gibi, kolay anlaşılır ve batını öğreti ihtiva etmeyen açık bir Kitap‟tır. O‟na yapışan insan, yolunu asla şaşırmaz.
88
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Kendilerini Müslüman olarak tarif etmelerine ve din kitaplarının
Kur‟an-ı Kerim olduğunu söylemelerine rağmen, aralarında inanç yönünden büyük farklılıklar ve derin ayrılıklar mevcuttur. Bu ayrılıkları nedeniyle
çeşitli mezheplere ve fırkalara bölünmüşlerdir. Bölünmüş olan bu gruplardan her birisi kendi mezhep ve fırkalarına dayalı olarak, bağlısı olmadığı
diğer fırka veya mezhep bağlılarını dini açıdan yalanlayıp, hatta tekfir ile
itham etmeleri, bütün Müslümanları derinden yaralamalıdır ve herkesin en
büyük ortak sorunu olmalıdır. Bu durum günümüzde olduğu gibi, asırlardır
süregelmiştir. Bütün bu normal olmayan durumların mutlaka bir nedeni
olmalıdır. Her Müslüman, bu nedenin dayalı olduğu öğretiyi merak ederek
araştırmayı görev kabul etmelidir. Kur‟an-ı Kerim, Allah‟ın tekelinde olan
arı, duru, saf ve berrak yaradılış dinine yönelmeyi emreder. Yaradılış dini,
yani “Allah‟ın, insanlar üzerinde yarattığı varlık yapısının dini”
olarak tanıtılıyor. İnsan yalnız Allah‟a yönelerek ve yalnız Allah‟tan korkarak bu din içinde kalabilir. Gerçek, sağlam, erdirici, aşınmayan din işte bu
dindir. Ne var ki, insanların çoğu bunu bilmemiş ve Tevhid‟e şirk bulaştırmışlardır.246 Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Dinlerini parçalayan
ve bölük bölük olanlardan (olmayın). (Bunlardan) her fırka,
kendilerinden olan ile böbürlenmektedir.”247
Ayet, İslam ümmetinin başına gelenleri mucize bir biçimde anlatmaktadır. Fırka, mezhep, tarikat, parti vs. ayırımlarıyla yüzlerce parçaya bölünen bu ümmet, Kur‟an-ı Kerim‟in getirdiği Tevhid tablosunu şirke, Tevhid‟in
dinini şirkete dönüştürmüş ve Allah‟ın, “sakın şöyle olmayın” ihtarının
tersine hareket etmiştir. İslam ümmetinin asırlardır belini doğrultmamasının gerçek sebebi de budur. Ancak bu beladan kurtulmanın tek yolu, dini
Allah‟ın kitabına teslim etmek, Kur‟an-ı Kerim ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
sahih Sünnet‟in dışındaki hüküm kaynaklarını ortadan kaldırmaktır. İslam
dünyası ya bunu yaparak kurtulur veya din adı altında alkışladığı tefrika ve
şirket manzarasını yaşatarak perişanlığını sürdürür. Ancak Müslümanların
bütün çabaları, bu ümmetin uygarlıkta yeniden dirilmesi gerekir yönünde
olmalıdır. Bu, önemli bir görevdir. Çalışmamızın daha sonraki aşamalarında, bu konuyu daha detaylı olarak açıklayacağız.
Hem evren ve hem de Kur‟an-ı Kerim Allah‟ın eseridir. İçindeki bilgilerden istifade etmek suretiyle, doğru yolu gösteren, nasihat eden ve uya246
247
Mehmet Bozkurt, “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?”, s. 1617-100-101
Rum, 30/32
İslam Dininin Esasları
89
ran, İslam dini için gerekli bütün bilgileri kapsayan bir kitaptır. O, ölülerin
üzerine okunmak için, okunup üflendiğinde, hastaları iyileştiren bir kitap değildir. Aslında birçok uydurma rivayete dayanarak,
asırlarca insanlar, ölülerin mezarları başında Kur‟an-ı Kerim okumuşlardır.
Sanki Kur‟an-ı Kerim yaşayanlara hitap eden bir kitap değil de, ölülere
okunan bir kitap olarak telakki edilmiştir. Öyle ki, yıllarca namaz kılan bir
insan, her rekatta okuduğu Fatiha suresini dahi, manasını merak edemez
hale gelmiştir. Fakat buna rağmen, ölüsüne Kur‟an-ı Kerim okumak veya
okutmak suretiyle, ölüsüne içki, kumar, oruç, ahiret hayatı gibi konuları
içeren ayetleri okuyarak veya okutarak görevini yaptığını zannetmektedir.
Elbette ki, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ifadesiyle, “Sizin en hayırlınız,
Kur‟an‟ı öğreten ve öğrenenizdir.”248 Hadis‟inde onu öğretme ve
öğrenmenin önemi açıkça ortaya konulmuştur. Amacımız Kur‟an-ı Kerim‟in
rahmet kitabı olmadığını, asla iddia etmek değildir. Ancak Kur‟an-ı Kerim‟in diriler için gönderilen bir hayat tarzını ortaya koyan bir kitap olduğunun da kesinlikle bilinmesi gerekir. Onun ölüler için okunması konusunda,
ölülere ne kazandıracağı tamamen Allah‟ın takdirindedir. Ancak onu okuyana ve onu özellikle anlayarak okuyana çok şey kazandıracağını biliyoruz. Bunu bize yine Kur‟an-ı Kerim bildirmektedir.249 Ancak anlamadan
onun kelimelerini tekrar etmek, Kur‟an-ı Kerim‟in amacı değildir. Arapça
indirilmesindeki hikmet, ilk hitap ettiği Arap toplumunun onu kolayca anlamasıdır. Kur‟an-ı Kerim‟i hatmetmekten anlamamız gereken, Allah‟ın, kitabında ne dediğini baştan sona anlamaktır. Esas hatim budur. Çünkü
Kur‟an-ı Kerim, kendisinin anlaşılmak ve anlamı üzerinde düşünmek için
geldiğini ısrarlı bir biçimde söylemektedir. Oysa Kur‟an-ı Kerim‟de kendisini anlamayanlar tarafından sadece bir nağme olarak okunup dinlenmesini
öneren en ufak bir işaret bile yoktur. O halde Kur‟an-ı Kerim‟i orijinal hali
olan Arapça ile birlikte mealini de okumak gerekir. Ancak Kur‟an-ı
Kerim‟in Arapça halini bilmemek, gerçekten bir Müslüman‟a yakışmamaktadır ve ciddi bir eksikliktir. İstendiğinde bir ay gibi kısa bir zamanda bu
büyük eksiklik giderilir. Arapça halini bilmeyenler de kendi dillerindeki meallerini okumak olacaktır. Kur‟an-ı Kerim, lafzıyla da Allah kelamıdır. O kelamın, anlam ötesinde bir kozmik etkisi ve rahmet boyutu da vardır. Birinci
derecede hatim olmamakla birlikte, lafzı okumak da insan ruhunda bir etki
yaratır. O halde anlamını bilmeden Kur‟an-ı Kerim‟i baştan sona okumak
248
249
Buhari, Fezailü’l-Kur’an, 21
Mehmet Bozkurt, age, s. 101
90
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
da en azından sevap kazanmak ve ruhsal huzur bulmak yönünden bir değerdir.
Ancak Kur‟an-ı Kerim‟in günümüz İslam dünyasındaki durumu; her
evde Kur‟an-ı Kerim özel ve yüksekçe bir yerde bulunur. O aynı zamanda
iyi bir hediyelik eşya olarak kabul edilir. Bu nedenle Mushaf basımı için en
iyi kağıtlar kullanılır, herkes mushafın sayfalarını en iyi hattatların yazısı,
en iyi tezhip ustalarının süslemeleriyle bezemek için yarışır. Çocukların ilk
okuduğu ve öğrendiği Kur‟an-ı Kerim‟dir. Fakat bu çocukların büyük bir
çoğunluğu, Kur‟an-ı Kerim‟in gerçek önemini, değerini ve içeriğini öğrenmeden büyümekte ve yaşlanmaktadır. Kur‟an-ı Kerim Müslümanlar için
tartışmasız bir semboldür, ancak sadece bir semboldür, buna mukabil bir
hayat düsturu ve ilahi kanun olmaktan çıkmıştır. Kur‟an-ı Kerim “okunmamakta, incelenmemekte”, sadece “hıfzedilip ezberlenmekte”
ve güzel sesle seslendirilip “kıraat ve tilavet” edilmektedir. Bütün bunlar tam bir rehavet, huzur ve mutluluk içerisinde yerine getirilmektedir. Ne
var ki din, rehavet ve rahatlama aracı değildir, bilakis o bir çağrı, bir davet
ve kendimizden başlayarak dünyayı değiştirmeye yönelik bir taleptir.250
Kur‟an-ı Kerim de dünyayı değiştirmeye yönelik bu talebin anayasasıdır.
İran‟lı düşünür Ali Şeriatı, Kur‟an-ı Kerim‟e karşı sergilenen
bakışı şöyle ifade eder: “Okuma, düşünme, anlama, aydınlanma, yol bulma, dirilme ve amel etme kitabı olan bu Kur‟an-ı Kerim‟i, hidayet bulmak
ve insani sorumluluğunu bilmek için kendisinden sadece istihare yoluyla
yararlanılan bir kitap haline getirdiler. Takipçilerinin ona karşı sorumluluğu;
ona tazimde bulunmak, onu yüceltmek, öpmek, abdestsiz ellememek, güzel bir kılıfa sarmak, aynanın yanına yerleştirmek, bebeğin beşiğine, yeni
eve, evin başköşesine asmaktır. Bazı sure ve ayetlerden de nazardan korunmak, büyüleri geçersiz kılmak ve cinleri defetmek için büyülü, tılsımlı
birtakım hareket ve ayinler eşliğinde okumak; muska yapıp yeni doğuran
kadınların, süt veren ineklerin ve çatlak adamların yakasına takmak için istifade ettiler!”251 Bu gün yaşanan realite budur ve buna katılmak mümkün
değildir.
Yeri gelmişken belirtmede yarar görmekteyiz. Kur‟an-ı Kerim okunduğu zaman, mutlaka susarak dinlemek, yine Kur‟an-ı Kerim‟in emridir.252
250
251
252
M. Hayrı Kırbaşoğlu, “Ahir Zaman ilmihali”, s. 41
Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 126
A’raf, 7/204
İslam Dininin Esasları
91
Ancak toplumumuzda buna fazlaca riayet edilmediği bilinmektedir. Anadolu‟da duyulan saygı nedeniyle, süslü bir bez kılıf içinde korumaya alınan
Kur‟an-ı Kerim, ne acıdır ki, çoğu zaman ölüler üzerinde okunmak üzere
indirilir. İmam Şafii, ölünün arkasından okunan Kur‟an-ı Kerim‟in ona
hiçbir yarar sağlamayacağını söyler. Büyük İmam‟a göre böyle bir okuyuş,
ölünün kendi ürettiği bir kazanç değildir.253 Böyle olduğu için de ne Kur‟an-ı
Kerim‟de ve ne de Sünnet‟te ölünün arkasında Kur‟an-ı Kerim okumaya
ilişkin hiçbir beyan yoktur. İbadetler açık naslara dayanır. Ölüye Kur‟an-ı
Kerim okumakla ilgili hiçbir nas, yani vahiy ve delil yoktur.254 Ancak taziye
evinde okunan Kur‟an-ı Kerim ile manevi bir atmosfer oluşmaktadır. Ahireti
ve ölümü hatırlatmaya ve düşünmeye yönelik bir iklimde dolaşmaya vesile
olmaktadır. Ölen insanın ruhuna hediyedir. Takdir ise Allah‟a aittir. Ayrıca
Kur‟an-ı Kerim, kendisine hürmet ve saygı ister. Okunduktan
sonra laik olduğu yere kaldırılmayı bir Müslüman olarak bizden ister. Çünkü Kur‟an-ı Kerim, laik olduğu yerde okunur ve
daha sonra, orta yerde bırakılmadan laik olduğu yere kaldırılır. Bu konuda Mescid-ı Haram ve Mescid-i Nebevi‟deki örnek
uygulama ve alışkanlık takdir‟e-şayandır.
Kur‟an-ı Kerim yararlanabilmek için, gereği gibi okunması gerekir.
“Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler (den bazısı) onu, hakkını gözeterek (gereği gibi) okurlar. Çünkü onlar, ona iman ederler. Onu inkar edenlere gelince, işte gerçekten zarara uğrayanlar onlardır.”255 İnsanların çoğu ise, Allah‟ın bu emrini göz ardı ederler.
Samimi insanlar ise, kendileri için yaşam rehberi olan mesajları gereği gibi
okurlar ve yaşamlarını ona uygun olarak düzenlerler. Kur‟an-ı Kerim, kendisini okuyan kimseyi rahatlatır ve ifadelerindeki sırların en derinini kendisinde görmek mümkündür. O‟ndaki ifadeler ne şiir, ne nesir ve ne de kafiye ile söylenmiş düz bir yazıdır. Ancak O, cümlelerden müteşekkil özel bir
yapıya sahiptir. Öyle bir üslupla dizilmiştir ki, orada iç ahenk dediğimiz şey
açık bir şekilde ortaya çıkar. İç ahenk ile dış ahenk arasında mukayese
edilemeyecek kadar büyük bir fark vardır. Sayısız şiir ve nesir yazıları arasında Kur‟an-ı Kerim ayetleri, tamamen kendisine has özellikleri ile ortaya
çıkar. Söz olarak eşsiz bir mimari üslubuyla hitap eden, kalbin tamamen
253
254
255
Necm, 53/39; Müddesir, 74/38
Süleyman Ateş, age, 9/132-133
Bakara, 2/121
92
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
dikkatini çekecek kadar kuvvetli bir tarzdadır. Onu insanlığa gönderen, kelimeleri yaratan ve onların sırrına vakıf olan Allah‟tır.
Kur‟an-ı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e Tevrat ve İncil‟de bulunan bir
kısım sırlardan bahsetmektedir. Halbuki Tevrat ve İncil, o asırda henüz
Arapça‟ya tercüme edilmemişti. Hıristiyanlığa ait Petersburg‟daki papaz
okulunda el yazması olarak bulunan İncil, Arapça‟ya tercüme edilen ilk
metin olarak 1060 yılları civarında yapılmıştır. Tevrat ve İncil İbranice
olup, sadece o dinin inananları anlıyorlardı. Aynı zamanda Kur‟an-ı Kerim,
Yahudilere, ellerinde bulunan bu el yazması metinleri getirip okumaları için
de meydan okuyordu: “…De ki: Doğru iseniz, Tevrat‟ı getirip
okuyun.”256 Bu da Kur‟an-ı Kerim‟in Allah‟ın kelamı olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.
Bereketli olan Kur‟an-ı Kerim‟in ayetlerini derinden derine düşünmek,
gönülleri ve akılları yerinde olanların ibret almaları için gönderildiği bildirilmektedir. İşte o, kendisini böyle tanıtıyor. Kur‟an-ı Kerim‟den öğüt nasibi
almak, akıl ve gönül sahibi olmaya bağlıdır. O‟nun bereketinden yararlanmak için, onun ayetleri üzerinde inceden inceye düşünmek şarttır. Kutsal
ve bereketli bir kitap olmanın gereği budur. Onu okumak, ayetlerini anlamak, düşünmek ve düşünüp öğüt almak olayıdır. Ne dediğini anlamadan
onu okumak, Kur‟an-ı Kerim‟in anladığı ve emrettiği anlamda bir okuyuş
değildir. Artık bütün Müslümanlar, anlamadan Kur‟an-ı Kerim‟i okumak yerine, orijinal metni ile birlikte, kendi dillerine tercümesi
yapılmış meallerini de okumalıdır. İlahi emir bunu gerektiriyor. Samimi ve kamil anlamda mü‟min olanların imanları ile duyguları
arasında bir etkileşim vardır. Allah‟ı andıklarında, kendilerine Allah‟tan söz
edildiğinde heyecan duyarlar ve gönüllerinde korku ile coşku karışımı duygular oluşur. Bu konuda Kur‟an-ı Kerim:
“(Resulüm!) Sana bu mübarek Kitab‟ı, ayetlerini düşünsünler ve aklı olanlar öğüt alsınlar diye indirdik.”257
“Mü‟minler ancak, Allah anıldığı zaman yürekleri titreyen, kendilerine Allah‟ın ayetleri okunduğunda imanlarını arttıran ve yalnız Rabb‟lerine dayanıp güvenen kimselerdir.”258
256
257
258
Al-i İmran, 3/93
Sad, 38/29
Enfal, 8/2
İslam Dininin Esasları
93
Allah‟ın ayetleri okundukça hem yeni bilgiler edinir ve bunlara da
iman etmek suretiyle inançlarını nicelik yönünden arttırırlar ve hem de her
bir ayet, içerdiği incelik, güzellik, hikmet ve bilgiler sebebiyle Kur‟an-ı Kerim‟in Allah‟tan geldiğine delil teşkil ettiği için nitelik yönünden imanlarını
güçlendirirler. Mü‟minler de mal, mülk, evlat, eş ve dost edinirler, ancak
onların dayanıp güvendikleri bu fani varlıklar değil, her şeyi yaratan ve
mülkün gerçek sahibi olan Allah‟tır.
Kur‟an-ı Kerim düşünen insanlar içindir. Okuduğu her kitapla kibirlenen kişilerin aksine, onu okuyan insan, ayetler üzerinde düşünür. Allah‟ın
sonsuz gücü karşısında kendi aczini anlar, boyun büker ve ona teslim
olurlar. Kur‟an-ı Kerim, hayatın hayatıdır. İnsan hayatının hayrı ve bereketi, onu hayatına düstur yaptığı ölçüdedir. Allah, onu kıyamete kadar koruyacaktır. Biz insan olarak ona sahip çıkarsak, Kur‟an-ı Kerim bizimle korunmuş olur. Çünkü o, bu evren kitabının bir tercümesidir. Aynı zamanda
bir şeriat kitabıdır, hikmet kitabıdır, Allah‟a kulluk kitabıdır ve bir dua
kitabıdır.
Kur‟an-ı Kerim güneş, ay, yıldızlar gibi gök cisimlerinden, gök gürlemesi, şimşek, yıldırım ve fırtına gibi gök ile ilgili olaylardan bahseder ve
ancak o kesinlikle bir Astronomi veya Meteoroloji kitabı değildir. Canlılardan söz eder, ama o Zooloji kitabı değildir. Bitkilerden bahseder, ama o bir
Botanik kitabı da değildir. Tıpkı bunlar gibi bazı iktisadı, siyası ve hukuki
konulardan bahseder, ancak o bir ekonomi, bir siyasetname ve bir hukuk
kitabı değildir. Kur‟an-ı Kerim bu konulara ahlakla, vicdanla ve din ile olan
ilgileri nedeniyle yer vermiştir.
Kur‟an-ı Kerim, bir Felsefe kitabı da değildir. Yaratıcının varlığına delil getirmek için birtakım felsefi açıklamalara girmez. O, konuları işaretle,
özetle, kinaye yoluyla ve hızlı bir bakışla ele almaktadır. Kur‟an-ı Kerim,
öncelikle insanın hürriyetinin ancak Allah‟ın iradesi, isteği ve dilemesiyle
olduğunu bildirmektedir. İnsanın hürriyetinden dolayı meydana gelen bir
takım olaylar, ne yaratıcıyı ve ne de insanı zorlayarak meydana gelmektedir. Onlar ancak ilahi iradenin izni ile gerçekleşir. Konu ile ilgili olarak
Kur‟an-ı Kerim: “Rabb‟in isteseydi, yeryüzündekilerin hepsi mutlaka inanırdı. O halde sen mi insanları inanmaları için zorlayacaksın?”259 emriyle bunu açık bir şekilde ifade etmektedir. İmkanlar ölçüsünde olmasına rağmen Allah, insanların imana zorlanmalarını kabul et259
Yunus, 10/99
94
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
memektedir. O, insanın hür olarak seçimde bulunmasını istemiş olup,
iman ve küfrü seçmede tercihi, insana bırakmıştır. Bu konuda Kur‟an-ı Kerim:
“De ki: Hak (bu Kur’an), Rabb‟inizdendir. Artık dileyen
inansın, dileyen inkar etsin…”260
“Dinde zorlama yoktur. Doğruluk, sapıklıktan seçilip belli
olmuştur…”261
“Dileseydik, herkese hidayet verirdik, (herkesi doğru yola
getirirdik)…”262
İnsan, dalaleti hidayete tercih etse bile, Allah insanı kendi haline bırakmıştır. Hiçbir kimse, başkasının yerine kendisini koyamaz veya başkasının günahını yüklenemez. Ancak herkesin yaptığı iyilik kendisine döner
ve herkesin yaptığı kötülük kendi üzerine kalır. İnsan, niyete yönelme konusunda tamamen hürdür. İnsan, dilediğini gizleyebilir, dilediğine niyet
edebilir ve dilediğini de içinde saklayabilir. İlahi müdahale, ancak niyet fiile
dönüşünce başlar. Allah, herkese niyetinin cinsine, vicdan ve kalbinin yönelişine göre kolaylıklar kılar. Bu ise adaletin ta kendisidir. Ta ki, niyetten
eylem alanına çıktıktan sonraki bu fiil, yapanın içini açıkça ortaya çıkarabilsin. Kur‟an-ı Kerim, insanı kuşatan bir kısım zorlayıcı şartlar olsa da
onu, hür olarak kabul ediyor. Bu zorlayıcı hallere işaret ederek mazeret,
asla kabul edilmiyor. Tercih etme anı geldiğinde, insanın bizzat kendisi
seçimini yapıyor. Kur‟an-ı Kerim‟in çağdaş ve evrensel olarak 1400 yıl önce ortaya koyduğu bu mesajı, insan için mutluluk kaynağıdır. Allah insanları, kalbi ve içindeki düşüncelerle hür olarak yaratmıştır. İnsan da zaten
bu hürriyetten dolayı sorumludur. Bu ayetlerle o, felsefenin çıkmaz gibi
gördüğü konulara, yani cebir ve hürriyet sorununa bir açıklık getirmiş oldu.
Kur‟an-ı Kerim‟i yaşamak konusunda, büyük İslam bilgini Muhammed İkbal şu sözleri söyler: “Küçüklüğümde her sabah Kur‟an-ı Kerim
okuduğumu gören babam, bana; “oğlum kitabı sana inmişçesine oku.” dedi.”Kur‟an-ı Kerim‟ı terk edenlerden de şöyle söz eder Muhammed İkbal;
“Kardeşim sana hayat verecek Kur‟an-ı Kerim ile senin arana girenler, seni
260
261
262
Kehf, 18/29
Bakara, 2/256
Secde, 32/13
İslam Dininin Esasları
95
ömründe Kur‟an-ı Kerim‟le sadece bir defa buluştururlar; O da hayat bulman için değil, rahat ölmen için Yasin suresini okurlar.” 263
Cahiliye toplumu bireylerinin din anlayışı oldukça çarpıktır. Kur‟an-ı
Kerim dışındaki kaynaklardan edindikleri, ya da etrafındaki kişilerden duydukları bilgilerin din olduğunu zanneder ve gerçek dinin güzelliklerinden
yoksun kalırlar. Herkesin farklı doğruları olduğundan, toplumda birden fazla din yaşanır. Bu yanlış yolları seçen pek çok insan, kurtuluş rehberi olan
Kur‟an-ı Kerim‟de neler yazılı olduğunu merak dahi etmez. Sorularının cevapları konusunda Kur‟an-ı Kerim: “Kendilerine okunmakta olan
Kitab‟ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman
eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.”264
İlahi emirde bildirildiği üzere insan, Allah‟ın hiçbir şeyi eksik bırakmadığı Kur‟an-ı Kerim‟de değil, farklı kaynaklarda ararlar. Bu durum
Kur‟an-ı Kerim‟de Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, “Peygamber der ki: Ey
Rabb‟im! Kavmim bu Kur‟an‟ı büsbütün terkettiler.”265 sözleri
ile ifade edilir.266 Ayrıca bu ayet, Kur‟an-ı Kerim‟in Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
ümmetine yönelttiği en önemli ihtar ve serzenişidir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Allah huzurunda bütün insanlık önünde ümmetinden tek şikayeti bu ayetle dile getirilmiştir. Anlaşılmaktadır ki, Hz. Peygamber(s.a.v),
ümmetinin Kur‟an-ı Kerim‟i benimseyip kucaklar bir manzara arz etmelerine rağmen, onu kendilerinden uzaklaştırıp devre dışı tuttuklarından şikayetçidir. Zahirde ona sarılma, hakikatte ise onu itme ve ondan uzaklaşma
sergilenmiştir. İslam dünyasının yüzyıllardan beri arz ettiği manzara da
gerçekten budur. Din, Kur‟an-ı Kerim‟in dinidir, ancak kitlelere yön ve hareket veren, Kur‟an-ı Kerim değil, O‟na fatura edilen bir yığın uydurma,
bid‟at ve hurafelerdir. Müslüman olarak bunlardan, şiddetle kaçınmalıyız
ve bir an önce kurtulmalıyız.
Kur‟an-ı Kerim‟den onay alan söz ve fiil, Hadis‟tir, Sünnet‟tir; başımızın üstünde yeri vardır. Kur‟an-ı Kerim filitresinden onay alamayan söz ve
fiiller ise Allah Resulü‟ne iftiradır ve bizim dünyamızda da yeri yoktur. Bu
ölçü bizzat Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından konmuştur. İmam Şafii,
263
264
265
266
Mehmet Bozkurt, age, s. 102; Alıntı: Turuncu Dergisi, Nisan-2010, s.
19
Ankebut, 29/51; Mehmet Bozkurt, age, s. 102-103
Furkan, 25/30
Mehmet Bozkurt, age, s. 103; Alıntı: Turuncu Dergisi, Nisan-2010, s.
20
96
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Rivayeti ne olursa olsun, Kur‟an‟a muhalif olan şey Resul‟den çıkmış
olamaz.”267 İmam Azam Ebu Hanife der ki: “Kur‟an‟ın hilafına bir Hadis rivayet eden kişiye yaptığım ret; Resul‟e yapılmış bir ret ve O‟nu tekzip
değildir. O, ancak batıl bir haberi kendisine isnat edene yapılmış bir reddir.
İtham, Resul için değil, onun için söz konusudur. Resul‟ün söylediği her
şeyin başımızın ve gözümüzün üstünde yeri vardır. Biz onlara inanır ve
Resul tarafından söylendiklerine şehadet ederiz. Yine şehadet ederiz ki,
Allah Resulü, Allah‟ın emrine ters düşen bir şeyi emretmemiş, Allah‟ın
emirleri dışında bir şey düzmemiş, Kitap‟ta olmayan bit‟atlar ihdas etmemiştir. O, zorlamayla hüküm çıkaranlardan da değildir.268
İslam düşmanları, hiçbir zaman Kur‟an-ı Kerim‟e razı olmamışlardır.
Ona rakip bir kitap meydana getirmek, kalplerindeki köklü bir arzudur. Uydurdukları rivayetler, Müslümanların faydalanmaları için değildir. Müslümanların birliğini bozmak, İslam düşmanlarının en büyük hedefi olmuştur.
Ancak bu hedeflerine, Kur‟an-ı Kerim‟e zarar vererek ulaşmaları mümkün
olmamıştır. Çünkü Allah Kur‟an-ı Kerim‟de: “Kur‟an‟ı biz indirdik,
O‟nun koruyucusu da şüphesiz ki biziz.”269 Böylelikle müşriklerin
alaylı ifadelerle, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e vahiy diye bir şey gelmediğini ve
O‟nun mecnun olduğunu, dolayısıyla vahiy dediği sözlerin Allah‟tan değil,
cinlerden geldiğini veya söylediklerinin gerçekle ilgisi olmadığını ileri sürmüşlerdi. Bu ayet ile onların iddiaları açıkça reddedilmiştir. Bu da bize,
Kur‟an-ı Kerim‟in kıyamete kadar aslını koruyarak varlığını sürdüreceğini
göstermektedir. Bu durum ayrıca, onun ortaya koyduğu önemli bir diğer
mucizesidir. Sonuç olarak Kur‟an-ı Kerim, İslam dininin ana kaynağı, hareket noktası ve nihai kriteri olarak Arapça bir metin halinde Müslümanlar
arasında korunmuştur. Bugün dünyanın her yerinde tek ve aynı Kur‟an-ı
Kerim mevcuttur. Bu durum onun, önemli diğer bir mucizevi özelliğidir.270
İslam‟ın ve Kur‟an-ı Kerim‟in düşmanlarının, O‟nun mucizevi gücü
nedeni ile zarar vermeleri mümkün olmadığından dolayı, Hadis adı altında
binlerce rivayet ortaya koyarak nakletmişlerdir. Biraz düşünüldüğünde, bu
rivayetlerin Müslümanlara ve İslam dünyasına büyük zararlar verdiği görülecektir. Onu değiştirmeye güçlerinin yetemeyeceğini bilmelerine rağmen,
yine de Kur‟an-ı Kerim üzerinde şüphe uyandırma yolları denemişlerdir.
267
268
269
270
İmam Şafii, “el-Umm”, 7/308
Muvaffak bin Ahmed el-Mekki, “Menakibu Ebu Hanife”, s. 87-88
Hicr, 15/9
Mehmet Bozkurt, age, s. 103
İslam Dininin Esasları
97
Kur‟an-ı Kerim‟in, Hz. Peygamber(s.a.v) zamanında kitap halinde mevcut
olmadığı, sonradan rastgele bir araştırmayla hurma dallarından, deri parçalarından, taş levhalardan, kürek kemiklerinden, ağaç yapraklarından ve
hafızların ezberlerinden toplanmış bir kitap olduğu konusunda birçok rivayet uydurmuşlardır. Eğer Kur‟an-ı Kerim, iddia edildiği gibi bir kitap yapılmış olsaydı, bir büyük depoyu doldurması gerekirdi. Bu iddialar ona karşı
yapılmış bir iftira ve büyük bir saygısızlığın ifadesidir. Allah, Kur‟an-ı Kerim‟de: “O Kitap (Kur’an); onda asla şüphe yoktur...”271
“...Yanımızda o bilgileri koruyan bir kitap vardır.”272 emrinde ifade edildiği gibi Kur‟an-ı Kerim, kitap olarak mevcut idi ve iddia
edildiği gibi benzeri şeylere yazılmıyordu. İnce ceylan derileri üzerine yazılan bir kitap halinde idi. Bütün sahabe, Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından
tebliğ edilen ayetleri, ezberlemekle birlikte, belirtilen şeylere de yazarak ellerinde bulunduruyorlardı. Bu durum sahabe arasında yaygındı. Ancak
Cebrail (a.s) tarafından Hz. Peygamber(s.a.v)‟e tebliğ edilen ayetler, Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in sorumluluğunda, bir düzen ve sistem üzerine, Cebrail
(a.s)‟in bildirdiği ve öğrettiği şekilde, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in emirleri doğrultusunda vahiy katipleri tarafından yazılıyordu ve koruma altına alınıyordu.273 Onun nasıl yazılmış bir kitap olduğu konusunda Kur‟an-ı Kerim:
“Andolsun Tur‟a, yayılmış ince deri üzerine satır satır yazılmış Kitab‟a...”274
Hz. Peygamber(s.a.v) zamanında özenle yazılmış olduğuna dair diğer bir örnek ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Hayır! Şüphesiz bunlar
(ayetler), değerli ve güvenilir katiplerin elleriyle (yazılıp) tertemiz kılınmış, yüce makamlara kaldırılmış mukaddes sahifelerde (yazılı) bir öğüttür. Dileyen ondan (Kur’an’dan) öğüt alır.”275
emirlerinden anlaşılan, onun sonradan rastgele taş parçalarına, ağaç kabuklarından ve kürek kemiklerinden toplanmış bir kitap olduğu yolundaki
rivayetler, Kur‟an-ı Kerim‟e uymamaktadır. Bu tür rivayetlerin aslı yoktur.
Onun sonradan rastgele toplanmış bir kitap olduğunu söylerken, başka bir
yerde de, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in onu Mushaf halinde bıraktığını rivayet
etmek, İslam düşmanları için gayet normal bir durumdu. Devam eden bir
271
272
273
274
275
Bakara, 2/2; Mehmet Bozkurt, age, s. 103-104
Kaf, 50/4
Mehmet Bozkurt, age, s. 104
Tur, 52/1-2-3
Abese, 80/11-12-13-14-15-16
98
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
dinin emirlerini, bir kitapta toplamanın mantıksal bir yol olmadığından, son
ayetin gelişinden sonra Hz. Peygamber(s.a.v)‟in irtihali vuku bulmuş, sonra Hz. Ebu Bekir (r.a) tarafından yazdırılan ilk resmi Mushaf, Hz. Ebu
Bekir (r.a)‟in ölümünden sonra Hz. Ömer (r.a)‟e ve O‟ndan da kızı ve
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in eşi Hz. Hafsa (r.anha)‟ya intikal etmiştir. Hz.
Osman (r.a) dönemlerinde, ilk iş olarak Hz. Hafsa (r.anha)‟daki bu resmi
nüshanın getirtilmesi olmuş ve bu nüsha asıl alınarak276 Kur‟an-ı Kerim‟in
nüshaları kitap halinde çoğaltılarak birçok bölgeye ulaştırılmıştır. Gerek
müşrikler ve gerekse tarihi süreç içerisinde ona zarar vermek isteyenler,
amaçlarına ulaşamamışlardır.277
Kur‟an-ı Kerim‟in insanlara öğrettiği en önemli şeylerden birisi de bilimsel düşüncedir.278 Bunun temelinde de merak yatar. Kur‟an-ı Kerim,
kıssaları anlatırken, ikna edici bir yol tutar. Aklı, kalbi ve hissi, göklerdeki
ve yerlerdeki düşünmeye sevk etmesi bir Kur‟an-ı Kerim metottur.279
Allah‟ın varlığının ve birliğinin ispatına dair deliller Kur‟an-ı Kerim‟de tekrar
edildiği gibi, hiçbir semavi kitapta tekrar edilmemiştir. Çünkü Kur‟an-ı Kerim bütün toplumlara ve çağlara hitap etmektedir. Kur‟an-ı Kerim‟de insanların her çeşidine ve her kabiliyette olanlara hitap eden deliller mevcuttur.
Ancak her insan, her delile karşı aynı derecede hassas değildir.280 Kur‟an-ı
Kerim‟deki bazı ayetler281 Allah‟ın varlığını dolaylı yoldan ispat etmektedir.
Kur‟an-ı Kerim, felsefi ve soyut delillerden çok, her insanın anlayabileceği
ve günlük hayatta karşılaştığı dili kullanmıştır.282 Kur‟an-ı Kerim‟in Allah‟ın
varlığı hususundaki delilleri kelamcıların ve İslam filozoflarının kullanmış
olduğu delillere ve diğer ispat yollarına, ya doğrudan doğruya delalet eder
veya dolayısıyla işaret eder.283
Kur‟an-ı Kerim, baştan sona insanın çevresindeki Allah‟ın varlığının
belgelerini insana sunarken, Kur‟an-ı Kerim‟in kendisi de kitap olarak
O‟nun varlığının belgelerindendir. Kur‟an-ı Kerim‟in beşeri bir yönünün olmadığı, onun tamamen ilahi bir kelam olduğu, bütün olumsuz iddia ve te276
277
278
279
280
281
282
283
Tayyar Altıkulaç, “Yüce Kitabımız Hz. Kur’an”, s. 23
Mehmet Bozkurt, age, s. 105
Ğaşiye,17-20; Bakara, 2/164; Al-i İmran, 3/190
Mehmet Şaşa, age, s. 111
Veli Ulutürk, age, s. 191
Yasin, 36/77-80; Fatır, 35/27; Rum, 30/20; Ğaşiye, 88/17-20
M. Sait Şimşek, “İsbat-ı Vacib Mad.”, Şamil İslam Ansiklopedisi, c. 3,
s. 178
Muhittin Bağçeci, “Allah’ı Bilmek”, s. 89
İslam Dininin Esasları
99
şebbüslere rağmen, bugün daha açık bir tarzda ortada durmaktadır. Nitekim konu ile ilgili olarak Allah: “Onu kendi uydurdu, diyorlar öyle
mi? Hayır inanmıyorlar. Eğer iddialarında samimi iseler
Kur‟an‟ın benzeri bir söz getirsinler.”284 Kur‟an-ı Kerim, kendisinin
Allah‟ın kelamı olduğunu 14 asır önce, bir meydan okuma ile birlikte ilan
etmiş ve bu meydan okumaya bu güne kadar cevap verilememiş ve bundan sonra da verilemeyecektir.285 O halde Allah‟ın varlığına dair insanın
elinde Kur‟an-ı Kerim‟den başka daha açık bir belge olabilir mi? Bu meydan okumanın Arapça‟yı en güzel bir şekilde kullananlara yöneltilmesi ayrıca dikkat çekicidir. Bu sonuç Kur‟an-ı Kerim‟in Allah kelamı olduğunun
büyük bir delilidir.286 “Hala Kur‟an üzerinde gereği gibi düşünmeyecekler mi? Eğer o, Allah‟tan başkası tarafından gelmiş olsaydı onda birçok tutarsızlık bulurlardı.”287
Kur‟an-ı Kerim, hem ifade bakımından, hem mana ve hüküm bakımından bir bütünlük arz etmektedir. İnsanların söylediği sözler, güzellik ve
düzgünlük bakımından daima aynı olmaz. Yazan ve söyleyenin içinde bulunduğu hal ve şartlara göre değişir. Kur‟an-ı Kerim‟in ifade ve üslubu ise
baştan sona emsalsiz bir güzellik ve düzgünlük içindedir. Bu sözlerin ihtiva
ettiği mana, hüküm ve haberler de, yaratılış öncesinden ebediyete kadar
hemen her şeye temas ettiği halde tam bir tutarlılık, bütünlük, sıhhat ve
uyum arz etmektedir. Yalnızca bunları düşünmek ve tespit etmek bile,
Kur‟an-ı Kerim‟in insan eseri olmadığını, Allah‟tan gelmiş bulunduğunu anlamaya yetecektir.288
Zamanımızda olduğu gibi, Kur‟an-ı Kerim‟in indiği devirde de kendi
kafalarına göre din isteyenler veya Allah‟ın hükümlerinin kendi arzu ve isteklerine göre değiştirilmesini isteyenler olmuştur. Halbuki Kur‟an-ı Kerim
belli dönemlerdeki insanların geçici ve değişken arzularını karşılamak için
değil, kıyamete kadar bütün insanlığın ruhi, ahlaki ve manevi ihtiyaçlarını
karşılamak, dünyevi ve uhrevi saadetin yolunu göstermek için indirilmiştir.
Bu nedenledir ki, Hz. Peygamber(s.a.v) de dahil olmak üzere hiç kimsenin
Kur‟an-ı Kerim‟in hükümlerini değiştirme yetkisi yoktur.289 O zamanın müş284
285
286
287
288
289
Yunus, 10/38; Tur,52/33-34; Hud,11/13-14; Bakara,2/23; İsra,17/88
Bakara, 2/23; İsra 17/88; Hud, 11/13-14
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Komisyon, s. 222
Nisa, 4/82; Mehmet Şaşa, age, s. 118
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Komisyon, s. 90
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Komisyon, s. 209
100
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
riklerinin daha kolay ve kısa olan Kur‟an-ı Kerim‟in benzerini getirmeyi bırakıp, daha zor ve müşkil olan can ve mallarını tehlikeye atan savaşa başvurmaları, yani kolay olan edebi savaşı bırakıp zor olan kılıçla savaşı tercih etmeleri, Kur‟an-ı Kerim belağatının insan gücünün fevkinde olması,
insan dışı bir varlığın gönderdiğine işaret eder. Ayrıca Kur‟an-ı Kerim‟in
evrensel mesajlarının olması da ilahi olduğuna işaret eder. Hiçbir insan
sözü tam manasıyla evrensel olamamıştır. O halde bu eser ancak ve ancak Allah‟ın eseri olabilir. Bütün bunlar gösteriyor ki, Kur‟an-ı Kerim bütün
mucizeleriyle ve bütün hakikatiyle Hz. Peygamber(s.a.v)‟in en büyük ve en
parlak mucizesidir. Mucizeler ise, Peygamberlerin fiili değil, Allah‟ın fiilidir.
O halde Kur‟an-ı Kerim varsa, Allah da vardır.290
Kur‟an-ı Kerim, bir ayet veya bir sure bile olsa onun benzerini getirme konusunda herkese meydan okumuş, sonra da kesinlikle böyle bir şeyi
yapılamayacağını belirtmiştir.291 Meydan okumasının devam etmesine,
düşmanlarının ve çekemeyenlerinin çokluğuna rağmen, 1400 yıldan beri
tarih bize, onun taklidini yapmayı başaran tek bir kişiyi dahi kaydetmemiştir. Gelecek günler, şu anda okuduğumuz ayetleri de birtakım sırlarının,
gizliliklerinin ve perdeli gerçeklerinin olduğunu tasdik edecektir. O‟nun her
ifadesinde ve her harfinde belli bir disiplin ve mükemmellik vardır. Bir kelimenin diğerinden önce gelmesinde, mutlaka bir sebep vardır ve yine bir
kelimenin diğerinden sonra gelmesinde de kesinlikle bir sebep vardır. Ayrıca onun ifadelerinde incelik ve mükemmellik açıkça görülmektedir. Konu
ile ilgili olarak birçok örnek vermek mümkündür. Ancak ilginç olduğu için,
örnek olarak konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Allah‟tan başka dostlar edinip ona bağlananlar, (kendisine) bir ev edinen örümceğe benzerler. Evlerin en çürüğü örümcek evidir, keşke bilselerdi.”292 Burada şaşırtıcı ve dikkat çekici olan
gerçek, örümcek evinin, en çürük bir ev olarak ele alınmasıdır. Kur‟an-ı
Kerim, örümceğin ipi veya ördüğü örgü dememiş de, örümceğin evi demiştir ki, bunda bir işaret ve neden vardır. Şu andaki ilmi gerçeklerle, karşılaştırma yapmak suretiyle örümceğin ipinin, kendisine benzeyen iplere oranla
üç kat daha fazla güçlü, ipekten daha çevik ve daha çok dayanıklı olduğunu ortaya koymuştur. Aynı zamanda örümceğin evi, kendi ihtiyaçlarına yeterli ve fazlasıyla amacına uygun bir konumda olup, ona oranla güvenilir
290
291
292
Mehmet Şaşa, age, s. 119
Bakara, 2/23; Hud, 11/13; İsra, 17/88; Yunus, 10/38; Tur, 52/34
Ankebut, 29/41
İslam Dininin Esasları
101
ve emin bir kale durumundadır. Ancak buna rağmen acaba Kur‟an-ı Kerim
neden: “…evlerin en çürüğü, örümcek evidir…” ifadesini kullanmıştır? Neden bu ayetin sonunda: “…keşke bilselerdi…” ifadesiyle bitirmiştir? Kesinlikle bunda bir sır vardır. Gerçek şu ki, bu durum biyolojik
bir sırdır. İlim bu durumu, ancak ondan çok sonraları keşfedebilmiştir.
Gerçekten örümcek evi, bir evde gerekli olan güven ve emniyet açılarından son derece yoksundur. Örümcek evini, dişi örümcek yapar. İplerini o
eğirir. Evde erkeğe o hakimdir. Aralarında döllenme olduktan sonra, erkeğini öldürür ve onu hemen yer. Meydana gelen yavrular da yumurtadan
çıktıktan sonra bazısını yerler. Bundan dolayıdır ki, erkek örümcek, güçlüğüne rağmen, dişisini dölledikten sonra, hemen evden kaçar ve bir daha
da oraya ayak basmamağa çalışır. Dişi örümcek, evini ağıyla örer ki, orası
yaklaşmayı düşünen her türlü böceklere karşı bir av aleti, kendisini onlara
karşı gizleyeceği bir siper ve öldürücü bir tuzaktır. Dolayısıyla döllendikten
sonra örümcek evine girer, herkes öldürülür ve bir lokmada yutulur. O zaman böyle bir ev, ev değildir. Orası adeta pusuda beklemenin ve korkunun
hakim olduğu bir yerden ibarettir. Böylelikle de o, kendisine sığınmaya uğraşanlar için, en çürük bir ev demektir. Ayetlerde hem ifade inceliği, hem
mana gizliliği, hem kelimelerin mükemmelliği ve hem de ilimlerin bir takım
sırları vardır. Allah‟tan başka dostlar edinip ona bağlananlar, güven ortamı
bulunmayan çürük olan örümcek evine benzetilmiştir. Biz bu ayeti böyle
anlar ve yorumlarız, Ancak en doğrusunu Allah bilir.
Geleneksel ve modern her türlü İsrailiyattan kaçınmanın gerekliliği
konusunda, Tefsir literatürüne İsrailiyat olarak geçen Yahudi ve Hıristiyan
geleneğindeki dayanaksız bilgiler yığınından kaçınılması gerekliliği Kehf
süresindeki ilahi uyarından kaynaklanmaktadır. Karanlığa taş atar gibi,
“(İnsanların kimi): “Onlar (mağara ehli) üç kişidir, dördüncüleri
köpekleridir” derler; yine: “Beş kişidir, altıncıları köpekleridir” derler. (Bunlar) bilinmeyen hakkında tahmin yürütmektir.
(Kimileri de:) Onlar yedi kişidir, sekizincisi köpekleridir” derler. De ki: “Onların sayılarını en iyi bilen Rabb‟imdir. Onları,
pek az kimseden başkası bilmez. Bunun için, onlar hakkında,
bu kısaca anlatılanın dışında, kimseyle tartışma ve onlar hakkında kimseden bir şey sorma.”293 Ayet‟te Ehl-i Kitab‟ın kıssada anlatılmak istenen mesajın peşine düşmek yerine ayrıntılarda boğuldukları
ve hakkında kesin bilgi sahibi olmadıkları detayları, kıssanın ana fikrinden
293
Kehf, 18/22
102
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
daha önemliymiş gibi edebiyat haline getirmeleri eleştiriliyor. Kur‟an-ı Kerim‟deki kıssalarla ilgili olarak Allah ne demişse ve Hz. Peygamber(s.a.v)
ne kadar açıklayabilmişse, onunla yetinmeli ve daha fazla bilgi arzu edilmemelidir. Ortaya konulan ölçü budur.
Kur‟an-ı Kerim‟de insanın yaratılış sahnesi maddi yönde orijinal bir
manzara arz etmektedir. Kur‟an-ı Kerim insanın yaratılışı ve “Adem
(a.s)‟in kıssaları ile yaratılış sırrını”294 izah ederek hakiki insanlığın
amaç ve hedefini öğretmek, insanlığı doğru bir geleceğe yürütmek ve bu
yürüyüş esnasında insanın karşılaşacağı güçlüklerin amacını gösterip,
bunların nasıl yenileceğini ifade etmiştir. İnsanoğlu bu dünyaya fesat çıkarmak ve kan dökmek için gelmemiştir. Belki insan bu afetleri doğuran ihtiraslara hakim olarak hayır için çalışan bütün kuvvetler sayesinde tekamülden tekamüle ulaşması için yaratılmıştır. Kur‟an-ı Kerim bu ayetlerde
“insanlığın amacını, ihtiraslarını boğmasını, yükseliş ve tekamülünü” konu edinir.295
Allah, Kur‟an-ı Kerim‟i insanlara bir öğüt, rahmet, şifa, nur, mutluluk
ve hidayet kaynağı olarak indirmiştir. Kur‟an-ı Kerim kendisinden önceki
vahyi doğrulayıcı olmakla birlikte, her türlü zaman/mekan tasavvurunu
aşarak evrensel nitelikleriyle tüm ilahi vahiy metinlerini kuşatmaktadır. Bu
özellikleriyle Kur‟an-ı Kerim, her çağa ve her insana yeni şeyler söyleyen,
mesajı kesintiye uğramayan, tüketilemeyen ve ilahi bir korumanın altında
olan bir esenlik çağrısıdır. Tüm dünyada milyonlarca insan tarafından lafzı
ezbere bilinen bu mübarek kitap, her zaman inananların anlama faaliyetlerinin konusu olagelmiştir. Doğal olarak bu anlama faaliyeti, başlangıçta
kutlu Nebi‟nin doğrudan açıklamalarıyla olmuş, O‟ndan sonra geçen zamana paralel olarak anlama faaliyetleri belirli esas ve usuller çerçevesinde
gerçekleşmeye devam ederek kuramsallık kazanmıştır. Bu kurama veya
daha geniş bir ifadeyle ilahi mesajı anlama faaliyetlerinin tümüne Tefsir
adı verilmiştir.296 Meal ise sözlükte bir şeyin varacağı gaye, bir şeyi eksiltmek demektir. Istılahta ise, Kur‟an-ı Kerim ayetlerini her yönü ile aynen
294
295
296
Bakara, 2/30-38
Mehmet Bozkurt, age, s. 104, Alıntı: İsmail Cerrahoğlu,“Kur’an’da
Yaratılış Sahnesinin Düşündürdükleri”, konulu makalesi, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 20
Mutlu Türkmen, “Kur’an-ı Kerim ve Kitab-ı Mukaddes’te “Brk”,
“Sbh” ve “Kds” Köklerinin Semantik İncelemesi”, Doktora Tezi, , s.
309, Alıntı: Osman Cilacı “Tevrat”, s. 52
İslam Dininin Esasları
103
çevirme iddiası olmaksızın başka bir dile aktarmak anlamına gelmektedir.297 Kur‟an-ı Kerim‟in ilahi mesajlarını ancak bu sayede anlamak mümkün olmaktadır.
Kişinin namazlarda kıraati yerine getirecek kadar Kur‟an-ı Kerim‟den
ezberinin olması Farz-ı Ayn‟dır. Bu miktar; Hanefiler’e 298 göre en az
üç kısa ayet veya o uzunlukta bir ayet, Maliki,299 Şafii 300 ve Hanbeliler’de 301 ise Fatiha suresidir. Kur‟an-ı Kerim‟in tamamını ezberlemeyi de
bilginlerimiz Farz-ı Kifaye olarak değerlendirmişler ve tevatür adedine
varan bir kalabalık tarafından bu görev yerine getirilirse, diğer Müslümanlardan sorumluluk kalkar, aksi durumda Müslümanların tamamı günahkar
olur, demişlerdir.302 Hafızlığın Hz. Peygamber(s.a.v)‟den günümüze kadar
tarihi seyri mukaddes kitapları ezberleyebilme kabiliyeti, Allah‟ın İslam
ümmetine verdiği en büyük ve en şerefli mazhariyettir.303 Hz. Peygamber(s.a.v)‟den bugüne kadar, sayısını yalnızca Allah‟ın bileceği çoklukta,
hafızlar yetişmiştir. Her dönemde Müslümanlar büyük bir aşkla Kur‟an-ı
Kerim‟i ezberlemeye çaba sarf etmişler ve ezberleyen hafızlara muhabbet
ve saygı içerisinde olup maddi ve manevi destek vermişlerdir. Asr-ı Saadet‟te nazil olan ayetleri ezberlemek ibadetlerin en büyüğü ve Allah‟a yakın olma vesilesi sayılmıştır. Bu teşvikten dolayı ve yeni dine girmenin
verdiği heyecanla ayetlerin ezberlenmesi için sahabe büyük gayret sarf
etmiştir.304 Hz. Peygamber(s.a.v), ayetler nazil oldukça onu ashabına okur
ve yanında hazır olanlar da ezberlerdi. Hemen ezberleyemeyenler, onu
yazar veya yazdırır, daha sonra da hem kendileri ve hem de aile fertleri
ayetleri ezberlerdi. Yazılan ve ezberlenen ayetler değişik vesilelerle Hz.
Peygamber(s.a.v)‟e arz edilirdi.305 Hz. Peygamber(s.a.v) de ezberindeki
297
298
299
300
301
302
303
304
305
İsmail Karagöz, “Meal Md.”, Dini Kavramlar Sözlüğü, s. 413
Şerahsi, “el-Mebsut”, I, 221; Kasani, “Bedaiu’s-Sanai”, I, 296;
Merginani, “el-Hidaye”, I, s. 55
Sahnun, “el-Müdevvenetü’l-Kübra”, I, 163; İbn-i Abdilber, “el-İstizkar”, I, s. 446
Şafii, “el-Üm”, I, s. 305; Nevevi, “el-Mecmu’”, III, s. 221
İbn-i Kudame, “el-Muğni”, II, s. 381; Vecdi Akyüz, “Mukayeseli İbadetler İlmihali”, I, s. 148
Zerkeşi,”el-Burhan”, I, s. 456; Suyuti, “el-İtkan”, I, s. 264; el-Kanuci,
“Ebcedü’l-Ulum”, II, s. 504
İbnü’l-Cezeri, “en-Nesr”, I, s. 6
İsmail Cerrahoğlu, “Tefsir Usulü”, s. 66; Muhsin Demirci, “Tefsir
Usulü ve Tarihi”, s. 48
İsmail Cerrahoğlu, age, s. 66
104
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ayetleri sahabeden Übey bin Ka‟b‟a dinletirdi.306 Sahabe‟nin Kur‟an-ı
Kerim‟i ezberlerken dikkat ettikleri en önemli nokta, ezberledikleri ayetlerle
amel etmeleri idi. Ayetleri ezberlerler, hayatlarına tatbik ederler, iyice
özümserler ve daha sonra başka ayetler ezberlerlerdi. 307 Asr-ı Saadet döneminde Kur‟an-ı Kerim talimi ve ezberlenmesi daha çok Camiler‟de yapılıyordu.308
İnsanın bu dünyaya gönderilmesinin hikmeti ve amacı hiç şüphesiz
ki, içinde yaşadığımız bu mükemmel evrenin yaratıcısını tanımak ve O‟na
iman edip ibadet etmektir. İnsanın fıtri görevi Marifetullah olup, O‟nun
birliğini tasdik etmektir. Bu bağlamda insanlık tarihine baktığımızda, insanlığın en büyük konusu, evrenin ve insanın yaratılış nedeni ve onların bir
yaratıcı tarafından yaratılıp yaratılmaması olmuştur. Antik Yunan medeniyetinden günümüze kadar geçen bütün tarih bunun en büyük şahididir. Bu
konuda hiç şüphesiz ki, bizi aydınlatan en güvenilir bilgi, Peygamberler
vasıtasıyla bize tebliğ edilen ve kaynağı doğrudan doğruya vahiy olan ilahi
kitaplardaki bilgidir. Bu konuda aslını koruyarak günümüze kadar gelebilmiş tek kaynak da hiç şüphesiz Kur‟an-ı Kerim‟dir.
İnanç, ibadet, ahlak ve sosyal ilişkiler gibi birçok konuya temas etmiş
olan Kur‟an-ı Kerim, bunlardan Tevhidi esas almış ve Allah‟a ortak kılınarak ibadet edilen putların temizlenmesine çok önem vermiştir. Çünkü İslam‟a göre insan, Allah‟ı bilmek, O‟na ibadet etmek ve O‟nun hakkını yerine getirmek için yaratılmıştır.309 Bu nedenle ilim erbabı, putların isimlerinin
söylenmesini dahi hoş karşılamayacak kadar hassas davranmıştır. Bu
hassasiyetin bir ifadesi olarak Ömer bin Hattab (r.a), Hz. Peygamber(s.a.v)‟in arkadaşları ile birlikte altında biat ettikleri ağacı, Müslümanlar
saygı göstererek kutsallaştırdığı için zamanla fitneye sebep olur endişesiyle kestirmiştir.310
Kur‟an-ı Kerim‟e göre put ve putperestlerin ne olduğunu anlayabilmek için, önce Allah inancının nasıl olduğunu bilmek gereklidir. Allah,
Arapça ilah kelimesinden gelmektedir. Allah, kendisine ibadet edilen ilahın
özel adıdır. İslam‟da Allah‟a iman, imanın esaslarının birincisidir. O‟na bü306
307
308
309
310
Ömer Nasuhi Bilmen, “Tefsir Tarihi”, s. 21
Taberi, age, I, s. 60; İbn-i Kesir, age, I, s. 4; Zerkeşi, age, II, s. 157
Mustafa Ağırman, “Hz. Muhammed Döneminde Mescid ve Fonksiyonları”, s. 135
Şaban Muhammed İsmail, “El- İbadet fi’l- İslam”, s. 2-16
Ahmed Zeki Paşa, “Tasdiri Muhakkik Kitabi’l Esnam”, s. 22
İslam Dininin Esasları
105
tün sıfatlarıyla iman etmek gerekmektedir.311 Kur‟an-ı Kerim‟den açık biçimde çıkarılabilen ilahi isim sıfatların bir kısmı tek kelimelik ve bir kısmı
da bileşik isim olan Allah‟ın, güzel isim anlamında Esma‟ül-Hünsa diye
adlandırılan pek çok ismi vardır. Bunların sayısı 313‟e kadar çıkarılmaktaysa da yaygın olan kanaat 99 adet oluşudur. Bu isimler arasında Allah,
en yaygın olanı ve kullanılanıdır.312 Allah, yaratıcı ve değer koyucu olarak
İslam‟ın ilahının özel adıdır. Kur‟an-ı Kerim‟de en yoğun olarak 2500’den
fazla kullanılan Allah adı dışında, onun daha başka pek çok güzel isimleri
vardır. Bunlar Kur‟an-ı Kerim‟in çeşitli ayetlerine dağılmış ve serpilmiş haldedir. Yaygın kanaatin aksine, Allah‟ın güzel isimlerinin 99 ile sınırlandırılması Kur‟an-ı Kerim‟de yer almaz. İslam dünyasında yaygın olan bu yaklaşım birtakım zayıf rivayetlere dayanması bir yana, üstelik bu 99 ismin bir
liste halinde rivayete sonradan eklendiği de bilinmektedir. Kur‟an-ı Kerim‟de Allah kendisine bu güzel isimlerle dua ve hitap edilmesini ister. İslam kelamındaki “Allah‟ın sıfatları” tabirine ise Kur‟an-ı Kerim‟de ve
sahih Hadis rivayetlerinde rastlanmaz. Allah‟ın Müslümanlardan istediği,
Kur‟an-ı Kerim‟de kendisi hakkında bizzat kendisinin yaptığı açıklamalarla
yetinilmesidir.313 Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın varlığı ve birliği ile ilgili pek çok
ayet bulunmaktadır. Bu ayetler genellikle soru, hayret bildiren uyarı ya da
kınama şeklindedir.
“Yoksa onların Allah‟tan başka bir ilahı mı var? Allah,
onların ortak koştuklarından uzaktır.”314
“…İşte sizin ilahınız bir tek ilahtır. Şu halde yalnız ona
teslim olun. Alçak gönüllüleri müjdele!”315
İslam‟ın doğduğu bölgede yaşayanların az bir kısmı ilahi din mensubu, çoğunluğu ise putlara tapınan putperest olduğu için Kur‟an- Kerim,
Tevhid inancı üzerinde çok durmaktadır. Tevhid inancı ile putların ortadan
kaldırılarak, putperestlerin İslam‟a girmesi, ilahi din mensuplarının ise desteklendiği görülmektedir.316 Kur‟an-ı Kerim daha önce gelen Peygamberlerin hepsinin mücadelesinin Allah‟ın tek olduğunu tebliğ etmek olduğunu
311
312
313
314
315
316
Bekir Topaloğlu, “Allah”, TDVİA, s. 471
Bekir Topaloğlu, age, s. 484
M. Hayrı Kırbaşoğlu, “Ahir Zaman İlmihali”, s. 109
Tur, 52/43
Hac, 22/34
Bekir Topaloğlu, age, s. 477
106
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
anlatmaktadır.317 Nitekim Kafirun suresinde de son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.v)‟in, inkarcıların taptıklarına, yani putlara tapmadığı ve tapmayacağı tekrarlarla belirtilmektedir. Tevhid, Kur‟an-ı Kerim‟in geliş amaçlarından en önemlisidir. Nitekim Allah, Kur‟an-ı Kerim‟in indiriliş sebebini,
bu ayet ile açıkça belirtmektedir.“Bu Kur‟an; kendisiyle uyarılsınlar, Allah‟ın ancak tek ilah olduğunu bilsinler ve akıl sahipleri
düşünüp öğüt alsınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.”318
Tevhid, hakka yönelmedir, kabul etmeyenler ise zalim olarak tanımlanmıştır.“…..Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dine
çevir. Sakın Allah‟a ortak koşanlardan olma.” “Allah‟ı bırakıp
da sana ne fayda ne de zarar verebilecek olan şeylere yalvarma
(tapma). Eğer böyle yaparsan, şüphesiz sen zalimlerden olursun.”319Allah, her yerde mevcuttur. O‟nun mevcudiyeti herkes tarafından
hissedilebilir. Çünkü her şey Allah‟ın varlığına ve birliğine delalet eder.
Bunun için insanın gözünü kendine ve kendi dışındakilere yöneltmesi yeterlidir. Bunu yaptığında her şeyde O‟nun varlığını görmesi mümkündür.320
İslam‟da İbadet, Arapça bir kelime olup anlamı, itaat etmek, boyun
eğmek anlamında isteyerek Allah‟a itaat etmek, boyun eğmek, gönülden
isteyerek yönelmek, tapınmak ve kulluk etmek demektir. İnsanın yaradılış
gayesi Allah‟a kulluk etmektir. Kur‟an-ı Kerim‟de: “Ben cinleri ve insanları bana kulluk etmeleri için yarattım.” “Ben onlardan bir rızık istemiyorum ve ben onlardan beni doyurmalarını istemiyorum.”321 Kur‟an-ı Kerim‟de ibadet ile ilgili emirler, daha ziyade ibadetin
mahiyeti, kime ve nasıl yapılacağı hakkındadır. İnsan ile yaratanı arasında
en yoğun manevi atmosferin hakim olduğu anlar ibadet anlarıdır. İslam‟da
düzenli bir ibadet sistemi vardır. Bunların başında Namaz,322 Oruç,323
Zekat324 ve Hac325 gelmektedir.
317
318
319
320
321
322
A’raf, 7/65-73-85; Hud, 11/61-84
İbrahim, 14/52
Yunus, 10/105-106
Abd’ul-Bari Muhammed Davud, “Allah fi’l- Akideti’l-İslamiyye”, s.
23
Zariyat, 51/ 56-57
Bakara, 2/83-153; Yunus,10/87; Hud, 11/87; İbrahim, 14/37-40;
Meryem, 19/30-31,54-55; Taha, 20/14; Enbiya, 21/72-73; Lokman,
İslam Dininin Esasları
107
Kur‟an-ı Kerim‟in put ve putperestlere bakışı; İslam‟da Tevhid
inancı çok önemli olduğundan Kur‟an-ı Kerim‟de put ve putperestlerle ilgili
pek çok ayet bulunmaktadır. Bu ayetler farklı surelerde yer almaktadır.
Ayetlerde put kelimesinin Arapça karşılığı olarak Esnam (Sanem),
Evsan (Vesen) ve Ensab (nusb) kelimeleri kullanılmaktadır. Esnam kelimesi beş, Evsan kelimesi üç, Ensab kelimesi de üç ayette put karşılığı
olarak yer almaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟de, şirk olarak kabul edilen putlara
tapma en büyük zulüm olarak görülmüştür.326 Bundan dolayı putlara tapınma ve onlarla ilgili olan her şey, çok açık bir şekilde yasaklanmış, putperestlerin ahirette en ağır şekilde cezalandırılacağı anlatılmış ve putperestler hoşa gitmeyen sıfatlarla nitelendirilmiştir. Kur‟an-ı Kerim‟de bahsi
geçen putperestler İslam‟dan önceki Hicaz döneminde yaşayan kişilerdir.
Bu putperestler put, heykel gibi cansız varlıklara tapınmış, ibadet etmiş ve
kurban kesmiştir. Bunlar en büyük olarak Tanrı‟ya inanmış, putları da ona
ulaşmada aracı ilah olarak görmüştür.327 Bu dönem insanları nüfusun çoğalması ve halkın farklı bölgelere dağılmasının da etkisiyle putperestlikte o
kadar ileri gitmiştir ki, her kabile, bazen de her fert özel bir put edinmiştir.
Bu nedenle kaynaklarda yüzlerce tapınak ve Tanrı adına rastlanmıştır.328
Bu Tanrı‟lara herkes çok değer vermekteydi. Bunlar Kabe‟nin yanına konulurdu. İslam geldikten sonra, Hz. Peygamber(s.a.v) bunların buradan
kaldırılarak Mescit‟ten çıkarılmalarını ve yakılmalarını emretmiştir. Kur‟an-ı
Kerim, tapınılan put ve putperestlerin tanımını yapmakta ve onların özellikleni anlatmaktadır.329
İslam, ilahi dinlerin sonuncusu olarak Hz. Muhammed (s.a.v) tarafından tebliğ edilmiştir. İslam dini 610 tarihinde Arabistan‟da doğmuştur. Bu
sırada gerek Arabistan‟da ve gerekse dünyanın diğer yörelerinde birçok
323
324
325
326
327
328
329
31/17; Yunus Apaydın, “Namaz-Oruç”, İlmihal, İman ve İbadetler”,
c.1, s. 220
Bakara, 2/183-184; Yunus Apaydın, age, s. 383,
A’raf,7/156; Mü’minun, 23/1, 4; Lokman, 31/3-4; Fussilet, 41/67;Mehmet Erkal, “Zekat”, İlmihal İman ve İbadetler, c. 1, s. 423
Al-i İmran, 3/ 97; İrfan Yücel, “Hac ve Umre, İlmihali, İman ve İbadetler”, c. 1, s. 514
Nisa, 4/48; Lokman, 31/13
Muhammed Abduh, “Risaletü’t-Tevbih” s. 16
El Kelbi, age, s.3; Neşet Çağatay, age, s. 37
Aynur Eryiğit Bader,“Yahudilik Hıristiyanlık ve İslam’ın Putperestliğe Bakışı, Kutsal Kitaplar Açısından Bir Değerlendirme”, Doktora
Tezi, s. 134
108
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
din mevcuttu. İslam, önce Mekke ve Medine'de yayılmış ve daha sonra
Arap yarımadasının diğer bölgelerine ulaşmıştır. İslam‟ın doğuşu sırasında
Mekke‟de putperestlik hakimdi. Kabe, 360 putun merkezi halinde olduğu
bir durumda idi. Dini hayatta, Allah‟tan başka Tanrı‟lara tapıyorlardı. Bu
Tanrı‟ların başlıca olanları “Lat, Menat, Uzza ve Hübel” idi. Bu putlara daha sonra detaylı olarak değineceğiz. Yine İslam‟ın doğuşu sırasında
Mekke ve Medine‟de az da olsa Yahudi ve Hıristiyan yaşamaktaydı. Yahudi ve Hıristiyanların dışında insan topluluğu da yaşamıyordu. O dönemde dünya genelinde tam bir kargaşa yaşanıyordu. Mevcut dinler, insanlara
huzur vermek ve onları manevi yönden tatmin etmekte yetersiz kalıyordu.
Tam bu ortamda Arabistan‟da doğan İslam güneşi, karanlıkların giderileceğine dair insanlara ümit vermiştir.
Mekke, yüzyıllardır hem ticaret ve hem de din açısından merkezi bir
kimliğe sahipti. Araplar genellikle göçebe olmalarına rağmen, Mekke, Medine ve Yemen gibi beldelerde, şehir yaşayışına büyük ölçüde uyum sağlamışlardı. İslam‟ın Hz. Muhammed (s.a.v)‟e bildirildiği dönemde, Arap
toplumunda putlara tapmanın ötesinde insanlar, hurafe ve batıl inançlarla
da iç içe yaşıyorlar ve adeta bütün hayatlarına sihirbazlar ve falcılar yön
veriyordu. Araplar arasında puta tapıcılığın tabii bir sonucu olarak
“Tağut”330 denilen tapınaklar da gelişmişti. Kabe‟ye gösterdikleri saygıya benzer tarzda bu tapınaklara da saygı gösteren Araplar, bazı özel günlerinde bu tapınakların önünde kurban keserler, tavaf ederler ve kur‟a okları çekerlerdi. Araplar, evlerinde de putlar bulundururlardı. Bunların putları, Allah ile kendi aralarında ortak tutmalarına yönelik bir batıl inançtı. Bu
nedenle bu inanç anlayışına “müşriklik” denir. Her kişinin bir putu vardır. Kişi ancak kabilesini terk ettiği takdirde putunu değiştirirdi. Müşriklerin
baskı ve zulümlerinden dolayı ilk Müslümanlar ibadetlerini gizli yapmışlardır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in İslam‟ı tebliğinin ilk üç yılı sonlarında, Hz.
Ömer (r.a)‟in de Müslüman olmasıyla sayıları kırk kişiye ulaşmıştı. Hz.
330
Tağut: Arapça bir kelime olup “tağa”, yani haddini aştı kökünden
türemiştir ve “haddini aşan mahluk” demektir. Dini anlamı ise; Allah’ın koyduğu ölçüler dışında ölçüler koyan, insanı Allah’a ibadet
etmekten alıkoyan, Allah ve Resulü’ne tabi olmayı engelleyendir.
Bu insi ve Cinn’i şeytan, nefis, hayvan, ağaç, para, taş, kadın, mezar
olabileceği gibi; Allah’ın hükümleri dışında hükümler koyan zalim
bir diktatör, halkın seçtiği seçkin bir zümre, bir meclis, bir grup bilim adamı veya Allah’ın kitabından kaynaklanmayan adet, alışkanlık, düşünce ve ideoloji de olabilir.
İslam Dininin Esasları
109
Ömer (r.a)‟in İslam‟ı kabul etmesi, Müslüman topluma moral kazandırmıştır. Artık bundan sonra Müslümanlar açıkça ibadetlerini yerine getirmeye
başladılar.
Allah, putperestleri putlara tapınmaktan vazgeçirmek için putların
acizliğini, buna karşılık kendi gücünü belirterek onları uyarmaktadır. Onlar
putlardan vazgeçmediklerinde de Allah putlara ve putperestlere meydan
okumaktadır. En‟am suresinde mahşer günü Allah‟ın, putperestlere, “Nerede ilah olduklarını iddia ettiğiniz ortaklarınız”331 diye soracağını ve sonra onları “Ne dersiniz, eğer Allah sizin kulağınızı ve
gözlerinizi alır (kör eder), kalplerinizi de mühürlerse, Allah‟tan
başka onu size (geri) getirecek ilah kimmiş?..”332 diye tehdit edeceği ve “Onu bırakıp da ilah diye ileri sürdüklerinizi çağırın,
onlar, başınızdaki sıkıntıyı ne kaldırabilirler ne de değiştirebilirler.”333 emri ile de putlara meydan okuyacağı, bu şekilde onların acizliğini ortaya koyacağı belirtilmektedir. Allah putlara ve putperestlere farklı
şekillerde meydan okumaktadır. Bu meydan okumalarda bazen putların
ölüleri diriltmeye gücü olmadığını söylemekte334 ve bazen de onların kimseyi koruyamayacağını belirtmektedir.335 Allah, meydan okumalarını genellikle dikkat çekici ifadelerle yapmaktadır. Konu ile ilgili olarak Kasas suresinde: “Ne dersiniz? Allah, üzerinize geceyi kıyamete kadar
sürekli kılsaydı, Allah‟tan başka hangi ilah size bir aydınlık getirir? Hala duymayacak mısınız?” “Ne dersiniz? Allah, üzerinize gündüzü kıyamete kadar sürekli kılsaydı, Allah‟tan başka
hangi ilah size içinde dinleneceğiniz bir gece getirebilir? Hala
görmeyecek misiniz?” 336 Sonra da meydan okumalarını şu dikkat çekici sözlerle adeta tamamlamaktadır:“Allah‟ı bırakıp da ilah olduklarını iddia ettiklerinizi çağırın. Göklerde ve yerde zerre kadar
bir şeye sahip değillerdir. Onların yerde ve gökte hiçbir ortaklıkları yoktur. Allah‟ın onlardan bir yardımcısı da yoktur.”337
331
332
333
334
335
336
337
En’am, 6/22
En’am, 6/46
İsra, 17/56
Enbiya, 21/21
Enbiya, 21/43
Kasas, 28/71-72
Sebe, 34/22
110
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Ayrıca Kur‟an-ı Kerim, putperestlerin putlarını yüceltmek için yaptıkları uygulamalardan bahsetmektedir.338
Hz. Peygamber(s.a.v) kendisini belli eden, vahiy ruhu ile kendini
hem diğer insanlardan, yani falcı, kahin, şair ve hem de kendi göreceli düşüncelerinden ayırır. Vahiy onda kendine güven ve kesinlik hissi yaratır.
Kahin, şair ve mecnun gibilerinin uyduğu zan, kendisinin ise kesin bir bilgidir. Bu güven ile Peygamberliğini ilan eder ve tereddüt etme yahut inkar
gruplarıyla uzlaşma eğilimi gösterme gibi davranışları terk ederek, hem
kendisi ve hem de içinde yaşadığı toplumsal şartları aşar ve tarihte kırılma
yaratır. Böyle bir kırılmadan sonra tarih, bu ruhun öngördüğü ideal insan
ve toplum yapısını yaratma sürecine girer. Kur‟an-ı Kerim‟in insanlığa mesajı budur. Bu mesaj, insanlık için kurtuluş çağrısıdır.
Kur‟an-ı Kerim‟in tenzili sözeldir. Bunu ifade etmek üzere Kur‟an-ı
Kerim, kendisi için Kur‟an (okuma) ve Kavl (söz) isimlerini kullanmaktadır. İnsanların kendilerine yazılı formda bir kitap gönderilmesi gerektiği
yönündeki talepleri reddedilmektedir.“Eğer sana kağıda yazılı bir kitap indirseydik, onlar da elleriyle ona dokunsalardı, inkar
edenler yine “Bu açık büyüden başka bir şey değildir” derlerdi.”339 Kur‟an-ı Kerim‟in, insanların hayal ettikleri şekilde somut bir varlık
tarzında Cebrail (a.s) tarafından indirilmediği de ifadelendirilmektedir.
“Dediler ki: “Ona bir melek indirilse ya! ”Eğer bir melek indirseydik artık iş bitirilmiş olurdu, sonra da kendilerine göz
açtırılmazdı.”340 Vahye aracılık ettiği ifade edilen Cebrail (a.s), vahiy
sürecinde bir tür teolojik koruma sağlayan ve sürecin tanımlanmasını kolaylaştıran bir varlık olarak sunulmaktadır. Gayb‟den bilgi almada şeytanların ve cinlerin aracılık ettiğine inanılan bir ortamda meleğin aracılığı ile
gönderilen mesajın Allah‟tan olduğu ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in vahiy alma iddiasında doğru söylediği temin edilmeye çalışılmaktadır. Bu anlamda
Bakara suresinde şu dile getirilmektedir. “De ki: “Her kim Cibril‟e
düşman ise, bilsin ki o, Allah‟ın izni ile Kur‟an‟ı, önceki kitapları doğrulayıcı, mü‟minler için de bir hidayet rehberi ve müjdeci olarak senin kalbine indirmiştir.”341
338
339
340
341
Aynur Eryiğit Bader, age, s. 147
En’am, 6/7
En’am, 6/8
Bakara, 2/97
İslam Dininin Esasları
111
Kur‟an-ı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in vahiy tecrübesi hakkında
fazla bilgi vermez. Farklı surelerdeki ayetlerin ima ettiklerinden hareketle
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in vahiy tecrübesi hakkında bilgi edinmek, sınırlı da
olsa, mümkün hale gelmektedir. İlk vahiy tecrübesi Hz. Peygamber(s.a.v)
için korkutucu ve fiziksel olarak sarsıcı bir özellik taşıdığı gözlenmektedir.
Vahyin Hz. Peygamber(s.a.v) üzerinde diğer insanlar tarafından gözlemlenen fiziksel etkiler yaratacak tarzda geldiği de rivayetler arasındadır.
Terleme, ağrı, bayılma, trans hali, solma, kızarma ve fiziksel
olarak ağırlaşma gibi, derken mecazen buna da işaret ediyor olabilir.
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in vahiy anında yaşadığı bu sıkıntılı durumu ortadan
kaldırmak ve onu rahatlatmak için Allah‟tan bir sekine, yani Allah‟ın güven
duygusu ve huzur indirildiği ifade edilmektedir.342
Allah katında bütün ilahi kitapların kendinden neşet ettiği bir vahiy
kaynağı vardır. Bu kaynak koruma altındadır.343 Ana kitaptır344 ve saklı kitaptır.345 Bu mutlak ilahi kelamdır ve Peygamberlere inen vahyin asıl nüshasıdır. Vahiy, Allah katından geldiği şekliyle Hz. Peygamber(s.a.v)‟in kalbine/zihnine yerleşmektedir. Burada şöyle bir süreç takip edilmektedir.
Vahiy, önce Allah‟ın bilgisinde bulunmaktadır. Bu bilgi Cebrail (a.s) tarafından Hz. Peygamber(s.a.v)‟e aktarılmaktadır. Bu vahiy, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in kalbinde hem anlam, yani Kur‟an ve hem de lafız, yani
Cem‟ olarak toplanmaktadır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in kalbinde toplanan bu
anlam ve lafız, Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından insanlara aktarılmakta ve
daha sonra da Mushaf olarak toplanmaktadır.
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in gelen vahiyle ilişkisi bir keşf yahut icat ilişkisi değildir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in zihnine inen mana lafız olarak da ilahidir. Bunun Arapça olması, yani Hz. Peygamber(s.a.v)‟in konuştuğu dilde
ifadelendirilmesi lafzın Cem‟inin Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ait olduğunu göstermez. Buradaki Cem‟ lafza aittir. Başka bir ifadeyle, vahiy anlamı, Cem‟
ise lafzı temsil etmektedir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟e inen şey, hem lafzen
ve hem de anlam olarak Hz. Peygamber(s.a.v) için yeni bir şeydir.346
O‟nun adı Kur‟an-ı Kerim‟dir.
342
343
344
345
346
Tevbe, 9/40
Büruc, 85/22
Ra’d, 13/39
Hadid, 57/78
Şaban Ali Düzgün, İskenderun’da yapılan “Hıristiyan ve İslam Geleneğinde Kitap” Sempozyumuna Tebliğ Olarak Sunulmuş Olan Makalesi, Kelam Araştırmaları Dergisi, 5/2, 2007
112
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İlk insan ve ilk Peygamber olan Hz. Adem (a.s)‟den Hz. Peygamber(s.a.v)‟e kadar bütün Peygamberler hep aynı gerçeği bildirmişlerdir.
Bütün Peygamberler birbirlerini yalanlamak için değil, aksine doğrulamak
için gönderilmişlerdir. Tüm Peygamberlerin çeşitli zamanlarda insanlara
bildirdikleri dinin esasında hiçbir değişiklik söz konusu değildir. Fakat
Allah, farklı zamanlarda gönderdiği bu ilahi mesajı, o zamanın kültürel
özelliklerini göz önüne alarak farklı üsluplarla muhatabın mesajı, en iyi anlayacağı şekilde göndermiştir. Kur‟an-ı Kerim tüm insanlığa hitap eden ve
tüm zamanlar için geçerli bir ilahi kitaptır. Aynı zamanda O‟nun önceki kitapları koruma altına alma özelliği vardır.347
Bu son vahiy, yani Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın yüceliğini haber veren
bütün mesajlar özetlenmiştir. Kur‟an-ı Kerim, doğru ve yanlışı birbirinden
ayırabilen keskin bir ahlaki idrake sahip bir insan oluşturmayı amaçlar.
Çünkü insandaki en büyük sorun, küçüklüğü ve dar görüşlülüğü yüzünden,
hüsnü kuruntularını nesnel hakikat yerine koyması ve yine kendisinin kısa
vadeli hedeflerini gerçek ahlaki iyilikle bir tutmasıdır.
İnsanlar için hidayet rehberi olan Kur‟an-ı Kerim‟in Hz. Peygamber(s.a.v)‟e indirilişinin asıl amacı, insan aklını ve değerini yükseltmek,
onu doğru yola sevk etmek, maddi ve manevi yönden en iyi bir şekilde yararlandırmaktır. O, inancı ıslah ve ahlakı güzelleştirmek ister. Sosyal hayat
kaidelerini sunarken orta bir yol takip eder. Pek çok ayetlerinde insanları
zulmetten nura sevk eden prensipleri koymuş, yapılan kötü işlerin neticesi
ile korkutmuş, diğer alemde insanların amelleri karşılığı olan güzel veya
dehşetli hayatı en güzel bir şekilde ortaya koymuştur. Bütün bunlar insanın
saadeti ve mutluluğu içindir. Böylece Kur‟an-ı Kerim, gerek şahsi hastalıklara ve gerekse toplumun ahlaki hastalıklarına ilaç olmuş ve insana doğru
ve temiz bir hayat yolu çizmiştir.348
Kur‟an-ı Kerim, ortaya koyduğu üslup ve fikir sistemi ile muhataplarını dehşete düşürmüş ve asrındaki belagat sahiplerinin seslerini de kesmiştir. Gönüllere hoş gelen üslubu, lafızlarının inceliği, manalarının çekiciliği
ve güzelliği, mesellerinin latif oluşu, garip haberleri insanın madde ve ruhuna hitap edişi, sözlerinin yerli yerinde oluşu, tekrarlarının usandırmayışı,
müşahede ve tefekküre davet edişi, son zamanlarda yapılmış hassas alet347
348
Zehra Alkan Koyuncu, “Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an-ı Kerim’de Ortak Ahlaki İlkeler”, Yüksek Lisans Tezi, s. 7
İsmail Cerrahoğlu, “Tefsir Tarihi”, s.14
İslam Dininin Esasları
113
ler ve tesis edilen mükemmel laboratuarlar yardımıyla akılların ulaşabileceği ilmi sınırları ortaya koyan, fert ve toplumun ahlakını güzelleştiren ve
aileyi ıslah eden ahlak kaideleri, çekici kıssaları, geçmiş asırlarının tarihini
aydınlatması, ölüm sonrası hayata ait bilgileri, askeri talimatı, devletler
arası hukuki prensipleri, bünyesinin diğer eserlerden farklı oluşu, tabii güzellikleri yanındaki estetik güzellikleri, delillerin kuvveti, mantığının üstünlüğü, müstesna ikna sistemi, kısacası prensiplerin yüceliği ve insan için
her iki alemin saadetini temin etme görevini üzerine alması, onun insanlığı
aciz bırakan en mühim yönleri olmuştur.349
Kur‟an-ı Kerim‟i ve öğretisini iyi anlayabilmemiz için O‟nun geldiği
dönemin coğrafi şartlarını, politik, sosyal, tarihi ve kültürel şartlarını iyi bilmemiz gereklidir. Bu dönemdeki Arapların inançlarını, ahlaki durumlarını
kısacası tüm yaşantı yönlerini incelememiz gereklidir. Cahiliye döneminin
bütün ahlaki erdemlerinin arkasında kişinin veya kabilenin gururu, şeref ve
öfke duygularını tatmin etme; asalet, cömertlik ve yiğitlikle şöhret kazanma, saygı gösterme, başka kabileler karşısında hem korku hem de hayranlık duygusu uyandırma arzusu yatmaktaydı.350bütün bunları tedavi etmek, Kur‟an-ı Kerim‟in kendisine has yöntem ve metotları ile gerçekleşmiştir.
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah mü‟minlerin, iyi ve hayırlı işte yardımlaşmalarını ve iyiliğe vasıta olmalarını istemiştir. İyilikte yarışmayı, din
prensibi olarak koymuştur. Ancak insanlar, daha iyi yapmak ve ileri gitmek
için yarış yaparken, başkalarının ayağına çelme takabilir ve onların iyiliklerini engelleyebilir. Bunun için din, hem iyilikte yarışmayı ve hem de iyilik
yapmakta yardımlaşmayı teminat altına almıştır. Önemli husus şudur, insan tek başına iyilik yapabilir, iyi ve yararlı iş görebilir. Ama bu sadece
kendi gücü kadar olur. Eğer birçok kimse birleşir ve hayırlı bir iş kurmada
yardımlaşırsa, daha büyük işler yaparlar ve kurumlar kurarlar.351 Bu anlamda Kur‟an-ı Kerim bir arada ve birlikte olmayı istemektedir.
Kur‟an-ı Kerim‟de zengin mü‟minlere, fakirlere iyilik etmesi
ve yardımda bulunması emredilmiştir. Günümüzde yoksulluk sadece dünyanın belirli ülkelerini ilgilendiren bir sorun olmaktan çıkmıştır. Köprü altın349
350
351
Zehra Alkan Koyuncu, age, Yüksek Lisans Tezi, s. 29, Alıntı: Abdullah
Draz, “Kur’an’a Giriş”, s. 7
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 33, Alıntı: Mustafa, Çağırıcı,’’Kur’an ve
Ahlak’’, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları, II, s. 172
Hüseyin Atay, age, s. 73
114
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
da yatan, çöp karıştırarak yaşamını sürdüren ve çok az bir para karşılığında hayatını tehlikeye atarak çalışmak zorunda kalan çocuklar, her türlü
olumsuz koşula rağmen dışarıda yaşamak zorunda kalan evsizler, beslenme yetersizliğinden kaynaklanan çocuk ölümleri ve bunlar gibi yoksulluktan daha pek çok sorun, bütün dünyanın gündeminde yer almaktadır.
Bu sorunların ortadan kalkmasını sağlamak için, Kur‟an-ı Kerim‟e göre
zenginlerin malları içinde fakirlerin hakkı vardır.
“Onların mallarında dilenip-isteyen (ve iffetinden dolayı istemeyip de) yoksul olan içinde bir hak vardır.’’ 352
“Allah’a kulluk(ibadet)edin, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, yakınlara, yetimlere, düşkünlere, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolcuya ve elinizin altında bulunan kimselere iyilik edin, Allah kendini beğenmiş öğünenleri elbette sevmez.’’353
Kur‟an-ı Kerim‟de sabırlı olmak emredilmiştir. İnsanın sosyal hayatta karşılaştığı güçlüklere, sıkıntılara göğüs germesinin adı sabırdır. İnsanda iman gerçekleştikten sonra imanın gerektirdiği şekilde yaşayabilmek için sabır şarttır. Bu açıdan sabır hayatta ciddiyet isteyen her şeyin
başıdır.354 İslam bilginleri sabrın iki boyutuna dikkat çeker. Birisi insana
ağır gelen elemelere katlanarak sonucunda güzellik beklemektir. Diğeri de
lezzet ve şehvet veren şeylerden uzak durmak ve bunların kötü sonuçlarından korunmaktır. Bunlardan birisi sabrın olumlu boyutu ve diğeri de
olumsuz boyutudur. Birincisi acı ilaçlarla tedavi olmaya, ikincisi de zehirli
tatlılardan sakınmaya benzer.355 İnsan aceleci olarak yaratılmış ve her arzusunun hemen gerçekleşmesini ister. Allah ise Kur‟an-ı Kerim‟de insanlardan sabırlı olmasını istemiştir. Tüm Peygamberler tebliğ görevlerini sabırla yürütmüşler ve bu durum bizlere örnek olarak gösterilmiştir. Ayrıca
sabır, mü‟minlere maddi ve manevi olarak kuvvet kazandıran bir güzel ahlak özelliğidir. Enfal suresi 65. ayeti sabırlı olmanın iman edenlere kazandırdığı gücü açıkça göstermektedir.356 Ancak bugün “tahammül, sükut,
teslimiyet, razı olmak, boyun eğmek, başka hiçbir şeye ses çıkarmamak” olarak anlaşılan sabır, tam aksine “direnmek, yoluna
352
353
354
355
356
Zariyat, 51/19
Nisa, 4/36
Recep Kılıç, age, s.72
Recep Kılıç, age, s.72
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 81
İslam Dininin Esasları
115
devam etmek, ağır sorumluluktan ve yükten kaçmamak, ümitsizliğe düşmemek, ye‟se kapılmamak, gevşememek, üzülmemek, tembel ve dayanıksız olmamak” anlamına gelir.357 Kur‟an-ı Kerim‟de sabredenlere şöyle övgü yapılmaktadır.
“And olsun ki sizi biraz korku, açlık, mallardan canlardan
ve ürünlerden eksiltme yoluyla imtihan edeceğiz. Bütün bunları
sabredenlere müjdele!” “Onlar bir felaketle karşılaştıklarında“Biz Allah içiniz yine O’na döneceğiz” derler.”358
“Rabb’inin rızasına ermek için sabret.” 359
“Allah ve Rasulü’ne itaat edin. Birbirinizle çekişmeyin aksi
halde içinize korku düşer de kudret ve devletiniz elden gider.
Sabredin, muhakkak Allah sabredenlerle beraberdir’’ 360
Kur‟an-ı Kerim‟de güzel söz söylemek emredilmektedir. Güzel
konuşma; yerine zamanına, kişisine uygun olarak yapılan konuşmadır.
Neyi, nerede, ne zaman, kime nasıl söyleyeceğini bilen kişi güzel konuşan
kişidir ve karşısındaki insanları etkiler. İnsan ilişkilerinde güzel söz söylemenin önemi çok büyüktür. Güzel ve tatlı söz kalplere tesir eder ve işleri
kolaylaştırır. Sözler insanın iç dünyasını yansıtırlar. Kendisiyle barışık olan
mutlu insanlar güzel ve yapıcı konuşurlar. Kin nefret ve haset duygularına
sahip insanlar ise çirkin sözler söylerler. Allah, Kur‟an-ı Kerim‟de insanlardan güzel sözler söylemesini istemiştir.Tatlı, hoş ve uygun olan bir söz
söyleyiniz ve karşılık veriniz. İyi bir söz, hoş bir cevap ve hayırlı bir dilek,
para dağıtıp arkasından dayak atmaktan, kötü ve ağır söz söylemekten
iyidir. İnsanın yaptığı iyiliği başa kalkması İslam‟da yasaklanmış bir tutumdur. İnsan, insanların gönlünü, servetini dağıtarak alamaz, dağıtsa da yetiremez, ama onları güler yüzlü ve hoş sözlü olması ile memnun edebilir ve
kendini daha çok sevindirebilir.361 İnsan, İslam toplumunda konuştuğu her
kelimenin hesabını vereceğini, kalbinin derinliklerinde hisseder. Hayat
şartları onu bazı tartışmalara sürüklese de öfkesini yenmeye ve sinirlerine
hakim olmaya çalışmalıdır. Bu nedenle Müslüman diline sahip olan, teşvik
edilse bile küfretmeyen ve günaha düşüp haddini aşanlardan olmamak
357
358
359
360
361
Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 162
Bakara, 2/155-156
Müdessir, 74/7
Enfal, 8/46
Hüseyin Atay, age, s. 216
116
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
için alevlenmiş gazabını yenmeye çalışan kimsedir.362 Kur‟an-ı Kerim‟de
güzel söz şöyle tanımlanır:
“Görmedin mi ki, Allah nasıl bir örnek vermiştir; güzel bir
söz, güzel bir ağaç gibidir ki, onun kökü sabit, dalı ise göktedir.”
“Rabb’inin izniyle her zaman yemişini verir. Allah insanlar için
örnekler veriri; umulur ki onlar öğüt alır düşünürler. Kötü söz
ise kötü bir ağaç gibidir. Onun kökü yerin üstünden koparılmış
kararı (yerinde durma, tutunma imkanı) kalmamıştır.’’363
Başka bir Kur‟an-ı Kerim ayetinde güzel söz söylemenin önemi şöyle
vurgulanmıştır. “Güzel, iyi söz ve dilek, ardından eza ve incitme
olan bir para yardımından daha iyidir. Allah zengindir halimdir.’’364
Kur‟an-ı Kerim‟de cömertliğin, kıyamet gününde insanı her türlü
sıkıntı, elem ve kederden kurtarmaya vesile olacağı bildirilmektedir.365 Bazı ayetlerde cömertlik alışverişe benzetilmekte ve Allah‟a verilen bir borç
olarak temsil edilmektedir.366 Kalpler cömertlik sayesinde temizlenir.367
Çünkü küfür ve nifaktan sonra kalbi karartan amillerden biri de aşırı mal
sevgisi ve servete bağlılık arzusudur. Nitekim Kur‟an-ı Kerim‟de, “Serveti
de düşkünce seviyorsunuz.”368 uyarısı vardır. Bu sevgi ile insan “Ben
bu malı sarf edersem bana bir şey kalmaz‟‟ korkusuna düşer ve şeytan harekete geçer.“Şeytan sizi fakirlikle korkutur, size cimriliği emreder...’’369 Oysa Allah şöyle buyurmaktadır: “...Malı da pek çok seviyorsunuz?..”370 Bu imtihandan başarılı olmanın yolu da cömertliktir.371
Kur‟an-ı Kerim‟e göre mal ve servetin asıl sahibi Allah‟tır. Mülk Allah‟ın olduğuna göre, tabii olarak sahibinin yolunda harcanması inanan insan için
en makul bir olay olarak değerlendirilir. Mü‟mindeki cömertlik duygusu da
bu düşünceden kaynaklanır. Hz. Peygamber(s.a.v) cömertliğiyle de bizlere
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 86; Alıntı: Mehmet Ali Haşimi, age, s.
216
İbrahim, 14/24-26
Bakara, 2/263
Bakara, 2/222
Bakara, 2/224; Maide, 5/13; Hadid, 57/11
Leyl, 92/17-20
Fecr, 89/20
Bakara, 2/268
Zümer, 39/49
Teğabun, 64/15-17
İslam Dininin Esasları
117
en güzel örnek olmuştur. Hz. Peygamber(s.a.v) kendisinden bir şey istendiğinde asla hayır dememiştir. Konu ile ilgili olarak, Sehavet, yani cömertlik sahibi olan insan, Allah‟a yakındır, insanlara yakındır, cennete yakındır ve cehennemden uzaktır. Cimri ise Allah‟tan uzaktır, insanlardan
uzaktır, cennetten uzaktır ve cehenneme yakındır. Cahil sehavet sahibini
Allah, cimri ibadet düşkününden daha çok sever.372
Kur‟an-ı Kerim‟de adam öldürmek haram sayılmıştır. İnsan hayatı
dinlerin kutsal saydığı esaslardandır. İslam dini de insan hayatına büyük
önem verir. Çünkü insan Eşref-i Mahlukat‟tır. Aynı zamanda Allah‟ın
yeryüzündeki halifesidir. Meleklerin kendisine secde ettiği muhteşem bir
varlıktır. Böyle değerli bir varlığı hayattan çekip almak ancak Allah‟a aittir.
Başka bir varlık, hatta kişinin kendisi bile hayatına son verme hakkına sahip değildir. İnsan öldürmek, İslam‟ın en önemli yasaklarından biridir. İnsan çocuk yapmakta, ana ve baba olmakta hürdür. Ama doğan bir insanı
öldürme hakkına sahip değildir. Adam öldürme toplumdan huzuru kaldırır
ve artık kimin ne zaman öldürüleceği hesabı ve endişesi içinde zehirli bir
hayat sürüp gider. Bunun için, bir Müslüman, adam öldürmeyi asla düşünemez ve başkasını da buna teşvik etmekten sakınır. İslam dini insan öldürmenin önüne geçmek için kısas, yani idam hükmünü koymuş ve bu
hükmü icra etmeyi devlete ve hakime bırakmıştır. Hiç bir kimse kendi başına kısas yapma hakkına sahip değildir. İslam bu görevi devlete vermiştir.
Vatandaş, devletten ancak kısas yapmasını isteyebilir ve hakim bunu muhakeme ederek karar verir.373
“Kim bir mü’mini kasten öldürürse, cezası, içinde ebedi kalacağı cehennemdir...”374
“Bir mü’minin diğer bir mü’mini yanlışlık dışında öldürmesi asla caiz değildir. Bir mü’mini yanlışlıkla öldürenin, bir
mü’min köleyi azad etmesi ve öldürülenin ailesi bağışlamadıkça
ona diyet ödemesi gerekir. Eğer o mü’min, size düşman bir topluluktan ise bir mü’min köleyi azat etmek gerekir. Şayet aranızda
anlaşma olan bir millettense, ailesine diyet ödemek ve mü’min bir
köleyi azat etmek gerekir. Bulamayana Allah tarafından tövbesi-
372
373
374
Tirmizi, Birr, 40/1962; Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 260
Hüseyin Atay, age, s. 27
Nisa, 4/93
118
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
nin kabulü için art arda iki ay oruç tutmak gerekir. Allah bilendir Hakimdir.”375
Kur‟an-ı Kerim‟de dedikodu yapmak yasaklanmıştır. Dedikodu
yapmak Allah‟ın haram kıldığı bir eylem olduğu gibi, bu kötülüğü yapanlar,
Allah‟ın haram kıldığı başka günahları da işlemektedirler. İnsanların arasını açmak, kin ve öfkeye neden olmak, boş vakit geçirmektir. İslam ahlakının yaşanmadığı cahiliye toplumlarında en yaygın olarak görülen karakter
bozukluklarından biri dedikodudur. “Ey iman edenler, zandan çok kaçının, çünkü zannın bir kısmı günahtır. Tecessüs etmeyin (birbirinizin gizli yönlerini araştırmayın). Kiminiz kiminizin gıybetini
yapmasın (arkasından çekiştirmesin). Sizden biriniz, ölü kardeşinin etini yemeyi sever mi? İşte, bundan tiksindiniz. Allah’tan
korkup-sakının. Şüphesiz Allah, tevbeleri kabul edendir, çok
esirgeyendir.”376
Allah‟ın Kur‟an-ı Kerim‟de bildirdiği bu emir gereği, Allah korkusu taşıyan mü‟minler asla birbirlerinin arkasından konuşup birbirlerini çekiştirmezler. Gerçek sevginin ve dostluğun en önemli belirtilerinden birinin karşılarındaki kişiye dünyada ve ahirette fayda verecek şekilde hareket etmek
olduğunu bilirler. Bu durumda da eğer yanlış bir tavır görüyorlarsa, bir an
önce yanlışını anlaması ve vazgeçmesi için bunu ilgili kişiye söylerler.
Allah birbirlerinin dedikodusunu yapan, arkadan çekiştiren insanları şu şekilde uyarmaktadır: “Arkadan çekiştirip duran, kaş göz hareketleriyle alay eden her kişinin vay haline!”377Ayet‟te de belirttiği gibi,
Kur‟an-ı Kerim ahlakından uzak yasayan insanlar arasında normal karşılanan dedikodu, görmemezlikten gelinecek bir davranış değildir. Bu kişinin
vicdanı farkında olmadan öyle körelir ki, artık bunun bir suç olduğunu bile
hissetmemeye başlar ve pervasızca, her fırsatta dedikodu yapar. İman
eden bir kişi için Allah‟ı anmak, nasıl onun güç bulduğu büyük bir manevi
kuvvet ise; şeytanın yolunda hareket eden bir kişi için de dedikodu yapmak nefsani zevk duyduğu için kendisini alıkoyamadığı, içki ya da kumar
gibi alışkanlık yapan bir bela haline gelmiştir. İnsanlar kendileri hakkında
dedikodu yapılmasından hoşlanmayacakları için, dedikodunun sebebiyet
verdiği en önemli sonuçlardan biri insanlar arasında dedikoduyla düşmanlık tohumlarının serpilmesidir. Dedikodu kini, öfkeyi ve nefreti alevlendirir.
375
376
377
Nisa, 4/92; Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 91
Hucurat, 49/12
Hümeze, 104/1
İslam Dininin Esasları
119
Çok küçük konular dedikodu yüzünden önlenemez sorunların, tartışmaların ve kavgaların ortaya çıkmasına neden olur. Hatta gazetelerde çoğu
kez, dedikodu yüzünden yuvaların yıkıldığına, ortaklıkların bozulduğuna
ve cinayetlerin işlendiğine şahit olmaktayız.378
Kur‟an-ı Kerim‟de kibirlenmek de yasaklanmıştır. Yaratılmış her
varlık değerlidir. Elbette ki en değerli varlık insandır. İnsana layık olduğu
değer verilmelidir. İnsan yaratılmışların en şereflisidir ve bu nedenle ona
gereken saygı gösterilmelidir. İnsanlara yukardan bakılmamalı ve onlar
küçümsenmemelidir. Kur‟an-ı Kerim böbürlenmeyi yasaklar. “İnsanları
küçümseyip yüz çevirme, yeryüzünde böbürlenerek yürüme,
Allah kendini beğenip övünen hiç kimseyi şüphesiz ki sevmez’’379
Çoğu kimse mal, evlat, mevki ve rütbe ile büyüklenir ve kibirlenir. Bu durum insana hiç yakışmaz. Çünkü bunlar, kendinde bulunan üstünlükler
değildir. Gelip geçen, kendinde kalmayan ve insandan çabuk ayrılan şeylerdir. Kibirli olmanın ahlaki bir kötülük olması, Allah‟ın kibirli olanları sevmemesinin arka planındaki gerçek, insanın kibirli olması demek; kendisine
verilmiş olan bir takım nimetleri yanlış değerlendirmesi, etrafındaki olay ve
olguları yanlış anlamlandırması demektir. Kibirlenmek bir anlamda, insanın sahip olduğu değerlerin gerçek sahibini bilmemesi ve kısaca kendini
tanımaması demektir. Sonuç olarak kibir, inanan insanın, inancına ters
düşen bir durumdur. Adeta gizli bir şirktir. İslam‟ın inanç sisteminin temelinde bulunan Tevhid inancının gereği, her şeyin gerçek sahibi bizzat
Allah‟tır. Allah‟ın her şeyin sahibi olması; hem her şeyin yaratıcısı olduğu
gerçeğini ve hem de dünyadaki düzenin bütünüyle Allah‟ın kontrolü altında
olduğu gerçeğini ifade eder. Böyle bir inanç sistemine sahip olan insanın
kibirlenmesi, her şeyden önce inancında samimi olmaması demektir. Bunun din dilindeki adı ise münafıklıktır.380 Bu nedenle şiddetle kibirli olmaktan kaçınmak gerekir.
Kur‟an-ı Kerim‟de haksız kazanç sağlamak da haram sayılmıştır.
Çalışmak dinimizin emridir. Bir Müslüman geçimini sağlamak ve kimseye
muhtaç olmadan yaşamak için çalışmak zorundadır. İnsanların çalıştığı iş
kolları ve kazanç yolları çeşitlidir. Çalışıp kazanmada dikkat edeceğimiz
konu, kazancımızı helal yollardan sağlamak ve rızkımıza haram karıştırmamaktır. Hz. Peygamber(s.a.v): “İnsanın, malını nereden kazanıp
378
379
380
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 94
Lokman, 31/18
Recep, Kılıç, “Ayet ve Hadislerin Işığında insan ve Ahlak”, s. 134
120
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
nereye harcadığından kıyamet günü sorguya çekileceğini”381
bildirmiş, diğer bir Hadis‟inde: “Bir Müslüman‟ı aldatan yahut zarar
veren veya hile yapan bizden değildir.”382 Çalışan bir insan “beni
kimse görmüyor” diye görevini aksatırsa, doğruluktan ayrılmış ve haksız kazanç elde etmiş olursa, bu davranış dinimizde kesinlikle yasaktır.
Başkasının hakkını çalmak ve görevini kötüye kullanmaktır. Böyle hareket
edenler, emeklerinin boşa gitmesine sebep olur. Bundan hem ülke zarar
görür ve hem de insanların birbirine güveni kalmaz. Temiz kalpli ve iyi ahlaklı bir Müslüman bu gibi davranışlardan uzaktır. İyi ahlak sahibi bir insan,
işini doğru yapar ve kimseyi aldatmaz, hile ve dolandırıcılık yapmaz. Üzerine aldığı görevi hakkiyle yapar, hem kendisine ve hem de çevresine yararlı olur. Kur‟an-ı Kerim‟de haksız kazanç yasaklanmış ve bu yolla kazanılan paranın haram olduğu vurgulanmıştır. Mü‟minlere helal yoldan kazanmaları emredilmiştir.
“Ey iman edenler! Aranızda karşılıklı rızaya dayanan ticaret olması hali müstesna, mallarınızı, batıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin ve kendinizi öldürmeyin.
Şüphesiz Allah, sizi esirgeyecektir.’’ 383
Aynı şekilde haksız mal ve para elde etmek için rüşvet vermek de
haramdır. “Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle yemeyin. Kendiniz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını, yalan
yemin ve şehadet ile yemeniz için o malları hakimlere (reislere,
yetkili idarecilere veya mahkeme hakimlerine el altından ) vermeyin.’’384
Hırsızlık yapmak da haksız kazanç sağlamaktır ve haramdır. “Hırsızlık eden kadın ve erkeğin yaptıklarına karşılık bir ceza ve
Allah’tan (başkalarına) bir ibret olmak üzere ellerini kesin. Allah
izzet ve hikmet sahibidir.’’ 385
İslam‟da asli ve tabii kazanç yolu emektir. Müslüman, çalışmadan
başkalarının sırtından veya gayri meşru yollardan kazanç elde etmekten
şiddetle sakınmalı ve kazancının nereden nasıl geldiğine dikkat etmelidir.
381
382
383
384
385
Riyazu’s-Salihin, c.1, s. 569
İmam Hafız el- Münziri, “et-Terğib ve’t-Terhib”, c. 2 s. 524
Nisa, 4/29
Bakara, 2/188
Maide, 5/38
İslam Dininin Esasları
121
Zira haram fiillerden biri işlenince diğerine kapı açılır ve haramlar normal
karşılanmaya başlar. Böylece toplum huzurunun temelini teşkil eden başkalarının hakkını gözetme, hizmet etme ve yardımda buluma gibi asil duygular yok olur. Çok çalışmak, bol üretmek, meşru yollardan kazanmak, israf etmemek, helal ve harama riayet etmek ve insan haklarına saygı göstermek Müslüman‟ın temel görevleri arasında yer alır. Ancak sırf tüketmek için üretme anlayışının İslam‟a aykırı olduğunu da
özellikle vurgulamak isterim.
Kur‟an‟ı Kerim‟de yalancı şahitlik yapmak da haramdır. Dinimizin yasakladığı büyük günahlardan birisi de, yalancı şahitliktir. Allah‟a ve
ahiret gününe inanan bir kimsenin, hatır ya da çıkar sağlama amaçlı olarak hakimin huzurunda yalancı şahitlik yaparak haklıyı haksız, haksızı
haklı çıkarmaya çalışması, büyük bir günahtır. Çünkü yalancı şahitlik,
Allah‟a şirk koşmaktan sonra gelen, büyük günahlardan birisidir. Ayrıca fitne ve fesada neden olabilecek herhangi bir haberi doğru da olsa yayman,
toplumsal hayata zarar vereceğinden, açıklamak uygun görülmemiştir.
Çünkü “Her doğruyu her yerde söylemek doğru değildir, fakat
her söylediğin doğru olmalıdır.”
“Ey iman edenler! Adaleti, titizlikle ayakta tutan, kendiniz,
ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa, Allah için şahitlik
eden kimseler olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adaletten sapmayın, (şahitliği) eğip, büker (doğru şahitlik etmez), yahut şahitlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki)
Allah, yaptıklarınızdan haberdardır.” 386
Bilindiği gibi adaletin sağlanmasında ve doğruların tespit edilmesinde şahitlerin önemi büyüktür. Şahitlerin ifadeleri doğrultusunda pek çok
olay kısa sürede çözümlenebilir. Haklı ve haksız ayırt edilebilir. Ancak
Kur‟an-ı Kerim ahlakının yaşanmadığı toplumlarda doğru olanı şahitler yoluyla tespit etmek güvenilir bir yöntem olmaktan uzaktır. Çünkü Kur‟an-ı
Kerim ahlakına uymayan kişiler, adaletli bir şekilde doğruyu söylemek ve
haklı olanın yanında yer almak yerine, para karşılığında ya da herhangi bir
çıkar gözeterek rahatlıkla yalan söyleyebilirler. Hatta kimi zaman çok
önemli olmasına rağmen, bir olayda şahitlik yapmaktan da kaçınırlar.
Çünkü bunun sonucunda zarar göreceklerini ve başlarının sıkıntıya gire386
Nisa, 4/135
122
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ceğini düşünürler. Oysa Allah, şahitliğin gizlenmemesi gerektiğini bildirmektedir: “…Şahitliği gizlemeyin. Kim onu gizlerse, artık şüphesiz, onun kalbi günahkardır. Allah, yaptıklarınızı bilendir.’’387
Yalancı şahitlik yapan, her şeyden önce kendine zulmetmiş ve en büyük
kötülüğü yapmıştır. Çünkü başkasının dünyası için kendi ahiretini ve ebedi
mutluluk yurdunu satarak cehennemi satın almıştır. Bunun yanında, haklı
çıkarmak için şahitlik yaptığı kimseye de kötülük yapmıştır. Çünkü haksıza
yardım etmiş, onu haklı göstermiş ve aleyhine yalancı şahitlik yaptığı masum kimseye de zulmetmiştir. Onun hakkını başkasına çiğnetmiş, hakkının zayi olmasına yol açmış ve onu herkesin nazarında haksız duruma
düşürmüş ve ayrıca mahkemeyi de yanıltmıştır.
Kur‟an-ı Kerim‟de cimrilik de yasaklanmıştır. Cimrilik, vermede eksik kalma ve almada aşırılık göstermektir. Cimri, yani haris, parayı para
olduğu için sever, onun hikmeti vücudunu düşünmez. Burada fikir haz ile
karışmıştır. Topluma ait bir vasıta, bencil bir hissin vasıtası haline gelmiştir. İslam ahlakında, bu nedenle, hasis ve pinti olarak da adlandırılan cimri
hiç vermek istemez. Ondan almak fevkalade zordur. Vermemek için bin bir
mazeret uydurur.388 Cimriler; Allah‟ın cömertçe lütfettiği nimetleri, yalnızca
kendilerine verildiğini zannederek, onlarda yoksulların da hakkının var olduğunu kabul etmezler. Mal ve servetin bir imtihan aracı olduğunu bilmeyenler, başkalarına da cimriliği tavsiye ederler.
“Allah’ın, lütfundan kendilerine verdiği şeyde cimrilik
edenler, bunun kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar, tam
aksine onlar için kötüdür...’’389
“Onlar hem cimrilik yapar, hem de insanlara cimriliği tavsiye ederler. Allah’ın lütfundan kendilerine verdiği (mal, ilim gibi) şeyleri de gizlerler. Biz, o nankörlere alçaltıcı bir azap hazırlamışızdır’’390
Kur‟an-ı Kerim‟de zararlı alışkanlıklar da yasaklanmıştır. İslam
dini aklı, canı, nesli, malı ve dini korumayı esas almış, bunları güzelce değerlendirmeyi farz kılmış ve bu değerlere herhangi bir şekilde zarar
verilmesini de şiddetle yasaklamıştır. Dünya ve ahiret mutluluğunu engel387
388
389
390
Bakara, 2/283
Hayrani Altıntaş, age, s. 240
Al-i İmran, 3/180
Nisa, 4/37
İslam Dininin Esasları
123
leyen kişisel, ailevi ve toplumsal huzursuzluklara yol açan başta alkol,
uyuşturucu ve kumar olmak üzere bütün zararlı alışkanlıkları yasaklamıştır. Zararlı alışkanlıklar bazen taklit, özenti ve kötü çevre ve bazen de merak ve kişilik zafiyeti nedeniyle oluşmaktadır. Bundan dolayı gençlerin eğitim, yetişme ve çevreden etkilenme dönemlerinde anne babaların görevleri gereği çok dikkatli olmaları gerekir. Önemle belirtelim ki, uyuşturucu ve
sigara gibi maddelerin en belirgin özelliklerinden birisi de az miktarda kullanılırsa bile zamanla bağımlılık yapmalarıdır. Alkol ve uyuşturucu batağına saplanmış kişilerin hemen hemen hepsinin zararlı alışkanlıklara bu şeklide başladıkları bilinmektedir. Diğer yandan İslam alkolü yasaklamıştır, ama arkasında aileleri harap eden, sosyal alanda yıkımlara yol açan yine de birçok İslam ülkesinde üretilmekte ve tüketilmektedir. Düşündürücü ve acı vericidir!
“Ey iman edenler! (Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları ancak, şeytan işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz.” “Şeytan, içki ve kumarla,
ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi Allah’ı anmaktan
ve namazdan alıkoymak ister. Artık (bunlardan)vazgeçiyor musunuz?”391
Nasıl ki, maddi ve manevi pisliklerden temizlenmek, insan olmanın
bir gereği ise, sarhoş eden ve insana keyif vererek uyuşturan maddelerden uzak durmak da aynı şekilde dini ve ahlaki bir görev durumundadır.
Pis olan şeylerin zararı, insanı olduğu kadar çevresini de etkiler. Aynı şekilde sarhoş edici ve uyuşturucu maddelerin zararı da kullanan insanla sınırlı kalmaz; ailesi, yakınları, toplumu ve çevresini de etkiler.392 Hz. Peygamber(s.a.v): “Sarhoşluk veren şeylerden sakının. Çünkü sarhoşluk veren şeyler bütün kötülüklerin anasıdır.”393 “Sarhoşluk veren şeyler, deva değil, bilakis derttir”394 Kur‟an-ı Kerim‟de
geçen içki yasağı, sarhoşluk veren, insanın akli ve ruhi dengesini bozan
bütün katı ve sıvı maddeleri kapsar. Hadisler‟de de her sarhoşluk veren
şeyin haram olduğu bildirilmiş, çoğu sarhoşluk veren şeyin azının da haram olduğu, her sarhoşluk veren şeyin içki, yani hamr hükmünde olduğu
belirtilmiştir. O halde haram hükmünün illeti olan sarhoş etme, uyuşturma
391
392
393
394
Maide, 5/90-91
Recep Kılıç, age, s. 36
Nesei, Eşribe, 44
Müslim, Eşribe, 12
124
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
özelliğini taşıyan maddeleri vücuda almak haram hükmünü alır. Sarhoşluk
veren içkiler hakkında 4 ayet gelmiştir. Bunlardan ikisinde içkinin yanında kumar da zikredilmiştir. Mekke döneminde gelen ilk ayette, içkinin dini hükmüne temas edilmeksizin, insanların hurma ile üzüm suyundan
hem içki ve hem de tatlı yiyecek olarak yararlandıklarına dikkat çekilmiş,
bu iki meyveyi yaratıp veren Allah‟a karşı minnettar olmaları telkin edilmiştir.395 Medine‟ye hicret edildikten dört yıl sonra sarhoşluk veren içkilerin bu
amaçla kullanılması yasaklanmıştır. Bu yasaklama da bir anda olmamış,
önce “sarhoş iken namaz kılmak” yasaklanmış396 sonra “içki ve
kumarın bazı faydaları bulunmakla beraber zararının daha
büyük olduğu”397 bildirilmiş ve böylece insanlar kesin yasaklamaya hazırlanmıştır. Daha sonra “Ey İnananlar! İçki, kumar, putlar ve fal
okları şüphesiz şeytan işi pisliklerdir, bunlardan kaçının ki saadete eresiniz.”398 emriyle içki ve kumar kesin olarak haram kılınmıştır.
Kur‟an-ı Kerim, menfaate dayalı her türlü şans oyununu kumar
olarak nitelendirmiştir. Kumar ise insanın zamanını, sağlığını, aile huzurunu ve toplumdaki itibarını sarstığından dolayı yasaklanmıştır. Cahiliye dönemi Arapları içki ve kumara son derecede düşkündüler. Bunlar hayatlarının birer parçası, oyun ve eğlencelerinin vazgeçilmez unsurları haline
gelmişti. Araplar içkinin sarhoşluk ve keyif veren tarafına, kumarın da eğlence, heyecan, neşe, dosta ikram ve yoksullara yardım yönlerine öncelik
ve ağırlık vererek bunları faydalı buluyor, zararlarını göz ardı ediyorlardı.
Kur‟an-ı Kerim bu ayette içki ve kumarın bazı faydaları bulunsa da zararının daha fazla olduğuna dikkat çekti ve bu nedenle nihai yasaklama gelmeden içki içmeyi bırakanlar oldu. Kesin yasaklamada ise “şeytanın, insanların arasına düşmanlık ve kin sokmak, onları Allah‟ı anmaktan ve namazdan alıkoymak için içki ve kumarı araç olarak kullandığı”399 gerçeğine dikkat çekildi.400 “İçki ve kumarın bazı
faydaları vardır.” ifadesi “Ve insanlara göre içki ve kumarda bazı faydalar vardır.” şeklinde de anlaşılabilir. Bu manaya göre; içkinin
sarhoşluk ve keyif veren tarafına, kumarın da eğlence, heyecan yönüne ve
kumarhane ve meyhane açıp bunlardan para kazanma yönüne bakıp fay395
396
397
398
399
400
Nahl, 16/67
Nisa, 4/43
Bakara, 2/219
Maide, 5/90
Maide, 5/91
Celal Yıldırım, “İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri”, 1/234
İslam Dininin Esasları
125
dalı bulabilirler. Yani bazı mazeretler göstererek içki ve kumarda bazı faydalar olduğunu iddia ederler. Bu, onların içki içmek ve kumar oynamak için
bahane olarak ileri sürdükleri bir fikirdir. Kendilerince onlarda bazı faydalar
gördüklerinden bunu yapmaktadırlar. Onların bu sözüne karşılık Allah şu
karşılaştırmayı yapmaktadır: “Ancak günahları faydalarından daha
büyüktür.” diyerek gerçeği ortaya koymaktadır. O halde yararları gerçek
ve sağlam bir yarar değildir. Verdikleri neşe humara, yani aklı örtmeğe
dönüşür. İnsanlara cesaret verebilir. O gelip geçici cesaret, felaket nedeni
olur. Kısacası neşe ve lezzetleri kişisel ve gelip geçici olduğu halde; zararları, ortaya çıkardıkları kötü sonuçlar, hem kişisel ve sosyaldir, hem bedensel ve hem de ahlakidir. Bulaşıcı hastalıklar gibi herkese geçicidir. Cezasını başında çekmeyenler sonunda çekerler. Hayali olan bir parça kar
için, kesin ve genel bir zarara düşmek de akıl işi değildir. Zararı gidermek,
yarar sağlamaktan önce gelir.
Kur‟an-ı Kerim‟de hile yapmak da yasaklanmıştır. Müslüman hile
yapmaz, aldatmaz ve ihanet etmez. Çünkü doğruluğun gereği temizlik, insaf ve vefakarlıktır. Hile, aldatma, ihanet ve kibir değildir. İnce ruhlu bir
Müslüman‟ın vicdanı hileye dayanmaz ve sabredemez. Bilakis onun dehşetinden titrer. Çünkü hile yapmayı İslam‟dan sıyrılmak olarak kabul eder.
Konu ile ilgili olarak Hz. Peygamber(s.a.v): “Bize silah çeken bizden
değildir. Bize hile yapan bizden değildir.”401 Ölçü ve tartıyı adaletle tam yapmak, hile yapmamak, Kur‟an-ı Kerim‟de emredilmektedir. Ölçü
ve tartıda haksızlık yapmak, toplumları temelinden sarsan, çöküş ve yıkılışlarına neden olan ahlaksızlık türlerinden biridir. Bir ticari malı pahalanması amacıyla stoklayarak piyasaya arzını geciktirmek ve karaborsa, hile
sayılır ki, haksız kazanç elde edildiğinden dolayı haram ve günahtır. Çünkü bu davranışlarda toplumun zararı söz konusudur.
Kur‟an-ı Kerim‟de iftira etmek de yasaklanmıştır. İslam ahlakında
ferdin manevi hayatı korunmuştur. İftira bir kimsede bulunmayan kötülüğü
ona nakletmektir. İnsanın manevi hayatına tecavüzün en kötü şeklidir. İftira bir defa yayılınca, onun yanlış olduğunu söylemek ve düzeltmek çok
zordur. İftira çok büyük bir suçtur. Çünkü iftira atılan ferdi maddi ve manevi
yönden büyük zarar görmesine neden olunur. “Mü’min erkeklere ve
mü’min kadınlara, yapmadıkları bir şeyden dolayı eziyet edenler,
şüphesiz bir iftira ve apaçık bir günah yüklenmişlerdir.’’402 İftira,
401
402
M. Ali Haşimi, age, s.179; Müslim, İman, 164
Ahzap, 33/58
126
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
son derece kötü ve tahrip edici bir olaydır. Hem iftirayı yapan ve hem de
kendisine iftira edilen kimse için oldukça rahatsız edici bir tutumdur. İftira
sonucunda, insanlar arasındaki sevgi ve dostluk bağları zayıflar ve dayanışma gücü ortadan kalkar. İnsanlar birbirine güven duymaz olurlar. Bu
güvensizlik, bir toplumun sosyal hayatını tamamen felce uğratan yıkıcı bir
etki yapar. İftira, toplumdaki güzellikleri yakıp bitiren bir ateş gibidir. İftira,
toplumda adaletin tam olarak etkisini kaybettiği zamanlarda yaygınlaşabilen bir sosyal ve ahlakı hastalıktır. Çünkü adaletsizlik ve takipsizlik, kötü fiillerin yaygınlaşmasına ve artmasına yol açan bir başıboşluğa sebep olmaktadır.403
Kur‟an-ı Kerim‟ de intihar etmek de haram sayılmıştır. Yaratılanlar
arasında şerefli bir yere sahip olan insanın yaşam hakkı da Allah tarafından lütfedilmiş temel bir haktır. Kur‟an-ı Kerim‟de bir kimseye hayat vermenin adeta bütün insanlara hayat verme gibi yüce bir davranış, bir cana
kıymanın da adeta bütün insanları öldürme gibi ağır bir suç ve günah olduğu belirtilir. Sıkıntılara göğüs germek, acıya ve kadere karşı sabır göstermek, şartlar ne derece kötü olursa olsun Allah‟a olan inanç ve güvenini
yitirmemek Müslüman‟ın temel karakteri ve ilkesi olmalıdır. Allah‟ın belli bir
amaç doğrultusunda kullanması için insana verdiği yaşama hakkına insanın müdahale etmeye ve bu konuda kendini yetkili görmeye hakkı olmadığı gibi, büyük bir nankörlük olarak değerlendirilir. İslam bilginleri intiharı
büyük günahlar arasında saymışlar ve intihar edenin ölüm sonrası hayattaki durumunu sadece Allah‟ın bileceğini ifade etmelerine rağmen bu konuda da bazı açıklamalarda bulunmuşlardır. Ne şekilde olursa olsun bir
kimsenin kendisini öldürmesine “intihar” denir. İntihar, Allah‟ın yaratmış
olduğu cana kıymaktır ve Allah adına yetki kullanmaktır. Bu nedenle de büyük günahlardandır. İnsana canı veren Allah olduğu gibi, onu almaya yetkili olan da sadece Allah‟tır. İntihar etmenin haram oluşu ve
ahiretteki tehlikesi ayet ve Hadislerle sabittir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı
Kerim:
“Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda karşılıklı rıza ile
gerçekleştirdiğiniz ticaret yolu hariç, batıl (haksız ve haram yollar) yollarla yemeyin. Ve kendinizi öldürmeyin. Şüphesiz Allah
size karşı çok merhametlidir.”404
403
404
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 118
Nisa, 4/29
İslam Dininin Esasları
127
İnsan bedeni, Allah‟ın insana verdiği en büyük emanettir. Bu emaneti, ruh bedenden kişinin kendi müdahalesi olmaksızın, ayrılıncaya kadar
korumak gerekir. Bunun için de kişinin ruhi ve fiziki sıkıntılara sonuna kadar sabır göstermesi İslam‟ın amacıdır. Aksi halde intihar etmekle dünyevi
sıkıntı ve sorunlarını çözeceğini düşünen kişi, daha sonra ahiret hayatında
çok daha büyük sıkıntı ve felaketlerle karşılaşır. Hayat, en kötü şartlar altında bile güzeldir. Çünkü ruh bedende kaldıkça Allah‟tan ümit kesilmez.
Her geceden sonra gündüz, her zorluktan sonra bir kolaylık vardır. Kulun
Allah‟a yönelmesi ve O‟ndan yardım istemesi, sıkıntı ve sorunların çözümünün başlangıç noktasını teşkil eder. Yaşamak, Allah‟a secde etmek için
önemli bir fırsat ve büyük bir şereftir. Bu nedenle hayat, güzeldir ve önemlidir. Kaldı ki, Kur‟an-ı Kerim‟e göre tüm varlıklar Allah‟a secde halindedir.
Göklerde ve yerdeki şuurlu ve şuursuz varlıklar, ottan yıldıza her şey, hatta gölgeler Allah‟a secde ederler.405
Kendisini öldürmek anlamına gelen intihar, İslam dininde kesinlikle
yasaklanan büyük günahlardandır. Çünkü başka bir insanı öldürmek ile kişinin kendisini öldürmesi arasında günah bakımından fark yoktur. Ayrıca
hayat, Allah‟ın bize verdiği en büyük nimettir. İnsan hayatındaki kulluk görevini, bu nimet sayesinde yerine getirir. O halde intihar ederek, Allah‟ın
verdiği bu nimetin elden çıkmasına neden olmak büyük bir cinayettir. İntihar, ümitsizliğin ve çaresizliğin dramatik bir sonucudur. Hayatta karşılaşılan sıkıntı ve sorunları birer sınav aracı gören, inancının gereği Allah‟a güvenip dayanan insan, asla ümitsizliğe ve karamsarlığa düşmez. Sıkıntılara
göğüs germek, acıya ve kedere karşı sabır göstermek Müslüman‟ın temel
karakteridir. İntihar etmek büyük günahlardan olmakla birlikte, intihar
eden kişinin cenaze namazı kılınır. Ancak intihar edenin affedilip affedilemeyeceğini Allah bilir.
Kur‟an-ı Kerim‟de kıskançlık da yasaklanmıştır. Kıskançlık insandaki çekememezlik duygusudur ki, hem kişiye ve hem de topluma zararlı
bir davranıştır. Kur‟an-ı Kerim‟de bu durum kınanmıştır. Kıskançlık duygusunun içindeki en önemli tehlikeyi haset olarak tanımlayabiliriz. Bu istek içten içe olur ve sonuç alındığında insan kendisini başarılı hisseder. Bir inanan ise bir inananı asla kıskanmaz. Ama hayırlarda yarışabilirler. Birbirlerinin iyi huylarını örnek alıp, birbirlerine gerçeği ve sabrı önerirler. Dinimizde insan, kardeşini kendisine tercih etmelidir. Benliği tahrik edecek her türlü davranışı da yasaklar. Benlik genellikle hissi dünyanın tesirinde ortaya
405
Ra’d, 13/15; Nahl, 16/49; Hac, 22/18; Rahman, 55/6
128
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
çıkar. Böyle bir anda aklın rolü hemen hemen hiç görülmez. Bencil davranışlar, genellikle mal, mülk ve makam gibi konularda kendini gösterir.
Bencil insan, başkalarının sahip olduğu ve kendisinin erişemediği veya elde edemediği durumları kıskanır.406 Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Allah’ın sizi, birbirinizden üstün kıldığı şeylere göz dikmeyin...”407
“Kıskandığı zaman, kıskanç kişinin şerrinden karanlığı yarıp sabahı ortaya çıkaran Rabb’e sığınırım.’’408
Hz. Peygamber(s.a.v):“Kıskançlık yapmaktan sakınınız. Zira
kıskançlık, ateşin odunu yiyip bitirdiği gibi iyilikleri yer bitirir.”409
Kur‟an-ı Kerim‟de zina yapmak da haram sayılmıştır. Zina, akıllı ve
ergen olan, yani dinen mükellef bir kişinin nikah bağı olmaksızın, gayr-i
meşru bir şekilde cinsel ilişkide bulunmasıdır. Zina, insan aklının, ahlak ve
hukuk düzenlerinin, diğer semavi dinlerin yanlış, ayıp, kötü ve haram gördüğü bir fiil olup, İslam dininde de kesin olarak yasaklanmış ve işlenmesi
büyük günahlar arasında sayılmıştır. Nikah bağı olmadan gizli ve açık yapılan her iş ve eylem zinadır. Zina, nesebin karışmasına, ailenin dağılmasına, akrabalık, komşuluk ve arkadaşlık gibi bağların çözülüp toplumun
manevi ve ahlaki değerlerinin temelden sarsılmasına yol açan ve insani,
bedeni zevklerinin esiri yapıp aşağılayan çirkin bir davranıştır. Kur‟an-ı Kerim‟de zina eden erkek ve kadına bedeni ceza da uygulanması emredilmiştir. “Zinaya yaklaşmayın. Zira o, bir hayasızlıktır ve çok kötü
bir yoldur.”410 Zina İslam‟da ve önceki bütün semavi dinlerde haram ve
çok çirkin bir fiil olarak kabul edilmiştir. Zina büyük günahlardandır. Irz ve
nesebe yönelik bir suç olduğu için cezası da hadlerin en şiddetlisidir. Hatta
ayette, “Zina‟ya yaklaşmayınız..” denilmektedir. Yani Zina‟ya giden
ve götüren bütün yolların kapatılması istenmektedir. Zina‟ya zemin hazırlayan söz, fiil ve davranışlardan uzak durulması istenmektedir. Yalnız Zina
değil, insanı Zina etmeye sevkeden yollar da yasaklanmıştır.
406
407
408
409
410
Hayrani Altıntaş, age, s. 259
Nisa, 4/32
Felak, 113/5
Ebu Davud, Edeb, 44
İsra, 17/32
İslam Dininin Esasları
129
“Onlar Allah ile birlikte başka İlah’a dua etmezler. Haksız
yere, Allah’ın haram kıldığı kimseyi öldürmezler ve zina da etmezler. Kim bunları yaparsa cezaya çarpar.” “O’na kıyamet gününde kat kat azap verilir ve o azabın içinde alçaltılmış şekilde
ebedi bırakılırlar.”411
“Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz sopa
vurun; Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah’ın dininde
(hükümlerini uygularken) onlara acıyacağınız tutmasın.
Mü’minlerden bir gurup da onlara uygulanan cezaya şahit olsun.’’412
Ayrıca Mü‟minlerin zina edenlerle evlenmeleri yasaklanmıştır. “Zina
eden erkek, zina eden veya müşrik olan bir kadından başkası ile
evlenmez; zina eden kadınla da ancak zina eden veya müşrik
olan erkek evlenir. Bu, mü’minlere haram kılınmıştır.”413
Kur‟an-ı Kerim‟de öfkelenmek de yasaklanmıştır. Öfke genellikle
kontrol edilemeyen söz, el, kol ve benzeri ifadelerle kendini gösteren çok
canlı ve saldırgan eğilimli ani heyecandır. Bazılarınca geçici delilik olarak
değerlendirilebilir. İslam ahlakı, ferdin sözlerine ve hareketlerine hakim
olması gerektiğini bildirir. Nefislerine sahip olanlar, iradeleriyle hareket
edenlerdir. Nefislerine hakim olmayanlar heyecanlı ve sert olurlar, hiddetle
hareket eder ve konuşurlar. Gazap ve öfke hali hiddetin eseridir. Hiddet
anı, bir cinnet haline sebep olur ve insanı zarara sokar.414
“O takva sahipleri ki, bollukta ve darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel
davranışta bulunanları sever.”415
Görülüyor ki, öfke insanı sabırlı, şuurlu ve olgun biri olmaktan çıkarır,
onu sinirli, karşısındakine düşman kesilmiş, tahribat yapıcı, kinci ve dökücü biri haline çevirmektedir. Bunun içindir ki, öfkeli olmak hem kişinin kendisi için ve hem de toplum için zararlı bir özelliktir. Öfke, kişinin nefis terbiyesiyle ve ahlaki durumuyla yakından ilgili olduğuna göre, sağlam ve mükemmel bir imana ve bu imanın verdiği güzel bir ahlaka sahip olan kişiler,
411
412
413
414
415
Furkan, 25/68
Nur, 24/2
Nur, 24/3
Hayrani Altıntaş, age, s. 252
Al-i İmran, 3/134
130
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
öfkelerini yenmesini, onu dizginleyip idare etmesini ve istedikleri gibi kullanmasını bilirler. Hz. Peygamber(s.a.v):“Asıl yiğit olan, güreşte kuvvetli olan değil, öfkelendiği zaman kendine hakim olabilendir.”416 Görüldüğü gibi öfkelenmek, Kur‟an-ı Kerim‟de ve Hadislerde yasaklanmıştır. Öfke insana ve topluma pek çok zararı olan yanlış bir davranıştır. Unutulmamalıdır ki, “öfkeyle kalkan zararla oturur.” Yapılan
tüm araştırmalar göstermektedir ki, öfkelenmek insanın en başta sağlığını
ciddi şekilde bozan bir ruh halidir. Affetmek ise yapılan tüm araştırmalar
göstermektedir ki, kişiye zor gelse de öfkenin getirdiği tüm olumsuzlukları
ortadan kaldıran, kişinin hem fiziken ve hem de ruhen sağlıklı bir yaşam
sürmesine yardımcı olan güzel bir davranış şekli ve üstün bir ahlak özelliğidir. Elbette ki affetmek, sağlıklı kalmaya vesile olan davranışlardan biridir
ve herkesin yaşaması gereken olumlu bir özelliktir. Ancak affetmede asıl
amaç, her şeyde olduğu gibi, Allah‟ın rızasına uygun bir ahlakı yaşamak
olmalıdır. Faydaları bilimsel olarak günümüzde tespit edilen bu ahlak özelliğinin Kur‟an-ı Kerim‟de pek çok ayetle bildirilmesi, Kur‟an-ı Kerim‟deki
hikmetlerden sadece bir tanesidir.
Kur‟an-ı Kerim‟de Riya ve gösterişte bulunmak da yasaklanmıştır.
Riya, yapılan bir iş, ibadet ve hareketin Allah rızasını kazanmak dışında,
menfaat ve gösteriş için yapılmasıdır. Riya, gizli şirktir. Şirk ise ebedi olarak cehennemde kalacakların en büyük vasfıdır. Sağlam ve sağlıklı bir
imana sahip bir Müslüman, riyadan son derece uzaktır. Çünkü riya sevapları giderir ve ameli batıl kılar ve riyakarın kıyamet günü rezil olmasına sebep olur. Müslüman‟ın özü sözü bir olmalıdır. Allah için samimi olmalı ve
ihlaslı olmalıdır. Müslümanların dillerinden düşürmedikleri, ama uygulamada istenen düzeyde sadakat gösteremedikleri Kur‟an-ı Kerim‟e ait olan
“ihlas” konusu günümüzde de önemini aynen korumaktadır. Konu ile ilgili
olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Halbuki onlara ancak, dini yalnız O‟na has kılarak ve
hanifler olarak Allah‟a kulluk etmeleri, namaz kılmaları ve zekat vermeleri emrolunmuştu. Sağlam din de budur.”417
“Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki, onlar namazlarını
ciddiye almazlar(bilinçsizce namaz kılarlar)...’’418
416
417
418
Buhari, Edeb,76
Beyyine, 98/5
Maun, 107/4-5
İslam Dininin Esasları
131
“Onların ne etleri, ne de kanları Allah’a ulaşır; fakat Allah’a
sadece sizin takvanız ulaşır.”419
Allah, bizim dış görünüşümüze değil, bizim kalbimizde bulunan takvanın, yani Allah‟tan hem korkup ve hem de en çok O‟nu çok sevmenin
derecesine bakar. Ne kadar çok ibadet etsek ve ne kadar çok iyilikte bulunsak da yaptıklarımızı, ihlaslı olarak yapmıyorsak, gösteriş için yapıyorsak sevap yerine günah kazanırız. Hz. Peygamber(s.a.v): “Ameller niyetlere göredir.”420 Bizler niyetlerimizi salih ve ihlaslı tutabilirsek, amelimizin karşılığında cenneti kazanabiliriz. Kim yaptığı dini bir emri, diğer
mü‟minlere karşı üstünlük vesilesi yaparsa ve gösterişte bulunursa, o kişinin ameli boşa gitmiş olur. Kıyamet günü de cenneti umut ederken, cehenneme sürüklenebilir. Kur‟an-ı Kerim‟i iyi anlayan Müslüman, işlediği her
fiilde riyadan uzak durur ve her şeyi Allah rızası için yapmaya çalışır.
Amellerinde riyaya düşenler şirk tehlikesiyle karşı karşıyadırlar. Hz. Peygamber(s.a.v):
“Ümmetimin şirke düşmesinden korkuyorum. Gerçi onlar, puta, aya, taşa tapmazlar. Ancak amelleri ile riyakarlık
yaparlar.”421 emri ile gösteriş sergilemenin korkutuculuğunu açıkça ifade etmektedir.
“Ey İnananlar! Allah’a ve ahiret gününe inanmayıp insanlara gösteriş için malını sarf eden kimse gibi sadaklarınızı başa
kalkmak ve eza etmekte boşa çıkartmayın. Onun durumu üzerinde toprak bulunan kayanın durumu gibidir. Üzerine bir yağmur
yağdığında onu cascavlak(çıplak pürüsüz)bırakır. Kazandıklarından hiç bir şey elde edemezler. Allah kafirleri doğru yola eriştirmez.’’422
Kur‟an-ı Kerim‟de evlilik ve önemi de vurgulanmıştır. İslam dinine
göre aile kutsal bir müessesedir. Kutsiyetinin en belirgin çizgisi de nikahtır.
Belli prensipler çerçevesinde, meşru bir akitle eşlerin bir araya gelmesine
nikah denir ki; bu hedefi ve amacı belli bir anlaşmadır. Allah, nikah prensipleri içinde olmayan bir araya gelmelere “Sifah” ve “Zina” nazarıyla
419
420
421
422
Hac, 22/37
Buhari, “Kitab’u Bedu’l Vahyi”, s. 65, Hadis 1/1; Müslim, “Kitabu’lİmara”, c. 7, s. 61, Hadis 155
İbn-i Mace, 428
Bakara, 2/264
132
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
bakar. Kur‟an-ı Kerim, nikah adı altında böyle bir birleşmeyi iyi bir milletin
temeli ve esası kabul eder. Ancak meşru birleşmeler bile bir amaca bağlıdırlar. Amacı olmadan gelişigüzel evlilikler, meşru sınırları zorlayacağından bir Müslüman bu konuda oldukça hassas olmalıdır. İzdivaçtaki hedef,
Allah‟ı hoşnut ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟i memnun edecek bir neslin yetiştirilmesi olmalıdır.423 İzdivaç, imtizaç demektir. Bir başka ifade ile evlenmek, eş sahibi olmak, uyuşmak ve anlaşmak demektir. Çünkü her yönden
farklı iki insan bir araya gelip aile oluşturmaktadırlar. Yeri gelmişken, fazlaca istismar edildiğinden, biraz olsun açıklamak gerekir. Sınırsız kadınla evlenmenin mümkün olduğu İslam öncesi Cahiliye geleneği göz önüne alındığında, Kur‟an-ı Kerim‟de yer alan ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
şahsi hayatında görülen birden fazla kadınla evlilik, bir bakıma bu uygulamaya yönelik bir sınırlama anlamına gelse de, bizzat Kur‟an-ı Kerim‟in
tavsiyesinin bir kadın ile evlilik olduğu, ilgili ayetlerden zorlanmadan çıkarılabilecek bir sonuç olarak görünmektedir. Ancak savaşlar vb. nedenlerden dolayı toplumlardaki kadın-erkek nüfus dengesi aşırı bir biçimde
bozulduğunda, bir ruhsat olarak dörde kadar kadın ile evliliğe İslam‟ın karşı çıkmadığı genel olarak kabul edilen bir görüştür. Bunun dışında ortada hiçbir neden yokken, olağanüstü hallere karşılık ortaya konulan
bir ruhsatı keyfi olarak kullanmak, Kur‟an-ı Kerim ölçülerine uymamaktadır.
Hele hele gizli bir şekilde sözde dini bir nikah ile başka kadınlarla birliktelik devam ettirmek, kesinlikle Kur‟an-ı Kerim‟den
onay almaz. Aleniyetten uzak, bir birliktelik kesinlikle zinadır.
İslam dini Müslümanların evlenip yuva kurmalarına büyük önem verir. Konu ile ilgili olara Kur‟an-ı Kerim:
“Sizden bekar olan kimseleri, köle ve cariyelerinizden uygun
olanları evlendiriniz. Eğer onlar fakir iseler Allah fazlından onları zenginleştirecektir. Allah (imkanları ve rahmeti) geniş ve (her
şeyi) bilendir’’ 424
İslam‟ın genel yaklaşımının kadınla erkeğin birbirinden uzak durması
değil, Allah tarafından konulan sınırlar içinde bir arada yaşanması olduğunu göstermektedir. Allah tarafından konulan sınırlar derken, meşru bir nikah ilişkisi kastedilmektedir. Eşler arasındaki sevgi ve merhamet bağlarının oluşmasının ön şartı nikahtır. Hz. Peygamber(s.a.v) nikah hakkında:
“Nikah benim sünnetimdir. Sünnetimden yüz çeviren benden
423
424
M. Fethullah Gülen, “Çekirdekten Çınara”, s. 36
Nur, 24/32
İslam Dininin Esasları
133
değildir.”425 Bu mesaj, bir taraftan aile yuvasının ancak nikah ile kurulabileceğini ve diğer taraftan da nikahsız beraberliklerin dinen kesinlikle doğru karşılanmadığını çok özlü bir şekilde dile getirmiştir. İşte ailede anne ve
baba arasında oluşan bu sevgi ve saygı ortamında büyüyen çocuk, hem
bedensel ve hem de ruhsal gelişimini sağlıklı bir şekilde tamamlama imkanı bulur. Önemine binaen tekrar ifade etmek isterim ki; nikahtan kastedilen aleniyettir, yani en az iki kişi huzurunda açıkça evlilik
ilanıdır. Gizliliği esas alan birliktelikler kesinlikle İslam‟dan
onay almaz, velev ki, bir hoca nikahına bağlanmış olabilsin.
Bunu nikah olarak kabul etmek mümkün değildir.
Kur‟an-ı Kerim‟de ana-baba olarak görevlerimiz de vurgulanmıştır. Çocuklar hayatta insanın göz bebeği, sevinci ve teselli kaynağıdır.
Hayat onlarla güzelleşir ve anlamlı hale gelir. Onlar üzerine hayaller kurulur. Her şey onlar için yapılır. Bereketleriyle rızık gelir, rahmet iner ve ecirler kat kat artar. Ancak bütün bunlar çocukların iyi terbiye edilmesine, onları hayır unsurları, mutluluk kaynakları ve iyilik faktörleri yapabilecek bir
eğitimin verilmesine bağlıdır. Bir çocukta bütün bu vasıflar bir araya gelse,
o çocuk gerçekten Allah‟ın tavsif ettiği gibi bu hayatın süsü olur.“Mal ve
oğullar dünya hayatının süsüdür...‟‟426 Anne ve babanın çocuklarına karşı ilk görevi onlar arasında ayrım yapmadan sevmektir. Anne ve babanın diğer bir görevi ise dünyaya gelen çocuğuna güzel bir isim koymaktır. Güzel isim, zihinde kötü çağrışımlar yaptırmayan isimdir. Hz. Peygamber(s.a.v), kötü anlamları olan ya da zihinde savaş, ateş, sıkıntı, elem gibi
çağırışımlar uyandıran ve insanı rahatsız eden isimleri, insana huzur ve
mutluluk veren isimlerle değiştirmek olmuştur. Diğer bir görevi ise çocuğu
sevme ve ona değer vermedir. Çocuğun kendisi, sevildiğini ve değerli olduğunu hissetmelidir. Kız erkek ayrımı konusunda her kültürde mevcut
olan İslami olmayan zihniyeti Kur‟an-ı Kerim şiddetle kınar.
“Onlardan birine bir kızı olduğu müjdelendiğinde içi gamla
dolarak yüzü simsiyah kesilir.” “Kendisine verilen kötü(!) müjde
yüzünden halktan gizlenmeye çalışır. Onu, utana utana tutsun
mu, yoksa toprağa mı gömsün! Ne kötü hükmediyorlar!” 427
425
426
427
Müslim, Nikah, 1
Kehf, 18/46
Nahl, 16/58-59
134
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Göklerin ve yerin mülkü Allah’ındır. O, dilediğini yaratır,
dilediğine kız verir dilediğine de erkek evlat bağışlar.” “Yahut
onlara dişili erkekli ikiz çocuklar verir. Dilediği kimseye de hiç
çocuk vermez. Allah her şeyi bilen, her şeye güç yetirendir’’428
Kur‟an-ı Kerim‟de eş olarak aile içinde görevlerimiz de vurgulanmaktadır. Ailenin esas unsurları karı ile kocadır. Karı ile koca arasındaki ilişkinin düzeyi gerek çocuklar ve gerekse toplum için çok önemlidir. Dinimiz karı-koca arası ilişkinin samimi olmasını sevgi ve saygıya dayanmasını ister. Kadın erkek birlikteliğini nikah şartına bağlar. “Huzur bulmanız için size kendi cinsinizden eşler yaratması, aranızda sevgi ve
merhamet bağları oluşturması da Allah’ın varlığının delillerindendir. Gerçekte bunda düşünebilen bir toplum için alınacak
dersler vardır.’’429 Evlilik içten sevgi ve şefkat ile dolu mutlu evlilik yuvasında, huzur ve güven nimetlerini tatmaları için Allah‟ın iki nefsi, bağların en kuvvetlisiyle bağladığı bir ilişkidir. Allah, sadece karşı cins yaratmamış ve aynı zamanda bu cinsler arasında sevgi ve merhamet hisleri
koymuştur. Karşı cinsleri bir araya getiren ve evliliğin devamını sağlayan
bu sevgi ve merhamet duygularıdır. Kurulan ailenin ahenk içinde devamı
ise bu duygusal bağlar ile birlikte eşlerin birbirlerine karşı görev ve sorumluluklarını eksiksiz yerine getirmeleri ile mümkündür.
“Mü’min erkeklerle mü’min kadınlar, birbirlerinin dostlarıdırlar. Onlar; iyiliği emreder, kötülükten alıkoyarlar, namaz kılarlar, zekat verirler, Allah’a ve Rasulü’ne itaat ederler. İşte onlara Allah rahmet edecektir. Allah daima üstündür hikmet sahibidir.”430
Eş olarak bir araya gelmiş kadın ve erkek görüldüğü gibi, kelimenin
tam anlamıyla dost olmak durumundadırlar. Hayatın tüm sevincini ve zorluğunu birlikte kucaklamalı ve dayanışma içinde olmalıdırlar. Eşler birbirlerine karşı anlayışlı olmalıdırlar ve birbirlerini olumlu yönde geliştirmeli ve
destek olmalıdırlar. Karşılaştıkları sorunları, sabırla ve dayanışma ile çözmelidirler. Sağlıklı bir ilişki, iki kişinin bilinçli olarak, düşünüp taşınıp ve sorumluluk içinde aldığı karara dayanır. Sağlıklı ilişki içine giren bireyler, diğerini değerli ve onurlu görür ve onu olduğu gibi kabul eder. Kur‟an-ı Ke428
429
430
Şura, 42/49-50
Rum, 30/21
Tevbe, 9/71
İslam Dininin Esasları
135
rim‟de erkeklere, kadınlarla güzelce geçinmeleri emredilmiştir. Bunu en
güzel bir şekilde uygulayan hiç şüphesiz Hz. Peygamber(s.a.v)‟dir. Eşler
birbirlerine iyiliği tavsiye etmeli ve kötülükten alıkoymalıdırlar. Allah‟ın
emirlerine uyma konusunda hassas olmalı ve birbirlerini uyarmalıdırlar.
İbadetleri birbirlerine hatırlatmalıdırlar. Yaşanacak bir sorunu karşılıklı olarak görüşerek ve konuşarak çözme yoluna gidilmesi en doğru ve en sağlıklı yol olarak kabul edilmelidir. “Ailene namazı emret ve kendin de
ona devam et. Senden rızık istemiyoruz. Sana da biz rızık veriyoruz. Güzel sonuç Allah’a karşı gelmekten sakınmandır.’’431
Kur‟an-ı Kerim‟de kardeş olarak sorumluluklarımız vurgulanmaktadır. Aynı anne ve babadan doğan veya ortak değerlere sahip olan kimselerdir. Anne ve babadan sonra insana en yakın olan kişiler, kendi kardeşleridir. İnsanın geçirdiği en güzel günler kardeşleri ile geçirdiği çocukluk
günleridir. Kardeşlerimize karşı anlayışlı, samimi ve sevecen olmalıyız.
Onlara yumuşak davranmalıyız. Müslüman‟ın gözüne Hz. Peygamber(s.a.v)‟in her şeyiyle güzelliği temsil eden, yumuşak ve üstün ahlakı görünür. Bir gün dahi kaba konuşmamış ve bir Müslüman‟a kötü söz söylememiştir. Peygamberlerin kardeşlerine olan iyiliklerinin Kur‟an-ı Kerim‟de
anlatılması Müslümanlara öğüt ve örnek olması içindir. Kardeşler aralarında şu esaslara göre hareket etmelidir. Kardeşler karşılıklı sevgi ve saygı
beslemeli, küçükler büyüklerine karşı saygısız davranışlardan hatalarını af
ve hoşgörü ile karşılamalıdır.
Kardeşler, anne ve babalarını üzmeyecek, onlara huzur dolu bir hayat yaşatarak davranışlarla birlik ve beraberlik içinde yaşamalı; para, servet ve miras gibi maddi çıkarlar düşmanlık sebebi haline getirilmemeli ve
birlik ruhu bozulmamalıdır. Şan, şöhret, makam ve servet gibi şeyler, kıskançlık sebebi olmamalıdır. Kardeşlerden biri ilim, servet ve makam itibariyle yükselirse, bu durum diğerleri için ancak bir iftihar vesilesi sayılmalıdır. Maddi ve manevi bakımdan güçlü olan da diğerlerine hor bakmamalı
ve onlara her konuda yardım elini uzatmalıdır. Aralarındaki işleri ve fikir
ayrılıklarını zora başvurmadan, birbirlerinin fikirlerine saygı duyarak ve konuşarak ve anlaşarak tatlılıkla halletmenin yollarını aramalıdırlar. Ancak
inançta ayrılık, kardeşleri birbirinden ayıran neden olabilir.
İslam tarihinde bunun örneklerini görmek mümkündür.
431
Ta ha, 20/132
136
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Kur‟an-ı Kerim‟de akraba olarak sorumluluklarımız vurgulanmıştır.
İslam dini akrabaya, hiç bir din ve sistemde verilemeyen bir önem vermiştir. Akraba ziyaretini teşvik ederek ilgiyi kesenleri ve akrabayı terk edenleri
tehdit etmiştir. Akrabalık bağlarına Sıla-i Rahim denir. Sıla-i rahim bir
selam ve hediye ile de olsa vaciptir. Sıla-i Rahim akrabaları ziyaret etmek,
onlara ihsanda bulunmak, onların sevinç ve üzüntülerini paylaşmak, elinden gelen her türlü maddi ve manevi yardımları yapmaktır. Kur‟an-ı Kerim‟e baktığımızda, akrabalık bağlarına ne kadar önem verildiğini görürüz.
Akrabaya iyilik; Tevhid, namaz, doğruluk ve iffet gibi İslam dininin büyük
emirleri arasında sayılmıştır. Hz. Peygamber(s.a.v) İslam‟a çağırdığı ilk
günlerde, İslam hakkında bilgi vermesini isteyenlere, akrabalara iyilik
yapmalarını da tavsiye etmiştir. Ayetlere bakıldığında görülüyor ki, akraba
hakkı çok önemlidir. Ana-baba hakkından sonra gelmektedir. Kur‟an-ı
Kerim yukardan aşağıya doğru herkese bir makam vermiştir. Müslüman
ailesine, akrabalarına ve tüm insanlığa karşı sevgi ve saygı göstermeli ve
onlara karşı görevlerini yerine getirmelidir. Akraba ile bağını kesmek ise
cennetten uzaklaşma sebebi olarak gösterilmiştir.
“Allah’a kulluk(ibadet) edin, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, yakınlara, yetimlere, düşkünlere, yakın komşuya, uzak komşuya yakınınızdaki arkadaşa, yolcuya ve elinizin altında bulunan kimselere iyilik ediniz...’’432
“Ey insanlar, sizi tek bir nefisten yaratan, ondan da eşini
yaratan ve her ikisinden birçok erkek ve kadın türetip-yayan
Rabb’inizden korkup-sakının. Ve yine kendisiyle, birbirinizle dilekleştiğiniz Allah’tan ve akrabalık (bağlarını koparmak)’tan sakının. Şüphesiz Allah sizin üzerinize gözeticidir.’’433
Kur‟an-ı Kerim‟de hayat ve onu idame ettirme hakkı emredilmiştir. Temel hakların başında şüphesiz “hayat hakkı” gelir. İslam‟da insanların can güvenliğine büyük önem verilmiş ve insan hayatının dokunulmazlığı bir ilke olarak kabul edilmiştir. Bütün ilahi dinler tarafından kabul edilen ve korunma altına alınan vazgeçilmez beş esastan birisi de hayatın korunmasıdır. Kur‟an-ı Kerim‟de ilahi nefes taşıyan insanın hayatına büyük önem verilmiştir. İnsanın canına kastetmenin büyük bir suç olduğu vurgulanmıştır. Zira İslam dinine göre insan, yaratılmışların en şeref432
433
Nisa, 4/36
Nisa, 4/1
İslam Dininin Esasları
137
lisidir. İnsana verilen hayat da Allah‟ın bir emanetidir. Bu hayatı sona erdirme yetkisi de sadece Allah‟a aittir. Bir kimsenin haksız yere, bir başkasının hayatına kastetmesi dinen yasaklandığı gibi, kişinin kendi hayatına
son vermesi, yani intihar etmesi veya bu konuda başkalarına izin vermesi
de dinen yasaklanmıştır. Bu bağlamda İslam, cahiliye döneminin adetlerinden olan kan davalarını ortadan kaldırmış ve hangi sebeple olursa olsun insanlara işkence edilmesini kesin bir dille yasaklamıştır. Konu ile ilgili
olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Bir mü’minin bir mü’mini öldürmesi olacak şey değildir.
Ancak yanlışlıkla olması başkadır. Kim bir mü’mini yanlışlıkla
öldürürse, bir mü’min köleyi azat etmesi ve bağışlamadıkları sürece ailesine diyet ödemesi gerekir. (Öldürülen kimse) mü’min
olur ve düşmanınız olan bir topluluktan bulunursa, mü’min bir
köle azat etmek gerekir. Eğer sizinle kendileri arasında antlaşma
bulunan bir topluluktan ise ailesine verilecek bir diyet ve mü’min
bir köle azat etmek gerekir. Bunlara imkan bulamayanın, Allah
tarafından tövbesinin kabulü için iki ay ardarda oruç tutması gerekir. Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.’’434
“…Kim, bir insanı, bir can karşılığı veya yeryüzünde bir
bozgunculuk çıkarmak karşılığı olmaksızın öldürürse, o sanki
bütün insanları öldürmüştür. Her kim de birini (hayatını kurtararak) yaşatırsa sanki bütün insanları yaşatmıştır. Andolsun ki, onlara Resullerimiz apaçık deliller (mucize ve ayetler) getirdiler.
Ama onlardan birçoğu bundan sonra da (hala) yeryüzünde aşırı
gitmektedir.’’ 435
Kur‟an-ı Kerim‟de din ve vicdan hürriyeti emredilmiştir. İnsanca
yaşamanın, dolayısıyla insan haklarının en önemli öğelerinden biri de din
ve vicdan hürriyetidir. İnsan hiçbir baskı ve zorlama olmaksızın düşünmeli,
olayları kendi aklıyla değerlendirmeli ve zihni gayretiyle doğruyu bulmalıdır. Zira din ve inanç, insanın kendi hür iradesiyle ilgili olup, baskıyla olan
imanın bir değeri yoktur. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Dinde zorlama yoktur...”436 emrinde ifadesini bulmuştur. Hiç kimseye inanç konusunda baskı yapılamaz. İlahi mesajı tebliğ ile görevlendirilen Hz. Peygam434
435
436
Nisa, 4/92
Maide, 5/32
Bakara, 2/256
138
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ber(s.a.v)‟e bile, görevinin sadece insanlara tebliğ olduğu, bundan sonra
insanların yaptıklarından sorumlu olmadığı emredilmiştir.
“(Resulüm!) Eğer Rabb’in dileseydi, yeryüzündekilerin hepsi toptan mutlaka inanırdı. O halde sen mi insanları mü’min
oluncaya kadar zorlayacaksın.”437
“(Ey Muhammed!) sen öğüt ver, çünkü sen ancak öğüt verirsin. Onların üzerinde zorlayıcı değilsin.”438
“Eğer yüz çevirirlerse bilsinler ki, biz seni onların üzerine
bekçi göndermedik, sana düşen sadece tebliğdir...”439
İslam‟da bir dini seçme ve onu yaşama konusunda tam bir hürriyet
bulunmaktadır. “...Artık dileyen inansın, dileyen de inkar etsin...”440
Güvence altına alınan din ve vicdan hürriyeti, zor bir tecrübeden sonra
oluşturulan Medine site devletinde, layık olduğu yerini almıştır. Hz. Peygamber(s.a.v), Mekke‟den Medine‟ye hicret ettikten sonra düzenlediği Medine sözleşmesinde, yani Medine site devleti ana yasasında, “Yahudilerin dinleri kendilerine, Mü‟minlerin dinleri de kendilerinedir.
Buna gerek mevlaları ve gerekse kendileri dahildir” hükmüne
yer vermiştir. İman ve ibadetin Allah katında kabul olması için zorlama olmadan kişinin hür iradesiyle ihlas ve samimiyetle yapılması gerekir. Zorlama ile yapılan ibadetin anlamı yoktur. Dini zorla kabul ettirme de olamaz,
çünkü bu durumda kişi münafık olacaktır. Zorlama ile yapılan iman, gerçek
iman değil, zorlama ile yapılan ibadet de gerçek ibadet değildir. Kur‟an-ı
Kerim, insanları iman ve ibadet etmede zorlamayı yasakladığı gibi, iman
ve ibadet etmek isteyen her hangi bir insana engel olmayı da yasaklamıştır. İslam‟da tam bir din ve vicdan hürriyeti vardır. İslam ülkelerinde yaşayan farklı dine mensup insanları, özgürce dinlerini yaşamış ve dini vecibelerini yerine getirmişlerdir. Çünkü insan, doğuştan din duygusu ile yüklü
olarak yaratılmıştır. Hak veya batıl, doğru veya yanlış, her insanın bir
inancı vardır. Müslüman olarak bize düşen görev; Kur‟an-ı Kerim‟i okumak, anlamak ve hayatımızı ona göre şekillendirmektir. Yaşantımızla diğer
insanlara örnek olmaktır. İnsanları dine zorlamaya hakkımız olmadığı gibi,
iman ve ibadetleri sebebiyle kınamaya veya iman ve ibadet etmelerine
437
438
439
440
Yunus, 10/99
Gaşiye, 88/21-22
Şura, 42/48
Kehf, 18/29
İslam Dininin Esasları
139
engel olmaya da kimsenin hakkı yoktur. Ancak iyiliği emretmek ve kötülükten men etmek gibi bir görevimiz vardır.
Kur‟an-ı Kerim‟de mal ve mülk edinme hakkı da kutsal kabul
edilmiştir. İslam dini, çalışarak ve bir emek sonunda mal ve mülk edinmeyi
tabii bir hak olarak kabul etmiştir. Özel mülkiyet hakkı denilen bu hak, hiç
kimse tarafından önlenemez. Mal ve mülk edinme, insanın yaratılışında
vardır. Fakat Kur‟an-ı Kerim de birçok emrinde dünyaya ve mala aşırı bağlananlar şiddetle kınanmış ve sonlarının cehennem olacağı vurgulanmıştır.
Ancak Zekat ve Sadaka vermek ve Allah yolunda harcamak için mal ve
mülk sahibi olunur. Bu anlamda mal ve mülk sahibi olmak önemlidir.
“Kadınlar, oğullar, yük yük altın ve gümüş, salma atlar, davarlar ve ekinler gibi nefsin şiddetle arzuladığı şeyler insana süslü gösterildi. Bunlar dünya hayatının geçimliğidir. Oysa asıl varılacak güzel yer ancak Allah’ın katındadır.’’441
“ (Resulüm!) De ki: “Size, onlardan daha hayırlısını haber
vereyim mi? Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için Rabb’leri
katında, içinden ırmaklar akan, içinde ebedi kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve Allah’ın rızası vardır.” Allah, kullarını hakkıyla görendir.’’442
“Hiçbir kimse Allah’ın izni olmadan ölmez. Ölüm belirli bir
süreye göre yazılmıştır. Kim dünya menfaatini isterse, kendisine
ondan veririz. Kim de ahiret mükafatını isterse, ona da ondan veririz. Biz şükredenleri mükafatlandiracağız.’’443
Allah‟ın verdiği nimetleri, O‟nun yolunda cömertçe kullanılması istenmiştir. Zenginin malı içinde, fakirin hakkı olduğu vurgulanmıştır. İnananlar paylaşmaya çağrılmışlardır. Servetin kişilerin değil, toplumun malı olduğunu bildiren Kur‟an-ı Kerim, onun sadece varlıklı sınıfların elinde dolaşan bir mülk olmasına şiddetle karşı çıkmıştır. Zekat emri, fakir ile zengin
arasındaki uçurumu engelleme adına yapılmıştır. Ancak en ideal olanı
ise, malın fazlasını Allah rızası için infak etmektir. Sahabe-i Kiram bunu başarmıştır.
441
442
443
Al-i İmran, 3/14
Al-i İmran, 3/15
Al-i İmran, 3/145
140
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslam dininin temel hedefi, insanların dünya ve ahiret hayatlarının
mutluluğudur.444 Din eğitiminin amacı, insanların bu hedefe ulaşmasını
sağlamaktır.445 İyi insan, yani “Allah‟ın hidayetine uyan, duygu, düşünce ve
yaşayış şeklini bu hidayet kaynağı Kur‟an-ı Kerim‟den alan, başka kaynaktan beslenmeyen insan”,446 İnsan-ı Kamil yetiştirmek,447 dolayısıyla
insanı mutlak hakikate, mutlak adalete, mutlak iyiliğe ve mutluluğa eriştirmek ve Allah‟a döndürmektir.448 Din eğitiminde bireylere, belli şekillere ve
kalıplara sokmak için yönlendirmeler yapılmaz. Birey bir bütün olarak ele
alınır, beden, ruh ve akıl gibi bütün yetenekleri geliştirilerek, neyi, ne zaman, nerede, nasıl ve niçin yaptığını ve yapacağını bilen insan olarak yetiştirmek amaçlanır.449 Kısaca Kur‟an-ı Kerim‟in ve dolayısıyla din eğitiminin amacı, insana kulluk formasyonu kazandırmaktır. Bütün insanların kafa ve gönüllerine “Yalnız Allah‟a kulluk” bilincini yerleştirmektir.450
Müslüman birey, kendi dindarlığının bizzat mimarı olma, dindarca kararlarını kendi aklının, kalbinin ve vicdanının sesine kulak vererek Kur‟an-ı Kerim‟in ruhuna uygun bir biçimde oluşturma, tutum ve davranışlarını ona göre belirleme sorumluluğunu taşımalıdır. Bu sorumluluğunu yerine getirebilmek için gerekli bilgi ve beceri elde edebilmesi için Kur‟an-ı Kerim‟i doğru anlamalıdır.
Yeryüzüne gelmeden önce halifelik görevini üstüne almış insanın,
“Ben sizin Rabb‟iniz değil miyim?”451 sorusuna olumlu cevap vererek 452 sorumluluğu yüklenmiş bulunduğundan, dünyanın düzenine uyabilmek için elbette düşünecek, bilgi edinecek ve yetişmesi gerekecektir.
Ancak insanın öğrenmesi, yetişmesi, yetiştirmesi de Allah‟ın kendisine ihsan ettiği kabiliyetlerle sınırlıdır. İnsan Allah‟ın kendisine ihsan ettiği kabiliyetleri fark ettikçe Allah‟a yaklaşacak, dua ve ibadet ile kulluk görevini yerine getirmeye çalışacaktır. Bu noktada düşünme çok önemli bir süreçtir.
444
445
446
447
448
449
450
451
452
Bakara, 2/201
Mustafa Öcal, “Din Eğitimi ve Öğretiminde Metotlar”, s. 27
Muhammed Kutub, “İslam Terbiye Metodu ve Ahlak Sistemi”, Çev.
Ali Özek, s. 21
Saffet Bilhan, “Din Eğitiminin Amacı”, Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri”, s. 96
Nevzat Ayasbeyoğlu,“İslam’ın Eğitimimize Getirdiği Değerler ve
Kur’an-ı Kerim’in Eğitim İle İlgili Ayetlerinin Tahlili”, s. 17
Saffet Bilhan, age, s. 96
Suat Yıldırım, “Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İlimlerine Giriş”, s. 147
A’raf, 7/172
Bakara, 2/29-34; Araf, 7/171-172
İslam Dininin Esasları
141
Ayetlerde de görüleceği üzere, Allah, insanların düşünmesini istemekte ve
böylelikle eğitilmelerini amaçlamaktadır.“Onu bir gören olmadı mı sanıyor? Biz ona iki göz vermedik mi? Bir dil ve iki dudak. O’na iki
yolu (doğru ve eğriyi) göstermedik mi?”453 Allah genellikle sıkıntı
içinde yarattığı insana ve bu arada bilhassa kuvvet ve malı ile iftihar eden
o mağrur insana olan kapsamlı yardım ve lütuflarından bazılarını hatırlatmak ve yaratılış gayesini göstermek suretiyle ona verdiği nimetleri sayarak
onun hallerini bildiğini ve hesaba çekip yaptıklarının karşılığını verebileceğini anlatmak istiyor. Bu ayetten önce ve sonra gelenler ise bundan gelecekle ve insanın sorumluluğuyla ilgili daha geniş ve daha yüksek bir mana
kastedildiğini göstermektedir.454 “Ve şayet kullarım sana beni sorarlarsa, muhakkak ki ben çok yakınımdır. Bana dua edince, dua
edenin duasına cevap veririm. O halde onlar da benim davetime
koşsunlar ve bana hakkıyla iman etsinler ki rüşd (doğru yola)ile
gidebilsinler.”455
Kur‟an-ı Kerim, meseller456 vasıtasıyla inanç konuları yanında, olması gereken ahlaki tutum ve tavırlar hakkında da rehberlik etmiştir. Çünkü insan, yaratılışı gereği hem iyilik ve hem de kötülük yapabilecek potansiyele sahiptir. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim, insanı kötülükten sakındırıp iyiliğe yönlendirecek düsturlar sunmuş ve uyarılarda bulunmuştur. İnsan, diğer yaratılmış varlıklar gibi Allah‟ın yarattığı tabii bir varlıktır. Ancak Allah,
ona kendi ruhundan üflediği için bu vasfıyla diğer bütün yaratılmışlardan
ayrılmaktadır.457 İnsan, yaratılış itibariyle diğer varlıklardan ayrıldığı gibi,
453
454
455
456
457
Muhammed Hamdi Yazır, “Beled, 90/7-8-9-10. Ayetler”, Hak Dini
Kur’an Dili, c. 8, s. 5823
Muhammed Hamdi Yazır, age, c. 9, s. 5837
Muhammed Hamdi Yazır, “Bakara, 2/186. Ayet”, age, c. 1, s. 659
Mesel: “Misil”,“Nazır” yani bir şeyin benzeri, eşi demektir. Türkçe
de karşılığını misal ve örnek diye bulmuştur. İçinde hakikat payı
olan kısa ve gerçek hayattan bir şeyleri temsil etmesi ve örnek olan
veya ifade edilmek istenileni benzetme veya kıyas yolu ile anlatan
söz veya konuşma, örnek alınacak söz, eğitici öykü ya da masaldır.
Kur’an-ı Kerim’de verilen bu misaller, yaşanmış olaylardan farklı
olarak adlandırılmıştır. Yaşanmış olaylar için kıssa kullanılırken,
hatta bu kıssaların bolca anlatıldığı müstakil bir sureye kıssanın çoğulu olan Kasas ismi verilmiştir.
Fazlur Rahman, age, s. 48
142
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
farklı bir iç dünyasına, manevi ve ruhi yapıya sahip olmakla kendi içinde
de belli kategorilere ayrılmaktadır.458
Kur‟an-ı Kerim, mesajını muhataba iletirken daha anlaşılır ve etkili
kılmak için, tekrar, karşılaştırma, cedel, gözlem, tedricilik, kolaylık, kıssa ve mesel gibi birçok metot kullanmıştır. Kur‟an-ı Kerim ve bilimsel bilginin ilişkisi konusunda, ortaya koyduğu bütün konular, bugün bilimsel olarak bütünüyle ispatlanmış olmasa bile, Kur‟an-ı Kerim‟in yaratılış
hakkında verdiği bilgilerle, evrenin oluşumu konusundaki çağdaş bilgiler
arasında, hiçbir surette en ufak bir zıtlık bulunmadığı, bütün bilimsel verilerin Kur‟an-ı Kerim‟i daha iyi anlayabilmemiz konusunda bize yardımcı olduğu ve bilimsel verilerle Kur‟an-ı Kerim arsındaki ilişkinin de bu açıdan
değerlendirilmesinin en doğru yol olduğu ifade edilebilir. Kur‟an-ı Kerim‟in
yaratılış konusunda bize bildirdiği ile ilmin verileri arasındaki uyum olduğu,
ilmi verilerin, Kur‟an-ı Kerim‟i anlamada yardımcı olduğu ve de Kur‟an-ı
Kerim ile ilmi verilerin herhangi bir çelişki göstermediği açık bir şekilde görülmektedir. Anlaşılmaktadır ki bilim, tabiat kanunlarından hareketle birçok
konuda yeni bilgiler elde etmiş, bize birçok konuda yarar sağlamıştır. Yaratılış konusunda da bizim anlayışımızı kolaylaştırmıştır. Fakat bilim, yaratılış başladıktan sonrası için bize bilgi verebilmektedir. Yaratılış öncesi
hakkında bilimin bize bir şey vermesi mümkün değildir. Çünkü bilimin kullandığı kriterleri ve tabiat kanunları da zaten yaratılışla birlikte meydana
gelmiştir. Bu nedenle onların da yaratılmış kabul edilmeleri gerekmektedir.
Dolayısıyla yaratılış öncesi için tek kaynağımız, ilahi kaynaklı bilgiler olmakta ve bunları da doğru bir şekilde, Allah tarafından bildirdiği şekliyle
aslını koruyan Kur‟an-ı Kerim‟de bulmak mümkündür. Konu hakkında detaylı bilgi, “Bilim ve Kur‟an‟a Göre Evren ve İnsan!” adlı kitabımızda verilmiştir.
Kesinlikle bilmeliyiz ki, Kur‟an-ı Kerim ne demişse, bildirdiğinin mutlaka bir bilimsel sebebi, yani gerçekliği vardır. Bu nedenle de, bizim
Kur‟an-ı Kerim‟de bildirilen haberlerin arkasındaki bilimselliği araştırmamız
gerekir. Bu, Müslümanların bilim dünyasına olan borcu olup, geçmişte yaşanan İslam medeniyet güneşinin yeniden doğması için, yapılması gereken de budur.459 Burada şunu da belirtmek gerekir ki, Kur‟an-ı Kerim‟de,
bir konuda hazır bilgi verilip son nokta konulamaz. Kur‟an-ı Kerim‟in her
zaman düşünme ve araştırmanın önünü açan ve hep daha ileri gitmeyi
458
459
Ali Eren, “Dinde Deformistler”, s. 114
Ahmet Musaoğlu, age, s. 12
İslam Dininin Esasları
143
teşvik eden bir üslubu vardır. Kur‟an-ı Kerim, metodu gereği bu konuda
inanca esas teşkil edecek temelleri verir ve ayrıntılara girmez. O, bir Astronomi kitabı, bir Fizik kitabı değil, insanı Rabb‟inin hidayetine götürecek
işaret taşlarını gösteren bir rehberdir.460 Yani Kur‟an-ı Kerim bir konuda
temel işaretleri vermekte, sonra bunlar üzerinde düşünülmesini ve orada
Allah‟ın sanatının mükemmelliğinin görülmesini istemektedir. Birçok ayette
göklerin ve yerin yaratılması, Allah‟ın varlığının en büyük delillerinden biri
olarak sunulmaktadır.
-
Kur‟an-ı Kerim Hangi Açılardan Mucize Sayılmaktadır?
Kur‟an-ı Kerim, çeşitli yönlerden mucize sayılmaktadır ve mucizeliği
sürekli ve canlıdır. Yani bütün zamanlarda başkaları tarafından onun bir
benzerinin getirilmesi imkansızdır. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim, bütün düşünürlere ve bilginlere, onun bir benzerini getirme hususunda meydan
okumaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟in bazı mucizevi yönleri şunlardır: Edebiyat ve
ahenk açısından mucizeliği, Bilimsel mucizelik, Gelecekten haber verme
yönünden mucizeliği, Tahrif edilemeyeceği ve Meydan okuması yönüdür.
Kur‟an-ı Kerim, Edebiyat yönünden en üstün Arap Edebiyatçılarını
dahi aciz bırakmıştır. Hatta Hz. Peygamber (s.a.v)‟in en azılı düşmanları
dahi onun güzel üslubunun, mecaz sanatının ve benzersiz ahenginin insan ötesi olduğunu itiraf etmişlerdir. Amerikalı Profesör Marry
Gaylord Dorman şöyle demektedir: “Kur‟an-ı Kerim, kelime kelime Hz.
Muhammed (s.a.v)‟e vahyolunmuştur ve onun her bir kelimesi kamildir.
Kur‟an-ı Kerim, ebedi bir mucizedir ve Hz. Muhammed (s.a.v)‟in iddia ettiği
şeylerin doğruluğunun bir delilidir. Onun mucizelik yönlerinden bir kısmı
onun yazılımının üslup ve tarzı ile ilgilidir. Bu üslup ve tarz, o kadar yüce
ve azimdir ki, ne insanlar ve ne de cinler onun gibi küçük bir sureyi dahi
getirmekten acizdirler”461
Profesör Guillauome şöyle demektedir: “Kur‟an-ı Kerim, kendine
özgü güzel ahengi ile kulağı okşayan ve kalbi rahatlatan bir musikiye sahiptir. Arapça bilen Hıristiyanların birçoğu, Kur‟an-ı Kerim‟in tarzını övmektedirler. Arap dili edebiyatına aşina olan bazı doğubilimcileri, Kur‟an-ı Kerim‟in fesahat, zarafet ve letafete sahip yöntemini övmektedirler. Kur‟an-ı
460
461
Faruk Yılmaz, “Kainatın Yaratılışı”, s. 260
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: Nasrullah, Nikbin, “Batılı Düşünürler
Açısından İslam”, s. 48
144
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Kerim, tilavet edildiği zaman onun kendine özgü çekiciliği, dinleyenleri iradeleri dışında kendisine doğru çekmektedir. Bu tatlı ve kalpleri okşayan
ahenk, itiraz edenlerin sesini keserek Hz. Peygamber(s.a.v)‟in getirmiş olduğu şeriata ruh vermiş ve onu taklit edilemez bir hale getirmiştir. Geniş
Arap edebiyatı ve nesri içinde Kur‟an-ı Kerim gibi fesahat, yani dilin doğru
ve açık bir şekilde kullanılması-akıcılık ve belagat açısından daha yüksek
ve kaliteli bir başka kitabı tanımamaktayız ve Kur‟an-ı Kerim ile kıyaslanabilecek hiçbir eser yoktur. Kur‟an-ı Kerim‟in ayetlerinin derinliği öyle bir şekilde tesir etmektedir ki, Arap olsun veya olmasın bütün insanlar iradelerini
kaybetmektedir.”462
Alman Neeldk de, “Kur‟an Tarihi” kitabında şöyle yazmaktadır: “Kur‟an-ı Kerim‟in sözcükleri, birbirlerine öyle güzel bir şekilde bağlanmıştır ki, onu bu uyum ve açıklıkla dinlemek, sanki meleklerin namelerini dinlemek gibidir. Mü‟minleri heyecanlandırmakta ve onların kalplerini
vecde getirmektedir.”463
Fransız Düşünür Bartolomi Saint Hilaire: “Muhammed
ve Kur‟an” adlı kitabında şöyle yazmaktadır: “Kur‟an-ı Kerim, zahiri güzelliği ile manevi azametinin eşit olduğu benzersiz bir kitaptır. Onun yeni
tarzındaki sözcüklerin muhkemliliği ve düşüncelerin yeniliği ve canlılığı öyle bir şekilde parlamaktadır ki, akıllar onun manasının etkisinde kalmadan
önce kalpler ona teslim olmaktadır. Peygamberler arasında hiçbir Peygamberin, İslam Peygamberi(s.a.v) gibi bu şekilde sözü etkili olmamıştır.
Kur‟an-ı Kerim, kendine özgü tarzı ile hem dini bir marş ve hem ilahi bir
yakarıştır; hem siyasi ve hukuki kanundur ve hem de ümit veren ve korkutandır; hem öğüt veren ve hem yol gösteren ve doğru yola hidayet eden ve
hem de kıssa, hikaye ve hikmetleri açıklayandır. Yani açıkçası Kur‟an-ı
Kerim, Arap dilindeki en güzel eserdir ve dünya dinleri içindeki kitaplar
arasında bir benzeri yoktur. Arapça‟ya hakim olan Hıristiyanların itiraflarına göre bu şerif kitap, dinleyenlerin kalplerinde inanılmaz bir etki bırakmaktadır.”464
462
463
464
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: The Quran Interpreted, A. J.
Arberry, v.2.p.10; Abdulkerim, Bi Azar Şirazi, “Fatiha ve Tevhid Surelerinin Ahenksel Tefsiri ve Tasviri”, s. 123
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: Geschicte Des Quran, Neeldke. p. 56
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: Mohamet et Le Quran, Hilaire B.
Saint, p. 127
İslam Dininin Esasları
145
Kur‟an-ı Kerim‟de yatan bilimsel sırlar; Kozmoloji, Antropoloji,
Tarih ve Astronomi gibi bilimlerden oluşan sonsuz bir okyanustur ve
bu yüzden doğu ve batı bilim adamlarını, araştırmaya iterek onları hayretler içinde bırakmıştır. Kur‟an-ı Kerim‟in insan yetiştiren ve onu hidayet
eden bir kitap olmasına dikkat edildiğinde sadece bazı özel ilmi konulara
işaret etmesi mümkündür. Bu kısmi değinmeler, bilim adamları için ilham
kaynağı olmuştur. Bunların dışında, Kur‟an-ı Kerim, sürekli insanları, yeryüzünde gezerek meydana gelen meteorolojik olaylar hakkında araştırma
yapmaya çağırmakta ve bazı tefsirlere göre diğer bazı gezegenlere gitme
imkanının olduğunu haber vermektedir. Bu konuda birçok bilim dallarındaki bilim adamları tarafından kitaplar ve dergiler yazılmıştır ve onların hepsi
de Kur‟an-ı Kerim‟in azameti ve onun ayetlerinin en yeni bilimsel buluşlara
tatbik edildiği hakkında konuşmalar yapmışlardır.465
Bucaille Maurice, “Tevrat, İncil, Kur‟an ve Bilimin Kıyaslanması” adlı kitabında şöyle yazmaktadır: “Kur‟an-ı Kerim‟in bilimsel
yeni buluşlara tatbik edilmesine nasıl şaşılmasın ve bu mucize olarak sayılmasın?”466 O, Kur‟an-ı Kerim‟in bilimsel öğretilerini mukayese ederken,
Tevrat ile İncil arasındaki çelişkiler ve Kur‟an-ı Kerim‟in nüzulü sırasındaki
bilimler hakkında şöyle demektedir: Hz. Muhammed (s.a.v) zamanındaki
bilinenlerin durumuna bakıldığında Kur‟an-ı Kerim‟deki bilimsel konuların
beşerin bir ürünü olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu yüzden sadece
Kur‟an-ı Kerim‟i vahyin bir ürünü olarak kabul edebiliriz.”467 Kur‟an-ı Kerim,
gelecekte olacak olaylardan haber vermiştir. Bu haberlerin bazıları Kur‟anı Kerim‟in kendisi ile ve bazıları da dış alemdeki olaylarla ilgilidir. Bazıları
tarihin belli bir kısmındaki olaylar ve bazıları da tarihin bütün bölümleri ile
ilgilidir. Bazılarının vuku bulma zamanı gelmiş ve tarih açısından Kur‟an-ı
Kerim‟in doğruluğunu ve hak oluşunu ispatlamıştır. Bunun karşısında diğer
bazı haberler ise daha ileride gerçekleşecektir. Örnek olarak: Salihlerin
465
466
467
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: Seyit Muhammed Hüseyin, Tabatabai, “Kur'an'ın Mucizeliği”; Nasır, Mekarim Şirazi, “Kur’an ve Son
Peygamber”; Hasan Muhammed, El-Mekki El-Amuli, “El-İlahiyat Ala
Huda’l Kitabi ve’s Sünneti ve’l Akl, Üstad Cafer Sübhani’nin
Muhazaratı”, c. 3, s. 418; Seyit Ebu’l Kasım,“El-Beyan Tercümesi”,
c. 1, s. 117
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: Maurice, Bucaille, “Tevrat, İncil,
Kur’an ve Bilimin Kıyaslanması”, s. 326
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: Maurice, Bucaille, “Tevrat, İncil,
Kur’an ve Bilimin Kıyaslanması”, s. 338
146
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
hakimiyeti, adalet ve Tevhid üzerine evrensel bir hükümetin kurulması ve
İslami örnek şehrin kurulmasıdır.
Marry Gaylord Dorman şöyle yazmaktadır: “Kur‟an-ı Kerim‟in
mucizevi yönlerinden bir diğeri de gelecekten haber vermesidir. Onun
içinde Hz. Muhammed (s.a.v) gibi ders okumamış birisinin getiremeyeceği
şaşırtıcı haberler yer almaktadır.”468
Kur‟an-ı Kerim açıkça tahrif edilemeyeceğini ilan etmektedir. Tahrif
etmek isteyenlerin elleri, bu mukaddes kitaba ulaşamayacaktır ve ilahi koruma ve inayet, onun her türlü tahriften korunacağının garantisidir. Bu konuda Allah: “Şüphe yok ki, o Kur‟an‟ı biz indirdik ve muhakkak
ki, onu biz koruyacağız.”469 “Onlar, o zikiri (Kur’an’ı) kendilerine geldiğinde inkar ettiler. Halbuki o, eşsiz yücelikte bir Kitap‟tır.” “Batıl ona, ne önünden gelebilir ne de arkasından.
Hakim ve Hamid Allah‟tan tarafından indirilmiştir.”470Kur‟an-ı
Kerim‟in bu iddiası, on beş asırlık bir tecrübeyi geride bırakmış ve düşmanların bu husustaki çabalarının boşa çıktığını ve hatta bir kelime dahi
ondan eksiltememenin acısını içlerinde bırakmıştır. Onlar, hatta gelecekte
dahi bunu başaracakları konusunda dahi tamamen ümitsiz olmuşlardır.
Kur‟an-ı Kerim, çeşitli şekillerde insanlara, onun bir benzerini getirmeleri hususunda meydan okumaktadır: Bütün insanlar bir araya gelseler
dahi onun bir benzerini getiremezler: “De ki: Andolsun ki, insanlar
ve cinler bu Kur‟an‟ın bir benzerini getirmek üzere toplansalar ve birbirlerine de destek olsalar, yine onun benzerini getiremezler.”471 Kur‟an-ı Kerim, bundan daha ileri giderek düşmanların hatta onun surelerinden bir tanesinin dahi bir bir benzerini getirmekten aciz
olduklarını ilan etmiştir: “Eğer kulumuza (Muhammed’e) indirdiğimiz (Kur’an) hakkında şüphede iseniz, haydi onun benzeri bir
sure getirin ve eğer doğru söyleyenler iseniz, Allah‟tan başka
şahitlerinizi çağırın (ve bunu ispat edin).” “Eğer, yapamazsanız
(ki hiçbir zaman yapamayacaksınız) o halde yakıtı insanlarla taşlar olan ateşten sakının. O ateş kafirler için hazırlanmıştır.”472
468
469
470
471
472
www.2013 Hajıj.com.tr, Alıntı: Nasrullah, Nikbin, “Batılı Düşünürler
Açısından İslam”, s. 48
Hicr, 15/9
Fussilet, 41/41-42
İsra, 17/88
Bakara, 2/23-24
İslam Dininin Esasları
147
Kur‟an-ı Kerim‟in bu şekilde gelecekten haber vermesi, geçen on beş asırda sabit olmuştur ve onun benzeri bir sureyi- hatta Kevser Suresi gibi oldukça kısa bir sureyi dahi -getirmek için harcanan bütün çabalar boşa
çıkmıştır ve bu alanda çaba gösterenlere rüsva olmalarından başka bir
faydası olmamıştır.
Kur‟an-ı Kerim, siyasi tahlillerin ve hesaplamaların ön göremeyeceği
tarihi olayların gerçekleşeceğini haber vermiştir. Müslümanların, Mekke
müşriklerine galip gelmeleri ve Kabe‟ye emniyetli bir şekilde girmeleri konusunda, “Andolsun ki, Allah, Peygamberinin rüyasını doğru
çıkardı. Allah dilerse, siz güven içinde başlarınızı kazıtmış veya
saçlarınızı kısaltmış olarak, korkmadan Mescid-i Haram‟a gireceksiniz. Allah, sizin bilmediğinizi bildi ve size bundan başka
yakın bir fetih daha verdi.”473 Bu ayet nazil olduktan kısa bir süre
sonra Hudeybiye anlaşması, başka bir tabirle Hudeybiye fethi gerçekleşti
ve Müslümanlar savaşsız bir şekilde Mekke‟yi ele geçirdiler. Kur‟an-ı Kerim, İran İmparatorluğunun Rum İmparatorluğuna galip gelmesinden kısa
bir süre sonra Rum‟un, İran‟a galip geleceğini ve mü‟minlerin de sevineceklerini haber vermiştir: “Rumlar, yakın bir yerde yenilgiye uğradılar. Halbuki onlar, yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerdir. Önce de, sonra da emir Allah‟ındır. O gün
Allah‟ın (Rumlara) zafer vermesiyle mü‟minler sevinecektir.
Allah, dilediğine yardım eder...”474Kur‟an-ı Kerim‟in gelecekten verdiği bu haber, Müslümanların Bedir savaşındaki zaferleriyle aynı anda olmuştur ve Müslümanların sevincini ikiye katlamıştır.475
İsmail Karaçam, “En Büyük Mucize, Kur‟an-ı Kerim‟in
İlmi ve Edebi Sırları” adlı kitabını, Kur‟an-ı Kerim‟i anlamak ve tanımak isteyenlerin yanında fizikçiye, Kimyacıya rehber olarak hazırladığını
söylemektedir. Fizikçi, Kimyacı Kur‟an-ı Kerim‟i daha iyi anlasın istedim.
Türkiye‟deki okumuş olan aydın zümrenin mensup bulundukları dinin en
büyük kitabı olan Kur‟an-ı Kerim hakkında bilgi sahibi olmaları için ve
Kur‟an-ı Kerim‟in fiziğe, Astronomiye ait yönlerinin ilim adamlarınca bilinmesi gerektiğini söylüyor. Otuzdan fazla İslami ilim dalının, kendi çalışma
sahasında Kur‟an-ı Kerim‟i incelediğini belirten Karaçam, “Kur‟an-ı Kerim,
harfleri, kelimeleri, cümleleri, ayetleri ve bütünü ayrı ayrı ilimler ve alimler
473
474
475
Fetih, 48/27
Rum, 30/2-3-4
www.2013 Hajıj.com.tr
148
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
tarafından incelenmiş bir kitaptır. Bu bilim dallarının her biri, yaptıkları çalışmalarla Allah kelamı olan Kur‟an-ı Kerim‟in mucize bir kitap olduğunu,
hiçbir şekilde bir insan tarafından meydana getirilemeyeceğini delilleriyle
ortaya koymuştur” dedi.
Kur‟an-ı Kerim‟in hem dili, hem manası itibariyle Allah‟a izafe edilen
dünya üzerindeki tek kitap olduğunu vurgulayan İsmail Karaçam, şunları söyledi: “Bu ilahi kelamın yapısında, harflerin mahreçlerinden tutun da,
harflerin meydana getirdiği kelimelerde, cümlelerde, ayetlerde ve ayetlerin
meydana getirdiği surelerde, insanoğlunun ulaşamayacağı bir seviye vardır. Bizim çalışma yürüttüğümüz Kur‟an‟ın i‟cazı ilmi de Kur‟an-ı Kerim‟in
mucizeviliğini, bir benzerini meydana getirme konusunda insanoğluna
meydan okumasını ve aciz bırakmasını inceleme konusu yapmıştır.” Ayrıca Kur‟an-ı Kerim‟in dil yapısı, edebi ilimler bakımından derinliği başlı başına bir konu olduğunu belirtmektedir.
Kitapta yer alan Kur‟an-ı Kerim‟in dizilişindeki armoni hakkında da
İsmail Karaçam: “Kur‟an-ı Kerim‟de öncelikle harflerin bir armonisi vardır. Kur‟an-ı Kerim, Allah‟ın indirdiği kitaplar içerisinde musiki ile terennüm
ile okunan ilahi bir kitaptır. Mensur olan bir eseri makam ile okumaya kalktığımızda gülünç olur ve yakışmaz. Böyle olmasına rağmen, Kur‟an-ı Kerim terennüm ile okunabilir. Çünkü Allah onun harflerini, cümlelerini, ayetlerini insanoğlunun üstesinden gelemeyeceği fevkalade bir belagat ile
dizmiştir. Arapların edebiyatta en mükemmel seviyeye ulaştıkları dönemde, Kur‟an-ı Kerim‟in tenkit edilebilecek hiçbir yanı bulunamamıştır.
Kur‟an-ı Kerim‟in erişilemezliğinin sebeplerinden birisi de budur.” Ayrıca
“Kur‟an-ı Kerim, bilime yol gösteriyor. Özellikle bilimsel çalışma yürüten insanların Kur‟an-ı Kerim‟in kendilerine hitap eden yönlerini bilmesi gerektiğine de işaret ederek, “Kur‟an-ı Kerim‟in Hz. Peygamber (s.a.v)‟e indirildiği
zaman diliminde, müspet bilimlerdeki gelişmeler sınırlıydı. Ancak Allah‟ın
1400 yıl önce yeryüzüne indirdiği kitabında, Astronomi‟ye, Fizik‟e dair bugün bile yeni keşfedilen konular vardır. En önemlisi, Kur‟an-ı Kerim‟de bu
bilimlerle ilgili konular, asla bu bilimlerle çatışmayacak, birbirini noksanlaştırıcı bir durum arz etmeyecek şekilde yer alıyor. İşte Kur‟an-ı Kerim‟in bu
yönlerinin bilim adamlarınca farkında olunması gerektiğini” belirtmektedir.476
476
İsmail Karaçam, “En Büyük Mucize, Kur’an-ı Kerim’in İlmi ve Edebi
Sırları”, s. 189
İslam Dininin Esasları
149
“En Büyük Mucize, Kur‟an-ı Kerim‟in İlmi ve Edebi Sırları” isimli kitabı değerlendiren Muhsin Demirci, “Kur‟an-ı Kerim‟in
kozmolojik yönünün 14 asırdır incelendiğini ve hala incelenmeye devam
edildiğini söyledi. Modern bilimlerin bugün hala cevap veremediği birçok
bilginin Kur‟an-ı Kerim‟de bulunabileceğini belirtmektedir.”
Muhsin Demirci, “Kur‟an-ı Kerim‟in belagat yönünden mucizeviliğinin yanında bir de ilahi kitaptaki kevni, yani kozmolojik mucizelere yer
verdiğini belirterek şunları söyledi: Mesela: “Rahman suresinde buyruluyor
ki “İki deniz bir araya geldi, sular birbirine kavuştu ama karışmadı. Sebep
olarak “berzah” diye bir ifade kullanılıyor. Yani bir engelden dolayı bu iki
su birbirine karışmıyor. Eski ilim adamları bunu “Muhtemelen bu iki deniz
arasında bir kara parçası vardır. Bundan dolayı sular birbirine karışmıyor”
şeklinde tefsir etmişlerdir.” Günümüzde ise Kaptan Cousteau‟nun Cebel-i Tarık boğazında, Akdeniz ile Atlas Okyanusunun birleştiği noktayı
keşfinin bilindiğini belirterek şöyle diyor: “Cousteau, alttan yukarı 45 derecelik açıyla fışkıran tatlı bir su kütlesi olduğunu belirledi. Artık Rahman suresinin 19 ve 20. ayetlerinde berzah diye ifade edilenin bu olduğunu öğrendik. Yani Kur‟an-ı Kerim, geçmişte de anlaşılıyordu, bugün de anlaşılıyor ve gelecekte de anlaşılacaktır. Kur‟an-ı Kerim‟in mucizevi tarafı budur.
Muhsin Demirci, Kur‟an-ı Kerim‟de Kaptan Cousteau örneğindeki
gibi, 700 ayet olduğunu belirterek şu örneği de verdi: “Parmak izi ile ilgili
ayette de bunu ortaya çıkarmak mümkündur. Allah buyuruyor ki, “İnsan
zanneder mi ki biz onun parmak uçlarını dahi bir araya getiremeyeceğiz. Kıyamet sonrası yeniden dirilttiğimiz zaman insanın bütün yapısını bir araya getireceğimiz gibi parmak uçlarını bile yeniden yaratacağız.”477Bu ayet, geçmişte, insanların parmaklarının ucundaki sinirler anlamında anlaşılıyordu. Fakat parmak izinin
keşfinden sonra, ayetin hikmeti daha iyi anlaşıldı. Dolayısıyla modern bilimlerin bugün hala cevap veremediği birçok bilginin Kur‟an-ı Kerim‟de bulunabileceğini düşünüyorum. “En Büyük Mucize, Kur‟an-ı Kerim‟in İlmi ve Edebi Sırları” adlı kitabın, bilim adamlarına rehberlik
edecek mahiyette olduğunu ifade etmektedir..”
Muhsin Demirci, ayrıca Kur‟an-ı Kerim‟de insanın yaratılışından
bahsedilen ayette üç karanlık ifadesine yer verildiğini belirterek, “Anne
karnındaki bebek rahim, rahim zarı ve anne karnı ile kuşatılmış durumda.
477
Kıyamet, 75/4
150
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Kur‟an-ı Kerim, 14 asır evvel, anne karnındaki bebeğin üç karanlığından
söz ediyorsa, burada beşeri bir el aramak beyhudedir. Çünkü modern bilimler üç karanlığı, Kur‟an-ı Kerim‟den asırlar sonra keşfedebilmiştir.
-Kur‟an-ı Kerim‟in Reddettiği Hastalıklar
Kur‟an-ı Kerim, bize sihir metotlarının ilk olarak yeryüzünde
Babil‟de ortaya çıktığını bildirmektedir ve onu Harut ve Marut adındaki iki meleğin insan şekline getirdiğini belirtmektedir. Allah bu meleklerin
böylesine bir şeyi getirmelerini, insanlar için bir deneme ve imtihan vesilesi
kılmıştır.478 Zaten Kur‟an-ı Kerim‟in değişik emirlerinde de insanın hayır ve
şer ile imtihan edildiği işlenmiştir. Onda Gayb bilgisi, Kur‟an-ı Kerim‟e
inanmak ve yaşamak amacıyla değil de, ilginç şeyler bulmak amacıyla
yaklaşan kimseler, onun anlattıklarıyla uzaktan ve yakından ilgisi olmayan şeylerle oyalanmaktadırlar. Bu oyalanma araçlarından biri de
Kur’an-ı Kerim’in apaçık anlamını bir kenara bırakıp harflerini
sayma, matematiksel sonuçlar elde edip bu sonuçlarla geleceği
bilmeye çalışma uğraşıdır. Bu uğraş, ondaki gayb anlayışına tamamen
ters bir yönde hareket ederek, yanlış metotla ve yanlış sonuçlara varmaktadır.
Gayb, akıl ve duyular yolu ile hakkında bilgi edinilemeyen alandır.
Gayba iman sadece din hayatında değil, insan hayatının bütün alanlarında
geçerlidir. Gayb, sahip olduğumuz güçler aracılığıyla şu anda bilip çözemediğimiz şeylerdir. Bazı İslam bilginleri gaybı, “Mutlak Gayb” ve
“İzafi Gayb” olarak ikiye ayırırlar. Mutlak Gayb, Allah‟ın zatı, meleklerin mahiyeti, kıyamet, ahiret, kader, cennet ve cehennem gibi insanın
kendi imkan ve yetenekleri ile hiçbir şekilde bilgisine ulaşamayacağı alanı
ifade eder. İzafi Gayb ise yer, zaman, imkan ve yetenek gibi nedenlerle
bazı insanların bilgisine ulaşamadığı, ancak bazı insanların bilgi sahibi olduğu konulardır. Gaybın anahtarları sadece Allah katında olup, O‟ndan
başkası bilemez. Mutlak Gaybı Allah‟tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği
konusunda Kur‟an-ı Kerim: “De ki: Allah‟tan başka göklerde olsun,
yerde olsun hiç kimse Gaybı bilemez.”479 Allah dilediğini Resul olarak seçmiş ve onlara bazı gaybı konuları bildirmiştir. Hz. Peygamber(s.a.v)
de Allah‟ın kendisine öğrettiklerinin dışında gayb hakkında hiçbir bilgiye
sahip değildir. Mutlak gayb hakkında bilgi alınabilecek tek kaynak vahiydir.
478
479
Bakara, 2/102
Neml, 27/65
İslam Dininin Esasları
151
Bu alan ile ilgili olarak vahyin sunduğu bilgilere iman gerekir. Bu nedenle
imanın temel unsurlarından biri de gayba imandır. Kur‟an-ı Kerim, gaybın
bilgisi, Allah‟ın kudretinde olduğunu ve ancak Allah‟ın gaybi bilebileceğini480 özellikle belirtmektedir. İnsanlar arasında seçilen Peygamberlere de
gayb bilgisini vereceğini bildirmektedir.481 Peygamberlere bildirilen gayb
bilgilerinin de Allah‟ın bütün mü‟minlere açık bir şekilde bildirdiği vahiy bilgileri olduğudur.482 Allah, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Kur‟an-ı Kerim bilgisi dışında da diğer insanlar gibi gaybı bilemeyeceğini göstermektedir. Buna
örnek olarak Hz. Muhammed (s.a.v)‟in insanların gerçek niyetlerini bilmemesi, kalplerini okuyamaması,483 kıyamet saatini bilememesini,484 ifk olayında Hz. Aişe (r. anha.)‟in masum olup olmadığını bilememesi485 gösterilebilir. Kur‟an-ı Kerim‟de Hz. Peygamber(s.a.v)‟e gayb bilgisine sahip olmadığını ifade etmesi istenilir.
“De ki: Ben Peygamberlerin ilki değilim. Benim ve
sizin başınıza gelecekleri de bilmem. Ben sadece bana
vahyolunana uyarım. Ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.” 486
“De ki: Ben size, Allah‟ın hazineleri benim yanımdadır, demiyorum. Ben gaybı da bilmem. Size, ben bir
meleğim de demiyorum. Ben, sadece bana vahyolunana
uyarım. De ki: Görenle görmeyen hiçbir olur mu? Hiç
düşünmez misiniz?” 487
Kur‟an-ı Kerim‟deki apaçık ifadeler karşısında, dolaylı yoldan gayba
vakıf olmaya çalışan bazı yaklaşım sahipleri ise Allah‟ın gayb bilgisini şifreli olarak onun metninde bize bildirdiğini, yoksa kendilerinin değil, Allah‟ın
gaybı bize bildirdiğini iddia etmektedirler. Bu batını yorumu ise Kur‟an-ı
Kerim bütünlüğünden kopardıkları ayetine dayandırmaktadırlar.
480
481
482
483
484
485
486
487
Nahl, 16/77; Kehf,18/26; Mü’minun, 23/92; Fatır, 35/38; Neml,
27/65
A’raf, 72/26-27; Al-i İmran,3/179
Hud, 11/49; Yusuf, 12/102; Meryem, 19/78; Tur, 52/41; Kalem,
68/47; Al-i İmran, 3/44
Tevbe, 9/101
A’raf, 7/18-188
Nur, 24/11-21
Ahkaf, 46/9
En’am, 6/50
152
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Gökte ve yerde, göze görünmeyen hiç bir şey yoktur ki,
apaçık bir kitapta (Levh-i Mahfuz’da) bulunmasın.”488
“Yeryüzünde yürüyen hayvanlar ve (gökyüzünde) iki kanadıyla uçan kuşlardan ne varsa hepsi ancak sizin gibi birer
toplulukturlar. Biz o kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık. Nihayet (hepsi) toplanıp Rab‟lerinin huzurun getirileceklerdir.”489
Oysa onun ayetlerini konu, sure içi ve tüm Kur‟an-ı Kerim içi bütünlüğünden kopartarak değerlendirmek, onu doğru anlayamamayı doğuracaktır. Bu yaklaşıma göre, Kur‟an-ı Kerim‟de Hz. Peygamber(s.a.v)‟in dahi
anlamadığı şifrelenmiş olarak kıyamete kadar olacak tüm bilgiler bulunmaktadır. Oysa hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı “Kitab”ın ne olduğu sorusu, yine onun bütünlüğünde anlaşılmaktadır. “Kitab” kavramının Kur‟an-ı
Kerim‟de vahyin hükümleri, Allah‟ın bilgisi/ilmi anlamına geldiğini, “iki
kapak arasındaki yazılı metin” anlamının ise daha sonraları bu kavramın daraltılmış bir biçimi olduğunu anlamaktayız.490
Allah‟ın takdirine,491 hukuka,492 Kur‟an-ı Kerim vahyine,493 daha önceki vahiylere,494 belge ve apaçık delillere 495 “Kitap” denilmektedir. Kitap kavramının bu geniş anlamına rağmen batını yorumlarını Kur‟an-ı Kerim‟de varmış gibi göstermeye çalışanlar, özellikle sadece Kitab‟ı, Kur‟an-ı
Kerim anlamında yansıtmaktadırlar. Dolayısıyla bu yolla onun mesajından
mikrodalga fırını, telefonu, aya gidiş tarihini, kıyametin tarihini, kendi isimlerini ve kitaplarının isimlerini çıkarabilmektedirler. Oysa onun bütünlüğünde görülmektedir ki, mesajı açıktır ve hiçbir kapalılığı barındırmaz.“Elif,
Lam, Ra. Bunlar Kitab‟ın ve apaçık olan Kur‟an‟ın ayetleridir.”496 Kur‟an-ı Kerim “beyine” yani hiçbir kapalı yönü bulunmayan
488
489
490
491
492
493
494
495
496
Neml, 27/75
En’am, 6/38
En’am, 6/38-59; Yunus, 10/61; İsra, 17/58; Taha, 20/51-52
Hicr,15/4
Enfal,8/86-75
Nahl, 16/87
Al-i İmran,3/23
Lokman,31/20
Hicr, 15/1; Ayrıca Bkz: Bakara, 2/118-159-187-219-221-230-242266; Maide, 5/15; Yusuf, 12/1; Nur, 24/34-46; Şuara, 26/2; Neml,
27/1-79; Kasas, 28/2; Yasin, 36/69; Zuhruf, 43/2; Talak, 65/1;
Zümer, 39/28; Duhan, 44/2
İslam Dininin Esasları
153
apaçık bir mesajdır.497 Bu açıklığa sahip olduğu için ilk muhatapların diliyle
indirilmiştir.498 Allah, Kur‟an-ı Kerim‟i kendi içinde birbirleriyle tefsir ederek
açıklamıştır.499 Daha açık bir ifade ile Kur‟an-ı Kerim kendi kendisini tefsir eder. Kur‟an-ı Kerim‟de müteşabih olarak tanımlanan gaybi konuları algılanabilen kavramlarla sembolize ederek anlatan ayetler de muhkem ayetlerle bütünlük içinde okunduğunda anlaşılır. Kur‟an-ı Kerim‟in beyanlarında her devre ayrı ve yeni perspektifler getirme özelliği vardır ve
Kur‟an-ı Kerim‟in esas mucizesi de budur. Kur‟an-ı Kerim‟in en iyi
tefsircisi aslında zamandır. Zaman devam ettiğine göre, Kur‟an-ı Kerim‟in tefsiri de her gün yeni boyutlar kazanarak devam edecektir.
Bugün Kur‟an-ı Kerim metni üzerindeki şifre iddialarının benzerini
Tevrat metinlerinin tahrif olmadığını ispatlamak için Ortodoks Yahudiler 7
ve 50 rakamlarıyla kodlandığını iddia etmektedirler. 1950‟li yıllarda Haham Michael Dov Weismandel’in “Tevrat‟ta 50 Mucizesi” iddialarıyla başlattığı modern İsrailiyat, farklı sayılarla beraber bugün de ispat
edilmeye çalışılmaktadır.
Eski Batınilik, yeni hurafelere kaynaklık etmek konusunda İslami
kimliğini sahih bir temele oturtmaya çalışan birçok çevrede bile ideal bir kişilik olarak görülen, İslami hareket önderlerinden olarak takdim edilen birçok kimsenin de aslında günümüzdeki, yukarıda bahsettiğimiz amatörlerin
iddialarından daha da vahim iddialar ortaya attıklarını gözlemlemekteyiz.
Allah dostu gibi unvanlara layık görülen bu gibi şahısların Kur‟an-ı Kerim
ve sahih Sünnet‟e ne kadar bağlı kaldıkları ise sorgulanmamaktadır.
Kur‟an-ı Kerim‟den kehanetler çıkartan kimselerin kullandıkları en
yaygın metot “Cifir” metodudur. Yahudi mistikleri Kabbalistler‟den
Şia‟ya, Şia‟dan Sünni tasavvufa giren cifir falcılığının kökeni, Yahudi ilahiyatında İsrail‟i kurtaracak beklenen Mesih‟in geliş tarihini bulma girişimine
dayanmaktadır. Daha sonra bu yöntemi, Hz. İsa Mesih‟in geliş tarihi için
Aziz Agustinus ve Süryani Kilisesi kullanmıştır. Sabetay Sevi’de Mesihliğini cifiri kullanarak ilan etmiştir. Bugün kendi şifrelerini pazarlamaya
çalışan ve hatta bu kehanetler için savaşlar çıkarmayı bile göze alabilecek
Hıristiyan yorumcular, gün geçtikçe daha da çok gündeme gelmektedir.
497
498
499
Nur, 24/1
İbrahim, 14/4
Furkan, 25/33; En’am, 6/46
154
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Şia inancında beklenen Mehdi inancına uyarlanan bu girişim ilk kez
Cafer-i Sadık’a ilahlık atfeden ve İmam Cafer tarafından tekfir edilip kovulan, Gulat-ı Şia‟dan Hattabiler tarafından İslam dünyasına sokulmuştur. Daha sonraları Şia‟nın Kur‟an-ı Kerim‟in tahrifi iddialarına malzeme
olan cifir hurafesi, harflere sayısal değerler veren bir cetveldir. Cifir hakkındaki rivayetler Ehl-i Sünnet bilginleri tarafından güvenilir sayılmamaktadır. Çünkü bunların senetleri muteber olmadığı gibi, İmam Cafer-i Sadık‟ın
yakınından olan Malik bin Enes, Süfyan bin Uyeyne gibi bilginler tarafından da benimsenmemiştir. Bu rivayetlerin kaynağı Kuleyni‟dir. Kuleyni,
“El-Kafi” isimli Hadis kitabında bugünkü Kur‟an-ı Kerim‟in tahrif olduğunu, İmam Cafer-i Sadık‟ın Hz. Musa (a.s)‟dan daha bilgili olduğunu iddia
edecek kadar tutarsız görüşler benimseyen bir kişidir. Günümüzde büyük
çoğunlukla Şia bilginlerinin de cifiri kullanmamaları ve bu rivayetleri reddetmeleri memnuniyet vericidir.
Şehid Beheşti “Kur‟an‟ı Anlama Metodu” adlı eserinde şöyle diyor: “Kimi zaman da Kur‟an-ı Kerim‟in şifresel ve sembolik bir dile sahip olduğu söylenmektedir. Bu cümleyle neyin kastedildiğinin bilinmesi gerekir. Eğer biri çıkıp da, Kur‟an-ı Kerim‟in dili tıpkı bir çözüm anahtarı bulunan ve eline geçenin bu anahtar sayesinde çözdüğü siyasi veya askeri şifrelerin dili gibidir‟ derse, biz bunu kabul edemeyiz ve siz de kabul edemezsiniz. O, şifre kitabı değildir. Apaydın ve aydınlatıcı kavramlarıyla
apaçık bir kitaptır. Temel ve asıl kısmı herkesin anlayabileceği türden kesin hükümler ifade eden muhkem ayetlerden oluşmaktadır.”500
Arap edebiyatında bir söz sanatı olarak kullanılan “Ebced” sistemleri, ilahi metinlerde geçen ibarelerin harflerine sayısal değerler vermek ve
çıkan sayılardan geleceğe ait yorumlar yapmak olarak gelişmiştir. İşin en
dikkat çekici yanı ise bir edebi sanat ve kolaylık olarak geliştirilen bu metodun tamamıyla insan ürünü olmasıdır. Dolayısıyla birden fazla ve farklı
harf sayısal değer sistemi mevcuttur. Bundan yola çıkarak Kur‟an-ı Kerim‟in, bazı harflere sayısal değerler vererek yol gösterici olduğunu iddia
etmek kehanettir. Kur‟an-ı Kerim‟in geliş nedeni ve insanlığa getirdiği mesaj bu değildir.
Allah‟ın, gaybını Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ve onun vekili olarak seçtiği
evliya sınıfına bildireceğini savunan Şia ve tasavvufi gruplar, cifirin de bu
dolaylı bildirim yolu olduğunu iddia etmişlerdir. Muhyiddin İbn-i Ara500
Şehid Beheşti “Kur’an’ı Anlama Metodu”, s. 38
İslam Dininin Esasları
155
bi, “Futuhat-ı Mekiyye” adlı eserinde cifir üzerine müstakil bir bölüm
ayırmıştır. Niyaz-i Mısri de cifir metoduyla Hz. Hasan (r.a) ve Hz. Hüseyin (r.a)‟in “Nübüvvet” sahibi olduklarını kanıtlamak için eserlerinde iddialar ortaya atmıştır.
Kur‟an-ı Kerim‟in şifresi gibi insanların gayba taş atma zaaflarını okşayan magazin çıkışların yeni olmadığını ve bu çıkışlar karşısında geleneksel birçok bilginin daha da ileri boyutlarda sorunlar barındırdığının altını çizmek gerekir. Kur‟an-ı Kerim‟in asıl amacı mesajıyla değil de başka
niyetleri merkeze almanın hayat rehberi ve kurtuluş kapısı olan Kur‟an-ı
Kerim‟den nasiplenememek anlamına geldiğini belirtmeliyiz. Bu gibi uğraşların Fatiha suresinde tanımlanan Yahudi ve Hıristiyanların sapma sebeplerinden bir tanesi olduğunu, Kur‟an-ı Kerim‟in apaçık ve sade mesajıyla
tamamen ters, matematiksel açıdan da bir anlam taşımayan bu gibi iddiaların dayanaksız, keyfi ve boş işler olduğunu bilmek gerekir.“Onlar ki,
boş ve yararsız şeylerden yüz çevirirler.”501 Kur‟an-ı Kerim‟in ayetinin ışığında Müslüman olan ve arınmak isteyen insanın, apaçık olan mesajı öğrenmesi gereklidir. Kur‟an-ı Kerim‟e, onun istemediği yollarla yaklaşmamak ve onu bir bulmaca kitabı gibi kullanmamak gerekir.“Biz, boş
şeylere (batıla) dalanlarla birlikte dalardık.” 502 (Pişmanlığını
ahirette yaşamamak için bilinmelidir ki), ancak arınmak isteyen
iyiler ondan (cehennem ateşinden) uzak tutulur.”503
Tayyar Altıkulaç,“Yüce Kitabımız Hz. Kur‟an” adlı eserinde, Müddesir suresinin 30. ayetinde geçen 19 sayısı ile ilgili olarak, iddianın sahibi aslen Mısır‟lı olan ve halen Amerika‟nın Arizona eyaletinde
imamlık yapan Reşad Halife olduğunu ve iddiasına göre,“Orada (üzerinde) 19 bekçi (muhafız melek) vardır.” mealindeki ayette geçen
19 sayısında ilahi bir sırrın gizli olduğunu ve bu matematiksel kodlama sırrına göre, Kur‟an-ı Kerim‟in mucizevi bir hesaba dayandığını belirtmektedir.1-7 Eylül 1981 tarihinde Cezayir‟de katıldığı bir toplantıda iddia sahibi Dr. Reşad Halife‟den bu iddiayı duyduğunu ve ayrıca diğer dinleyicilerin
de büyük ilgisini ifade etmektedir. Reşad Halife’nin 1982 yılında
“Quran: Visual Presenttation Of The Miracle” adıyla Amerika‟nın
Tucson kentinde neşrettiği kitabı, Edip Yüksel tarafından tercüme edile-
501
502
503
Mü’minun, 23/3
Müddesir, 74/45
Leyl, 92/17
156
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rek “Kur‟an Görülen Mucize”504 adıyla 1983 yılında Türk okuyucusuna sunulduktan sonra, aleyhte sesler duyuldu ve tenkitler ileri sürülünce
bir inceleme ve araştırmaya ihtiyaç duyduğunu belirtmektedir. Sonuçta
Reşad Halife‟nin bir hakikatin değil, maceranın peşinde olduğunu, tezini
savunmak ve zaman zaman bu tezde açılan gedikleri tıkamak için ayet inkarına kadar her şeyi göze alan bir insan olduğunu anladığını ifade etmektedir. Bu konu ile ilgilenenlere özel olarak ricada bulunarak, Reşad Halife‟nin tutarsız ve sonu inkara varan iddiaları ile meşgul olmamaları ve zaman harcamamalarını belirtir. Reşad Halife‟nin iddiaları ile ilgili yapmış olduğu araştırmayı detaylı bir şekilde izah ederken, iddiaların dayanaktan
yoksun olduğu sonucuna vardığı belirtmektedir.505
Kur‟an-ı Kerim‟de Fal’a inanmak da haram sayılmıştır. Falcılık gelecekte olacak şeyler hakkında bilgi sahibi olmak için başvurulan çeşitli yollardır. Baht, uğur ve talihi anlamak için birtakım garip yollara başvurma,
atılan boncuk ve baklaya, tesadüfen açılan bir kitabın bir satırına, koyunun
kürek kemiğine ve kahve fincanına gibi şeylere bakarak bunlardan anlam
çıkarma işidir. Gelecekte olacak şeyleri anlamak amacıyla yapılan eylemler hakkında kullanılan bir tabirdir. Bu iş nasıl ve ne ile yapılırsa yapılsın
haramdır. Kamus-u Osmani‟de: “Kısa fikirlilerin ümit ettikleri bir maddeyi çıkarmak amacıyla; kitap açmak ve kitaba, baklaya bakmak gibi değişik yöntemlerle yapılan teşebbüsü ve bu teşebbüsün gösterdiği neticedir”
şeklinde tarif edilmiştir. Günümüzde yaygın olan fal çeşitlerinden biri de,
modern cahiliyenin itibar ettiği yıldız falıdır. Gökteki burçlardan yapılan
kıyas ile yapılan bu falcılığın aslı Sabiiler‟e dayanır. İslam dininde kesinlikle yasaklanan falcılık, bir çeşit gaybden haber vermektir. Halbuki Kur‟an-ı
Kerim gaybı, Allah‟tan başka hiçbir kimsenin bilemeyeceğini, Peygamberler ve melekler dahi, kendilerine vahiy edilmedikçe gaybden haber veremeyeceklerini açıkça bildirmektedir.
“Ey inananlar! İçki, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ve şans
okları birer şeytan işi pisliklerdir, bunlardan kaçının (uzak durun) ki kurtuluşa eresiniz’’506 Kendilerine “Arraf” “yahut “Kahin”
denilen falcıları ve bu falcılara gidip fal açtıran, onlara inanan veya destekleyenleri Hz. Peygamber(s.a.v)) ağır bir dille kınamış, hatta kafirlikle nite504
505
506
Reşad Halife, “Quran: Visual Presenttation Of The Miracle” Çev.
Edip Yüksel, “Kur’an Görülen Mucize”, s. 43
Tayyar Altıkulaç, “Yüce Kitabımız Hz. Kur’an”, s. 95-105
Maide, 5/90
İslam Dininin Esasları
157
lemiştir. “Her kim bir Arraf‟a gidip de ona bir şey sorarsa, kırk
gecelik namazı kabul olmaz.”507Ayrıca, “Kim bir kahine gider,
dediklerini doğrularsa, şüphesiz ki Muhammed‟e indirilmiş
olanı inkar etmiş olur”508 İslam, Tevhid dinidir. Tevhid, Allah‟ın birliğine, eşi, benzeri, ortağı ve dengi olmadığına inanmaktır. Tevhid inancı,
yalnız Allah‟a ibadet edilmesini ve sadece O‟ndan yardım istenilmesini gerektirir. İnsanları, korkulan veya sevilen güç ve varlıklara tapmaktan men
eder. Asıl yardımın Allah‟tan beklenmesi gerektiğini onlara bildirir. Rahmeti
her şeyi kuşatan, her şeye gücü yeten, istediğini istediğine veren ve duaları kabul eden O‟dur. Müslüman yalnızca Allah‟a kulluk etmeli ve O‟ndan
yardım dilemelidir. Çünkü ibadet yalnız Allah‟a yapılır ve ibadet sonucu
beklenecek yardım ve destek yalnız Allah‟tan beklenir. Burada dikkat edilecek en önemli nokta şudur: Görünür planda Allah‟a ibadet ederken, niyet
ve gönül planında başka şeylere tapmaktan sakınmak gerekir. Bu tehlikeye düşmekse iki şekilde olur: Allah ile aramıza aracılar sokmak ve riyakarlığa sapmaktır. Tevhid inancından uzaklaşan bazı insanlar, yanlış yollara
sapmışlar, kahinlerden, medyumlardan ve falcılardan yardım beklemeye başlamışlardır. Günümüzde en gelişmiş toplumlarda bile falcılara
inananlar bulunmaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟e göre Allah‟tan başka kimse
gaybı bilemez. Falcıların, medyumların ve kahinlerin gaybı bilmeleri mümkün değildir. “Fal baktırmak, cin çağırmak ve kurşun döktürmek”, İslam‟ın ve aklın reddettiği yanlış ve haram olan davranışlardır.
Burçlar ve Astroloji dayanıklı fal ve benzeri haberlerin de, İslam
inancından onay alması kesinlikle mümkün değildir. Burc kelimesi, “kale,
kule ve hisar” anlamlarına gelen, Astronomi dilinde, güneş sisteminde
yer alan on iki takım yıldızının her birisine verilen isimdir. Çoğulu
Büruc‟tur. Büruc, aynı zamanda Kur‟an-ı Kerim‟in 85. suresinin de adıdır.
Bu sure, gökyüzünün burçlarına yeminle başladığı için Büruc adını almıştır. Büruc ifadesi ilk ayette geçer.“Yemin olsun burçlarla dolu gökyüzüne.”509 İslam dininde, burçların yeri, Astronomi ilminin konusunu
teşkil edecek derecede vardır. Konu genel olarak pozitif ilimlerin, özel olarak da Astronomi ilminin konusu olarak kaldıkça, İslam dinine ters düşmez. Ancak Astroloji denilen, gök bilgilerini fal alanına çekerek kullanan
falcılık da konu ile ilgileniyor. Bu yorum dalı, yıldızların, galaksilerin ve ta507
508
509
Müslim, Selam, 125
Ebu Davud, Tıb, Hadis No: 3904
Büruc, 85/1
158
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kım yıldızlarının veya gezegenlerin hareketleriyle insan kişiliği, insan karakteri ve insan davranışları arasında ilişki kurarak, insanın doğumunun
veya önemli olayların meydana geliş tarihine göre insanları gruplara ayırmakta ve insanların karakter yapılarını doğum tarihlerine göre çözmeye
çalışmak, yıldız falcılığı anlamına gelen “müneccimlik”tir. İslam dini,
ispattan, delilden ve bilimsel değeri olmayan bu tür yorumları kesinlikle
onaylamamaktadır. Tevhid inancına göre, kişiyi karakteriyle birlikte yaratan Allah‟tır. Kişinin, sahip olduğu karakteri çerçevesinde terbiye edicisi de
Allah‟tır. Kaldı ki, insanın karakterini doğum tarihine göre tespit etmenin
pozitif bir değeri de yoktur. Konu pozitif bilim tarafında da onay alamaz.
Konu tamamen zanna dayalı yorumlardan ibarettir ve menfaat temin etmeye yönelik boş bir çabadır. Ancak bu durum, toplumumuzda kanayan
bir yaradır. Sağlam ve sağlıklı bir imana sahip insanların itibar etmesi
mümkün değildir. Sonuç olarak, Astronomi bir ilim dalıdır. Kur‟an-ı Kerim‟den onay alır. Çünkü Kur‟an-ı Kerim‟in Astronomi ile ilgili birçok emri
vardır.510
Gerçek İslam bilginleri, bid‟at, hurafe ve bir takım batıl inançlarla
asırlar boyu mücadele etmişlerdir ve hala da edilmektedir. Ancak ne yazık
ki, hurafelerin ve yanlış inanışların kökü bir türlü kurutulamamıştır. İnsanların duygu, düşünce ve davranışları üzerine bu derece etki yapan, kaynağını ilahi dinlerden almayan inançlar, sadece bizim toplumumuzda mı vardır? Buna evet demek mümkün değildir. İncelendiğinde görülmektedir ki,
her dinin mensupları içinde yanlış ve batıl inançlara sapanlar olmuştur. Bu
batıl inançlar, durmadan yeryüzünde dolaşmaktadır. İnsanın başına bir bela, bir dert geldi mi, deva ve şifa umuduyla her çareye başvurmakta ve her
duyduğunu yapmaya kalkışmaktadır. Müslümanlar arsında görülen, fakat
İslam‟ın esas mesajıyla bağdaşmayan bazı yanlış ve acayip adet ve alışkanlıklar, Müslümanlara eski Mısır, Babil, Hint, Acem, Fenike, Roma ve Helenler gibi ilkçağ kavimlerinden intikal etmiştir. Bazı batıl inanışlar da Yahudi, Hıristiyan ve Şamanlar‟dan geçmiştir. Bu gün Müslümanların çoğunluğunun teşkil ettiği yerler, eski çağlarda hurafelerin çokluğu ile
şöhret bulmuştur. Hala kutlu sayılan bazı mekanlardaki ağaçlara, çalılara,
incirlere, türbe pencerelerine, mezar taşlarına, şu ve bu niyetle medet
umarak bez bağlayan, mum yakan, para atan, tuz serpen, bahçesinde,
eşiğinde kurban kesen zavallı insanlar hiç de az değildir. Kızının nasibini
açtırmak, gelinine büyü yaptırmak, bilmem neredeki yer altı hazinelerini
510
Mehmet Bozkurt, “Bilim ve Kur’an’a Göre Evren ve İnsan!”, s. 175
İslam Dininin Esasları
159
öğrenebilmek için falcılara, üfürükçülere, muskacılara ve büyücülere koşuşturanlar, tahminimizden çok daha fazladır. Yıldıznameye baktırmak, fal
açtırmak, sihir bozdurmak için diyar diyar hoca! arayanlar, dileğinin yerine
gelmesi için türbe ve evliya mezarlarını dolaşanlar, il il dolaşarak üfürükçü
arayanlar azımsanamayacak kadar çoktur. Hiç tereddüt etmeden Allah
adına yemin ederim ki, bu davranışlar haramdır, günahtır ve bazıları
kesinlikle şirktir, yani Allah‟a ortak koşmaktır.
Sihir, büyü, muska vb. uygulamaların aslı, gerçek yüzü, etkisi konusundaki tartışmalara girmeksizin şunu kesin bir dille ifade etmek mümkündür. Genellikle bu gibi uygulamalara kötü amaçlarla başvurulduğu, hatta
sık sık bu kötü amaçlı girişimlerin mahkemelerde dava konusu olduğu
herkesçe bilinmektedir. Dolayısıyla hayırlı niyet ve amaçlara hizmet etmeyen bu gibi uygulamaların, aslı olsa da olmasa da Kur‟an-ı Kerim tarafından yasaklanmasına şaşmak gerekir. Çünkü İslam nazarında kötülüğe götüren her şey, bizzat o kötülüğün kendisi gibi kötüdür ve
bu bakımdan yasaklanmayı hak etmektedir. Kısaca Kur‟an-ı Kerim‟e iman eden bir Müslüman, hayatında sihir, büyü ve benzeri uygulamalara yer olmadığını kesin olarak bilmeli, dolayısıyla bu gibi işlerle, yaparak veya yaptırarak olsun, asla uğraşmamalı, bunlardan uzak durmalı ve
bu gibi kötü işlerle uğraşanların şerrinden de Allah‟a sığınmalıdır ki, zaten
Felak ve Nas sureleri de bizlere bunu öğretmektedir. Bu durumda olan
insanlar, hiç zaman kaybetmeden tevbe etmek, af dilemek ve bir daha bu
davranışları yapmamaktır. Çünkü bu davranışlar, Allah‟a tam teslim olmamış ve samimi imana sahip olmayan insanların yapacağı işlerdir. Tarih
boyunca bunlar hep anlatılmış ve anlatılmakta, fakat hala ayni zillet devam
etmektedir. Bundan Allah‟a sığınırız. Asıl yapmamız gereken; yapmamız
gerekeni yaptıktan sonra, dua ederek Allah‟ın takdirine sığınmaktır. Her
şeye rağmen bu durum, bizim halkımızı iyi eğitemediğimizi ve gerçek İslam düşüncesini iyi öğretemediğimizi gösterir. Burada suçlu olan İslam
değil, İslam‟ı iyi anlamayan ve anlatamayanlardır. Çünkü İslam, daima çalışma, araştırma, okuma ve düşünmeyi teşvik etmektedir. Aliya
İzeetbegoviç‟in dediği gibi, “İslam güzel de, Müslümanlar bunun
neresindedir?” Gerçekten düşünmek gerekir. Aksitaktirde basiret tutulması olarak görmek mümkündür.
Kur‟an-ı Kerim‟de okuma, araştırma ve çalışma ile ilgili yüzlerce ayet
mevcuttur. Kendisini aydın kabul ederek herhangi bir bahane ile veya herhangi bir dileğinden ötürü falcıya, muskacıya, üfürükçüye veya falan yatıra
160
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
inayet umuduyla koşan okumuşlar, tahmin edilenden çok daha fazladır.
Ne acıdır ki, İslam‟ı sadece bu hurafe adetlerden ibaret zannetmektedirler.
Bu durum hem acı verici ve hem de çok üzücüdür. Oysa İslam, bütün batıl
ve müşrik düşüncelerin karşısında olan bir dindir. İslam, inançta Allah‟ı birleyici, davranışta insanları birleştiricidir. İslam, soyut bir şekil değil, tatbiki
bir teşekküldür. İslam, yıkıcı bir kuvvet değil, yapıcı bir kudrettir. O, çeşitlilik içinde bütünlüğü, değişiklikler içerisinde sürekliliği ifade eder. İslam, insanları avlayan bir ağ değil, birleştirip bütünleştiren bir bağdır. Bu bağ,
“Toptan Allah‟ın ipine, (Kur’an-ı Kerim’e ve İslam’a) sarılın,
ayrılmayın…”511 ayeti ile ilahi bir düstur olmuştur.
Müslüman olarak karşı çıkacağımız, Kur‟an-ı Kerim‟e açıkça aykırı
olan sözler ve davranışlardır. Bu davranışlar hangi ad altında yapılırsa yapılsın, bunlara karşı çıkmak her Müslüman‟a farzdır. Hz. Muhammed
(s.a.v)‟in yolunda gitmenin gereği budur. Bir hocanın etrafında toplanıp
cemaat oluşturmak, Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟e uygun olarak İslam‟ı yaşamak sadece takdir edilecek bir davranıştır. Ancak o hocaya manevi makamlar tanır, onu Allah ile kendi aramıza koyarak insanları ona bağlanmaya çağırır, Allah‟ı ikinci sıraya koyarsak bunu kabul etmek mümkün değildir. Her türlü aşırılıktan uzak olarak Hz. Muhammed (s.a.v)‟in gösterdiği
gibi yaşamalı, dünyamızı ve ahretimizi tehlikeye sokmamalıyız. Bütün yaptıklarımızda Allah‟ın rızasından başka bir amaç düşünülmemelidir. İnsan
olduğumuz için hata yapmış olabiliriz. Ancak gördüğümüz hataları Kur‟an-ı
Kerim ve Sünnet ışığında tenkit ederek ve doğrunun ortaya çıkarılmasına
yardımcı olunmalıdır.
Tasavvuf öğretisi özü itibarıyla, Kur‟an-ı Kerim ve Hz. Peygamber(s.a.v) ile ashabının yaşantısında mevcut olduğundan, Kur‟an-ı Kerim
ve Sünnet‟e uygun yaşayan bir Müslüman zaten tasavvufun gereklerini
büyük ölçüde yerine getirmiş olmaktadır. Bu nedenle bir Müslüman‟ın herhangi bir tarikata girmesi şart değildir, dini bir zorunluluk ise hiç değildir.
Bilakis züht, ibadet, zikir ve nefis tezkiyesi konusunda Kur‟an-ı Kerim‟i ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in uygulamalarını esas alması da yeterlidir.
Buna rağmen tarikat çevrelerinin insanları tarikatlara yönlendirmek için sık
sık “şeyhi olmayanın şeyhi şeytandır.” şeklinde, hiçbir İslami temeli
olmayan bir iddiayı ısrarla öne sürdükleri, dolayısıyla bu asılsız iddiaya
hiçbir biçimde aldanmamak gerektiği asla unutulmamalıdır. Eğer mutlaka
tarikatlar tercih edilecekse, o takdirde tarikat liderinin, yani şeyhinin
511
Al-i İmran, 3/103
İslam Dininin Esasları
161
Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟e vakif olup olmadığına, İslami ilimler konusunda
iyi bir eğitim alıp almadığına, yaşantısının da Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟e
uygun olup olmadığına bakılmalıdır. Bundan hareketle, Kur‟an-ı Kerim‟i
yüzünden bile doğru dürüst okuyamayan, İslami ilimlerden haberdar olmayan, hele bu alandaki çağdaş araştırmalardan habersiz bulunan, tasavvuf
literatürü konusunda kapsamlı bir bilgiye sahip olmayan, dahası hurafeleri
ve asılsız hikayeleri tasavvuf adına sunmaya çalışan şahıslardan kesinlikle uzak durmak gerekir.
Kimi tarikat ve cemaatlerde de İnsan-ı Kamil diye bir kavram vardır. Onlara göre İnsan-ı Kamil, Hakikat-i Muhammediyeyi temsil eder
ve maddi-manevi bütün kemal mertebelerini kapsar. Her hakikat, kendi
şeyhini İnsan-ı Kamil bilir. Maddi-manevi bütün kemal mertebeleri yalnız
Allah‟ta bulunabileceğinden, onlara göre tarikat şeyhi, Allah‟ın ete kemiğe
bürünmüş hali olarak değerlendirilir. Allah‟ın böyle şeylerle ilgisi olmaz.512
Din eğitiminde ve hayata tatbikinde insanlara, Kur‟an-ı Kerim ve Hz. Peygamber(s.a.v) Sünnet‟i çerçevesinde rehber olmanın dışında bir sıfat yükleyerek tarikatın veya cemaatin önderine bir makam tahsis etmek, İslam‟ın
onayladığı bir durum değildir. Ancak İslam‟a ve insanlığa kendisini adayarak hizmet etmek, dünya ve ahiret saadetidir ve her Müslüman‟ın da gönülden desteği gerekir. “Emr-i-bil ma‟ruf ve nehy-i anil-münker”,
yani iyiliği emretmek, yaymak ve kötülüğü nehyetmek, uzak durmak her
Müslüman üzerine farzdır. Tarihte ve bu gün, bu mücadeleye gönül veren
insanları tenzih ediyoruz. Ancak İslam‟ın mesajlarından uzaklaşmış, nefsin
esaretini yaşayan ve yaşatan, adına ne denilirse denilsin bu durumdaki
topluluklar tarih boyunca hep olmuşlardır. Bunların, Allah‟ın rızasını kazandıklarını iddia etmek mümkün değildir. Haklarında en doğru olanı Allah
bilir.
Her asrın birtakım sahte ilahları vardır, asrımızın da sahte ilahları
servet, güç, iktidar, şöhret, itibar, makam-mevki, tüketim çılgınlığıdır, sınırsız cinsel sapmalardır, materyalizmdir, küreselleşmedir, yeni dünya düzenidir, vahşi kapitalizmdir, emperyalizmdir... Bütün bunlar birileri için asrın sahte ilahlarıdır ve bunlar insanın
içindeki en güçlü dürtüleri temsil ederler. Herkes servet peşinde koşmakta
ve para-pul uğrunda hiçbir kural ve kanun tanımamaktadır. Tüketmek için
kazanma ihtirası bir ideal olarak kabul edilmiş, “yetinen bir toplum ye512
Abdulaziz Bayındır, “Kur’an Işığında Aracılık ve Şirk”, s. 109; Alıntı:
Hasan Kamil Yılmaz, “İnsan-ı Kamil”, Temmuz-1996, Sayı: 125, s. 31
162
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rine, tüketen bir toplum” olarak helal ve haram kavramlarını lügatinden tamamen çıkarmıştır. “Dini imanı para” deyimi durumu çok güzel
bir şekilde özetlemektedir. Para, döviz, borsa, hisse, repo, faiz, kaçakçılık,
kara para, hayali ihracat, vergi kaçakçılığı, silah, kadın ve uyuşturucu kaçakçılığı, sahte ilahlara iman edenlerin amentüsünü oluşturur. Müslüman
olduğunu söyleyen insan, her gün tekrar tekrar “La ilahe illallah” demesi ve bunu söylerken de asrın sahte ilahlarını reddetmesi, güç ve serveti ellerinde bulunduranların kendilerini ilah yerine koydukları mevcut statükoya başkaldırıp onu ret etmesi gerekir.
Müslümanlar, İslam‟ın gerçek emirlerine uydukça hem yücelmişler
ve hem de huzur içerisinde yaşamışlardır. İlahi gerçeklerden kaçarak
bid‟at ve hurafelere kandıkça, hem gerilemişler ve hem de bin bir felakete
uğramışlardır. Tarih bu konuda bütün gerçekleri ile ortadadır. Müslümanların başına gelen felaketler dinlerinden değil, dinlerini öğrenmeyi ihmal etmelerindendir. Dini, bazı çıkarcıların, bağnazların, okuduğunu anlamayan
cahillerin ve çağın yeniliklerini izlemeyen dar kafalıların elinden kurtaramayışlarındadır. Fezanın derinliklerine doğru yol alındığı, bilgisayar ve internet nimetinden bin bir çeşit işte yararlanıldığı çağımızda, hala türbe
bahçelerindeki ağaçlara çaput bağlamakla hamile kalınacağına inananlar
az değildir. “Şu gün işe başlamak, şu gün çalışmak günahtır”, diye tembelliğe prim verenler bulundukça, arzu edilen hedeflere varmakta
daha çok zaman kaybederiz. Bütün bunları Kur‟an-ı Kerim ile bağdaştırmak asla mümkün değildir. Bunlar Allah‟tan başka yardımcı aramaktır. Bu
anlayıştan Allah‟a sığınırız. Müslüman, hiç zaman kaybetmeden bu zulümden kendisini kurtarmalıdır.
Muska ve tılsımların kaynağı putperestliğin en ilkel şekli olan Fetiş‟tir. Bu inançta olanlar, bazı nesnelerde uğur veya uğursuzluk bulunduğuna inanırlar. Kişi, uğurlu saydığı nesneyi boynuna asar veya yanında
taşır. Bu nesneleri taşıyanlar çeşitli hastalıklardan, bela ve kazalardan korunacaklarına inanırlar. Muska ve tılsım üzerine yazılan kitapların en meşhurlarından birisi Mısır‟da basılan “Şems‟ül-Marif‟ül-Kübra” adlı kitaptır. Kitabın yazarı 7. hicri yüzyıl şeyhlerinden Ahmet bin Ali elBuni’dır. Bu kitapta 400 kadar tılsım bulunur. Yine böyle ünlü muskatılsım kitaplarından biri de “Kenz‟ül-Havas Keyfiyet-i Celb ve Teshir”dir. Bu kitap, Süleyman el-Hüseyin tarafından yazılmıştır. Bu tılsımlarda Esma‟ül-Hüsna, ayet ve dualar da su istimal edilmektedir.
Bunların, cahil halkı kandırmak için kullanılmakta olduğuna şüphe yoktur.
İslam Dininin Esasları
163
Bu hurafeler, Müslümanların inancına, sağlığına, malına ve canına zarar
verecek zırvalardır. Sağlam ve sağlıklı bir iman ile yaşamak isteyen Müslümanlar, bunlara kanmamalı ve inanmamalıdır. Nitekim muskacılardan
bazıları Kur‟an-ı Kerim‟deki İsra suresinin 82. ayetini muska yazmaya delil
olarak göstermişlerdir. Oysa belirtilen ayette muska yazmak için hiçbir işaret yoktur. Konu ile ilgili iddia edilen ayette Allah:
“Biz, Kur‟an‟dan öyle bir şey indiriyoruz ki o, mü‟minler
için şifa ve rahmettir, zalimlerin ise yalnızca ziyanını artırır.”513
Bu ayette anlaşılması gereken; feyz alınması için ve bu nedenle
okumamız gereken Kur‟an-ı Kerim ayetlerini, insan için şifa ve rahmet vesilesi olabilmesi yerine, kötü ve haram olan alışkanlıklarımızı O‟na
fatura etmenin dini hiçbir dayanağı yoktur. Tek kelime ile bu zillete bulaşmak, Müslüman olduğunu iddia eden insanlar için büyük bir felakettir.
Müslümanlar, ya bu zilletten kurtulacaklar, ya da bu acı tabloyla yollarına
devam ederler. Bu acı tablo ile İslam‟ı bir arada bulundurmak mümkün
değildir. Herkes durumunu buna göre değerlendirmelidir. Kur‟an-ı Kerim,
muska yazmak, büyü yapmak için değil, insanlara yol gösterici, doğrunun
ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delillerini ortaya koymak için gönderildiğini anlamamız gerekirken, bu son ilahi kitabın ayetlerini rastgele yerlere
yazarak, istismar etmek kanaatimizce Kur‟an-ı Kerim‟i ve İslam dinini bilmemek ve anlamamaktır. Bu işi yapanlara fırsat vermek de gaflettir. İslam‟ın yasakladığı işleri yapan ve bu tür davranışlara cevaz veren insanlar, hangi kisve ve unvan ile bunu yapıyorlarsa yapsınlar, bunlar büyük bir
vebal altında ve imanlarına da ciddi zarar verdikleri bir gerçektir.
Bazı Müslümanlar, 13 rakamının uğursuzluğuna şuursuzca inanmaktadırlar. Oysa bu inanç, Hıristiyanlığa aittir. Hıristiyanlıkta 13 sayısının
uğrusuzluğu ile ilgili birçok teori ortaya atılmıştır. Bunlardan birine göre,
Hz. İsa (a.s)‟in son yemek olarak bilinen ve Roma tarafından tutuklanmadan önce Havarileri ile son kez bir araya geldiği yemekte masada 13 kişi vardır. Masadaki 13. kişi olan Yahuda onu ele verir. Bir başka teoriye göre, İstanbul‟un Osmanlı İmparatorluğu tarafından
fethedildiği 1453 yılının rakamlarının toplamı 13'tür. Bazı Hıristiyanlar
12 kişiyle birlikte aynı masaya oturtmaktan kaçınır; birçok otelin 13 sayısını taşıyan odası ve 13. katı yoktur. Çoğu zaman yaşanan tesadüfler de
513
İsra, 17/82
164
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
13 sayısının uğursuzluğuna yorulur. Hatta Nasa‟nın insanlı ay yolculuğunun 7. uçuşu olan Apollo 13 projesinin başarısızlığına neden olarak isminde geçen 13 sayısı gösterilmektedir. 13 sayısının uğursuz olduğuna
ilişkin inanç, dünyada o kadar yaygındır ki, yaşamı birçok yönde ciddi olarak etkilemektedir. Bazı ülkelerde evlerin kapılarına 13 numarası verilmez,
uçaklarda 13. koltuk sırası yoktur, apartmanlarda, otellerde 13. kat ya 12A’dir ya da 14’tür. 13 numaralı oda yoktur. Olsa bile insanlar o odada
kalmak istemezler. Hatta ayin 13‟ünde işe gelmeme, uçak ve tren rezervasyonlarının iptali, alışverişin düşmesi ve benzeri davranışların ABD’ye
günde milyonlarca dolara mal olduğu söylenmektedir. Bu inanç bir fobi,
yani bir çeşit korku hastalığı olarak kabul edilmiş olup adı
“triskaidekaphobia”dır.
Genel olarak bu inancın, Hz. İsa (a.s)‟in meşhur son yemeğindeki
Havariler‟in sayısından kaynaklandığı sanılsa da, kökü çok daha eskilere,
Mitolojik Tanrıların yaşadığına inanılan çağlara, İskandinavya topraklarına
kadar gitmektedir. İskandinav mitolojisinde, İskandinav Tanrılarının en kötülerinden olan Loki, Valhalla‟daki oniki kişilik bir şölene davetsiz olarak
gitmişti. 13‟üncü kişi olarak gittiğinde, gözyaşı Tanrısı olarak da anılan,
adının anlamı “Muzaffer” olan, yakışıklı, adil, ışık ve güzellik Tanrısı
Balder‟ın ölümüne yol açtığından, bu sayı uğursuz olarak anılmaktaydı.
Balder, Vikkingler‟in meşhur Tanrısı Odin ile Frigga’nin oğulları
olup, ay kraliçesi Nanna‟nın da eşidir. Bu ziyafete 12 kişi davetli iken, yalanların ve hilelerin Tanrısı Loki, davetli olmadığı halde, zorla 13. kişi olarak katılmak ister. Ancak bu arada çıkan tartışmada, Loki diğer Tanrılar tarafından da çok sevilen Balder‟i öldürür. Bu mitolojik hikaye ve inanış İskandinavya‟dan Avrupa‟nın güneyine kadar yayılır. Hıristiyan din adamları
bu halk masalını kullanırlar ve Hz. İsa (a.s)‟in son yemeğine uygularlar. Hıristiyan versiyonunda Balder‟in yerini Hz. İsa (a.s), Loki‟nin yerini de hain
Judas alır. Bu yemekten sonra 24 saat içinde de Hz. İsa (a.s) Çarmıh‟a
gerilerek öldürülür. Bu nedenle Hıristiyanlar‟da akşam yemeğinde 13 kişi
bir araya gelirse bunlardan birinin başına bir felaket geleceğine inanılır. Bu
inanışlara göre 13 sayısı uğursuzdur ama ayın cumaya rastlayan 13. günü hepten uğursuzdur. Ancak böyle bir günde doğmuşsanız tam tersi, yani
13 sizin uğurlu gününüzdür.
Cuma gününün uğursuz sayılmasına Hz. Havva‟nın, Hz. Adem
(a.s)‟e o meyveyi cuma günü yedirtip cennetten kovulmasına sebep
İslam Dininin Esasları
165
olması,514 Hz. Nuh (a.s) zamanındaki büyük selin cuma günü olması, Hz.
İsa (a.s)‟in cuma günü Çarmıh‟a gerilmesi gibi olaylardan biri veya hepsi
neden olmuş olabilir. 13 sayısının uğursuzluğuna duyulan inancın kökeninde, bir yıl içinde ayin 13 kez dolunay olarak gözükmesinin yattığını söyleyenler de vardır. Genel olarak bu inancın, Hz. İsa (a.s)‟in meşhur son
yemeğindeki Havariler‟in sayısından kaynaklandığı sanılır. Hz. İsa (a.s)‟in
bir cuma günü Çarmıh‟a gerilmesinden önceki son yemeğinde toplam 13
kişi bulunuyordu; Hz. İsa (a.s) ve 12 Havarisi‟dir. Bu nedenle Hıristiyanlarda akşam yemeğinde 13 kişi bir araya gelirse, bunlardan birinin başına bir
felaket geleceğine inanılır. Sonraları 13 sayısını çağrıştıran bu sayının
içinde geçtiği her şey lanetli, kötü, korkunç olarak nitelendirilmeye başlandı.
Uğursuzluğun diğer nedenleri ise şöyle anlatılıyor: İbraniler‟e göre
13 sayısının uğursuz olmasının nedeni İbrani alfabesinin 13‟üncü harfinin
“mavet”, yani ölüm sözcüğünün ilk harfi olan “m” olmasıydı. Hammurabi kanunları listesinde de 13 sayısı atlanmıştı. 13 Ekim 1307 Cuma
günü, Fransa Kralı Philippe ile Papa Clemens’in işbirliği sonucu
Tapınak Şövalyeleri‟nin çoğu tutuklanıp idam edilmişti. 13 sayısının uğursuzluğuna duyulan inancın kökeninde bir yıl içinde ayın 13 kez dolunay
olarak gözükmesinin yattığını söyleyenler de vardır. Ünlü katiller Jack the
Ripper, Charles Manson, Jeffrey Dahmer, Theodore Bundy ve
Albert de Salvo’nun adları 13 harften oluşur. İlmi ve bilimsel dayanağı
olmasa da 13 sayısının uğursuzluğuna inanan Hıristiyan ve diğer inanç
gruplarının gerekçeleri hiçbir dinden onay almaz. Ancak Müslümanların 13
sayısının uğursuzluğuna inanmaları çok yersiz, anlamsız ve batıl bir inançtır. Öncelikle İslam, hiçbir rakamın uğurlu veya uğursuz olduğunu onaylamaz. Hatta 13 rakamı Müslümanlar için uğurlu bile sayılabilir. Çünkü iddia
edildiği gerekçelerin tamamında İslam ve Müslümanlar için çok önemli sayılan tarih ve rakamlar yer almaktadır.
514
Kur’an-ı Kerim’e göre, Hz. Adem (a.s) ile Hz. Havva, biri diğerinden
değil, her ikisi de aynı özden, yani topraktan yaratılmıştır. Biri diğeri
için değil, her ikisi de yeryüzünü birlikte imar etsinler diye var edilmiştir. İkisi birlikte Allah’ın hitabına muhatap olmuştur. İkisi birlikte şeytana kanmıştır. Biri diğerini aldatmamıştır. İkisi birlikte aldanmıştır. İkisi birlikte pişman olup tevbe etmiş, dünyadaki sorumluluğu da yine birlikte üstlenmiştir. İkisi de halife olarak gönderilmiştir. (Mehmet görmez, “Cami Kadın ve Aile”, Sunuş, s. 7)
166
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Hz. Muhammed (s.a.v) 571 senesinde doğmuştur. O senenin rakamlarını toplayın bakalım ne çıkacak? 5+7+1 = 13 eder.
İstanbul, 1453 yılında Sultan Fatih Mehmet tarafından fethedilmiştir.
Gerçekten de bu tarih çok önemlidir. Bir çağın kapanıp aydınlık bir çağın
başlamasını ifade eder. 1453 tarihinin rakamlarının toplamı da, 1+4+5+3
= 13 eder.
Türkler 751 tarihinde Müslüman olmaya adım atmıştır. 7+5+1= 13
eder. Her türlü sapkınlıklardan korunmamıza sebep olan, şerefimize şeref
katan İslam dini ile tanışmamıza neden olan Talas Meydan Muharebesi
571 yılında olmuştur. O tarihin rakamlarının toplamı da 5+7+1+=13 eder.
Pasinler savaşı, 1048 tarihinde Bizans ile yapılan ilk savaş ve ilk galibiyettir. 1+0+4+8= 13 eder.
Bir gaflet örneği olarak, her yıl 1Nisan günü sevinçle “1 Nisan!” diye şaka yapılır. Kars İmam-Hatip Lisesinde, orta kısmı 2. sınıfta
okurken, bilahare Vali olarak da görev yapan, merhum Oktay Başer
Kars Vali yardımcısı idi ve derslerimiz boş geçmesin diye İngilizce derslerimize girmekte idi. 1 Nisan 1970 tarihinde kendisine “şaka” yapmak
üzere sınıfta girdiğinde ayağa kalkmadık. Şaşırdı, hepimiz bir ağızdan
“1 Nisan dedik.” Buna çok üzülmüştü ve kızmadan o derste sadece
1 Nisan şakası olayını anlattı. Merhum Vali Oktay Başer‟e Allah‟tan rahmet diliyorum. Şuurlu bir Müslüman ve mütefekkir idi. Ben o gündür bu
gündür bu olayı, sınıfta ve konu olan her yerde anlatmaya çalışıyorum.
Mahiyetini bilinmeyen bu ihaneti her yıl Müslüman olarak şuursuzca tekrarlamaktayız. Olayın aslı budur: “15. yüzyılın sonlarında Haçlı ordusu
İspanya‟daki Endülüs Müslümanlarının son kalesini kuşatır. Uzun süren bir
kuşatma olmasına rağmen kış aylarının da etkisiyle kale korunabilmektedir. Kaleyi almanın zorluğunu anlayan Haçlı ordusu komutanı değişik
taktikler düşünür. En sonunda 31 Mart gecesi kalenin önüne giderek bir
elinde Kur'an-ı Kerim, diğer elinde İncil “Şu iki kitap üzerine yemin
ederim ki, teslim olursanız bu akşam size bir şey yapmayacağım” der. Müslümanlar kendilerine dokunulmaması karşılığında kaleyi
teslim ederler. Ertesi sabah, yani 1 Nisan sabahı Haçlı ordusu komutanı,
bütün Müslümanların öldürülmesi emrini verir. Bunun üzerine Müslümanlar, “Yemin etmiş, söz vermiştiniz!” dediklerinde Haçlı ordusu komutanı “Benim sözüm dün akşam içindi, bugün için size bir sözüm
yoktur, bu gün 1Nisan” diye cevap verir ve bütün Müslümanlar şehit
İslam Dininin Esasları
167
edilir. İşte o gün bugündür “1 Nisan” Hıristiyanlar arasında “Hile Günü” olarak kutlanmaktadır. Müslüman olarak biz de, bu hile gününe şaka
adı altında ortak oluyoruz. Şehit edilen yüzlerce Müslüman‟ın ruhunu incitiyoruz. Bundan Allah‟a sığınmak lazımdır.
Bid‟at ve hurafe illetinin ne olduğunu, nerelerden kaynaklandığını ve
bu konuda insanlarımızın nasıl kandırıldığına dikkatleri çekmek için,
“Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?” adlı kitabımızda buna
geniş yer ayırdık. Geniş bilgi için oradan yararlanılabilir.
-Sünnet
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Kur‟an-ı Kerim dışında söylediği her türlü
“söz, fiil ve takrirlerden oluşan her şey Sünnet‟tir.” Daha kısa ve
fıkıh usulü bilginlerinin anlayışına uygun bir anlatımla Sünnet: “Allah
Resulü‟nün söz, fiil ve takrirlerinden ibarettir.‟‟ Böylece Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in, Peygamberliğinin başlangıcından vefatına kadar,
Kur‟an-ı Kerim dışında söylemiş olduğu her söz veya yaptığı her fiil Sünnet içinde yerini almış olmaktadır. Bu kapsamdaki Sünnet‟in delil olmasına
bütün Müslümanlar İcma etmişlerdir. Yani Sünnet‟in dinde delil olmadığını söyleyen hiçbir kimse veya grup bulunmamaktadır. Ayrıca Kitabın Sünnet‟e göre üstün olduğu konusunda da bir görüş ayrılığı bulunmamaktadır.
Zira Kitap, yani Kur‟an-ı Kerim, lafız olarak Allah katından indirilmiş, ibadetlerde okunması emredilmiş ve bütün bir insanlığın en küçük bir süresinin bir benzerini getirmekten aciz kaldığı ilahi bir beyandır. Sünnet ise, bu
vasıflara sahip değildir. Bu nedenle, delillerin sıralanmasında Sünnet elbette ki, Kur‟an-ı Kerim‟den sonra gelmektedir. Sünnet, her yönüyle onun
hükümlerine uygun açıklamalarda bulunur.515 Sünnet, Kur‟an-ı Kerim‟in anlatılması ve açılmasıdır.
“Namaz kılın ve zekat verin…”516
“Ey inananlar, oruç size farz kılındı…”517
“Ka‟be‟ye gitmeye yol bulabilene Hacc etmek Allah‟ın insanlar üzerindeki bir hakkıdır...”518 ayetlerinde mutlak olarak ifade
edilen İslam‟ın temel şartlarını bir de, “İslam beş temel üzerine ku515
516
517
518
Mehmet Bozkurt, “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?”, s. 73
Bakara, 2/43
Bakara, 2/183
Al-i İmran, 3/97
168
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rulmuştur…”519 Hadis‟i uygulamaya yönelik hiçbir açıklama getirmeksizin, sadece hüküm açısından beyan etmektedir. Yine “Mallarınızı
kendi aranızda haksız sebeplerle yemeyin…”520 ayeti ile “Hiçbir
Müslüman‟ın malı, kendi gönül rızası bulunmadan helal olmaz.”521 Hadis‟i tam bir uyum içinde, aynı manayı ifade etmektedir. Özetle; Sünnet, Kur‟an-ı Kerim‟i açıklar ve Sünnet ile Kur‟an-ı Kerim arasında
bir uyum ve ahenk vardır.
Sünnet, Kur‟an-ı Kerim‟de bulunan herhangi bir hükmü, herhangi bir
yönden açıklar. Örneğin, namaz ve zekatın uygulama biçimi, ölçü ve şekillerine açıklık getiren Hadisler, yine “beyaz iplik siyah iplikten sizin
için ayırt edilinceye kadar”522 ayetindeki beyaz ve siyah iplikten kastedilen, gündüzün aydınlığı ile gecenin karanlığı olduğunu belirten Hadisler ve yine “inanıp da imanlarına herhangi bir zulüm bulaştırmayanlar…”523 ayetindeki zulümden kastedilen, şirk olduğunu açıklayan Hadisler, Sünnet‟in bu özelliğini ortaya koymaktadır. Sünnet ile
Kur‟an-ı Kerim ilişkisi hep böyledir ve bir bütünlük arz eder. Sünnet‟in en
yoğun şekilde icra ettiği görevi, Kur‟an-ı Kerim‟i açıklamaktır. Bu nedenle
Sünnet, Kur‟an-ı Kerim‟in açıklayıcısıdır denilmiş ve Kur‟an-ı Kerim ile
Sünnet arasındaki ilişki de açıklayan/açıklanan ilgisi olarak tespit edilmiştir. Konu ile ilgili olarak İslam bilginleri arasında herhangi bir görüş ayrılığı
söz konusu değildir.524
Hz. Peygamber(s.a.v), Kur‟an-ı Kerim‟in onay vermediği hiç bir şeyi
söylemez ve yapmaz. Ayrıca Allah‟tan emir almadıkça kendiliğinden hiçbir
şey söylemez ve yapmaz. Dolayısı ile O‟nun hayatı tamamen Allah‟ın denetiminde ve yönetiminde geçmiştir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Eğer (Peygamber) bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş
olsaydı, mutlaka onu kudretimizle yakalardık.” “Sonra da
O‟nun şah damarını mutlaka keserdik.” “Hiç biriniz de bu cezayı engelleyip ondan savamazdı.”525
519
520
521
522
523
524
525
Buhari, İman, 2; Müslim, İman, 19
Bakara, 2/188
Ebu Davud, Menasik, 56
Bakara, 2/187
En’am, 6/82
Mehmet Bozkurt, age, s. 74-75-76
Hakka, 69/44- 45-46-47
İslam Dininin Esasları
169
M. Hayri Kırbaşoğlu, Sünnet‟in İslam‟da bir kaynak olduğunu
göstermek için, başvurulan ayetlerin tasnifini aşağıdaki şekilde yapmaktadır.
1- Hz. Peygamber(s.a.v)‟e itaati emreden ayetler.
2- Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hükümlerine boyun eğmeyi emreden
ayetler.
3- Hz. Peygamber(s.a.v)‟e isyan etmemeyi, ona karşı çıkmamayı
emreden ayetler.
4- Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Kur‟an-ı Kerim‟i açıklama görevinden
bahseden ayetler.
5- Hz. Peygamber(s.a.v)‟in helal-haram kılma yetkisi olduğunu ifade
eden ayetler.
6- Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, Müslümanların uyması gereken güzel
örnek olduğuna dair ayetler.526
Sünnet, Kur‟an-ı Kerim‟in açıklayıcısı olduğu için, Kur‟an-ı Kerim‟den
hemen sonra ikinci dini delildir. “Kur‟an-ı Kerim okunan vahiy,
Sünnet ise rivayet olunan vahiydir.”527Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Hadisleri de, “rivayet edilen Sünnet‟tir.”528
Sünnet sözlükte, yol demektir. Yolun iyisine de kötüsüne de Sünnet denilir. Yalın halde söylendiği zaman “güzel yol” anlamındadır.
Kur‟an-ı Kerim‟de bu kelime “devamlı adet, evrenin düzeninde geçerli olan tabii kanunlar, gidilen yol‟‟ gibi anlamlarda kullanılır. Ayrıca “Sünnetullah” terimi vardır ki, bu Allah‟ın koyduğu kurallar ve toplumların hayatlarında görülen ilerleme, gerileme ve hatta yok olmada geçerli olan ilahi kanunlar demektir.
Terim olarak Sünnet; Hz. Peygamber(s.a.v)‟in söz, fiil ve takrirleri ile İslam‟ı yaşayarak yorumlaması demektir. Bu anlamda Sünnet, Hadis‟ten daha kapsamlıdır. Nitekim Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, “Size iki şey
bırakıyorum. Onlara sıkı sarıldığınız sürece yolunuzu şaşır-
526
527
528
Mehmet Bozkurt, age, s. 76, Alıntı: M. Hayri Kırbaşoğlu, “İslam Düşüncesinde Sünnet”, s. 149
İmam Şafii, “Risale”, s.91
Kasimi, “Kavaidü’t-Tahdis”, s. 35
170
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
mazsınız. Allah‟ın Kitab‟ı ve Resulü‟nün Sünneti‟dir…529 Hadisinde bu anlam açıkça görülmektedir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟e isnat edilen
her şeyin yazılı metni anlamında Hadis, günümüzde Sünnet yerine kullanılmaktadır. Artık bugün Hadis denilince Sünnet, Sünnet denilince Hadis
anlaşılmaktadır.530
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hayatı incelendiğinde, tebliğ konusunda çok
titiz davrandığı, kendisine gelen vahyi hiç geciktirmeksizin zamanında ve
eksiksiz bildirdiği görülür. Sahabe de bu konuda üstlendikleri önemli görevin bilincinde olarak, kendilerine bildirildiği şekilde Kur‟an-ı Kerim‟i, sonraki
nesillere ulaştırabilmek için büyük bir çaba göstermişlerdir.
“Ey Resul! Rabb‟inden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan, O‟nun mesajını (elçiliğini) iletmemiş olursun.
Allah, seni insanlardan koruyacaktır. Şüphesiz ki, Allah kafirler topluluğunu hidayete erdirmez.”531
İlahi emirde, insanlara tebliğ edilmek üzere kendisine vahy edilen
bazı bilgileri saklamasının, Hz. Peygamber(s.a.v)‟den asla beklenemeyeceği ifade edilmektedir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in vahiy yolu ile Allah‟tan aldığı Kur‟an-ı Kerim ayetlerini görevi gereği, insanlara sadece ulaştırmakla
kalmayıp, aynı zamanda onları açıklıyor ve konu ile ilgili sorulara cevap
veriyordu. Tebliğ ettiklerini açıklamak ve konuyla ilgili sorulara cevap vermek, O‟nun asli göreviydi. Hemen belirtelim ki, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
tebliğ görevi evrensel olduğu için, açıklamaları da ona uygun nitelikte gerçekleşiyordu. Yani Sünnet, Kur‟an-ı Kerim‟in evrensel anlamda Hz. Muhammed (s.a.v) tarafından yorumlanması demektir.532
Hz. Peygamber(s.a.v)‟e indirilen kutsal Kitap, ayette “zikir” kelimesiyle anılmaktadır. Bununla Kur‟an-ı Kerim kastedilmektedir. Ayrıca zikir, Kur‟an-ı Kerim‟in diğer bir adıdır. Ayette açıkça anlaşıldığı gibi, Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in asli görevi Kur‟an-ı Kerim‟i açıklamaktır, O‟nun
Kur‟an-ı Kerim‟e aykırı bir hüküm ve anlayış ortaya koyması kesinlikle düşünülemez. Ancak Kur‟an-ı Kerim ile uzlaşmayan ve O‟ndan onay almayan bir sözü Hadis olarak kabul etmek mümkün değildir. Kur‟an-ı Kerim‟in
yeterli, açık ve açıklayıcı oluşu elbette ki, bir gerçektir. Onun bu nitelikleri529
530
531
532
İmam Malik, “Muvatta”, Kader, 3
Mehmet Bozkurt, age, s. 78
Maide, 5/67
Mehmet Bozkurt, age, s. 79-80
İslam Dininin Esasları
171
ne rağmen, Kur‟an-ı Kerim‟in muhatabı olan insanların anlayış seviyeleri
farklı olduğu için, onu doğru olarak kavramaları mümkün değildir. Diğer
yandan sorumlu olabilmek için duymak değil, anlamak gerekmektedir.
Çünkü anlamadıkları şeyden insanları sorumlu tutmak mümkün değildir.
Bundan dolayı kim, neyi anlamak ihtiyacında ise ona, onu anlatmak lazımdır. Bu anlamda en iyi, en doğru ve en güzel açıklamayı da elbette ki,
Hz. Peygamber(s.a.v) yapmıştır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in açıklamaları,
hiçbir zaman Kur‟an-ı Kerim‟in eksik, yetersiz ve kapalı olduğu anlamına
gelmez. Allah‟a kul olmaktan başka görevi olmayan insanlar, ancak bu
açıklamalar sayesinde Allah‟a nasıl kulluk edeceklerini öğrenmiş olacaklardır. Bu nedenle, Sünnet‟in dışında İslam‟ı düşünmek mümkün değildir.
Hayatın ilahi irade doğrultusunda şekillenmesi konusunda Sünnet, Kur‟anı Kerim ile birlikte ve hemen onun yanında bir görev üstlenmiş bulunmaktadır. Bunun böyle olduğunu hem Hz. Peygamber(s.a.v)‟e itaati emreden
Kur‟an-ı Kerim ve hem de Hz. Peygamber(s.a.v)‟in bizzat kendisi ifade etmektedir.533
Kur‟an-ı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v) hakkında: “… Peygamber
size neyi verirse onu alın, size neyi yasaklarsa, ondan da sakının. Allah‟tan korkun. Çünkü Allah‟ın azabı çetindir.”534
Ayet bir sebebe dayalı olarak gönderilmiş olsa da, anlamının genel
olması esastır. Buna göre Hz. Peygamber(s.a.v)‟in getirdiği her şey alınacaktır. O‟nun getirdiği Kur‟an-ı Kerim‟dir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in yasakladığı her şeyden uzak durma emri, Kur‟an-ı Kerim‟in dışında bazı yasakların söz konusu olabileceğini akla getirse de, durum öyle değildir. Çünkü
yasaklamak; tahrim, yani haram ilan etmek yetkisini kullanmaktır.
Kur‟an-ı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e tahrim yetkisi vermediğine göre,
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in yasakladığı şeylerin çerçevesini de Kur‟an-ı Kerim belirlemektedir.
“(Resulüm!) De ki: Eğer Allah„ı seviyorsanız bana uyunuz
ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok
bağışlayıcı ve esirgeyicidir.”535
Birçok ayette genel olarak Peygamberlerin, özel olarak da son dinin
Peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v)‟in bildirdiklerine teslimiyet göstererek
533
534
535
Mehmet Bozkurt, age, s. 80-81
Haşr, 59/7
Al-i İmran, 3/31
172
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
uymanın önemi vurgulanmaktadır. Ayette Hz. Peygamber(s.a.v)‟e uyma,
Allah sevgisinin ayrılmaz bir parçası olarak nitelenmiş, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in gösterdiği yolu gönülden benimsemeyen kişinin, Allah‟ı sevdiğini iddia edemeyeceği belirtilmiştir. Ayrıca Hz. Peygamber(s.a.v)‟e uyma
iradesini ortaya koyması, Allah‟ın sevgisine ve bağışlanmasına mazhar
olmanın ön şartı sayılmıştır. Kur‟an-ı Kerim‟in ifadesiyle Allah‟ı sevmek,
Hz. Peygamber(s.a.v)‟ı sevmek, Hz. Peygamber(s.a.v)‟ı sevmek de Allah‟ı
sevmek demektir. Hz. Peygamber(s.a.v) sevilmeden Allah sevilemez.
O‟nun Sünnet‟ine tabi olmadan Allah‟ı sevme davasında bulunmak boş bir
iddiadır. Dolayısı ile Allah‟a ulaşmanın yolu, O‟nun Peygamberinden geçer. Bunun içindir ki, soyut bir kavram olan sevgi yerine uyma, izleme kelimeleri kullanılmıştır. Çünkü Hz. Peygamber(s.a.v), yaşayan somut bir
modeldir. O‟nu sevmek uygulamayla ispat edilir. Allah, Kur‟an-ı Kerim‟de,
mü‟minlerde Allah sevgisinin diğer sevgilerden daha kuvvetli olduğunu536
Hz. Peygamber(s.a.v) de, Allah ve Resulü‟nü her şeyden daha çok seven
kimse ile sevdiğini, ancak Allah için seven kimsenin gerçek imanın tadına
varacağını537 bildirmiştir. Diğer taraftan Hz Peygamber (s.a.v) sevgi ile
iman arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir. Buna göre bir Müslüman‟ın öncelikle Allah sevgisini kalbine yerleştirmesi gerekmektedir.
“Birbirinizi sevmedikçe iman etmiş olmazsınız.”538
“Bir kimse kendisi için istediği bir şeyi mü‟min kardeşi
için de istemedikçe gerçekten iman etmiş olmaz.”539
Kur‟an-ı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v) için: “Andolsun ki,
Resulullah sizin için, Allah‟a ve ahiret gününe kavuşmayı
umanlar ve Allah‟ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”540
ayetinde ifade edildiği gibi Kur‟an-ı Kerim O‟nu, örnek bir şahsiyet olarak
ortaya koymakta ve tanıtmaktadır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in işi, görev ve
yetkisi vahyi tebliğ etmekten ibaret değildir. O‟nun bütün ümmete örnek
olmak, vahyi açıklamak ve yeni oluşan İslam toplumuna liderlik etmek gibi
görev ve yetkileri de vardır. Çünkü Kur‟an-ı Kerim, O‟nu örnek olarak ifade
etmektedir. Bu ayete göre Allah‟ı anmak ve ahiret mutluluğunu elde etmek
isteyenler için en güzel örnek Allah Resulü‟dür. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
536
537
538
539
540
Bakara, 2/166
Buharı, İman, 9
Müslim, İman, 93
Buharı, İman, 7
Ahzab, 33/21
İslam Dininin Esasları
173
ahlakı Kur‟an-ı Kerim‟i yaşamaktan ibaret olduğuna göre, bizler için Hz.
Peygamber(s.a.v)‟ı örnek almanın pratik anlamı Kur‟an-ı Kerim‟i hayatımıza sokmak, yani ona teslim olmaktır. Çünkü Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ahlakını, tavır ve tarzını şüphesiz Kur‟an-ı Kerim‟den öğrenebiliriz. Kısaca, Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in güvenilir sünnetinin kaynağı da Allah‟ın kitabı Kur‟an-ı
Kerim‟dir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟i okumak ve yaptıklarını bilmenin yanında, O‟nu anlamak ve insanlığa verdiği mesajı kavramak gerekir. İslam dünyası bu gün, buna muhtaçtır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟i anlamamak, bir Müslüman için ancak zillet olabilir. Belki
zillet kelimesi çok ağır düşünülebilir. Ancak bu kelimeyi özellikle kullandım.
Müslüman olarak bu gün yaşadığımız sefaletten kurtulmak için, Hz. Peygamber(s.a.v)‟i düşünmek, doğru anlamak, kavramak ve tam olarak yaşamak gerekir. Aksi takdirde yolumuza, Müslümana yakışmayan bir halde
devam ederiz.
“Dikkat et, halis din yalnız Allah‟ındır…”541 emriyle ifade
edilen, dinin sahibi ve koyucusu yalnız Allah‟tır. Hz. Peygamber(s.a.v), bu
tek sahip ve din koyucudan aldığı hükümleri, yaşadığı devrin şartları içinde
yorumlar, uygular ve rehberlik eder. Allah‟ın dininin hükmü demek olan Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in hükmüne başvurmak ve bunu gönülden benimsemek
iman alametidir.
“Biz her Peygamber‟i (Allah’ın izniyle) ancak kendisine
itaat edilmesi için gönderdik. Eğer onlar kendilerine kötülük
ettiklerinde sana gelseler de, Allah‟tan bağışlanmayı dileselerdi, Peygamber de onlar için mağfiret dileseydi, elbette Allah‟ı
ziyadesiyle affedici ve esirgeyici bulurlardı.”542
Ayet‟te Allah, kendilerine itaat edilsin diye Peygamberleri göndermiştir. Çünkü O‟nlar Allah„in elçileridir. Peygamberlere itaat, Allah‟a itaat demektir. Bu durum, insanlığa Kur‟an-ı Kerim‟in önemli bir mesajıdır.
“Hayır, Rabb‟ine andolsun ki, aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp, sonra da verdiğin hükümden
içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın onu kabullenmedikçe ve
boyun eğip teslim olmadıkça iman etmiş olamazlar.”543
541
542
543
Zümer, 39/3
Nisa, 4/64
Nisa, 4/65
174
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İman, kuru bir sözden ibaret değildir; gönülden bağlanmak, inanmak ve kabullenmektir. Hem Allah ve Resulü‟ne inandığınızı söyleyeceksiniz ve hem de hükümlerine razı olmamak, tipik bir münafıklık alametidir.
Müslüman olan herkes, bundan şiddetle kaçınmalıdır. Ayet, gerçek iman
sahiplerinin iki temel vasfını ortaya koymaktadır. Aralarında bir anlaşmazlık çıktığında Hz. Peygamber(s.a.v)‟ı hakem kılmak, O‟nun hükmüne başvurmayı emretmekte ve Hz. Peygamber(s.a.v), bir hüküm verince onu benimsemek, onun adil olduğuna inanmak ve itiraz etmemektir.544
“Kim Resul‟e itaat ederse, Allah‟a itaat etmiş olur. Yüz
çevirenlere gelince, seni onların başına bekçi göndermedik.”545
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in fonksiyonu sadece Kitabın metnini insanlara
ulaştırmaktan ibaret olmayıp, Kitabın yanında hikmeti veya bilmediklerini
insanlara öğretmek, onları kötülüklerden arındırmak da onun görevleri
arasındadır. Yine Hz. Peygamber(s.a.v)‟in görevi sadece nakil-tebliğ değil,
aynı zamanda tebliğ ettiğini öğretmektir. Mesela: Kur‟an-ı Kerim ayetlerini
doğru ve arzu edilen şekilde anlaması pratikte herkes için imkansızdır. Bu
bakımdan, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Kur‟an-ı Kerim‟i öğretmesinin bir amacının, anlaşılmayan veya yanlış anlaşılan ayetlerin doğru bir şekilde anlaşılmasını sağlamak olduğu söylenebilir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in görevinin
ayetleri sadece okumak veya nakletmekten ibaret olmadığını, dolayısıyla
O‟na sadece Kur‟an-ı Kerim‟i bize ulaştıran bir haberci gibi bakılamayacağını açıkça göstermektedir.546
Sünnet‟in önemini ifade eden birçok sahih Hadis olduğu bilinmektedir. Bu konuda Hz. Peygamber(s.a.v)‟in temel tavrı gayet açık ve nettir.
“…Kim benim sünnetimden (yaşam tarzımdan) yüz çevirirse benden değildir.”547
Bütün bu ayet ve Hadisler, Müslümanların ancak Sünnet‟e sarılmak
ve ondan ayrılmamak suretiyle İslami kimliklerini koruyabileceklerini ifade
etmektedir. Zira Sünnet‟in terk edilmesi halinde doğacak boşluğu, bid‟atlar
dolduracaktır. Sünnet, en kısa ve en genel anlamıyla, İslam kültürü demektir. Bid‟at ise, İslam kültürüne ters düşen, onda yeri olmayan, fakat
ondanmış gibi görülmeye ve gösterilmeye çalışılan yabancı unsur demek544
545
546
547
Mehmet Bozkurt, age, s. 86
Nisa, 4/80
Mehmet Bozkurt, age, s. 87
Buhari, Nikah, 1; Müslim, Nikah, 5
İslam Dininin Esasları
175
tir. Açıkça söylemek gerekirse mü‟minler Sünnet ile vardır, onunla yaşarlar
ve yozlaşma Sünnet‟ten ayrılmakla başlar. Allah Resulü‟ne isnat edilen,
Kur‟an-ı Kerim ile tezat teşkil eden, Hadis diye bilinen ilgisiz sözlerin, Hadis olarak kabul edilmesi ve uygulanması da yozlaşmadır.548
Sünnet‟in bir bütün ve kavram olarak bağlayıcılığı kesindir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟e uymayı, verdiği hükme razı olmayı, O‟nun hükmü karşısında mü‟minlere seçim hakkı tanınmadığını belirleyen ayetler, Sünnet‟in
Müslümanların hayatındaki etkin ve bağlayıcı rolünü ortaya koymaktadır.
Ancak Hz. Peygamber(s.a.v)‟in değişik vasıflarla ortaya koyduğu Sünnet‟in
bağlayıcılık derecesinin ve çerçevesinin aynı olmadığı da bir gerçektir. Hz.
Peygamber(s.a.v); Peygamberlik, hakimlik ve devlet başkanlığı vasıflarından birisiyle tasarrufta bulunur. Sünnet‟in tüm hayatı, ya da hayatın tüm
safhalarını da, bütün boyutlarıyla kucaklayıcı bir yapıya sahip olduğu açıktır. Bu durum Sünnet‟in evrensel bütünlüğü demektir. Sünnet kesinlikle evrenseldir.
“De ki: Ey insanlar! Gerçekten ben sizin hepinize, göklerin ve yerin sahibi olan Allah‟ın elçisiyim…”549
Bu ayet ve konuya ait diğer birçok ayet, bir taraftan İslam‟ın evrensel
bir din olduğunu ilan ederken, bir taraftan da Hz. Peygamber(s.a.v)‟in elçiliğinin ve dolaysıyla O‟nun Sünnet‟inin, yaşama tarzının evrensel boyut ve
karakterini ortaya koymaktadır.
Kur‟an-ı Kerim, birçok farklılıklara rağmen bütün insanları, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hayat modeline uymaya, O‟nun izinden gitmeye davet
etmektedir. Çünkü O‟nun Sünnet‟i, muhtelif toplum kesimlerinin hepsine
birden örnek olabilecek zenginliktedir. O‟nun hayatı, canlı bir Kur‟an-ı Kerim niteliği ile insan hayatına tam bir uygulama örneği ve ışığıdır. Herkes
O‟nda örnek alabilecek bir yön bulabilir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Sünnet‟inin evrensel boyutta uygulanabilir bir bütünlüğe ve esenliğe sahip olduğunu gösteren, kolaylaştırma temel prensibine uygundur. Bu nedenle
kendisi:“Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız. Müjdeleyiniz, nefret
ettirmeyiniz.”550 şeklinde durumu tespit ve ilan etmiştir.
548
549
550
Mehmet Bozkurt, age, s. 91
A’raf, 7/158
Buhari, İlim, 11
176
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslam, en son ve en mükemmel din, Hz. Muhammed (s.a.v) de en
son Peygamberdir. Kıyamete kadar geçerli olan Kur‟an-ı Kerim ve onun birinci dereceden açıklaması ve uygulama biçimi demek olan Sünnet, her
türlü şart altındaki insanların sorunlarına çözüm getirmek ve Müslümanlar
arasında inanç ve davranış birliğini sağlamakla yükümlüdür. Bu durum
Sünnet‟in evrenselliğinin bir sonucudur.
İslam, belli bir yöre veya şehir halkına gelmiş değildir. Eğer öyle olsaydı, daha net ve değişmeyen uygulamalar teklif ederdi. Halbuki İslam,
bütün insanlara gelmiş bir dindir. Bu nedenle de getirdiği esasların kıyamete kadar, dünyanın her tarafında uygulanabilir olması, kendisine inananların hidayetlerini temin edebilmesi açısından hayati bir zorunluluktur.551
Allah: “Gerçekten zikri (Kur’an’ı) biz indirdik, onun koruyucusu da elbette biziz.”552 Ayette geçen zikri, Kitap ve Sünnet olarak
anlamak mümkündür. Kur‟an-ı Kerim‟in korunması, Sünnet‟in korunmasını
da içine alır. Çünkü Sünnet, onun açıklayıcısı, güvenilir bekçisi ve keyfi yorumlara tabi tutulmasını önler.
O halde Sünnet‟in korunması, Kur‟an-ı Kerim‟in korunması için gerekli önlemlerden birisidir. Bu nedenle de, Kur‟an-ı Kerim‟in korunması,
Sünnet‟in de korunması demektir. Sünnet‟in tamamı mü‟minler tarafından
korunmuştur. Fert olarak bilgileri sınırlı da olsa bilginlerin tamamı, Sünnet‟in tümünü korumuşlardır. Sünnet‟in kurtarıcılığını ve korunmuşluğu
Kur‟an-ı Kerim‟in ortaya koyduğu delillerdendir.
“Gerçekten sen doğru yola çağırıyorsun.”553
“...Eğer o Peygamber‟e itaat ederseniz doğru yolu bulmuş
olursunuz...”554
İslam tarihi içinde, Sünnet‟i kaynak olarak kabul etmeyerek inkar
eden, herhangi bir mezhep mevcut değildir. Sünnet‟in dini delillerden olduğu herkes tarafından kabul edilmektedir. Ancak Sünnet‟i prensip olarak
kabul etmekle beraber, onun yazılı belgeleri demek olan Hadislere yer yer
itiraz eden kişi veya gruplara rastlanmaktadır. Bu itirazlara gerekçe olarak
551
552
553
554
Mehmet Bozkurt, age, s. 95
Hicr, 15/9
Mü’minun, 23/73
Nur, 24/54
İslam Dininin Esasları
177
da, Kur‟an-ı Kerim‟in ön plana çıkarıldığı görülmektedir. Bazı ülkelerdeki
kişiler ve onların öteki İslam ülkelerindeki uzantıları ve özellikle Hindistan‟da ve Pakistan‟da “Ehl-i Kur‟an Cemiyeti” çevresinde kümelenen kimseler, zaman zaman “Kur‟an-ı Kerim ile yetinme” çağrıları
yapmaya başlamış, Sünnetsiz İslam arayışı içine girmişlerdir. Her konuda
ayet aramakta, ayet dışında kendilerini bağlı hissedecekleri bir başka, “O
Kitap (Kur’an); onda asla şüphe yoktur...”555 delilin bulunmadığını
ileri sürmektedirler. Günümüzde bilinen kadarıyla Sünnet‟i toptan reddettiklerini söyleyen yegane grup Hindistan ve Pakistan‟daki Ehl-i Kur‟an
cemiyetinden ibarettir. Ancak Ehl-i Kur‟an Cemiyeti‟nin bile bu konuda ittifak halinde olmadıkları, onlardan bazılarının sahihler dışında, bazılarının
da mütevatir olanlar dışında kalan Hadisleri reddettikleri, ancak marjinal
bir grubun, Hadislerin tamamını reddettikleri ifade edilmektedir.556
Bu görüş ve iddialara karşı, insanlar arasından seçilen Peygamberler aracılığı ile Allah‟ın emir ve yasaklarını kullarına duyurması, Allah için
bir acizlik ve eksiklik değilse, Sünnet‟in varlığı da Kur‟an-ı Kerim‟in eksik
ve yetersizliği anlamına gelmez. Vahyi alıp öğrenmede, Peygamberlerin
aracılığına nasıl ve ne ölçüde ihtiyaç varsa, Kur‟an-ı Kerim‟deki hükümleri
anlamakta da Peygamber (s.a.v)‟in yorumuna, yani Sünnet‟e öyle ihtiyaç
vardır. Tabii ve doğru olan budur. Bunun dışındaki iddialar ne adına yapılırsa yapılsın, nasıl takdim ediliyorsa edilsin, temelden yanlıştır.
İslam ümmetinin kimlik ve kişiliğini dokuyan yorum, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in yorumu, yani Sünnet‟idir. Bu nedenle Sünnet, İslam‟ı anlama,
kavrama ve yaşamada vazgeçilmez en doğru yorumdur. Onun verilerine,
yani Hadislere yöneltilecek hiç bir tenkit, Sünnet‟ten uzak kalmayı haklı kılamaz. Diğer bir ifade ile Sünnet‟siz Müslümanlık olmadığı gibi, sadece
Sünnet‟ten ibaret bir Müslümanlık da olamaz. Yani ne Sünnet‟siz Müslümanlık olur, ne de Sünnet‟e rağmen Müslümanlık olur.557
Günümüzde birçok Müslüman, bağlayıcılık açısından farklılıklar arz
eden Sünnet‟i hiçbir ayırım yapmaksızın bir bütün olarak bağlayıcı kabul
etmekte ve bu anlayıştan hareketle, Hz. Peygamber(s.a.v), neyi -nasıl
yapmışsa, onu aynen taklit etmenin Sünnet olduğuna inanmaktadır. Bu tür
bir Sünnet anlayışı, özellikle günlük hayatın çeşitli alanlarında tezahur et555
556
557
Bakara, 2/2
Mehmet Bozkurt, age, s. 97
Mehmet Bozkurt, age, s. 98
178
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
mekte ve “sakal bırakmak, sarık sarmak, şalvar veya Arapların giydiği elbise olan sevb giymek, masada yemek yemeyip yerde yemek, çatal bıçak
kullanmayıp elle yemek, evlerde koltuk yerine yer minderleri kullanmak,
ayakkabıyla namaz kılmak, camilerdeki halıları kaldırıp toprak zeminde
namaz kılmayı teklif etmek‟‟gibi hususlar “Sünnet” olarak kabul edilip, bu
konular üzerinde bilhassa halk kesimlerinde ısrarla durulmaktadır. M.
Hayri Kırbaşoğlu, bu tür Sünnet anlayışının doğru ve sağlıklı olduğunu
kabul etmenin mümkün olmadığını ifade etmektedir.558
Elbette ki, yukarıda sıralanan uygulamaları Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
hayatında görmekteyiz. Ancak Sünnet denilince sadece bunları anlamak
yanlıştır. Oysa Sünnet, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in misyonunu temsil etmekte ve O‟nun adına, değişen zamanlarda ve gelişen şartlara uygun bir fikir
ve düşünce ortaya koymak demektir. Eğer bu yapılmış olsaydı, İslam dünyası bu gün bu halde olmazdı. Kabul etmeliyiz ki, Hz. Muhammed (s.a.v)‟ı
örnek alarak bir vizyon ortaya koyamıyoruz. O halde Hz. Muhammed
(s.a.v)‟ı doğru anlamak için, hayatını ve yaşam tarzını iyi öğrenmemiz lazımdır. İslam dünyası bugün buna muhtaçtır.
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in sözlerini, Sünnet kavramından ayrı düşünmek isteyenlere, buna gerekçe olarak da başlangıçta Sünnet denilince,
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in sadece fiillerinin anlaşıldığını, sözlerinin o çerçevede düşünülmediğini ileri sürenlere iltifat edilmemelidir. Bu kapsamdaki
Sünnet‟in delil olmasında bütün Müslümanlar İcma etmişlerdir. Yani Sünnet‟in dinde delil olmadığını söyleyen hiçbir kimse veya grup bulunmamaktadır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in mucize göstermesi, Allah‟tan tebliğ ettiği
emirlerin güvenilir, doğru ve hatadan korunmuş olduğunu ispat eder. Demek ki, kitap ve Sünnet‟ten her birisi diğerini desteklemekte ve doğrulamaktadır. Dinde delil oldukları da kesindir. Ancak Sünnet‟in tamamının vahiy ürünü olduğu söylemek çok zor, hatta imkansızdır. Kur‟an-ı Kerim dışında, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Allah ile herhangi bir iletişim veya diyalog
kurma imkanından yoksun olduğu anlamına gelmez. Adına ister vahiy, ister ilham veya başka bir şey denilsin, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in birtakım
konularda Allah ile temas kurmuş olması mümkündür.559
Ancak Hadis ve Sünnet‟in dindeki yeri ve önemini, her Müslüman‟ın
kabul etmesi gereken bir görevi olmakla birlikte, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
558
559
Mehmet Bozkurt, age, s. 98, Alıntı: M. Hayri Kırbaşoğlu, age, s.73
Mehmet Bozkurt, age, s. 99
İslam Dininin Esasları
179
Sünnet‟ine duyulan ihtiyaç, Sünnet‟in bağlayıcılık bakımından önemi ve
Sünnet‟in öneminden dolayı günümüze korunarak gelişi önemlidir. Fakat
Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ait olmayan, Kur‟an-ı Kerim ayetleriyle tezat teşkil
eden ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟e isnat edilen, Hadis diye rivayet edilen
sözleri hadis olarak kabul etmemiz ve uygulamalarımızda rehber edinmemiz mümkün değildir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ait olduğu iddia edilen ve
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ahlak ve inanç anlayışı ile bağdaşmayan bu sözleri şiddetle reddetmek, dini bir görevimiz olarak kabul edilmelidir. Bu konu
ile ilgili olarak, “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?” adlı kitabımızda detaylı bilgi ve ilginç örnekler vardır. Geniş bilgi için oradan yararlanılabilir.
-İcma-i Ümmet
Din bilginlerinin toplanarak, kitap ve Sünnet‟e uygun bir şekilde, dini
bir konudaki kararlarıdır. Diğer bir ifade ile ümmet içinde ictihad560 ehliyetine sahip olan bilginlerin bir asırda, dini bir konuda ittifak etmeleridir.
Görüş birliği anlamına gelen “İcma” kelimesi, İslam hukuku terimi olarak,
İslam bilginlerinin bir konu hakkındaki ortak görüşünü ifade ederken, İslam
dininin temel kaynakları Kur‟an-ı Kerim‟de ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in uygulama ve sözlerinde yer alan prensiplerin topluma ve çağın şartlarına göre standart ve bağlayıcı bir yoruma kavuşturulması, fıkıh usulü geleneğinde icma terimiyle ifade ediliyor.
Bu konuda din bilginleri, önemli bir sorumluluk taşımaktadır. İcma
konusunda pek çok farklı görüş vardır. Kur‟an-ı Kerim‟de ve Hadislerde
İcma‟nın kesin delil olduğunu gösteren açık bir hüküm yoktur. Bu konuda
ileri sürülen ayet ve Hadislerin icma ile ilgileri açık ve kesin değildir. İcma
kavramı Hz. Peygamber(s.a.v)‟den sonra ortaya çıkmış, genellikle de siyasi değil, hukuki bir terim olarak kullanılmıştır. İcma, İslam bilginlerinin
oluşturmuş oldukları ve farklı anlamlar yükledikleri bir terimdir. Böyle bir
kavrama ihtiyaç duyulması son derece önemlidir. Bu kavramla birçok hukuki, siyasi ve sosyal sorun çözümlenmeye çalışılmıştır. Ancak bugün,
İcma kavramının gözden geçirilmesi, ona yeni bir içerik kazandırılması ve
560
Fetva: Bireysel, bağlayıcı olmayan dini görüş ve tavsiyedir. İctihat:
Bir alimin ortaya çıkan yeni sorunlar hakkında çözüm önerileri anlamına gelir. İcma ise, dinin sabitleri hakkında, İslam bilginlerinin
ortak tutumunu ifade ettiğinden, Müslümanlar için bağlayıcı olarak
kabul edilir.
180
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yeni anlamlar yüklenerek işlevli bir hale getirilmesi gerekir. İslam bilginlerinin buna hakkı ve yetkisi vardır.
İlimde derinleşmiş olanlar, yanı ilimde “Rüsuh”561 sahibi olanlar,
kesin delillerle Kur‟an-ı Kerim‟in Allah kelamı olduğunu bilirler. Ondan gerçek anlamda istifade edecek olanlar da yine bu kimselerdir. Bilgi ancak aklı kullanmak ile elde edilir. Allah nazarında en değerli insan, aklını kullanarak ilimde rüsuh sahibi olan kimsedir. Kur‟an-ı Kerim bir bilgi yığını değildir. Bilgiyi elde etme yolunu öğreten ve bilgiden amacın ne olduğunu söyleyen ve böylece bütün hayatı tanzim eden ilahi bir kitaptır.
“…Kitaptaki müteşabih ayetlerin te‟vilini ancak Allah bilir,
ilimde rüsuh sahibi olanlar da ona inandık, hepsi Rabb‟imizin
katındandır, derler. (Bu inceliği) ancak akl-i selim sahipleri düşünüp anlar.”562 Bu ayetteki durak yerine göre anlam değişir. Ancak
mutlak manada müteşabih563 ayetlerin kesin anlamını yalnız Allah bilir.
İlimde rüsuh sahipleri, kitabı en iyi bilenler onlar olduğu gibi, müteşabih
ayetleri de insanlar arasından ancak onlar bilebilirler.564
29 Nisan 2013 tarihinde Yeni Ümit ve Hira dergilerinin ortaklaşa
düzenlediği “Ortak yol haritası icma ve kolektif şuur” konulu uluslararası sempozyum İstanbul Kongre Merkezi‟nde yapıldı. Çok sayıda din
bilgini ve akademisyenin katıldığı sempozyum “İslam Akidesinde İcma‟ın
Temelleri” konulu ilk sunumu Kahire Üniversitesi Daru‟l-Ulum Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Abdülhamid Medkur yaptı. Müslümanlar arasındaki farklılığın normalde bir zenginlik olduğunu dile getiren
Madkur, mevcut ihtilafların ise İslam ümmetinin yakınlaşıp kaynaşmasında
önemli rol oynayan İcma için engel teşkil etiğini kaydetti.
561
562
563
564
Rüsuh: İlim ve fennin derinliğine vakıf olmak, sağlamlık, devamlılık,
yerinde, sağlam, sabit ve devamlı olmak, ilimde yüksek payeye
erişmek ve bir şeyin iyice içinde olmak demektir.
Al-i İmran, 3/7
Müteşabih: Kur’an-ı Kerim’in müteşabih ayetleri, lafız ve anlam yönünden bir başkasına benzediği için kesin olarak anlamını ortaya
çıkarmada zorluk çekilen söz veya beyanlardır. Tartışma, yorum ve
felsefe yapma dışı tutulan muhkem ayetlerin ışığında değerlendirmeyi esas almaktadır. Muhkem ayetlerin zıddıdır ve manası tam
olarak anlaşılması mümkün görülmeyen ayetlerdir. Muhkem ayetler, temel iman ve amel konuları, helal-haram ve ibadetlere ilişkin
kurallardır. Çok daha rahat ve kolay anlaşılan, manası açık, anlaşılan ve hiçbir şüpheye yol açmayan ayetlerdir.
Razi, “Mefatih’ul-Gayb”, VI, s. 162.
İslam Dininin Esasları
181
Tunus Uluslararası Alimler Birliği Genel Sekreteri Yardımcısı Prof. Dr. Abdülmecid Neccar ise “Konjonktüre Riayetin
İcma‟ın Fonksiyonel Hale Gelmesindeki Yeri ve Önemi” konulu bir sunum
gerçekleştirdi. Neccar, ümmet rolünün belirlemesinde İcma‟nın önemli yer
tuttuğunu belirterek İslam‟ın cemaat dini olduğunu, fert dini olmadığını dile
getirdi.
Sempozyumun “İcma Neslinin Yetiştirilmesinin Dinamikleri” konulu
son sunumunu ise Tunus Metodoloji Enstitüsü Müdürü Prof. Dr.
Muhammed Babaammi yaptı. Babaammi, icma neslinin yetişmesinde
Bediüzzaman Said Nursi‟nin eserleri ve hizmeti ile önemli ilaçlar sunduğunu dile getirdi. Bu konuda sevginin öncelikli temel unsurları olduğuna dikkat çeken Babaammi, Nursi‟nin “Bizler muhabbet fedaileriyiz.” ifadelerini aktararak İcma düsturunda husumete yer olmadığına vurgu yaptı
ve günümüzün, gelecek İcma nesline hamile olduğunu söyledi.
Fas Krallığı Alimler Akademisi Genel Direktörü Prof. Dr.
Ahmed Abbadi, İcma zirvesinin insanları birbirine bağlama açısından
çok önemli olduğunu söyledi. Ayrıca İslam fıkıh usulünde delil çıkarma
yöntemlerinden olan icmanın işletilmesinden tüm ümmetin sorumlu olduğunu belirterek, “İcmaın işletilmesi ile ümmetin bölünmesine yol açan gidişat durdurulabilir. Belli bir konuya farklı açılardan yaklaşılabilir. Biz başkalarına görüşlerimizi dikte etmez, karşımızdakini anlamaya çalışır ve ortak
meselelerimizi masaya yatırırsak, ümmeti birleştirir, parçalanmışlıktan kurtuluruz” ifadelerini kullandı ve “parçalanan ümmeti bir araya getirmek için
icma konferansı düzenlenmesi bizim için büyük önem taşıyor. Kitaplarda
kalmış bilgileri pratiğe geçirmek ve Hz. Muhammed (s.a.v) zamanında olduğu gibi aktif hale getirmek için önemli bir adım atıldı” diye konuştu.
Sudan İslami Araştırmalar Akademisi Başkanı Prof. Dr.
İsam Beşir, insanlığın karşılaştığı problemlerin icma yapılarak çözülebileceğini ifade etti. Beşir, insan hakları, kadın hakları, küresel ısınma, eğitim başta olmak üzere insanlığı ilgilendiren her konuda icma yapılması gerektiğini belirtti.
Nijerya Din İşleri Yüksek Kurulu Genel Başkanı Prof. Dr.
Muhammed Saad Ebu Bekir de, diyalog ve işbirliğinin etkili kanallarını bulmanın elzem olduğunu vurguladı. “Allah bize büyük fırsatlar bahşetmiştir. Ortak hayatımızın temellerine tekrar ulaşma fırsatı sunmuştur. İcma
da bunlardan biridir. Hoşgörüyü yükseltmeliyiz.” dedi.
182
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Tunus Zeytuniye Üniversitesi İslam Medeniyeti Yüksek
Enstitüsü Öğretim Görevlisi Prof. Dr. Hasan el-Mennai ise,
“İcma, fiziksel değil, fikri birlikteliktir ve gönüllerin bir olmasının göstergesidir.” şeklinde konuştu. Mennai, “İcma, ümmet arasındaki sorunların çözümüne katkı sağlıyor. İslam‟ın öngördüğü şekilde bir araya gelerek aramızdaki anlaşmazlıkları çözebiliriz. İhtilaflar her şeyden önce fikri birliktelik ile
çözülür.” değerlendirmesinde bulundu.
Eski Diyanet İşleri Başkanı Ali Bardakoğlu ise, İcma‟nın
Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟ten ayrı bir delil olmadığını ifade ederek, “Dinin
iki aslı vardır. Biri Kur‟an-ı Kerim, diğeri ise Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Sünneti‟dir. İcma ve Kıyas ise bu iki unsur arasındaki bağlantıları anlamamızı
sağlayan yöntemleri ifade eder. İcma, kitap ve Kur‟an-ı Kerim‟in paylaşılan anlamı demektir. Bu kendiliğinden oluşmuştur. İcma geriye yönelik
tasvir ağırlıklıdır. Kıyas ise Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟in naslarının belirlenmesi çabasıdır. Böyle olunca iki asıl ve bu iki asla götüren iki delil ve
yöntemden söz edebiliriz.” diye konuştu. Ayrıca İslam‟ın son din, Kur‟an-ı
Kerim‟in ise son kitap ve Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v)‟in de son
Peygamber olduğu tabii ve akli sonucu olarak bu din, bu kitap ve bu Resul
anlaşılacak, yaşanacak ve o bayrak hiç bir zaman yere inmeyecektir.”dedi.
Programa katılan alimler, İcma kavramının nazari ve ameli yönleri
üzerinde derin tahliller yaparak görüş alışverişinde bulundu. İcma‟nın ve
kolektif şuurun; kültürel, hukuki, sosyal ve siyasal hayatta fonksiyonel hale
getirilmesiyle ilgili fikirleri ifade edildi. Sonuç olarak yapılan açıklamada,
İcma‟nın, İslam ümmeti için hayati bir öneme sahip olduğu vurgulandı. Buna göre;
1- İcma, İslam ümmetinin hayatında merkezi bir role sahip olmuştur.
Asırlar boyu İslam dininin iki aslı olan Kitap ve Sünnet‟in anlaşılmasında
ve hayata geçirilmesinde Müslümanların ortak yol haritasını temsil eden
icma fikrine ve onun arkasında yer alan kollektif şuura, parçalanmışlığın
arttığı bugünün İslam dünyasında Müslümanların daha büyük ihtiyacı vardır.
2- İstanbul‟da İslam dünyasındaki ilim, fıkıh, medeniyet, kültür araştırma merkezleri ve üniversiteler ile işbirliği imkanlarını sağlayacak bir koordinatörlük kurulmalıdır. Bu koordinatörlük, Müslümanların karşılaştığı
değişik problemlerle ilgili araştırmaları destekleme, güçlü ve kuşatıcı öneriler sunma kabiliyetinde olmalıdır.
İslam Dininin Esasları
183
3- Bu koordinatörlük, iki gün boyunca gerçekleştirilen bereketli bu
sempozyum boyunca temas edilen konuların derinlemesine araştırılabilmesi için her yıl birbirini tamamlayıcı toplantılar düzenlenmesini takip ve
koordine etmelidir.
4- Bu koordinatörlüğün görevlerinden biri de, başta İcma olmak üzere, İslam ümmetinin ortak paydasını teşkil eden konularda temel yazma
eserlerin tahkik edilmesini, bu alanda araştırmalar ve telifler yapılmasını,
ayrıca daha önceden basılmış eserlerin yeni baskılarının yapılmasını sağlamak veya desteklemek olmalıdır.
5- Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟in sahih anlamının kavranması ve onun
yaşanması, başta Hulefa-i Raşidin olmak üzere Sahabe dönemi tatbikatının iyi bilinmesi, bugün düşünce dünyamızda meydana gelen kopukluğu gidermede ve İslam ümmeti içinde ortak paydayı güçlendirmede hayati
bir role sahiptir. Bu nedenle koordinatörlük, yapacağı çalışmalarla İslam
ümmetinin bugünü ve geleceği ile ilgili sorunların çözümünde kültür mirasımızın temel kaynaklarının ve özellikle İcma‟nin ne kadar zengin bir hazine olduğunu ortaya koymalıdır.
-Kıyas-ı Fukaha
Din bilginlerinin, daha önceki verilen hükümlerden faydalanarak ve
yeni çıkan durumlar için kaideler koymalarıdır. Kıyas, “ölçmek, kıyaslamak, karşılaştırmak ve iki şey arasındaki benzerlikleri tespit
etmek”, hakkında Ayet ve Hadis bulunan bir konunun hükmünü, aralarındaki ortak illetten dolayı, hakkında Ayet ve Hadis bulunmayan konunun
hükmüne bağlamak anlamında bir fıkıh usulü terimidir. İmam Şafii kıyas
hakkında şöyle der: “Her konu hakkında ya ona ait bir hüküm
veya hak olan hükmün yolunu gösteren bir delalet vardır. Konunun açık hükmü varsa ona uymak gerekir. Eğer belirli bir
hüküm yoksa konunun hak olan hükmüne götüren yolun delili
ictihat ile aranır, ictihat ise kıyastan ibarettir.”565
Kıyas‟ın tariflerinde ortak olan nokta şudur: Nass‟a dayanan bir konunun hükmünü, ictihad yoluyla, aynı ortak illeti taşıyan ve nass ile belirtilmemiş bulunan konu için de sabit kılmaktan ibarettir. Ayet ve Hadislerin
sınırlı, hayat olaylarının ise sonsuz olduğu ve her olayın bir hükme bağlanması gerektiği göz önüne alınırsa, bu yeni konuları çözmek için Kıyas‟a
565
Şafii, “er-Risale”, s.477
184
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
başvurmaktan başka bir çare olmadığı anlaşılır. Kıyas, bir delil kabul edilmediği takdirde, birçok yeni konuyu çözmek mümkün olmaz.
İslam hukukunda Kitap, Sünnet ve İcma‟dan sonra dördüncü asli delil Kıyas‟tır. Ancak Kıyas, ilk üç asli delil gibi kesin bilgi ifade etmez. Buna
göre Kıyas, zan bildirir ve yeni bir hüküm ispat etmeyip, üç delilden biriyle
sabit olan ve delili gizli bulunan hükmü ortaya çıkarır. Yani Kıyas, bir çeşit
ictihat olduğu için kendi başına bir hüküm bildirmez, Ayet-Hadis veya İcma
ile bildirilen hükmü yeni konuya nakleder. Kısaca zanni olmakla birlikte Kıyas‟ın hükmü nakletmedir.566 Kıyas, temelde akıl ve mantık metodu olduğu
halde, bazı hukukçuların çoğunluktan ayrı görüş öne sürdükleri görülür.
Kıyas‟ı delil olarak kabul eden çoğunluk hukukçular, Kur‟an-ı Kerim ve
Sünnet‟e dayanır. Bu konuda Kur‟an-ı Kerim: “Ey iman edenler!
Allah‟a itaat edin, Peygamber‟e ve sizden olan yöneticilere
(ulü’l-emr) itaat edin. Eğer bir konuda anlaşmazlığa düşerseniz, (Allah’a ve Peygamber’e inanıyorsanız) onu Allah‟a ve Peygamber‟e havale edin…”567 Bir şeyi Allah‟a ve Peygamber‟e havale
etmek, Kitap ve Sünnet‟in amaçlarını tam olarak bilmekle mümkündür. Bu
da Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟in illetine dayanır ki, o da Kıyas‟tır. Bu ayetle
ilgili olarak en çok tartışılan konu, Müslüman olmayan yöneticilere itaat
edilip edilmeyeceğidir. Bu konuda genel kanaat Müslüman olan yöneticilere itaatin farz, Müslüman olmayan yöneticilere de itaatin farz olmadığı yönündedir. Muhammed Hamdi Yazır: “İtaat etmenin farz olmamasından, isyan etmenin farz olması anlaşılmaz. İtaat mecburiyetinde bulunmamakla, isyan mecburiyetinde bulunmak arasında fark vardır. İsyan hakkı başka, isyan görevi başkadır.”568
diye ifade eder.
Kur‟an-ı Kerim‟de Kıyas‟ın hüccet, yani delil olduğuna
dair pek çok ayet vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:
1-“Ey akıl sahipleri! İbret alın...”569 Allah, Beni Nadir Yahudilerinin inkarlarından, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ve mu‟minlere verdikleri sıkıntılardan dolayı başlarına gelenleri haber verdikten sonra “ibret alın”
buyurmuştur. Yani “kendinizi onlarla kıyaslayın, onların başına gelen şe566
567
568
569
Abdülkadir Şener,“Kıyas İstihsan İstislah”, s. 70; Alıntı: es-Şerahsi,
“Usul”, s. 98/a, 178/a
Nisa, 4/59
Muhammed Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, 2/1375
Haşr, 59/2
İslam Dininin Esasları
185
yin, benzeri bir cezanın sizin başınıza da gelebileceğini unutmayın, çünkü
siz de onların yaptıklarının benzerini yaptınız” demektir.
2-“Bir şeyde, anlaşmazlığa düşerseniz onu Allah‟a ve Resulüne havale edin...”570 Hakkında Nass bulunmayan konuyu, hükmün
illetinde eşit olmaları sebebiyle hakkında Nass, yani delil bulunan konuya
ilhak etmek, onu Allah‟a ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟e havale etmektir ki, Kıyas‟ın manası budur.
3-“De ki, onları ilk defa yaratmış olan diriltir.”571 Allah bu
manayı bizim daha iyi kavramamız için, mahlukatın tamamen yok olduktan
sonra tekrar yaratılmasını, onun ilk defa yaratılmasına kıyas etti. Çünkü
onu yoktan yaratmaya kadir olan öldükten sonra diriltmeye elbette kadir
olur, bilakis bu daha kolaydır. İşte bu bir Kıyas‟tır.
4- İslam şeriatının amaçlarından biri de, insanların hayatını düzenlemek, fertlerin ve toplumun birbirleriyle olan ilişkilerini tanzim etmek, meşru menfaatlerini gerçekleştirmek ve aralarına fitne-fesadın girmesine engel
olmaktır. Bu nedenle İslam şeriatının hükümleri bir takım hikmetlere dayanmaktadır. Bazen anlaşılması güç olan bu illet, muctehidler tarafından
idrak edilir de benzeri konulara çözüm getirilirse, İslam şeriatının amacı
gerçekleşmiş olur. Nitekim Allah, Kur‟an-ı Kerim‟in bazı ayetlerinde hükümlerinin hikmetini açıklamıştır. Mesela: Kısas cezasının hikmetini açıklayarak şöyle buyurur: “Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat
vardır. Umulur ki, suç işlemekten sakınırsınız (Allah’tan korkarsınız).”572
5- Kur‟an-ı Kerim‟de Kıyas‟ın yapıldığı bir gerçektir. İnsanları ikna
etme, verilen delilleri kabullendirme, hükümleri açıklama, birbirine benzeyen şeylerden birinin hükmünün diğeri için de geçerli olduğunu tespit etme, birbirine benzemeyen şeylerin hükümlerinin ayrı olduğunu açıklama
konusunda bizzat Kur‟an-ı Kerim‟de Kıyas yapıldığını görmekteyiz. Mesela: Kur‟an-ı Kerim, öldükten sonra dirilmeyi inkar edenlere, dirilmenin muhakkak gerçekleşeceğini açıklayarak şöyle buyuruyor: “... İnsan “çürümüş kemikleri kim diriltecekmiş” diyor. (Ey Muhammed!) De
ki: Onları ilk defa yaratan diriltecektir...”573 Burada Allah, tekrar
diriltmeyi ilk yaratılışa kıyaslamaktadır.
570
571
572
573
Nisa, 4/94
Yasin, 36/79
Bakara, 2/179
Yasin, 36/78-79
186
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
A- İSLAM‟DA İNANÇ ESASLARI
----------------------------------------------------------------------“Bir kavim kendi davranışını (güzel ahlak ve
meziyetlerini) değiştirmedikçe,
Allah onlara verdiği nimeti değiştirmez.
Şüphesiz Allah her şeyi işitir ve bilir.”
Enfal, 8/53
----------------------------------------------------------------------İslam dini açısından Kelime-i Şahadet, kesin kabul ve tasdik ifade
eden imanın bir tezahürüdür. Kişi böylece Allah‟ı ve O‟nun Peygamberini
kabul etmiş demektir. Kur‟an-ı Kerim, iman kelimesini bazı ayetlerde İslam
kelimesiyle aynı anlamda kullanmıştır. Bu bakımdan imanın şartlarından
biri veya bir kaçını inkar eden insan, imandan ve İslam‟dan çıkmış
olur. İman, İslam‟a giriş anlamında Müslüman olmak için yeterlidir, ancak
Müslüman kalmak için bunun yeterli olmadığını, bilakis Müslümanlığımızı
sürdürmek için imanımızın doğruluğunu ispat etmek durumunda olduğumuzu, bunun için de amel ve eylemlerimizin bu imanın gerekleriyle uyum
halinde olmasını sağlamamız gerekir. Özetle, iman bir defa kazandıktan
sonra, ona ne kadar aykırı davranılırsa davranılsın, kaybedilmesi asla söz
konusu olmayan tapulu bir mülk değildir. Tam aksine iman, salih amellerle
sürekli ispat edilmesi gereken, bu yapılmayıp tam tersi bir istikamette hareket edildiğinde kaybedilmesi ihtimal dahilinde olan bir şeydir. İslam dini,
inananlarının dünya ve ahiret mutluluğunu sağlamak için bir takım temel
prensipler koymuştur. Bunlar:
1-İnanç (İtikad) ile ilgili hükümler,
2-İbadet (Amel) ile ilgili hükümler,
3-Ahlaki hükümler ve moral değerlerle ilgili kaide ve kurallardır.
Daha önce de ifade edildiği gibi, Kur‟an-ı Kerim‟in muhtevası incelendiği zaman iman, ibadet ve ahlak gibi çeşitli konularda ortaya konmuş emirlerin, yasakların ve öğütlerin yanında pek çok ilmi konulara da
değinildiği, astronomik ve fiziki gerçeklere, insan anatomisi ile ilgili konulara işaret edildiği görülür. Ama bütün bunlardan, onun asıl ve tek bir amacı
olduğu da bilinmelidir. Bu amaç, insanların hidayete erdirilmeleri, doğru
yolu bulmaları, Allah‟ın hoşnutluğunu kazanmış olarak hayatlarını sürdürmeleri, mutlu olmaları ve böylece ebedi hayata tertemiz gitmeleridir. Buna
göre ondaki her emir ve her yasak aynı amaca yöneliktir. Yer verilen ilmi
gerçekler, insana kendini tanıtmak, düşündürmek ve gerçeği buldurmak
içindir. İnanç, ibadet ve ahlak iç içe konulardır. Bazen ayrı ayrı izah ederken, bazen de iç içe açıklamaya çalışacağız. Eski dilde iman karşılığında
kullanılan inanç, “inanmak ve itimat etmek” anlamına gelir. Din terminolojisinde inanç,“mutlak tasdik” anlamındadır. Tastık üç aşamada
olur: 1- Kalp, 2- Dil, 3- Fiil‟dir.
Gerçek anlamda tasdik dil ile kalbin birleşmesidir; buna erişen kişi
Mü‟min‟dır. Dil ile tasdiki kalbiyle pekiştirmeyen kişiye “Münafık” denir. Halk deyimiyle iki yüzlülük halidir. İman, amel ile birleştiği zaman, daha
da önem kazanır. İman amelle olgunluğa kavuşur. Ameli olmayan kişinin
imanı bulunabilir. Müslümanların imanları ile amelleri ve eylemleri arasındaki derin uçurumun giderek arttığını ve sahte inanışların çoğaldığını görmek zor değildir. Bütün dinler gibi İslam da, mensuplarının samimi bir
imana sahip olmalarını istemektedir. Zira İslam kabul edilip tam tersine hareket edilsin diye değil, kabul edilen sisteme ve programa uygun davranılması için, daha doğrusu bu sistem ve programın yeryüzünde hakim kılınması için gönderilmiş son dindir.
İnançlar, tahrif ve bozukluk kabul etmez. Çünkü inanç, geçici değişikliğin hiçbir şekilde, sürekli dönüşümün nadiren düşünülebileceği akli bir
keyfiyettir. Çünkü inançlar, ya hiçbir şekilde itiraz kabul etmeyen kesin delilleri vardır. Bunlar, kesin delillerden doğan kesin inançlardır. Ya da aklın
alıştığı ve kabul ettiği farklı ikna edici delilleri vardır. Bu delilleri akıl, farklı
biçimlerde kavrayabilir. İnanç dinin temelini teşkil eder. İslam dini açısından, inancın 6 temel esası vardır. Bunlar Allah‟a, Meleklere, Kitaplara, Peygamberlere, Öldükten sonra tekrar dirilmeye ve Kader‟e imandır. Bu esaslar, inananları huzurlu ve dengeli bir ruh haline
ulaştırır. Böyle fertlerden meydana gelen bir toplum, huzurlu ve dengeli bir
görünüm arz eder.
Dinde özellikle ve öncelikle inanç (iman, itikad), ibadet ve ahlak
alanı önemlidir ve bunlar iç içe bulunur. Bunlar birbirlerine sıkı sıkıya bağlıdır. Özü itibariyle din budur. Bu temel üzerinde duran dinin hukuk, siyaset
ve iktisat ile belli bir takım ilişkileri vardır. Bu değerleri beli ölçüde etkiler,
belirler ve onlardan da etkilenir. Fakat din ile bu değerler arasındaki etkileşim sabit değildir, değişkendir ve durmadan değişir. Bu değişimin bir takım
188
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kuralları vardır. Dini hayatı hukuk, siyaset ve ekonomiden tamamı ile koparmak imkansız olmakla beraber, bunları dinden belli bir ölçüde ayırmak,
ayrı tutmak sadece mümkün değil, aynı zamanda zorunlu ve yararlıdır. Bu
ayırım öncelikle bu bakımdan önem taşır. İnanç, ibadet ve ahlak alanında
birinci derecede önemli olan vahiydir, nakildir ve gelenektir. Bu alanlarda
insan aklı, fazla yetkili değildir. Onun için bu üç konuda muhafazakar ve
gelenekçi olmak gerekir. Fakat hukuk, siyaset ve iktisat alanında birinci
derecede önemli olan akıl, gözlem ve deneylerdir. Belli bir milletin tarihine,
geleneklerine ve ihtiyaçlarına bakılarak, diğer milletlerin deneyimlerinden
de yararlanılarak, o milletin siyasi, hukuki ve iktisadi hayatı düzenlenebilir.
Böyle bir düzenleme, geniş ölçüde İslam‟a aykırı da olmaz. Doğru konuşmak, verilen sözü tutmak, samimi, dürüst ve cömert olmak birer ahlak kuralıdır. İslam bu kurallara uyulmasını kesinlikle istemektedir. Fakat bu kurallara uyulması için siyasi, hukuki ve cezai bir yaptırım uygulanamaz.
Yaptırım tamamen manevi, dini ve uhrevidir. İslam‟ın özü inanç ibadet ve
ahlaktır. İnanç, yani İtikat ihtiyari ve isteğe bağlıdır. “Ve De ki: Doğru
olanı Allah söyler (hak Rabbinizdendir), öyle ise dileyen bunu
kabul etsin, dileyen inkar etsin...”574 “Dinde zorlama yoktur...”575 Bunun manevi ve uhrevi sorumluluğu vardır. Bir insanı zorla
inancından vazgeçirmek ve onu kabul etmediği şeylere inanmaya zorlamak en büyük haksızlıktır. Ahlak da böyledir. Ahlaki davranışlar topluma
ve insanlara zarar verecek, haklarını ihlal edecek ve hürriyetlerini kullanmalarını engelleyecek veya kısıtlayacak devlet, bu gibi durumlarda idari,
hukuki ve cezai önlemler alır. İbadete gelince, fıkıh bilginleri ibadetleri İslam hukukunun kapsamında görmüşler ve onun için de bununla ilgili bir
takım kurallar koymuşlardır. İbadetlerin yaptırımı manevi ve uhrevidir,
dünyevi ve kanuni değildir. İbadetler hiçbir zorlama ve gösteriş olmadan,
sırf Allah rızası için gönüllü olarak yapılırsa, İslami anlamda bir değeri olur.
Baskı ve ceza korkusu ile yapılacak ibadetlerin hiçbir anlamı yoktur.
Allah‟ın da insanlardan istediği ibadet şekli bu değildir.
İslam, öncelikle fertlerin düzelmesini esas alır. Fertler düzeldiği ölçüde, o toplum da düzelecektir. İdeal toplumun meydana gelmesi de böylece
sağlanmış olacaktır. İslam, bütün emir ve yasaklarında dünya/ahiret dengesini en iyi şekilde kurmayı hedef edinmiş ve bu hedefine de en mükemmel şekilde ulaşmıştır. Emr-i bil- Ma‟ruf ve Nehy‟i- Ani‟l-Münker,
574
575
Kehf, 18/29
Bakara, 2/256
İslam’da İnanç Esasları
189
yani İyiliği emretmek ve kötülükten men etmek, imandan sonra insanın hem topluma ve hem de Allah‟a karşı bir sorumluluğudur. İslam dinin en önemli ilkelerinden birisi “iyiliği tavsiye etmek, kötülüklerden
sakındırmak” prensibidir. Kur‟an-ı Kerim‟in birçok emrinde mü‟minlerin
görevlerinden sayılan bu ilke, toplumda iyilik ve güzelliklerin yayılması, kötülük ve çirkinliklerin azalması için en etkili yoldur. İyiliği yaymak ve kötülüğe engel olmak kadın ve erkek her Müslüman‟ın yükümlülüğü altındadır.“...İyilik ve takva üzerine yardımlaşmak fakat günah ve
düşmanlık üzerine yardımlaşmamak...”da576 Allah‟ın emridir. Ayrıca “...İyiliği emredip, kötülükten men etmek ve hayırda yarışmak...”577 salih insanların özelliklerinden sayılmıştır. Konu ile ilgili Ayet
ve Hadisler dikkate alındığında, her Müslüman‟ın hayrın kapısını açan bir
anahtar, şerrin, yani kötülüğün kapısını kapatan bir kilit görevini üstlenmesi kaçınılmaz olmaktadır.
Sosyal hayatın ve insanlar arasındaki düzenin sağlanması, bu sorumluluğun yerine getirilmesine bağlıdır. Toplumda anarşi, kargaşa ve her
türlü huzursuzluk insanın ahlaki yönünün ihmali sonucu ortaya çıkar. Din
de ahlakın tamamlanması için gelmiştir. İnsandaki yaratılıştan var olan ahlaki vasıfların geliştirilmesi ve desteklenmesi için Allah, Peygamberleri
göndermiştir. Dinin özü ahlak, ahlakın özü de “İyiliği emretmek ve kötülükten men etmek”tır. Evrenin tamamında Allah‟ın kanunları hakimdir. İnsan ve cinlerin dışında bütün evren, bu kanunlara boyun eğmiştir.
İnsanın evrendeki ahenge uyumu hür iradesine bırakılmış ve insan bizzat
kendi iradesi ile genel uyumu yakalama ve ona ayak uydurma sorumluluğunu kabul etmiştir. Bunun için o iyiliği emretmek ve kötülükten men etmek görevi yapmak ve adaleti yerine getirmekle sorumludur. Ancak bu görevi yapabilmesi için insanın önce iyinin ve kötünün ne olduğunu bilmesi
gerekir. Yani bu görevde bilgi şarttır. İyiliğe davetin altında genel olarak
uygun olanı yapmaya teşvik ve olmayandan da vazgeçirme vardır. Güzelin
yaygınlaşması ve çirkinin engellenmesi insan iradesine bağlıdır. İnsanla ilgili konularda, insan iradesine çok büyük saygı vardır. İyiliği emir ve kötülükten vazgeçirmede insan cinsinin yapması gereken en önemli görevlerdendir.
576
577
Maide, 5/2
Al-i İmran, 3/114
190
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslam dini daima iyiliği teşvik eder ve kötülüğü ise yasaklar.578
Kur‟an-ı Kerim‟de: “...iyilikler, kötülükleri giderir...”579 İyiliklerin çoğalmasıyla kötülüklerin ortadan kalkacağı belirtilir. İnsanın kendisine yapılan bir iyiliği, küçük ya da büyük olmasına bakmaksızın her zaman hatırında tutması, onu yapana minnet duyması gerekir. Bununla birlikte insanın
kötülüğe maruz kaldığında onu bağışlayabilme erdemini de göstermesi
gerekir. Çünkü kin duymak, intikam almaya çalışmak, kötülüğün devamlı
olmasına sebep olur. Bağışlamak ise hem kötülüğün telafi edilmesini sağlar ve hem de kötülüklerin önüne geçilmesini temin eder. Ancak kötülüğü
bağışlamak, onu unutmak anlamına gelmez. Çünkü kötülüğü unutmak,
benzer kötülüklere tekrar maruz kalma ihtimalini doğurur. Asıl olan, kin
gütmemek ve intikam peşinde koşmamaktır. Yoksa geçmişi silip aynı şeyleri tekrar yaşamak değildir. Bu nedenle Müslüman‟ın kötülükleri bağışlayıcı ve iyilikleri hatırlayıcı olması gerekir.
Kur‟an-ı Kerim‟de, bir şeyin helal kılınması, soyut bir helal kılma olayı
değildir. Haram kılınması olayı da soyut bir haram kılma değildir. Helal
kılma, ancak temiz olan her şeyin helal kılınması ve haram kılma da pis
olan her şeyin haram kılınmasından ibarettir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı
Kerim: “…Onlara güzel şeyleri helal, çirkin şeyleri haram kılar…”580 Allah, zararlı ve çirkin olanı haram kılmıştır. Güzel ve faydalı
olanı da helal kılmıştır. Helal veya haram kılma emri, insanları sıkıntıya
sokmak ve cezalandırmak için değildir. Aksine Allah‟ın dini, sevgi ve rahmet üzerine kurulmuştur. Haram kılma, yasaklanan şey zararlı olduğundandır. Allah, dinini sevgi ve rahmet üzerine kurmuş olup, onu insanlara
baskı için göndermemiştir. Bütün bunlar göstermektedir ki, zarardan kaçınmak için, elimizi, gözlerimizi ve kulaklarımızı haramdan sakındırmak
mutlaka gereklidir. Yine onun kötü sonucundan kaçınmak, bünyemizdeki
mevcut zaafımızda korunmak için de bu, mutlaka gerekli olan bir davranıştır.
İslam ilahiyatı ile ilgilenen araştırmacılar, Kur‟an-ı Kerim ve Hadislerde geçen iman ve İslam terimlerini ayrı ayrı inceledikleri gibi, iki terimin
birbiriyle olan ilişkisi üzerinde de durmuşlardır. Aslında iman ile İslam kelimeleri arasında lügat açısından fark bulunmakla beraber, bu daha çok
özellik ve genellik yönündedir. İman daha özel, İslam ise daha geneldir.
578
579
580
Nahl, 16/90
Hud, 11/114
A’raf, 7/157
İslam’da İnanç Esasları
191
Daha açık bir ifade ile iman tasdik, İslam ise teslimiyet demektir. Bir bakıma tasdikin gerçekleşmesi, teslimiyeti ister istemez akla getirmektedir.
Ancak her teslimiyetin, tasdik anlamında algılanması da mümkün değildir.
Konu genel hatlarıyla ele alındığında İslam ile imanın bir olduğu görülmektedir. İslam nazarında mü‟min veya müslim olsun aynı dini hükümler uygulanır. Hz. Peygamber(s.a.v) insanları, “Mü‟min, Kafir ve Münafık”
olmak üzere üç gruba ayırmıştır. İmam-ı Azam Ebu Hanife‟ye göre:
İman ile İslam arasında lügat açısından fark bulunmakla beraber, din bakımından İslam‟sız iman, imansız İslam mümkün değildir.
İnanç hürriyeti açısından insanın İman ve küfür seçimi konusunda;
Hz. Peygamber(s.a.v) doğruları insanlara en güzel şekilde beyan eder ve
haliyle örnek olur. Ancak kimseyi zorla imana sokmaz. Onların akıllarına
seslenir ve gereken bütün delilleri onların gözü önüne serer. İnsana düşen
bu açık belgelere karşı gözlerini kapatmayıp akıl gücünü kullanarak bunlardan bilfiil istifade etmek ve imanı bu bilgi üzerine bina etmektir. Kur‟an-ı
Kerim‟deki iman asla kör bir taklit ve şuursuz bir teslimiyet değildir. “Şüphesiz size Rabb‟inizden gerçeği gösteren deliller gelmiştir. Artık kim onları görürse, kendi lehine görmüş, kim de onlara
karşı körlük ederse, kendi aleyhine körlük etmiş olur. Ben sizin
üzerinize bekçi değilim.”581 Ayet‟te görme ya da körlük yapma fiilleri
bizzat insanlara nispet edilerek onların iradelerinde hür oldukları, asla bir
mecburiyetin ve zorlamanın olmadığı hatırlatılmıştır.582 “Basar” baştaki
göz ile meydana gelen idrak ve görme, “basiret” ise kalpte meydana gelen tam idrak ve kamil anlayış anlamına gelir.583 Ayet‟te geçen “besair”
aslında kendisi tam bir anlayış değil, fakat bunlara bakan ve bunlar üzerinde düşünen kimsenin kesin anlayışa ulaşması adına apaçık deliller ve
kesin belgelerdir.584 Allah, insanla yaptığı anlaşmanın gereği olarak onu
inanmaya mecbur etmemiş ve onu iradesiyle baş başa bırakmıştır. Fakat
Allah, kulların küfre düşmesine asla razı olmadığı için, onları imana sevk
edecek pek çok delillerle onları desteklemiştir. Ancak bütün bu desteğe
rağmen iman-küfür seçiminde insan yine hür bırakılmış ve neticesinden de
yalnız kendisi sorumlu tutulmuştur. Bu noktada Hz. Peygamber(s.a.v) bile
insanlar üzerine bir bekçi değil, her insan kendi tercihini yapmakla sorum581
582
583
584
En’am 6/104
Zemahşeri, “el-Keşşaf”, II, s. 384
Razi, “Mefatihu’l-Gayb”, X, s. 96
Muhammed Hamdi Yazır, age, ”, IV, s. 490
192
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ludur. “Bir kavim kendi davranışını (güzel ahlak ve meziyetlerini)
değiştirmedikçe, Allah onlara verdiği nimeti değiştirmez. Şüphesiz Allah her şeyi işitir ve bilir.”585 İnsanların bir güzelliğe ermeleri ya da bir sıkıntıya düşmeleri kendi karar ve davranışlarıyla ilgilidir.586 İnsanlar fıtri sınırlarını bozup değiştirince, nimetlerden mahrum olma yoluna
girmişler demektir. İlahi sünnet kişisel sebeplere dayalı verdiği nimetlerin
değişimini ya da elden kaçmasını yine kişisel sebeplere bağlamıştır. Bu da
insanın sorumluluğu ile ilgilidir.
Yükümlülük olmasaydı sorumluluk olmayacaktı. Sorumluluk olmasaydı adalet yerini bulmayacaktı587 ilkesi, bu ihtiyacın mütemmim cüz‟üdür
denilebilir. İslam ahlakının temel kaynaklarından kabul edilen kitap ve
Sünnet‟e göre de kişisel sorumluluğun düşmüş olduğu kanuni durumlar
vardır. Bunlar her çeşit yükümlülüğü ortadan kaldıran uyku hali, delilik ve
ergenlik öncesi dönemdir.588 Bu kanuni durumdan hareketle söylenebilir ki
Kur‟an-ı Kerim, ahlaki meseleleri incelerken bile akla dayalı bir metodoloji
izlemektedir.589 Bu metoda göre, ahlak-eylem dengesi, akıl ilkeleri üzerinden gidilerek iyi-kötü kıyası şeklinde somutlaştırılmış ve aklın kabul edebileceği bir temel ilke olarak insanın kabulüne sunulmuştur.590
Bir kimsenin kendi asli fıtratını bozması ve kendisine verilmiş kabiliyetleri yerli yerinde kullanmaması yüzünden sahip olduğu akıl ve irade gibi
nimetler sorumluluk açısından birer azaba dönüşebilirler.591 Konu ile ilgili
olarak Kur‟an-ı Kerim: “(Resulüm!) Eğer Rabb‟in dileseydi, yeryüzünde kim varsa hepsi toptan iman ederdi. O halde sen, insanları mü‟min olsunlar diye zorlayacak mısın?” “Allah‟ın izni
olmadıkça hiç kimsenin iman etmesi söz konusu değildir. O,
585
586
587
588
589
590
591
Enfal, 8/53
Razi, age, XV, s. 187
Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi”, adlı makalesi, Kelam Araştırmaları
Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 76, Alıntı: M. Abdullah Draz, “Kur’an
Ahlakı”, s. 3, Çev. Emrullah Yüksel, Ünver Günay
Namık Kemal Okumuş, agm, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. s. 76, Alıntı: M. Abdullah Draz, “Kur’an Ahlakı”, s. 86
Fussilet, 41/34
Namık Kemal Okumuş, agm, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. s. 76, Alıntı: Muhammed Abduh, “Tevhid Risalesi”,
Çev. Sabri Hizmetli, s. 75
Ebu Hayyan, “Bahru’l-Muhit”, IV, s. 502
İslam’da İnanç Esasları
193
akıllarını kullanmayanları murdar (inkarcı) kılar.” “De ki:
Göklerde ve yerde olup bitenlere dikkatle bakın (ibret alın).
Fakat bu uyarmalar ve ayetlere iman etmeyen bir topluma
fayda sağlamaz.”592
İman kulun iradesine bağlı olarak, Allah‟ın kulun kalbinde yarattığı bir
nurdur. Allah‟ın, kulun kalbinde yarattığı iman konusunda zorlama yoktur.
İnsanlar inanıp-inanmamada serbesttir ve Hz. Peygamber(s.a.v) bile kimseyi iman etmeye zorlayamaz.593 İnanan kendi aklı, iradesi ve tercihi ile
inanır veya inkar eden de kendi tercihi ile inkar eder.594 Hz. Peygamber(s.a.v) insanların inanması konusunda çok hırslı ve çok istekli idi. Hatta
bazen, insanlar bu Kur‟an-ı Kerim‟e niye iman etmiyorlar diye ciddi olarak
üzülüyordu. Allah bir açıdan Hz. Peygamber(s.a.v)‟i teselli etmek, diğer
açıdan da sorumluluğun tastamam ortaya çıkması için bu ve benzeri ayetlerde inanç hürriyetini çok net bir şekilde ortaya koymuş ve imanda zorlamanın asla olamayacağını açıklamıştır.
Yaratıcı kudretin iradesi, tüm insanların aynı imanda birleşmeleri yönünde değildir. Eğer bu yönde olsaydı, tüm insanlar aynı imana sahip olacaktı. Hz. Peygamber(s.a.v) de dahil, tebliğ edilirken zorlamaya gitmemelidir. Işık ve bilgiyi insana ulaştırıp seçme ve kabul etme kararını muhataba
bırakmak Allah‟ın açık isteğidir. Bu isteğin tersine tavırlar sergilemek, yani
monoton bir dünya ve insanlık oluşturmak için baskı ve zorlama yönüne
gitmek yaratıcı iradeye ve Kur‟an-ı Kerim‟e ters düşmek olur. Hiç kimsenin
başkasının olumlu veya olumsuz hareketine vekil olmadığı ifade edilirken,
İslam‟ın temel bir prensibi vurgulanmaktadır. Bu konuda Kur‟an-ı Kerim:
“De ki: Ey insanlar! Size Rabb‟inizden Hak (Kur’an) geldi. Artık kim hidayeti (doğru yolu) kabul ederse, kendisi için kabul
etmiştir. Kim de sapıklık ederse, kendi aleyhine sapıklık etmiş
olur. Ben sizin üzerinize vekil değilim. (Sadece tebliğ etmekle
görevliyim)” 595 Kur‟an-ı Kerim insanların iman adına ihtiyaç duyacağı
bütün delilleri aklın önüne sermiştir. Artık bundan ötesi kişinin iman veya
küfür tercihi yapmasına bağlanmıştır.596 Kim imanı seçerse kendi iyiliği
592
593
594
595
596
Yunus, 10/99-100-101
Zemahşeri, age, III, s. 176; Razi, age, XVII, s. 173
Hayreddin Karaman, “Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir”, Komisyon, III, s. 144-145
Yunus, 10/108
Razi, age, XVII, s. 183
194
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
adına tercih yapmış ve kim de küfrü tercih ederse, kendi aleyhine tercih
yapmış olur ki,597 bu da Allah‟ın kullarına tanıdığı özgürlüğün tabii bir sonucudur. Allah‟ın kullarının nasıl davranacağını bilmesi iradeyi etkileyen
bir bilme değildir. Bu ayet, yapılan tercihin nasıl bir sonuç doğuracağını
anlatmakla, insanlar için uyarı olma özelliği taşır.598 Kur‟an-ı Kerim‟in isimlendirdiği bazı inanç gruplarını açıklamak ve İslam dinindeki yerini ortaya
koymak gerekir. Buna göre:
-Mü‟min
Mü‟min, “Nefsin huzura kavuşması, korkunun gidip emniyetin gelmesi, eman, emanet, güven ve emniyet” gibi anlamlarda
kullanılır.599 Istilah anlamında iman; “inanılması kesin olarak din tarafından emredilen konulara kalp ile itikat, dil ile ikrardır.”600
İman bir tasdik olup, sadece bir bilgi değildir. Tasdik eden, tasdik ettiğini
yalanlamaktan emin kılmış veya kendisi yalandan emin olmuş olur.601 Bilgi, iman değildir. İman, bilginin ötesinde bilinen, konuya boyun eğme ve
benimsemedir. Güvence vermek, bu manadan olmak üzere Allah‟ın isim
ve sıfatlarından birisi de “mü‟min”dir.
Kur‟an-ı Kerim, kesin olarak ruhbanlığı, aracılığı ve papazlığı reddetmektedir. Allah ile insan arsındaki bağ, doğrudan bir bağdır. Allah bütün yaratılmışların ihtiyaçlarını hiçbir şeye başvurmadan doğrudan karşılamaktadır. İnanmak, doğrulamak ve iman sahibi olmak gibi anlamda da
kullanılır.602 Kur‟an-ı Kerim Müslümanları, yaratılmış olduklarını, yaratılışlarının nereden geldiğini ve nereye gittiğini düşünmeye davet eder. Zira bir
Müslüman, yaratılmış olduğunu unutursa, gerçek bir Müslüman olamaz ve
büyük bir günaha girmiş olur. İnsanın yaratılmış bir varlık olduğunu unutmasına Kur‟an-ı Kerim, et-tuğyan, yani küstahlık yaparak haddi aşmak
ve el-istiğna, yani kendini Allah‟tan müstağni, O‟na muhtaç olmayan biri
olarak görmek adını verir ve her ikisini de şiddetle eleştirir. İnsanda bu kul597
598
599
600
601
602
Zemahşeri, age, III, s. 179
Ebu Hayyan, “Bahru’l-Muhit”, V, s. 196
Zebidi, “Tacu’l-Arus”, XXXIV, s. 191-195
Cürcani, age, s. 60; Zemahşeri, age, I, s. 152-153
Razi, age, II, s. 26-32
Ragıb, “Müfredat”, s. 33-34; Ayrıca Bkz. Bakara, 2/125; Al-i İmran,
3/92; Enfal, 8/27; Ahzap, 33/72; Tevbe, 9/55; Nahl, 16/116;
Ankebut, 29/67; Maide, 5/69; Yusuf, 12/106; Hadid, 57/19; Nisa,4/51
İslam’da İnanç Esasları
195
luk bilincini canlı ve sürekli tutmak, onun yanlış yapmaması için kendisini
sürekli kontrol altında tutmasını sağlamak amacıyla Kur‟an-ı Kerim‟de
Allah‟ın insanların hem kalplerinde olanları, niyet ve düşüncelerini bildiği
el-Alim, onlara şah damarından daha yakın olduğu, hem de insanın iyikötü ne yaparsa her şeyi gördüğü el-Basir, hiçbir davranışın O‟na gizli
kalmayacağı, yine iyi olsun kötü olsun, gizli olsun ve aşikar olsun söylenen
her sözü duyduğu es-Semi‟yi sık sık vurgulanmaktadır.
Birçok İslam bilgini imanı, tüm İslami erdemlerin çıktığı bir kaynak
olarak görmüş ve İslam‟da Allah‟a ve Kur‟an-ı Kerim‟e karşı içten bir inanışa dayalı olmayan, hiç bir faziletin düşünülemeyeceğini ifade eder.603
Kur‟an-ı Kerim‟de insanların çağrıldığı iman, bilgiye dayalı, şuurluca, aklı
kullanarak ve tefekkür yoluyla her zaman yenilenen bir iman olup, körü körüne ataları taklit etme veya şuursuzca bir şeyleri tekrar etmek değildir. Bir
şeyi tasdik etmek, onu doğru olarak almak demektir. Doğruluk ise ya kelime ya da söz ile olur. İman, kalp ile tasdik etmek ve dil ile ikrar etmektir.
Sadece dil ile ikrar iman olamaz. Eğer sadece dil ile ikrar etmek iman olsaydı, münafıkların hepsinin mü‟min olmaları gerekirdi. Aynı zamanda yalnız bilgi de tek başına iman olamaz. Eğer bilgi tek başına iman olsaydı, kitap ehlinin hepsinin mü‟min olmaları gerekirdi.604 Çünkü kitap ehli Hz.
Peygamber(s.a.v)‟e kendi çocuklarını bildikleri gibi, tanımalarına rağmen
iman etmemişlerdi. Bu nedenle iman etmiş sayılmazlar.
İman; Hz. Peygamber(s.a.v)‟i Allah‟tan getirdiği kesin olarak bilinen
hükümlerde tastık etmek, onun haber verdiği şeyleri tereddüdsüz kabul
edip doğruluklarına gönülden inanmaktır. Her inanan kişi neye inandığını
bilir. Bu imanı besleyen ve diri tutan şey ise iradeye dayalı davranış anlamına gelen ibadetler ve Allah‟ın razi olacağı amellerdir. İman içi boş bir
söz değildir, bir kuru kanaat ve inanç da değildir, hele yalın bir bilgi hiç değildir. İman sadece akıl işi ve sadece gönül işi de değildir. İman her şeyden önce bizatihi bir eylemdir, hem de sürekli eylem doğuran bir eylemdir.
Daha doğrusu bunların hepsini ve daha fazlasını içeren bir şeydir. İman bir
ilacın şu veya bu hastalığı tedavi etmede etkili olduğunu “bilmek” gibi
bir şey değil, bu bilgiyle beraber, bu ilacı “kullanmak”tır. İlaç kullanılmadığında bu bilginin anlamı, değeri ve faydası ne ise, eyleme dönüşmeyen bir imanın da anlam ve değeri odur, yani bir “bilgi” ya da “kanaat
603
604
İzutsu Toshihiko, “Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar”, Çev. Selahattin Ayaz, s. 243
Şerafettin Gölcük, Süleyman Toprak, “Kelam”, s. 12
196
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ve inanç” olmaktan öte bir anlam ifade etmez. Bir başka ifadeyle
“iman” sadece kişinin akıl ve kalbine hapsedilmiş bir bilgi değildir. Bilakis
iman, insanın dışına taşıp, kişinin kendisinin de dahil olduğu dış dünyayı
değiştirmeye koyulmasıdır. Kur‟an-ı Kerim‟in değişik surelerine dağılmış
yaklaşık 70 Ayet‟te iman ile salih amelin sürekli yan yana zikredilmesi ve
kurtuluşun sadece iman ile değil, iman ve salih amel birlikteliği ile mümkün
olduğunu vurgulaması bu bakımdan çok önemlidir. Burada Muhammed
İkbal‟in: “Kur‟an-ı Kerim, fikirden ziyade amel/eyleme vurgu yapan bir kitaptır” veya Aliya İzzetbegoviç‟in: “İslam bir düşünüş biçiminden ziyade
bir yaşayış tarzıdır.” şeklindeki sözlerini tekrar hatırlamak yerinde olur.
Kur‟an-ı Kerim‟de iman ile salih amelin hep birlikte zikredildiğini görmekteyiz. “İman edenler ve salih amel işleyenler…” şeklinde pek çok
ayete rastlanılabilir.605 İman olmadan amellerin bir kiymeti olmadığı gibi,
amel olmadan da imanın diri kalması mümkün değildir. Kalpte bir tastık
olarak bulunan imanın yine kendi mahiyeti gereği hayata akseden bir yönü
olmalıdır.“...Allah‟a karşı ancak; kulları içinden alim olanlar,
derin saygı duyarlar...”606 ayeti de hakiki iman ve amelin bilgi ile gerçekleşebileceğine işaret etmektedir.
Kastedilen anlamda iman, sadece sahip olunan bir şeyi değil, aksine
Allah‟ın insana yerleştirdiği fıtrata uygun bir oluş halini ifade eder. Bu da
imanın sadece dile getirilmesini değil, buna uyumlu olarak kalbin tasdikini
ve beraberinde bedenin amelini getirir. Doğru olduğu bilinen bir şeye uygun davranarak, onu doğrulamak şeklindeki özelliğinden dolayı iman, onu
önceleyen bilgiden daha fazla bir anlam ifade etmektedir. İman olmadan
amelin hiçbir faydası yoktur. Ancak ameli olmadan, imanın da İslam‟ın emri doğrultusunda, bir iman olduğunu söylemek mümkün değildir. Sonuca
ulaşmak ancak amel ile mümkündür. Allah‟a giden yol, ancak ameller
merdiveninden geçmektedir.
İmam-ı Azam Ebu Hanife‟ye göre amel, imandan başka bir
şeydir.607 Örneğin: “fakirin zekatı yoktur” denilir de “imanı yoktur” denilemez. Aynı şekilde “fakirin zekata imanı yoktur” da denilmez. Ona göre insanlar tasdik konusunda üç derecedirler; bir kısmı
Allah‟ı ve Allah‟tan geleni, hem kalbiyle ve hem de diliyle tasdik ederler.
Bir kısmı diliyle tasdik eder, ancak kalbiyle yalanlar. Diğer bir kısmı de kal605
606
607
Bakara, 2/277
Fatır, 35/28
Razi, age, II, s. 27
İslam’da İnanç Esasları
197
biyle tasdik eder, ancak diliyle yalanlar. Birincisi Allah nezdinde ve Müslümanlar yanında mü‟mindir. İkincisi Allah katında kafir, insanlar nezdinde mü‟mindir. Üçüncüsü ise insanlar nazarında kafir, Allah katında ise
mü‟mindir.608
Mü‟minler, iman ve Allah‟ın bir olduğunda eşit, amellerde ise farklıdırlar. İslam dini yalnız bir iman işi değildir. O bütün bir hayatı kuşatan bir
sistem ve bir hayat tarzıdır. Bir amelin farz olduğuna iman etmekle, onu işlemek birbirinden farklıdır. İnsan, amel ettiği için mü‟min değil,
iman ettiği için amel eder. İslam dininde iman, aslında kalp işi olmasına rağmen, din sadece bunlardan ibaret değildir. İman kalbin içinde başlayıp, sonra dışarı yayılan ve bundan da güzel ameller meydana gelen bir
kaynaktır. İslam‟ın emrettiği iman, insanlara zararlı değildir ki, onu yalnız
kalp ve vicdana hapsedelim. Ancak zorlayıcı bir kaba kuvvet karşısında
imanı saklamaya ruhsat vardır. İslam ve iman aynı şey değildir. Ancak
karşılıklı olarak birbirinin olmazsa olmazlarıdır ve ayrılmazlarıdır. Doğru
olduğu bilinen bir şeye uygun davranarak, onu doğrulamak şeklindeki
özelliğinden dolayı iman, onu önceleyen bilgiden daha fazla bir anlam ifade etmektedir. Sağlam ve sağlıklı bir imana sahip, Kur‟an-ı Kerim‟in ifadesiyle dosdoğru bir yolda olan insan mü‟mindir. Mü‟min olmak ve mü‟min
olarak yaşamak için dosdoğru yolda olmak gereklidir.
-Müslim
Her türlü kusur ve ayıptan münezzeh olan Allah‟ın isimlerinden birisi
de aynı kökten gelen “selam”dır.609 İslam, Kur‟an-ı Kerim‟deki dinin adı,
“müslim” de bu dine mensup olan kişidir.610 En yüksek şekli insanda
sergilenen ruh ve madde birliği prensibinin adı İslam‟dır.611 İslam, hem fiil
ve hem de isim olarak gördüğü işlevin yanında, aslında bir dinin tanımını
vermektedir. Allah’a teslimiyettir. Duygu, inanç ve eylem tam da bu kavramda hayat bulmaktadır. İnsanın Allah‟a teslimiyeti altındaki temel unsur,
O‟na varlık vermesinin karşılığında duyduğu borçluluk hissidir. Bu nedenle, Allah‟ı varlığın yaratıcısı olarak kabul etmeyi ve tanımayı gerektiren bu
608
609
610
611
Muhammed Hamdi Yazır, age, I, s. 173-174
Zebidi, “Tacu’l-Arus”, XXXII, s. 379
Ebu Mansur el-Maturidi, “Kitabut- Tevhid Tercümesi”, Trc. Bekir
Topaloğlu, s. 511-516
İzzet Begoviç, “Doğu ve Batı Arasında İslam”, s. 12
198
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
his, gerçek bir teslimiyeti önceleyen bir ön şarttır.612 İnsanın kemale ermesi ve mükemmelliği yakalaması, ancak güzel ahlak ile olur. Allah tarafından gönderilen Peygamberlerin ana görevi insanları güzel ahlaka ulaştırmada yardımcı olmaktır. Yaratılış itibariyle mükemmel olan insanın içyapısı itibariyle de mükemmel olması, ancak güzel ahlak ile olur. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ifadesiyle, “Müslüman, elinden ve dilinden diğer insanların güvende olduğu, herhangi bir kötülüğün gelmeyeceğinden emin olunan kimsedir.”613 Müslüman olup da her türlü kötülüğü yapan kimsenin kesinlikle inanç sorunu vardır. Bir insan, inandığını
söylediği şeyi değil de farklı bir şeyi yapıyorsa, onun kamil anlamda inandığından bahsedilemez. Bugün Müslüman‟ım diyen pek çok insanda, pek
çok farklı sıfat görmek mümkündür. Bunun tersi de kafir olduğunu söylediğimiz insanlarda, pek çok Müslüman sıfatı görmemizdir. Örneğin: İlim
araştırma ve hakikati bulma bir Müslüman‟ın sıfatı iken, bu sıfat bu gün
Müslümanlarda değil, başka milletlerde görüyoruz. Dürüstlük, iş ahlakı gibi
konularda hep başkalarını takdir edip, Müslüman‟ım diyen kimselerden de
endişe ediyorsak, bu durum sıfatların yer değiştirdiğine en açık işarettir.
Bu durum Müslüman için önemli bir eksikliktir. Ancak özellikle bu konula
da, İslam‟a saldırmak için Müslümanları eleştirmek bir fasıklılıktır. Adeta Müslüman‟ın hatasını İslam‟a yükleme ve fatura etme
çabasıdır. Bu çaba beyhude bir çabadır. Müslüman da insan olarak hata
edebilir. Ancak İslam, Allah‟a ait dinin bütünüdür ve onun için hata asla
söz konusu değildir.
-Müşrik
Şirk, ortak koşmak demektir. Allah‟a şirk koşmak, ona ait özelliklerden birini veya bir kaçını başka bir varlıkta da görerek onu, o konuda Allah
ile ortak saymaktır. Bunu kabul edene müşrik denir. Müşrik, o varlığı Allah
ile kendi arasında aracı yapar ve ona kul-köle olur. Kur‟an-ı Kerim‟in hemen her sayfasında bununla ilgili uyarılar bulunur. Çünkü bu, bağışlanmaz
bir suçtur.614 Şirk, Allah dışında başka bir şeye tapmak olduğu kadar,
Allah‟a isyan etmek, yalancıların, zulmün ve cehaletin bir araya gelerek, halkın “putlara” tapmasını sağlamasıdır. Şirk, Allah ile beraber “tağuta”
612
613
614
Muhammed Nakib Attas, “İslam’da Mutluluğun Anlamı ve Tecrübesi”, Çev. Şaban Ali Düzgün, s. 163
Müslim, Bir, 87; Tirmizi, İman, 12; Nesai, İman, 8
Abdulaziz Bayındır, “Kur’an Işığında Aracılık ve Şirk”, s. 14; A’raf,
7/33
İslam’da İnanç Esasları
199
tapmaktır. İnsanın kendi yonttuklarına tapmasıdır.615Bu kendi yonttukları,
Allah‟tan başka her şey olabilir. Lat, Menat, Uzza ve Hübel de olabilir.
Otomobil, Mal-mülk, Repo, Bono, Altın, Dolar, Euro, Sterlin,
Riyal ya da Dinar olabilir. Şirket, Holding olabilir, sivil-askeri bürokratik makamlar olabilir. İtibar olabilir, kan bağı ve soy olabilir,
cinsellik, porno, fuhuş, şehvet, zina, eşcinsellik, lezbiyenlik,
ensest ilişkiler olabilir. Her ne olursa olsun sonuçta bunlar Allah karşısında birer “tağut” olarak nitelendirilebilir. Ali Şeriati‟nin dediği gibi,
şirk de bir tür “din”dir.
Kafir ve müşrik kelimeleri, aynı şeyin iki farklı yüzünü gösterir. Yani
her kafir müşrik ve her müşrik kafirdir.616 İnsanlardan kimi, kendisi ile Allah
arasında aracılık yapacağını hayal ettiği şeylere tutunur. Oysa bu boş bir
kuruntudur.617 Müşrik, ortak koşan anlamındadır. Ortaklık en az iki şey
arasında olur. Müşrik için bunların birincisi daima Allah‟tır. Onun müşrik
olması, bir varlığı Allah‟a has özelliklerden bazısına sahip görmesi sebebiyledir. Hiç kimse, şirke sağlam bir gerekçe bulamaz. Ama Allah‟a yakın
olduğuna ve manevi yardım yapacağına inanılan kimselerin etrafında bir
cemaat oluşur. Onlara katılanlar orada olmanın bazı faydalarını görebilirler. Bunları oraya bağlayan, bu menfaat ilişkisidir.618Müşrikler, asıl hedeflerinin Allah‟a yaklaşmak olduğunu söylerler. Allah‟a yakın saydıkları bir kısım varlıklara, aracılık ve şefaatçilik görevi yüklemeleri bundandır. Bu nedenle, hiçbir şeyi Allah‟a, tam ortak saymadıklarını düşünürler.619 Aklını
kullanan hiçbir kimse şirki kabul etmez. Müşriklerin tek dayanağı gelenektir. Bu sebeple Kur‟an-ı Kerim, insanı aklını kullanmaya çağırır.620
Allah‟a ortak koşmak ve bir kısım işlerde, ibadetlerde veya Allah için
yapılması gereken herhangi bir şeyde, başka şeyleri göz önünde tutmak
ve mülahazaya almaktır.621 İslam‟da en önemli esas Tevhid inancıdır. Bu
esas bütün hayatı kuşatan çok kapsamlı bir ilkedir. Sadece metafizik değerler alanının değil, aynı zamanda İslami dünya görüşünün de temelinde
yer alan merkezi kavram Tevhid‟dir. Dar anlamda Allah‟ın bir olduğunu
615
616
617
618
619
620
621
Saffat, 37/95
Abdulaziz Bayındır, age, s. 42; Beyine, 98/1-3
Abdulaziz Bayındır, age, s. 51
Abdulaziz Bayındır, age, s. 53; Ankebut, 29/25
Abdulaziz Bayındır, age, s. 60; En’am 6/ 22-24
Abdulaziz Bayındır, age, s. 63 Yunus, 10/100
Ragıb, age, s. 291-292; Süleyman Ateş, “Kur’an Ansiklopedisi”, XIX,
s. 402-404
200
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kabul etmek anlamına gelen Tevhid, genel anlamda metafizik alanın tamamına işaret etmek için de kullanılır. Her şeyin yaratıcısının tek bir
“Allah” olduğunu kabullenmek ve buna inanmak Tevhid‟in en basit anlamıdır. Bu anlamda, Allah katında putlarının şefaatçi olacağına inanmış
olan müşrikleri de, putların üzerinde yaratıcı tek bir ilaha inamakla bu asgari anlamda Tevhid‟i kabul ettikleri söylenebilir. Kur‟an-ı Kerim şirki, en
büyük zulüm olarak görür.622 Çünkü müşrik, Allah‟ın hakkını başkasına veren bir zalimdir. Cahiliye dönemi Araplarının yaptığı şey de Allah‟a inanmakla beraber, kendi elleri ile uydurdukları putları Allah‟a ortak koşmaktı.
Kendi batıl inançlarına göre putları Allah‟a yaklaştıran birer aracı sayıyorlardı. Kur‟an-ı Kerim onların bu anlayışını yıkmış, Allah ve kul arasında
hiçbir aracı tanımamıştır. Bu nedenle İslam‟da, Hıristiyanlıkta olduğu gibi
bir din sınıfı, yani ruhbanlık yoktur. İslam‟da bir şeyin helal veya haram
olmasını belirleyen yalnız Allah‟tır. Allah‟tan başka kimsenin “bu helaldir veya bu haramdır” demeye hakkı yoktur. Yahudilerin, Hahamlarını
Allah‟ın yerine “Rabb” edinmelerinin sebebi budur. Yahudi din adamları,
herhangi bir dayanağı olmadan bir kısım şeyleri helal veya haram sayıyorlardı ki, bu açıkça dinde Allah‟a ortak olma anlamı taşımaktadır. Kur‟an-ı
Kerim bu durumu şirk olarak kabul etmiş ve şirkin her çeşidini yasaklamıştır.
Abdulaziz Bayındır‟dan farklı bir bakış açısıyla belirtmek gerekirse; şirk ile küfür birbirine yakın iki kavramdır. Aralarındaki fark, küfrün
daha genel, şirkin ise daha özel olmasıdır. Bu anlamda her şirk küfürdür,
fakat her küfür şirk değildir. Her müşrik kafirdir, fakat her kafir müşrik değildir. Çünkü şirk sadece Allah‟a, zat, isim ve sıfatlarına ortak tanıma sonucu meydana gelir. Küfür ise, küfür olduğu bilinen birtakım inançların kabulü ile gerçekleşir. Küfür olan inançlardan biri de Allah‟a ortak tanımadır.
Örneğin: Mecusilikte olduğu gibi iki Tanrı‟nın varlığını kabul etmek şirk
olduğu gibi aynı zamanda küfürdür. Halbuki ahiret gününe inanmamak küfürdür, ama şirk değildir. Allah‟a şirk koşmak günahların en büyüğüdür.
Şirk dışındaki günahları, Allah‟ın dilediği kimse için bağışlayacağı bir ayette şöyle ifade edilir:“Allah kendine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bundan başkasını dilediği kimse için bağışlar. Kim Allah’a
ortak koşarsa büsbütün sapıtmıştır.”623 Kur'an-ı Kerim‟e göre, göklerde ve yerde hakimiyetin yegane sahibi sadece Allah‟tır. Yaratma O‟na
mahsustur ve O‟nun gücü sadece yaratmaya yeter. Her şey O‟na, istese
622
623
Lokman, 31/13
Nisa, 4/116
İslam’da İnanç Esasları
201
de istemese de boyun eğmiştir. Her şeyde O‟nun hükmü geçerlidir. Yaratma ve hükümranlıkta, hiç kimse O‟na ortak olamaz.
Kur‟an-ı Kerim‟e göre Allah‟tan başkasını, yardıma çağırmak şirktir
ve olağan dışı yollarla yardıma çağırmak da şirktir. Allah böylelerine yardım etmez. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “İnananlar ve imanlarını şirkle624 örtmeyenler (haksızlık bulaştırmayanlar) var ya, işte
güven onların hakkıdır; doğru yolu bulanlar onlardır.”625
-Kafir
Etimolojik olarak “küfür” bir şeyi örtmek demektir.626 Dinde küfür
imanın zıddıdır.627 Yalanlama, inkar ve imanı terk etme küfürdür. İmandaki
tasdik gibi küfürdeki tekzip de kalbi, kavli veya fiili olur.628 Kalp ile yalanlama nasıl küfür ise zorlama olmaksızın sözlü yalanlama da öyledir. İman,
Tevhid ilkesine uygun şekilde bütün inanılacak şeyleri bölünmez bir bütünlük içerisinde tasdik etmek, küfür ise onlardan birinin bile olsun reddi ve
yalanlanmasıdır. Kur‟an-Kerim‟de bu kelime genel olarak bir nimetin değerini bilmeme veya o nimetin değerini saklama, inkar etme gibi anlamlarda
kullanılır.629
Bu kelime, ıstilahi olarak, inanılması din tarafından kesin olarak emredilmiş esasları veya onlardan birini inkar edenlerin genel adıdır.630 Küfür
bir dereceye ulaştığında fıska dönüşmektedir. Yani fısk, küfrün daha yüksek bir derecesidir ve fasık da kafirin çok inatçı bir türüdür.631 Kelamcılar
arasında fasıkın mü‟min olup-olmadığı tartışma konusu olmuş ve bazıları
onları kafir sayarken, bir kısmı da günahkar mü‟min olduklarını savunmuş624
625
626
627
628
629
630
631
Ayette şirk diye tercüme edilen kelime “zulüm”dür. Bu anlam hem
bir önceki ayetten ve hem de Lokman suresinin 13. ayetindeki “şirk,
gerçekten büyük bir zulümdür.” İfadesinden anlaşılmaktadır.
(Abdulaziz Bayındır, age, s. 74)
En’am, 6/82; Abdulaziz Bayındır, age, s. 73-74
İbn-i Manzur, “Lisanu'l-Arab”, V, s. 3897
Süleyman Ateş, “Kur’an Ansiklopedisi”, XII, s. 385
Razi, “Mefatihu’l-Gayb”, II, s. 42-45
Ragıb,“Müfredat”, s.84-486; Cürcani, age, s.237; İbn-i Manzur,
“Lisanu-l-Arab”, V, s. 149; Enbiya, 21/94; İsra, 17/99; Furkan,
25/50; Neml, 27/40; Bakara, 2/41-152; Şuara, 26/19; İbrahim, 14/7;
Rum, 30/44; Fatır, 35/39; Nahl, 16/83
Muhammed Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, I, s. 192
İzutsu Toshihiko,“Kur’an’da Din ve Aklak Kavramları”, Çev. Selahattin Ayaz, s. 212
202
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
lardır. Kanaatimize göre de insan, inkar etmediği sürece, büyük günah işlemekle kafir olmaz. Fısk ve fasık kelimeleri, Kur‟an-ı Kerim‟de toplam 54
yerde geçer. Kur‟an-ı Kerim, bazı yerlerde fıskı iman, fasıkı da mü‟min
karşıtı bir anlamda kullanmaktadır.632 Bazı yerlerde ise dinin emirlerine
itaatin karşıtı olarak geçer.633 Fısk ve çoğulu füsuk kelimesinin geçtiği 7
ayette Müslümanların muhatap alındığı görülür. Bu ayetlerde büyük günahların işlenmesinin, dinin emir ve yasaklarına aykırı davranılmasının
kastedildiği görülür. Yani genel kanı, fasıkın iman dairesi içinde olduğu
merkezindedir.
Küfür sadece her şeyin yaratıcısı olarak değil, özellikle rehber, yol
gösterici ve norm koyucu olarak Allah‟ı reddetmek olarak özetlenebilir. Şirk
ise, İslami değer ve normlarla, ona aykırı olanları karıştırmak; gerçek ahlakı değerleri, gayr-ı ahlakı ve çıkara dayalı değerlerle karıştırmak, bunların karışımını benimsemede bir beis görmemektir. Şükrün zıddı olan küfür,
“nankörlük etmek” demektir. İşte şükür yerine “küfrü” benimseyenlere, Allah‟ın önünde boyun eğip, O‟na teslim olmayı reddedenlere, ömürlerini sadece yeme-içme, oyun ve eğlence, zevk ü sefa içinde geçirip de,
Allah‟ı ve ahireti aklına dahi getirmeyen gafillere ise Allah öteki yüzünü
gösterir. Artık burada Allah sert, adalet sahibi, hüküm gününde kesin hüküm sahibi, şiddetli azap ve intikam sahibidir, gazabı kime yönelirse onu
mahveder. Kur‟an-ı Kerim‟de kafirler ile ilgili olarak bir çok ayet vardır.
Kafir olan bir insanın yaptığı hiçbir şeyin Allah nezdinde bir değeri
yoktur. Allah‟ın varlığına inanmayan bir kafir, yapmış olduğu her iyiliği
kendisine isnat etmekte ve şu düşünce ile yapmaktadır. “Veren benim,
tasaddukta bulunan benim, rızık veren benim ve zengin kılan
da yine benim…” diyebilmektedir. İşte bu durum, kibirlenmenin, kendini
beğenmişliğin ve gururun ta kendisidir. Böyle bir iyiliğin salih bir amel ile ilgisi yoktur. Allah‟ın insanlardan istediği ise salih ameldir. Yani Allah‟ın rızasını kazanmak niyetiyle yapılan ameldir. Allah, hayatı bir imtihan alanı
yaptı ki, orada çalışan ve çalışmayan belli olabilsin ve hayatı bir tecrübe
yeri kıldı ki, herkes onunla kendi makam ve derecesini öğrenebilsin. Böylece hesap gününde, onun hakkındaki doğru söz gerçekleşmiş ve bu sözün hiç münakaşa edilmeksizin doğruluğu açıkça görülmüş olabilsin.
Kur‟an-ı Kerim, kafirin makam ve derecesini net bir şekilde belirlemiş ve
bu durum tespiti Peygamberler aracılığı ile insanlığa bildirilmiştir.
632
633
Al-i İmran, 3/110; Secde, 32/18
Bakara, 2/197; Nur, 25/4; Hucurat, 49/7-11
İslam’da İnanç Esasları
203
“Yahut onların durumu, gökten yoğun karanlıklar içinde
gök gürültüsü ve şimşekle sağanak halinde boşanan yağmura
tutulmuş kimselerin durumu gibidir. Ölüm korkusuyla, yıldırım seslerinden parmaklarını kulaklarına tıkarlar. Oysa Allah,
kafirleri çepeçevre kuşatmıştır.”634
“De ki: Allah‟a ve Peygamber‟e itaat edin. Eğer yüz çevirirlerse şüphe yok ki, Allah kafirleri sevmez.”635
“Kafirler için hazırlanmış ateşten sakının...”636
-Münafık
Kur‟an-ı Kerim‟de kullanılışı ile münafık, dış görünüşü itibariyle
inanç, iman izhar eden, fakat gerçekte izhar ettiği şeylere inanmayan kimsedir.637 İnsanları kandırmaya çalışan münafık, Kur‟an-ı Kerim‟e göre sadece kendisini kandırır. Çünkü iman bireyin özgür iradesiyle meydana gelen bir tasdik işi olup, bu konuda hiçbir zorlama söz konusu değildir. İman
etmediği halde mü‟min gibi görünmeye çalışmak bir kişilik bozukluğudur.
Kendisi gibi olamayan bu kimse, hep bir sinema aktörü gibi başka rollerde
oynar. Böyle bir kimsenin ise kendisi olarak ya da kendisine özgü bir kimlikle yaşadığı söylenemez. Bunun için Kur‟an-ı Kerim, münafığı kafirden
daha aşağı görmüş, cehennemin en alt tabakasına bunların gideceğini bildirmiş638 ve münafıklar ile ilgili olarak birçok uyarıda bulunmuştur. Onlara
karşı mü‟minlerin çok dikkatli olmaları ifade edilirken, özellikle onlardan
gelen haberlere, araştırmadan inanmama konusunda dikkatli davranılmasını tavsiye etmektedir. Kur‟an-ı Kerim ve Hadislerde konu ile ilgili şüpheye mahal bırakmayacak şekilde münafıkların sıfatları açıklanmıştır. Özellikle ilgili ayetlerde, onların sıfatları, şiddetli azap ile tehdit edildikleri zikredilmiştir. Münafıklara karşı mücadele etmek, onlardan sakınmak, sakındırmak ve onları yakın arkadaş edinmemek gerekir.639 Hatta onlardan yüz
çevirmek gerekir.640 Onları terk etmek, bulundukları ortamlarda bulunma634
635
636
637
638
639
640
Bakara, 2/19
Al-i İmran, 3/32
Al-i İmran, 3/131
Ragıb, age, s. 558; Bakara, 2/195; Münafıkun, 63/10; En’am, 6/35;
Tevbe, 9/67; Nisa, 4/145; Bakara, 2/9
Nisa, 4/145
Tevbe, 9/73; Al-i İmran, 3/118
Nisa, 4/63; Tevbe,9/95
204
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
mak ve onlara selam vermemek,641 onları dinlememek ve onlarla istişare
etmemek642 İslam‟ın isteğidir. Münafıklar, kinlerini içlerinde gizlerler, bu
nedenle onlara karşı uyanık davrananlara ve onların işini Allah‟a havale
etmek lazımdır.643 Kur‟an-ı Kerim, Münafıklar için, “...çünkü onlar, murdardır...”644 Münafıklar samimiyetsizdir; ne mü‟min gibi imanını açıkça ortaya koyabilir, ne de kafir gibi küfrünü ilan eder. O şahsiyetsiz ve dengesizdir. Adi menfaatleri için her renge girerler. İşte Kur‟an-ı Kerim‟in “murdar” dediği, bu kötü ahlaktır. Münafıkların Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟te
bildirilen, bazı ayırt edici vasıfları ve alametleri vardır. Hz. Peygamber(s.a.v) münafik olmanın alametlerini ifade ederken; üç önemli davranış
bozukluğuna işaret etmektedir:
1- Konuştuklarında yalan söylerler,
2- Söz verdiklerinde, sözünü yerine getirmezler,
3- Emanete ihanet ederler.645
Münafıklar ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Ey inananlar, niçin yapamayacağınız şeyi söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyi söylemek, Allah katında en sevilmeyen bir şeydir.”646
“Münafık erkekler ve münafık kadınlar birbirlerindendir.
Kötülüğü emreder, iyiliği meneder ve ellerini sıkı tutarlar.
Allah‟ı unuttular (cimrilik ederler). Allah da onları unuttu.
Çünkü Münafıklar, fasıkların kendileridir (yoldan çıkanlar onlardır).”647 gibi birçok emriyle münafıkların psikolojik ve ruhsal yapılarını
açıklamaktadır. Bununla birlikte davranışlarından dolayı, Allah‟ın rızasından uzak oldukları görülmektedir.
641
642
643
644
645
646
647
Nisa, 4/89
Ahzab, 33/1-48
Muhammed, 47/29-30
Tevbe, 9/95
Buhari, iman, 24
Saff, 61/2-3
Tevbe, 9/67
İslam’da İnanç Esasları
205
Hasan el-Arumi, “Münafıklığın 50 Alameti” adlı eserinde
bazılarını şöyle sıralamaktadır.648 Bu gün yaşadığımız dünyada, belirtmek gerekirse her fikrin münafığı vardır.
1- Müslümanları bırakıp, müşriklere yardım ederler,649
2- Mü‟minlere değil de kafirlere dostluk beslerler,650
3- İnsanlar tarafından konulmuş, İslam ile tezat teşkil
eden kanunlarla hükmederler,651
4- İslam ve Müslümanlarla alay etmeye yönelirler,652
5- Müslümanların acılarına sevinir ve başarılarına üzülürler,653
6- Kötülüğü emreder ve iyiliği yasaklarlar,654
7- Müslümanların şeref ve namuslarına dil uzatırlar,655
8- Küfür merkezleri inşa ederek, insanları Allah yolundan
alıkoymak ve Müslümanları bölmeye çalışırlar,656
9- Düşman hesabına casusluk yaparlar,657
10- Yalan haberler yaymak,658
11- Zelil, korkak ve zayıf olmalarına rağmen, Müslümanlara karşı kuvvetli görüntüsü verirler,659
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
Hasan el- Arumi, “Münafıklığın 50 Alameti”, Trc. Seyfullah Erdoğmuş, s. 23-73
Al-i İmran, 3/167-156; Tevbe,9/81; Haşr, 59/11; Bakara, 2/18; Nisa,
4/61
Nisa, 4/138-139; Maide, 5/51-52; Mücadele, 58/14-19; Maide,
5/55-56; Bakara, 2/8-14-19-20; Nisa,4/ 63
Nisa, 4/60-61-65; Nur, 24/47-48-50; Maide, 5/50
Bakara, 2/13-14-15; Tevbe, 9/65-66; Mutaffifin, 83/29-35; Tevbe,
9/79
Al-i İmran, 3/120; Tevbe, 9/51
Tevbe, 9/67; Nisa, 4/65
Nur, 24/11
Tevbe, 9/107
Al-i İmran, 3/118
Ahzap, 33/60; Bakara, 2/205
206
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
12- İkiyüzlü davranırlar,660
13- Hz. Peygamber(s.a.v)‟e söz ve fiilleri ile eziyet ederler,661
14- Yalan söyleyenler,662
15- Hıyanet içinde olanlar,663
16- Vaadlerini ve ahitlerini bozanlar,664
17- İbadetlerinde tembellik içinde olanlar; Allah‟ın emirlerine karşı tembel olmalarıdır. 665
18- Büyüklenme içinde olanlar,666
19- Konuşmalarında küfür içine yönelmeleri, 667
20- Düşmanlarına ahlaksızca davranmaları,668
21- Kendileri gibi Müslümanların da kafir olmalarını isterler,669
22- Tevbelerini ertelerler,670
23- Ölümden sonra dirilişten şüphe ederler,671
24- Allah‟ın yardımına güvenmemeleri,672
25- Allah‟ın yolundan insanları alıkoyarlar,673
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
Münafikun, 63/4-8; Tevbe, 9/56-57; Haşr, 59/13; Ahzab, 33/20;
Maide, 5/54; Al-i İmran, 3/173; Muhammed, 47/20-21
Bakara, 2/11-12-14
Tevbe, 9/61; Ahzab, 33/57
Münafikun, 63/1; Mücadele, 58/14-18; Tevbe, 9/74-56; Nur, 24/53;
Bakara, 2/10; Nisa, 4/141; Bakara, 2/204
Enfal, 8/27; Bakara, 2/16
Tevbe, 9/77
Nisa, 4/142; Tevbe, 9/53-54
Münafikun, 63/5; Fetih,48/11
Bakara, 2/8-10; Tevbe, 9/74; Maide, 5/41; Ahzab, 33/14; Ankebut,
29/10-11
Bakara, 2/8-10
Nisa, 4/89
Hadid, 57/13-14; Tevbe, 9/124, 126
Hadid, 57/13-14
Enfal, 8/49; Ahzab, 33/12; Fetih, 48/6
İslam’da İnanç Esasları
207
26- Dinde şüphe ederler,674
27- Özürsüz Cuma namazını üç defa terk edenler,675
28- Riya, yani gösteriş içinde olanlar; bu insanın başına
gelebilecek en kötü hallerden birisidir.676
29- Müslümanlara kötülük çemberi kurmak,677
30- Yapmadıkları şeylerle övülmeyi isterler,678
1-Allah‟a İman
Allah‟a iman; Allah‟tan başka ilah olmadığına şehadet etmek, her
şeye varlığı verenin, her olayın nihai nedeninin ve her şeyin nihai amacının yalnız O olduğunu, O‟nun ilk ve son olduğunu kabul etmektir. İnanç,
dinin temelini teşkil eder. İslam dini açısından, inancın altı temel esası
vardır: Allah‟a, Meleklere, Kitaplara, Peygamberler‟e, Öldükten
sonra dirilmeye ve Kader‟e imandır. Bu esaslar, inananları huzurlu,
dengeli ve uyumlu bir ruh haline ulaştırır. Böyle fertlerden meydana gelen
toplum, huzurlu, dengeli ve uyumlu bir görünüm arz eder. Allah‟a İman, kişiyi sahipsizlikten ve başıboşluktan kurtarır. Bu dünyada Kerim bir Zatın
misafiri olduğunu gösterir. Evrenin ve evrendeki varlıkların ne görev yaptıklarını bildirir. İnsana, büyük bir dayanak noktası olur. Bilinmektedir ki,
insan kuvvetli bir dayanak noktası bulunca, büyük işler yapabilir. “Alemlerin Rabb‟ine inanıyorum” diyen bir mü‟min, Allah‟a dayanarak büyük işlere cesaretle girer. Allah‟a iman, mü‟minlere güven duygusu kazandırır. Böyle bir toplum, birbirine itimat eden fertler topluluğu haline gelir.
Kur‟an-ı Kerim insana, onun aklına ve tecrübesine büyük önem vermiştir. Bu nedenle de insanlara hitap ederken, onları bir fikre çağırırken
iman ile davranma yerine, hikmet ve gerçekleri ortaya koymuş ve deliller
serdetmiştir. Kur‟an-ı Kerim‟in ortaya koyduğu deliller içinde tabiatta görülen nizam ve gayelilik önemli bir yer tutmaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın
varlık ve birliğini ortaya koyan ayetlerin büyük çoğunluğu, O‟nun isim ve
673
674
675
676
677
678
Mücadele, 58/16; Ahzab, 33/18; Nisa, 4/61; Saff, 61/8; En’am,
6/122; Münafikun, 63/2; Tevbe, 9/46-47-73
Hac, 22/11; Furkan, 25/30
Müslim, Mesacid, 254; Nesai, Cuma, 2, 3; Tirmizi, Cuma, 7
Nisa, 4/142
Nisa, 4/141
Al-i İmran, 3/188
208
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
sıfatlarından, tabiattan, orada yaratılan insan ve diğer varlıklardan, ahiret
hayatından bahseder. Kur‟an-ı Kerim‟e göre Allah‟ın bilinmesi insan için
açık, hatta zorunludur. Kibir, inat ve gaflet gibi harici nedenlerle bozulmamış selim fıtrat yaratanını doğal olarak bilir ve tanır. Kur‟an-ı Kerim, delillerini daha çok selim fıtratını bozmuş, kibirli, inatçı ve gaflet içindeki insanlar
için sıralar ve onların sağduyularına seslenir.
Kur‟an-ı Kerim önderlik ve yol göstericilik görevi nedeniyle insanAllah, insan-insan, insan-evren ilişkisini ele almış ve bu konularda bir takım kanun ve prensipler getirmiştir. Kur‟an-ı Kerim‟deki bu bilgilerin merkezinde iman bulunur. Sonra sırasıyla ahlak, ibadet, hukuk ve varlık aleminin bilgileri gelmektedir. Varlık alemine ait bilgiler, doğrudan imanla ilgili
olmamakla beraber, imanın ana konusunu teşkil eden Allah‟ın varlık ve
birliğine işaret edip, insanı düşünme ve araştırmaya sevk eden bilgilerdir.
Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim, evren ve içindeki eşyadan detaylı değil, öz ve
temel esaslarla bahseder. Onları yaratıcısının bir nişanesi sayar. Kur‟an-ı
Kerim insana indirilen bir kitap olduğu gibi, evren de insanın önünde her
gün sayfaları çevrilip yaratıcının kudret ve ilmini ortaya koyan kozmik bir
kitaptır. Kur‟an-ı Kerim Kelam-i İlahi, evren ise Fiil-i İlahi‟dir.679
Kur‟an-ı Kerim bilinçli bir şekilde yaratılmış evren anlayışını sunmaktadır. Modern bilimler tarafından edinilen bilgiler, maddenin ve evrenin
ezeli ve ebedi olduğu inancından hareketle sistemlerini oluşturan materyalist dünya görüşünün inkarcı görüşlerini geçersiz kılmaktadır. Ortaya çıkan
tablo, maddenin ve evrenin bir başlangıcı olduğu ve bu alemin bir gün kıyamet süreci ile bir sonunun geleceği tarzındaki görüşleri desteklediği gibi
evren ve canlılığı oluşabileceği hayatın bilinçli bir şekilde ve ancak üstün
bir yaratıcının tasarımı sonucu ortaya çıkabileceğini de göstermektedir.
Kur‟an-ı Kerim‟de evrenin yaratılışı dışında daha çok insanın çevresinde
her zaman görebileceği olaylara daha fazla yer verilmiş ve bunlar üzerinde
düşünülmesi istenmiştir. Bunlardan insanın en fazla muhatap olduğu olay
gece ve gündüz olayıdır. Kur‟an-ı Kerim buna değinmekte ve “...gece ile
gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde aklı-selim sahipleri
için ibretler vardır”680 buyurmaktadır. Kur‟an-ı Kerim gündüzün çalışıp kazanma, gecenin de uyuyup dinlenme vakti kılındığını belirtmekte ve
gece ile gündüzün insanın emrine verildiğini bildirmektedir. İnsanın ihtiyaç679
680
Berrin Çelebi, “Kur’anı Kerim’in Kozmolojik Beyanlarının Allah’ın
Varlığına Delalet Boyutu”, Yüksek Lisans Tezi, s. 101
Bakara, 2/164; Al-i İmran, 3/190; Taha, 20/130
İslam’da İnanç Esasları
209
ları ile dünyanın hareketlerinin uyum içinde olması hem bu hayatı yaratan
ve düzenleyen bir yaratıcının varlığını göstermekte ve hem de insanın yaşaması için her türlü düzenlemenin yapıldığını, bu dünyanın bir beşik gibi
insana bir ev olarak tasarlandığını ispatlamaktadır.
Varlığa nazaran asıl olan yokluktur. Çünkü yaratılanlar varlık alemine
geçmeden önce yokluk özelliği taşıyorlardı. Yokluktan varlığa geçirme işi
yaratma eylemidir. Bunun mutlak faili, Allah‟tır. Allah meleklerden cinlere,
göklere ve yere, güneşe, aya, gece ve gündüze ve her çeşit canlılara kadar her şeyin yaratıcısıdır. Allah varlıkları canlı, cansız, akıllı, akılsız olmak
üzere değişik özellikte yaratmıştır. Canlı varlıklar içerisinde melekler,
cinler ve insanlar akıllı, diğerleri akıl sahibi olmayan varlıklardır. Melekler nurdan yaratılmışlardır. Erkeklik ve dişilikleri yoktur. Kur‟an-ı Kerim‟e
göre cinler de dumansız halis ateşten yaratılmışlardır.681 Yaratılma konusunda akıl sahibi varlıkların en son insan oluşturmaktadır. Hatta insan, evren ve evrendeki diğer varlıklardan, yani bitkiler ve hayvanlardan sonra yaratılmıştır. Esasen bu insanın kerem sahibi bir varlık olmasından ve evrendeki her şeyin, onun hizmetine verilmesinden kaynaklanmaktadır. Yani
insandan önce onun hayatını sürdüreceği mekan ve bu mekanın iç donanımı çeşitli aşamalardan geçirilmek suretiyle tamamlanmış ve daha sonra
da tıpkı bitirilen bir binaya sahibinin yerleşmesi gibi insan, yokluktan varlığa geçirilerek yeryüzüne yerleştirilmiştir.
Bütün bunların yanında, dünya bir yörüngede dönmekte ve ama insanı hiç sarsmamaktadır. Gök insanın üstüne bir tavan gibi çakılmış ve
düşmekten korunmaktadır. İnsanın ihtiyaç duyduğu besinleri yetiştirmesi
için gerekli olan su, ihtiyaca göre ayarlanarak gökyüzünden indirilmekte,
yağmur yağdıracak bulutlar rüzgarlar tarafından aşılanmakta ve yağan
yağmur suları insanın kullanımına sunulmak üzere insanın hiçbir çabası
olmadan depolanmaktadır. İnsanın nefes alması için gerekli olan atmosferdeki gazlar, sabit bir oranda tutulmakta ve bu oranda yaşamı tehlikeye
sokacak bir değişiklik meydana gelmemektedir. Yer çekiminin varlığı ile bu
gazlar uzaya kaçıp yaşamı yok etmemektedir. Bütün bunları bir yaratıcının
varlığı olmadan açıklamak imkansızdır. Tesadüfe bağlamak ise birçok sorunu ortaya çıkarmaktadır.
681
Hicr, 15/27;Rahman, 55/15
210
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
-İslam Kelamcılarına Göre İman Esasları
1-İcmali İman: Toptan inanmaktır. Kelime-i Tevhid veya Kelime-i
Şahadet getirmektir.
2-Tafsili-İman: Amentü‟de ifade edilen konulara ayrıntılı olarak
inanmaktır. İslam dininin iman esaslarını Kur‟an-ı Kerim bildirmiştir. Hz.
Peygamber(s.a.v), “Amentü” olarak ifade edilen imanın altı temel esasını bir arada açıklamıştır.
İslam dininin temeli, Allah‟a iman esasına dayanır. Bütün ilahi dinler,
Allah'a inanmayı temel kabul etmiştir. Kur‟an-ı Kerim, birçok emrinde
Allah‟a imanın önemini belirtmiştir. Kur‟an-ı Kerim insanı, Allah‟ın zatını
düşünmeyi yasaklarken, O‟nun varlığını, birliğini, sıfatları ile ve güzel isimlerini düşünmeyi tavsiye etmiştir. Nitekim Hz. Peygamber(s.a.v) bir Hadisinde:“...Ancak Allah‟ın zatını düşünmeyin. Çünkü buna kudretiniz yetmez.”682 Diğer bir Hadisinde de: “Kalbine ne gelirse,
Allah ondan başkadır.”683
Allah kavramını en güzel bir şekilde açıklayan ayetleri İhlas suresinde
görmek mümkündür. “De ki: O, Allah birdir. O Allah Samed‟dir.
O, doğurmamış ve doğmamıştır. O‟nun hiçbir dengi yoktur.”684 İslam literatüründe ilah; bütün ihtiyaçları gideren, herkesin amelinin karşılığını veren, sükunet bahşeden, hükmü altına alıp koruyan, üstün,
yüce, güçlü, kudret sahibi, yoktan yaratıcı, hüküm sahibi, gizli, esrarlı ve
sınırsız bir güç sahibi, yalnız ve ancak bir olan ilah, dua edenlerin dualarına icabet eden, korkulan ancak sevgi de duyulan, kendisi ile kulları arasına engel koymayan, kendisine rahatlıkla ve aracısız ulaşılabilen bir varlıktır. Tarif edilen ilah evrenin ve evren içindeki her şeyin yaratıcısıdır.
Kur‟an-ı Kerim‟in tarif ettiği ve inanmamızı istediği evrenin sahibi olan
Allah budur. Bunun dışında bir ilah anlayışı ve inanç, İslam‟dan onay almaz.
Helalı haram kılma, haramı da helal sayma, hiç kimsenin yetkisinde
değildir. Helal ve haramı belirleyen Allah‟tır. Bunun aksi ise insanları Allah‟ın yerine Rabb edinme anlamına gelir.685 Genel itibarıyla insanlar dine
682
683
684
685
Muttaki el-Hindi, “Kenzu’l-Ummal”, Hadis No: 5707
Heysemi, “Mecmau’z-Zevaid”, 1/81
İhlas, 112/1-2-3-4; Bakara, 2/225; Nisa, 4/87; Maide, 5/73; Ta ha,
20/8; İsra, 17/39
Zemahşeri, age, III, s. 34; Razi, age, XVI s. 38; Ebu Hayyan, “Bahru’lMuhit”, V, s. 33
İslam’da İnanç Esasları
211
ya da kutsallara saygı duyar ve bu konuda bilgili zannettikleri kimselere
teslim olurlar. İnsanların bu kabulleri ya da teslimiyetleri akli ve mantıki
esaslar üzerine oturmadığı zaman, din istismarı veya kutsalın bezirganları
sahneye çıkar. Bunlar da insanları, Allah‟ın dışında kendilerine kulluğa davet ederler. Bazen de tam tersi olur ve insanlar hakiki Tevhid inancına sahip kimseleri putlaştırırlar. Hıristiyanların Hz. İsa (a.s)‟ya Allah‟ın oğlu
demeleri ve Yahudilerin ise Hz. Uzeyir (a.s)‟ı Allah‟ın oğlu olarak
kabul etmeleri, bu türden yanlışlığa güzel örnek olur. Düşülen temel yanlışlık dini inanış ve kabullerin akıl ve mantık temelinden uzak olma yanlışlığıdır. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“(Yahudiler) Allah‟ı bırakıp bilginlerini (Hahamlarını); (Hıristiyanlar) da Rahiplerini ve Meryem oğlu Mesih‟i (İsa’yı) Rabler edindiler. Halbuki onlar ancak tek ilaha kulluk etmeleri
emrolundu. O‟ndan başka ilah yoktur. O, bunların ortak koştukları şeylerden uzaktır.” 686
Hıristiyanlar Hz. İsa (a.s) için, Yahudiler de Hz. Üzeyir (a.s) için
Allah‟ın oğlu deme hatasına düşmüşler ve ehli kitap olmakla bağdaşmayacak bir davranış sergilemişlerdir. Her iki inanç grubu da putlaştırdıkları
şahısların bir kısım mucizelerinden dolayı onları olağanüstü687 görmüş ve
onlara uluhiyet, yani ilahlık izafe etmişlerdir. Ehl-i Kitab‟ın, Rahip ve Hahamlarını “Rabb” edinmeleri de yine aynı kültürün devamıdır. Allah‟ın
insanlara verdiği özgürlüğü benimseyememiş kimseler, başkalarını putlaştırmışlardır. Gerçek özgürlük ve tam hürriyet Tevhid inancındadır. Allah‟ın
dışında başkalarına kulluk ise insanın özgürlüğünü bitirir ve insanı insanlıktan çıkararak akılsızca bir kısım taklitlere göre hareket eden varlık seviyesine düşürür. Nitekim Ehl-i Kitab‟ın Hahamları onlara, Allah‟ın dışında
bir kısım şeyleri haram sayınca, onlar da haram kabul ediyor veya helal kılınca da helal sayıyorlardı. Halbuki herhangi birini Rabb edinmek için, ona
Rabb ismini vermiş olmak gerekmez. Allah‟ın emrine uygun olupolmadığına bakmaksızın bir kısım insanların emirlerine uymak, özellikle de
din konusunda, o insanların sözlerini inanç gibi kabul etmek, bunlara
uyunca Allah‟a uyduğunu sanmak, bu kimseleri Rabb edinmektir. Gerçeğe dayanmayan bir şeyin ilmi değeri yoktur. Gerçek alim de
Allah‟tan başkasına tapmayı asla doğru bulmayan hür iradeli ve ahlaklı
686
687
Tevbe, 9/31
Zemahşeri, age, III, s. 34; Razi, age, XVI, s. 38; Ebu Hayyan, age, V,
s. 33
212
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kimsedir. Bilgisizce iman etmek ya bir taklit, ya da bir teslim
oluş veya bir gücün önünde boyun eğmektir.
“Bedeviler “iman ettik” dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama “boyun eğdik” deyin. Henüz iman kalplerinize girmedi…”688
“Bedeviler, kafirlik ve münafıklık bakımından hem daha
şiddetlidirler (hem daha beter), hem de Allah‟ın Rasulü‟ne indirdiği kanunları (sınırları) tanımamaya daha yatkındır...”689
Herhangi bir medeni yerleşim yerinde yerleşik olmayan, çölde göçebe olarak yaşayan kimselere bedevi denir. Yaşadıkları çöl hayatının gereği olarak tabiatları daha sert, yaşantı olarak ilkel, medeniyetten ve ilimden uzak oldukları için de inkar bakımından daha şiddetlidirler. Bu tiplerin
temel karakteristik özelliği bir hakikati duyduğu zaman, anlamadan hemen
karşı koymaktır. Kur‟an-ı Kerim‟in inceliklerini ve bir bütün olarak felsefesini bilmedikleri için, ne gerçek tevhidi, ne de dini hükümlerin mahiyetini ve
kapsamlarını bilmezler. Bilgiden uzak olmak onlara kabalık, sertlik ve inkar
getirmiştir. Sağlam ve sağlıklı bir imana sahip olmak için bu davranışlardan şiddetle kaçınmak gerekir. Biz insanlardan istenilen iman, bid‟at ve
hurafelerden uzak, Allah‟ın dinine ve Resulü‟nün sahih Sünnet‟ine teslim
olmaktır. Bunun dışında yol aramak, Tevhid‟ten uzaklaşmaktır.
Allah‟ı dille anmaktan daha üstün olanı, emir ve yasaklarını yaparken
Allah‟ı anmaktır. İşte bunun için İslam, ibadetlerin, nefiste bu murakabe
duygusunu uyandırmakta güçlü etkisi olan eylem olmasına özellikle özen
göstermiştir. Allah inancı konusunda ölçülü ve dengeli bir mantık sergileyen İslam, O‟nun sıfatlarını başka varlıklara vermediği gibi, yaratılmışların
sıfatları da Allah‟a atfedilemez. İslam‟a göre Allah, her yerde hazır ve nazırdır. Allah, zamandan ve mekandan münezzehtir. O, insanlara şah damarından daha yakındır. O, din gününün yegane sahibidir. Allah sonsuz
hürriyet sahibidir, dilediğini yapar ve yaptıklarında dolayı sorumlu değildir.
Bu da, Allah‟ın mutlak hürriyetine ve sonsuz rahmetine işarettir. Kişinin
Allah‟a imanı, yaratılışının bir gereğidir. Ergenlik çağına gelmiş akıllı her
insan, Allah‟ın varlığına imanla yükümlüdür. İmam-ı Maturidi‟ye göre,
Peygamberler tarafından dini hükümler tebliğ edilmedikçe, bu kişiler dinin
emirleri ile sorumlu tutulmaz. İslam bilginlerine göre, Allah‟ın varlığı ve bir688
689
Hucurat, 49/14
Tevbe, 9/97
İslam’da İnanç Esasları
213
liği, vahyin bildirdiği ve kalbin tasdiki ile açıklık kazanır. Ancak o yüce varlığın mahiyetini kavrayamayız. İslam dininin en temel inanç ilkesi olan
Tevhid, öncelikle Allah‟tan başka bir ilahın bulunmadığını dile getirir.
Allah‟ın sonsuzluğunu sınırlayabilecek, onun yaratıcı gücüne engel olabilecek hiçbir gücün söz konusu olmadığına işaret eder. Yine Tevhid, Allah
karşısında varlıkların “yaratılma açısından” eşit olduğunu bildirir. Her
şey, her an O‟nun bilgisi, gözetimi ve kudret alanı içinde bulunur. İşte
Tevhid, her şeyin Allah‟tan geldiğini ve yine O‟na döneceğini en özlü biçimde ifade eden bir kavramdır. İslam dini, evrenin belli bir düzen ve
ahenk içinde var olmasının nedenini Allah‟ın birliğine bağlar. Bu yönüyle
İslam, tabiattaki olayları farklı ilahi güçlere bağlayan çok tanrıcılığı ve evreni iyilik ve kötülük şeklinde iki farklı ilahın yönettiğini telkin eden tüm yanlış inançları reddeder. İslam dini, Tevhid inancının her Müslüman‟da
“kendi içinde uyumlu birey” olarak psikolojik, diğer Müslümanlarla
“kardeş” olarak sosyolojik ve tüm insanlara “örnek” olarak ahlaki düzeylerde yansımasını talep eder. Sonuçta din gününün sahibi mutlaka mahşerde hesap soracaktır.
Müslüman olmak, sadece bireysel planda olup biten bir şey değildir.
Bilakis bireyselliği aşan bir yapılanma, bir tür örgütlenme, bir inananlar
topluluğu oluşturmak da bu Müslümanlığın olmazsa olmaz bir parçasıdır.
Yeryüzüne yönelik vahiy merkezli bir proje olarak İslam, ancak bu şekilde
mü‟minlerden oluşan bir ümmet aracılığı ile hayata geçirilebilir. Bir anlamda Ümmet, Tevhid ilkesinin yeryüzünde tecessüm, yanı canlanmış bir şekli
demektir. Ümmet‟i cesede, Tevhid‟i de bu bedene hayat veren Ruh/Can‟a
benzetmek mümkündür. Çünkü İslam Ümmeti ırk, renk, dil, cinsiyet ve
coğrafya gibi insanların gelirken kendi iradeleriyle seçme hakkına sahip
olmadıkları durumlara değil, kendi hür iradeleriyle yaptıkları bir seçime,
sadece Allah‟a kulluk etmek ve O‟na teslim olmak anlamına gelen İslam
esasına dayanır. Ümmet, dini temelli bir kardeşlik olarak insanların hür
iradeleri ile “hem dünyada, hem de ahirette kurtuluşlarını” kazanmak için gerçekleştirdikleri bir beraberliktir, bütünlüktür, rastgele oluşmuş bir topluluk değil, “seçilmiş, tercih edilmiş” bir birlikteliktir. İslam
ümmeti tek ve parçalanamaz bir ümmettir. Bu nedenle dini, etnik, sınıfsal
vb. ayrılıklar ve bölünmelere Tevhid anlayışı içerisinde hiçbir şekilde yer
yoktur. Dolayısıyla Ümmet‟in yolundan ayrılmak “dalalet” olarak kabul
214
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
edilir, çünkü Tevhid aynı zamanda tek ve yekpare bir sistem anlamına gelir.690
Nefsini, iradesini, egosunu, ihtiras ve tutkularını dizginlemek, eğitmek ve disiplin altına alma amacı dışında, ruhbanca bir hayatı tercih ederek zaman ve mekandan kaçmak, Tevhid anlayışına asla uygun değildir.
Tevhid anlayışının tarihi değiştirmeye yönelik ilk tecrübesi Hz. Peygamber(s.a.v) ve ashabının mücadelesinde gerçekleşmiştir. Nitekim inzivaya
çekilmek üzere Hira mağarasına giren Hz. Peygamber(s.a.v), Tevhid‟i
tebliğ için o mağaradan çıktıktan sonra, bir daha oraya asla
dönmedi. Çünkü Tevhid, tarihi değiştirmesi için Hz. Peygamber(s.a.v)‟i
Hira‟dan tekrar Mekke‟ye dönmeye zorluyordu. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
vizyonu ve kişiliği ile alevlenip tutuşan ilk Müslümanlar, bütün ırkların ve
bütün toplumların kültürlerini değiştirerek, tarih arenasına cesurca atıldılar.
O halde denilebilir ki: “Müslüman tarihi yapandır, tarihi yazan
değildir.” Başkalarının yaptığı tarihi yazmakla değil, bizzat tarih yapmak
ve tarihe yön vermekle, yani tarihin nesnesi değil, öznesi olmakla sorumlu
olan Müslümanların, kaderci bir tarih anlayışıyla uzaktan yakından ilgisi
olmayacağı açıktır.
Akıl olmadan diğer duyular bilgi ifade etmez. Bilginin oluşumu için
duyular yoluyla toplanan verilerin akıl süzgecinden geçmesi gerekir. Görme ya da görme duyusunu kendisi ne de algılaması idrak için yeterli değildir. Göz bütünü kavrayamaz. Ancak akıl geçmiş, gelecek ve şu an olmak
üzere geniş bir dairede dolaşabilir ve bunlardan bir kısım bilgiler elde edebilir. Duyular sadece eşyanın dış yüzünü algılar, akıl eşyanın hakikatini ve
mahiyetini kavrar. Allah‟ın evrende tecelli eden isim ve sıfatları yine akıl ile
kavranılır. Aklı olmayanlar, dini emirlerden sorumlu değildir. Akıl terkip gücüne sahiptir. Bir şeyden pek çok şey veya pek çok şeyden bir şey çıkarabilir. Aklını kullanma işinde vasıtalara da ihtiyaç duymaz ve bizzat kendisi
düşünceler üretebilir. Aklın en büyük engeli taklit, taassup ve bilgisizce tartışmalardır. Eğer siz Allah hakkında konuşmak istiyorsanız, mutlaka bir
bilgiye ve bir delile veya doğruyu gösteren bir kitaba dayanarak konuşmak
gerekir. Yani akla dayanarak ve bilgiyi esas kabul ederek konuşmalıyız. İslam dini, akıllı insanları muhatap olarak kabul eder ve onları sorumlu tutar.
Bu nedenle İslam geleneğinde “aklı olmayanın dini yoktur.” prensibi
benimsenmiştir. İnsanlardan akıllarını kullanmalarını isteyen691 Allah, in690
691
M. Hayrı Kırbaşoğlu, “Ahir Zaman İlmihali”, s. 68-69
Bakara, 2/242
İslam’da İnanç Esasları
215
karcıları, aklını kullanmayanları sağır ve dilsiz varlıklara benzetmektedir.692
Kur‟an-ı Kerim‟de sıkça yer alan “…akletmez misiniz?” şeklindeki sorular, akıl ile iman arasındaki ilişkiye işaret etmesi yanında, İslam düşünce
sisteminde aklın çok önemli bir fonksiyona sahip olmasını sağlamıştır.
İlahiyat ilimlerini bilen, Allah‟ı Kur‟an-ı Kerim‟deki şekliyle tanıyan ve
Kur‟an-ı Kerim‟in temel felsefesini iyi kavrayan din bilginleri, Allah hakkında konuşma hakkına sahiptirler. Akıl ve vahiy arasındaki karşılıklı zorunlu
ilişkiyi mümkün kılan bu durum, vahyin dogma olarak adlandırılmasını
engeller. Zira dogma, yapısına nüfuz edilemeyen ve tartışılmadan kabul
edilen doğruluk iddiaları için kullanılmaktadır. Vahyin, kendisini anlayacak
ve yorumlayacak insanlara gelmiş olması ve aklın süzgecinden geçerek
ifadelendirilmiş olması, dogma olarak ifadelendirilmesini imkansızlaştırır.
Bunun için insanın en büyük görevi, kendisine verilen aklı aktif olarak sürekli kullanması, evrenin içerisine saklanmış olan sayısız ve sınırsız gerçekleri keşfetmesidir.
Kur‟an-ı Kerim akla çok güvenir ve aklı, Allah‟ın varlığı ve birliği dahil
her konuda düşünmeye davet eder. Zaten “alemin” kelimesi ilimden gelir. İlim ise aklın elde edeceği bir şeydir. Alem kelimesinin kökü açısından
asıl manası bilgi edinmeye alet ve vasıta olan şey demektir. İlim düşünce
ile gerçeği bulma, iman da bu gerçeğin hak olduğunu vicdan ile tasdik etmektir. Bizim bütün bilgilerimiz, aslında bir olan Allah‟ın alametleridir. İnsan hem bir ilim konusu ve hem de ilme konu olan şeyler üzerinde düşünen ve anlamaya çalışan şuurlu bir varlıktır. Kur‟an-ı Kerim, dinin tekamüle
erdirildiğini ifade etmektedir. Bunun iki anlamı vardır: İlk olarak, yeni bir
vahiy indirme dönemi kapanmış ve vahyedilen dinlerdeki ilkelerin hayata
geçirilme dönemi başlamıştır. İkinci olarak da, Muhammed İkbal‟in
vurguladığı şekliyle, artık insan bundan sonra kendi yağıyla kavrulacaktır.
Zira Kur‟an-ı Kerim vahyi büyük vurgularla, insanın rasyonel ve bilimsel
yeteneklerini açığa çıkartmaya ve insanın bunların farkında olmasını sağlamaya çalışmaktadır. Her iki durumda da insan, bu süreçte kazandığı bütün yeteneklerini aktif kılmak ve kendisine yüklenen ve altından kalkması
emredilen sorumlulukların altından kalkacak yeteneklerini geliştirmek zorundadır. Bu görevinin başında da bir olan Allah‟a iman gelmektedir. Yollara dikilen işaretler, yolcuların dikkatini bizatihi bu işaretlere değil, gidilecek
istikamete çekmek için konursa, evrendeki ve dünyadaki olaylar, etrafımızda gerçekleşen tabiat olayları da Kur‟an-ı Kerim‟e göre, artık birer tabi692
Enfal, 8/22
216
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
at olayı değil, birer semboldür ve birer işarettir. İşte Kur‟an-ı Kerim bunlara
da “ayet” demektedir. Kur‟an-ı Kerim‟e göre birer ayet olan bütün tabiat
olayları, Allah‟ın varlığını, onun şu veya bu özelliklerini, kudretini, saltanatını, egemenliğini, nimet ve ihsanını, iyiliklerini ve adaletini gösterir.
Fıtratın dinine uymak, ilk yaratılış, temiz ve asli tabiat anlamına gelen fıtrat, beşeri varlığın Allah‟ın yaratma fiili sonucunda ortaya çıkan başlangıçtaki saf ve asli halini ifade eden ahlak ve psikoloji ile ilgili bir terimdir.
Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “(Resulüm!) Sen yüzünü hanif
olarak dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona
çevir. Allah‟ın yaratılışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din
budur, fakat insanların çoğu bilmezler.”693 Allah ile ilişkisinde insanın konumunu tespit etmeye imkan veren anahtar kavramlardan biri fıtrattır.694 İnsan, fıtratın izin verdiği kadarıyla her düzeydeki varlık hakkında
bilgi edinebilir.
693
694
Rum, 30/30
Fıtrat: Kişisel yeteneklerin biyolojik formlar halinde insan varlığına
monte edilmesi halidir. Bu montaj işlemi, kişisel değer yetisi olarak
kabiliyet ya da yetenek adı altında işlev görmektedir. (Namık Kemal
Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları Dergisi, s. 81) Fıtratta saklı olan bilgi kodları günlük eylemler olarak ortaya çıkarlar.
Eğitim bu tür potansiyel bilgilerin ortaya çıkışının harici uyarıcısıdır.
Ancak fıtrat ya da genetik yapıda kodlanmış olan bu tür saklı bilgiler ebediyen ortadan kaldırılamazlar. Nitekim de bu bilgi gerçektir
ve pratik hayatla olan uyumundan dolayı da ebediyen silinemeyeceği ortadadır. (Mevdudi, a.g.e, s. II, 115) Kişilere, yaratılışlarındaki
mevcut olan potansiyel değerlerle kolaylık sağlaması, yapıp etmelerinin bedensel ve ruhsal anlamda kişilerin önlerini açacak şekilde
donatılmış olmasıdır. Bu süreç takva denilen teslimiyet ahlakıyla da
doğrudan ilgilidir. Tabir caiz ise, fıtrat da denilen fabrika ayarlarının
kişisel yaşantılar süresince işlevsel hale getirilmesi işlemi, bütünüyle bireylerin uhdesine bırakılmış olan hür iradelerinin dominant bir
eylemidir. Bu nedenledir ki, bu süreçte insanın fıtratında mündemiç
olan her türlü değerin ortaya çıkma olasılığı, biraz da takva bilincinin işlevselliği ile ilgili bir hususiyettir. Fıtrat, bütün insanlara has
olan doğal dini-fıtri eğilimin genel adıdır. Bu hal, ne ezelde verilir
bir iman hali, ne de bir küfür halidir. Ama bu, iyi bir dini-beşeri tabiattır. Yani her türlü davranışa sirayet edebilecek olan merkezi bir
iç vasıftır. (Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında
Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 82, Alıntı: İzutsu Toshihiko,
İslam’da İnanç Esasları
217
Putların en tehlikelisi, şu anda her tarafta kendilerine ibadet edilen,
soyut putlardır. İnsanın nefsini put haline getirmesidir. Sadece kendi görüş, istek ve menfaatlerine kul olması ve sadece “ben” merkezli yaşamasını da bu anlamda kabul edebiliriz. Kur‟an-ı Kerim‟in, “heva ve hevesini
Tanrı edinen…”695 şeklindeki emri bunu çok güzel bir şekilde tarif etmektedir. Allah‟tan başka tapınılan her şey şirktir. Nefsimize, kötü arzularımıza ve sadece kendi faydamıza olan şeylere kul olmuşsak, şirke bulaşmışız demektir. Aile, kabile, soy sop ve cinsiyete karşı kul olmuşsak,
yine aynı şekilde şirke bulaşmışız demektir. Ne acıdır ki, bu durumda olduğumuzu da çoğu zaman fark etmeden yolumuza devam ediyoruz. Hatta
bazen hem ibadet ederiz ve hem de şirk içinde hareket ederek yaşamımızı
sürdürürüz. Gerçek anlamda Allah‟a kul olan kimse, dünyevi bir paye elde
etmek için, insanlara ve kalabalıklara kulluk etmez. Gerçek anlamda
Allah‟a kulluk, ancak bütün bu kulluklardan kalbimizi temizleyip, kalbimizin
Allah‟a karşı samimi olması için, Allah‟ın dışındaki her şeyi hayatından çıkarıp atmakla mümkündür.
Kur‟an-ı Kerim‟in inanmamızı istediği Allah‟ın, başlangıcı ve sonu
yoktur. Oysa onun dışında var olan her şeyin meydana geldiği ve sona erdiği bir zaman vardır. O tektir, ortağı yoktur ve evrendeki düzen de Allah‟ın
ortağı olmadığının ispatıdır. Kur‟an-ı Kerim bunu, “Eğer yerde ve gökte
Allah‟tan başka Tanrı‟lar bulunsaydı, yer ve gök kesinlikle bozulup gitmişti…”696 emri ile açıkça bildirmektedir. Mü‟minun suresinde
de onunla birlikte başka Tanrı olsaydı, bunların birbirlerine üstünlük sağ-
695
696
“İslam Düşüncesinde İman Kavramı”, Çev. S. Ayaz, s. 275) Belki de
Ehl- Sünnet’in büyük düşünürlerinden olan Ebu Hanife, sırf bu değerden hareketle imanı; dil ile ikrar, kalp ile tasdik şeklinde temellendirerek, iradi bir eylem olan ikrar ve tasdik’in fıtri-akli temelleri
olduğunu beyan etmek istemiştir. Zira onun anlayışına göre, Levh-i
Mahfuz’daki yazıların karakteri, hüküm olarak değil, vasıf olarak
tanımlandığı için, Allah’ın kaza, kader ve dilemesini de mutlak iradeye bağlı olgular olarak anlamamız gereklidir. Bu manaya uygun
şekliyle misak olayı da, biyolojik olarak akıl süreçlerini kapsayan
genişlikte takdir edilmiş olan bir iradenin yaşamsal ifadesi olmalıdır. (Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak
Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları
Dergisi, s. 81, Alıntı: Şahin Uçar, “Tarih Felsefesi Yazıları”, s. 100)
A’raf, 7/176; Ra’d, 13/37; Şura, 42/15; Casiye, 45/18
Enbiya, 21/22
218
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
lamak isteyecekleri vurgulanmıştır.697 Ayrıca Neml suresinde de Allah‟ın
evrende yaptıkları ile tek olduğu açık bir şekilde anlatılmaktadır.
“...Allah ile birlikte başka ilah mı var?..”
“...Hayır onların çoğu bilmiyor! Yahut kendisine dua ettiği zaman zorda kalmışa cevap veren ve başa gelen kötülüğü
kaldıran, sizi yeryüzünün halifeleri kılan mı? Allah ile birlikte
başka ilah mı var? Ne kadar az düşünüyorsunuz!”
“...Allah onların ortak koştuklarından yücedir. Yoksa
başlangıçta yaratmayı yapan, sonra onu tekrarlayan ve sizi
gökten ve yerden rızıklandıran mı? Allah ile birlikte başka bir
ilah mı var?
“...De ki: “Eğer doğru söyleyenler iseniz kesin delilinizi
getirin”698
Allah her şeyi yaratan, yöneten, bilen, gören, işiten, her şeyin üzerinde olan ve her şeye gücü yetendir.“…Nerede olursanız olun,
Allah sizi bir araya toplar. Şüphesiz ki, Allah her şeye kadirdir”699 Bu ayet Allah‟ın gücünü özetlemektedir. İhlas suresi, Allah‟ın özet
bir şekilde tanımını yapmaktadır:“…Allah birdir. O, hiçbir şeye
muhtaç değil, her şey O‟na muhtaçtır. O, doğurmamış ve doğrulmamıştır, hiçbir şey ona denk değildir.”700 Buna göre Allah‟ın
evlat edinme gibi bir durumu söz konusu değildir. Bir olan Allah bağışlayan, esirgeyen, şefkatli, rahman ve rahimdir: “Sizin ilahınız bir tek
Allah‟tır. O‟ndan başka ilah yoktur. O Rahman‟dır, Rahim‟dir”701 Rahman ve rahim olan Allah rızık verendir. Fatır suresinde
Allah, göklerden ve yerden rızık verenin kendisi olduğunu hatırlatarak,
kendisinden başka ilah olmadığını belirtmektedir.702 Rızık veren Allah, her
şeyin sahibidir. “Gerçek hükümdar olan Allah yücedir. Ondan
başka hiç ilah yoktur. O yüce arşın sahibidir.” 703
697
698
699
700
701
702
703
Mü’minun, 23/91
Neml, 27/60-61-62-63-64
Bakara, 2/148
İhlas, 112/1-2-3-4
Bakara, 2/163
Fatır, 35/3
Mu’minun, 23/116; Neml, 27/26
İslam’da İnanç Esasları
219
Kur‟an-ı Kerim her şeye sahip olan Allah‟ın, her şeyi istediği şekilde
yarattığını, bir müddet yaşatıp sonra öldürüp ve daha sonra da ahirette dirilttiğini ifade etmektedir : “….O‟ndan başka hiçbir ilah yoktur. O,
diriltir ve öldürür…”704 Hamd sadece her şeyi yaratan Allah‟a yapılır,
çünkü O, tek hükmedendir. Kasas suresinde dünyada ve ahirette hamd
etmenin kendisinden başka ilah olmayan Allah‟a ait olduğu belirtilmektedir.705 Yukarıda belirtilen ayetlerde açıkça görüldüğü üzere, İslam‟da
Tevhid inancı çok önemlidir. İslam, Allah‟ın varlığı ve sıfatları konusunda
Tevhid öğretisi dışında başka bir hakikat kabul etmemiştir. Tevhid inancına muhalefet şirktir. Bu da affı olmayan günahlardandır. İslam‟da Allah
inancından sonra, O‟na nasıl ibadet edildiğinin bilinmesi, put ve putperestliğin anlaşılmasında yararlı görülmektedir.
Daha önce ifade edildiği gibi, hicaz bölge halkı, Hz. İbrahim (a.s) ile
oğlu Hz. İsmail (a.s)‟i Peygamber olarak kabul etmiş ve onların şeriatini
uygulamıştır. Ancak onlar sonradan Hz. İbrahim (a.s) ve Hz. İsmail (a.s)
şeriatinden uzaklaşmış ve zamanla putlara tapınmaya başlamıştır. Onlar
put olarak genellikle taşlara ibadet etmiştir. Tapınılan bu taşlar ilah değil,
sadece ilahlara delalet eden rumuzlar olup, farklı maddelerden yapılmıştır.706 Bunlara tapanlar, yılda bir ya da iki kez onlar için kurban kesmiştir.
Bu kurbanlarla putlara yaklaşıldığına inanılmıştır. Hicaz Bölgesinin kendilerine ilah edindikleri putların en meşhurları arasında Lat, Menat, Uzza
ve Hübel yer almıştır. Daha sonra Hübel hepsinden ünlü olmuştur.707
Bunlar hakkında kısaca bilgi vermeyi gerekli görüyorum.
Lat: O, Menat‟tan sonra gelen dişi bir ilahtı. Köşeli dörtgen bir taştı.
Taif‟in Menare bölgesinde idi.708
Menat: En eski dişi ilah idi. Siyah bir taş üzerindeydi. O, MekkeMedine arasında Kudeyhe bölgesinde Muşellel denilen yerde, deniz kenarında dikildi ve onun için tapınak yapıldı. Evs ve Hazrec Kabileleri, ona en
fazla saygıyı gösterdi.709
704
705
706
707
708
709
A’raf, 7/158
Kasas, 28/70-88
Muhammed Abduh, age, s. 16
Cevad Ali, c.VI, s.184; Muhammed Abduh, age, s.17-51
el-Kelbi, age, s. 13; Cevad Ali, age, c.VI, s.5-34; Muhammed Abduh,
age, s.18-58
el-Kelbi, age, s.11; Muhammed Abduh, age, s. 58; Muvafık Fevzi elCebri, “Mucem’ul- Evsan vel Esnam”, s. 81
220
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Uzza: O, Lat ve Menat‟tan sonra gelen Kureyş‟in en büyük ilahı idi.
Zalim bin Esad, Uzza‟yı sahiplenerek, onun için tapınak yaptı. O, Mekke‟den yetmiş beş mil uzaklıkta Nahle Şamiyye bölgesindeki bir vadide bir
ağaç gövdesi idi. Kureyş ve Benu Ken‟ane kabileleri Uzza‟ya ibadet etti.
Kureyşliler, Uzza‟yı ziyaret edip kurbanlar sunarak onunla yakınlaşmaya
çalıştı.710
Hübel: O, Kureyşlilerin ebat olarak en büyük ve en meşhur erkek
ilahları idi. İnsan şeklinde kırmızı akikten yapılmıştı. Onun sağ eli kırık idi.
Daha sonra Kureyşliler ona altından bir el yaptı. Araplar yola çıkacağı, bir
iş yapacağı ve bir konuda çelişkiye düşüp karar veremediği ya da bir konuda tartıştığı zaman, ona gelir ve kadehlerle şans çekilişi yaparlardı.711
Yukarıda sayılan dört büyük put kadar meşhur olmamakla birlikte tapınılan diğer putlardan bazıları şunlardır. İsaf ve Naile‟dir. Onlar taşlardan dönüştürülmüş ve görüntüleri güzel değildi. Bunlar insan şeklinde olup
İsaf erkek, Naile ise kadın görünümünde idi. İsaf ve Naile Kabe‟de idi.
Kureyş ve Menaf kabileleri, onlara ibadet ederdi. Daha sonra diğer putlarla
birlikte onlara da herkes ibadet etti. Halk bunlara kurban keser ve hediyeler sunardı.712 Menaf, Mekke-Medine arasında deniz kenarında yer alan
dişi bir ilahtı. Kureyş, Evs, Hazrec ve Gassan kabileleri ona ibadet ederdi.713 Zü‟l-Halasa ise nakışlı, beyaz sert bir taş, bazılarına göre mermer
şeklinde dişi bir ilah idi. Üzerinde taç şekli vardı. Yemen ile Mekke arasında, Mekke‟ye yedi gecelik yürüyüş mesafesi olan, Tebale denilen yerde
idi. Hicaz ve Mekke‟nin güney kısmından Huseam, Beciyle, Ezeduşşura, Devs ve Hevazin kabileleri, onu bir ev içerisine alarak tavaf ettiler
710
711
712
713
el-Kelbi, age, s.15; Muhammed Abduh, age, s.18-59; Muvafık Fevzi
el-Cebri, age, s. 66
el-Kelbi, age, s.24; Muhammed Abduh, age, s.19-58; Muvafık Fevzi
el-Cebri, age, s. 89; Şemsettin Günaltay,“İslam Öncesi Araplar ve
Dinleri”, s. 69
el- Kelbi, age, s.24; Muhammed Abduh, age, s.18-59; Muvafık Fevzi
el-Cebri, age, s. 27-85; Şemsettin Günaltay, age, s. 70
el-Kelbi, age, s.28; Muhammed Abduh, age, s. 19-60; Muvafık Fevzi
el-Cebri, age, s. 83
İslam’da İnanç Esasları
221
ve kurbanlar sunarak yücelttiler.714 Bu bölge halkı, bunların dışında daha
pek çok ilaha inandı ve tapındı.715
İnsanın fıtratında hak veya batıl olan bir ilaha tapma, ibadet etme ve
ona yönelme hissi vardır. Bu inkar edilemeyecek his nedeniyle, insanlık tarihi boyunca Allah‟ın varlığı ve birliği konu olmuştur. Bunun sonucunda da
insanlar arasında sınıflaşmalar ve gruplaşmalar meydana gelmiştir. Kimi
Allah‟ın varlığını kabul etmemiş, kimi de inkar edip bu iddiasında mücadele etmiş, kimi batıl bir ilahın varlığına inanmış ve kimi de Hak bir ilahın varlığına inanmışlardır. Bu konu, sürekli olarak insanlığın gündemindedir. Tarih boyunca insanlık, kendisine bile faydası olmayan ilah olarak bir takım
şeylere inanarak zillet yaşamıştır. Bu gün de farklı bir boyutta, inanma ve
tapınma devam etmektedir. İnananlar aynı, ama inanılanlar genellikle değişmiştir. Her asrın putları farklıdır. Alemlerin Rabb‟i
olan Allah‟a hamd olsun ki, O‟na iman ediyoruz. Yine O‟na
hamdolsun ki, bu şerefi bize bahşetmiştir. Çünkü hidayet
Allah‟tandır.
“Allah”716 kelimesine etimolojik açıdan baktığımızda ortaya çıkan
bütün düşünceler,717 Kur‟an-ı Kerim‟in ve İslam literatürünün ortaya koyduğu “Allah” anlayışı karşısında biraz daha eksik kalır. Kur‟an-ı Kerim ve
714
715
716
717
Muvafık Fevzi el- Kelbi, age, s. 31; Muhammed Abduh, age, s. 1859; Muvafık Fevzi el- Cebri, age, s. 50-51
Aynur Eryiğit Bader, “Yahudilik Hıristiyanlık ve İslam’ın Putperestliğe Bakışı”, Basılmamış Doktora Tezi, s. 34
Allah teriminin türevleri olan “ilah ve alihe”, Kur’an-ı Kerim’de uluhiyeti tanımlamak için kullanılmış olan en güçlü Allah lafzıdır. Allah
ve türevlerinin Kur’an-ı Kerim’deki kullanım sıklıkları şöyledir: Allah
ve türevleri 2778 defa, ilah/alihe ve türevleri 147 defa kullanılmıştır. (Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları
Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 71(Dip not), Alıntı: M. Fuad Abdulbaki,
“Mucemu’l-Mufehres Li Elfazı’l-Kur’ani’l-Kerim”, s. 38-75) Bunun dışında ilahlığı tanımlamak için marife kalıbında er-Rabb şeklinde sıkça kullanılmış olan terim ise Rabb kavramıdır. Kavramın Firavun örneğinde olduğu şekliyle, diğer kişiler için kullanıldığı durumlarda
ise, efendilik ve idaredeki hakimiyeti vurgulanmıştır. (Namık Kemal
Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları Dergisi, s. 71 (Dip
not), Alıntı: Suat Yıldırım, “Kur’an’da Uluhiyyet”, s. 90-93)
Bekir Topaloğlu, “Allah” Mad, D.İ.A, c. 2, s. 473-476
222
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslam literatüründe Allah: Göklerde ve yerde bütün hakimiyet ve icraata
malik olan ancak Allah‟tır. Yaratmak O‟na mahsustur. Bütün nimetler
O‟nun kudret elindedir. Bütün işler sadece O‟na aittir. Kuvvet ve çare
O‟nun hükmündedir. Göklerde ve yerde olan her şey ister istemez O‟na
itaat etmeye, boyun eğmeye mecburdur.718 Görüldüğü gibi Kur‟an-ı Kerim‟in tavsif ettiği Allah, bütün noksan sıfatlardan münezzeh ve Vacib‟ulVücud, başlangıcı ve sonu olmayan,719 ezeli ve ebedidir. Yokluğu imkansızdır. O halde Allah lafzı bütün bu manaları ihtiva eden yüce bir Zat‟a işaret eden bir kelamdır. Allah‟ın varlığı, delile ihtiyaç göstermeyecek kadar
açıktır. İnsan yaratılışı itibarıyla bir yaratanın olduğunu bilir. Allah‟ın varlığına inanmak fıtridir. Ayrıca Allah‟ın var olduğu, hemen hemen her toplumda kabul edilmektedir. Sorun, daha çok Allah‟ın varlığı değil, O‟nun bilinmesi gereken şekliyle bilinmemesidir.720 Allah, herhangi bir delilin neticesi değildir. Allah‟ı aramak demek, O‟nun mevcudiyetini kabul etmek değil midir? Allah fikri ruhumuzda ve insanları idare eden ahlaki vasıflarda
saklıdır. Allah, yokluğu muhal, yani yokluğu imkansız olan bir varlıktır.
Bundan dolayı varlığının ispatına hacet yoktur.721 Ancak münkirlerin zihinleri bulandıran ve akıllara durgunluk veren sorularına karşı, akılla Allah‟ın
varlığını, gayet doyurucu bir şekilde açıklansa bile, Allah‟ın hidayet nasip
etmediği insanlar için yapılacak hiçbir şey yoktur. Bununla beraber inatçıların inatlarını kırmak için mantıki ve ilmi deliller getirmeye devam etmeliyiz. Zaten çalışmamızda da bunları göz önünde bulundurmaya çalıştık.
Yaratıcı gücü inkar etmenin zorluğu karşısında, insanlar şirk yoluyla
Allah‟ın otoritesini paylaşma eğilimi göstermişlerdir. Bu noktada Kur‟an-ı
Kerim‟de Allah‟ın varlığını ispat eden ayetlerden daha fazla, Allah‟ın birliğine ve eşsiz bir varlık oluşuna, ortağı olmasının söz konusu olamayacağına ve tek yaratıcı oluşuna vurgular yapılmıştır. Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın
varlığının açık olduğunu belirtmek için “...Gökleri ve yeri yaratan
Allah‟ın varlığında şüphe mi var..?”722 diye buyurmakta, bununla
718
719
720
721
722
İbn Kesir, “Hadislerle Kur’an Tefsiri”, Çev: Bekir Karlığa, Bedrettin
Çetiner, c.1, s. 188
Mehmet Şaşa,“Kur’an-ı Kerim’de İsbat-ı Vacib Delillerinin Akliliği
Meselesi”,Yüksek Lisans Tezi, s.6, Alıntı: Ragıb İsfehani, “elMüfredat fi Ğaribi’l Kur’an”, Nşr. Muhammed Seyyid Keylani”, s.
106
Mehmet Sait Şimşek, age, c. 3, s. 178
H. Hilmi Bilsel, “Allah Vardır”, s. 44
İbrahim, 14/10
İslam’da İnanç Esasları
223
birlikte Hz. İbrahim (a.s)‟in kendisi 723 ve Hz. İsa (a.s)‟in Havarilerinin724
kalplerinin tatmin olması için Allah‟tan delil istemeleri, insanların imanlarını
sağlam temellere oturtmak için delillere duydukları ihtiyaç ifade edilmektedir. Bir taraftan bakılınca Allah‟ın varlığı ispata gerek duyulmayacak kadar
açık bir durumdur. Başka bir açıdan bakılınca ise, O‟nun varlığını iyice
kavramak için yarattığı şeyleri ve evrende oluşturmuş olduğu mükemmel
düzeni dikkatli bir şekilde incelemek gerekmektedir. Ancak bu noktada belirtilmesi gereken bir durum daha vardır. Kur‟an-ı Kerim‟de çeşitli ayetlerde
değişik biçimde tekrarlanan şekliyle insanların bir kısmının ne kadar mucize ve delil görürse görsün yine de inkarlarında inat ve ısrar edecekleri ve
gördükleri şeyleri önemsemeyecekleri vurgulanmıştır.725 Bu tutum ve davranışları her dönemde görmek mümkündür. Kur‟an-ı Kerim‟in muhtevasına
baktığımızda, Allah‟ın varlığını ve birliğini ispat, nübüvvet, haşr ve adalet
konularının ağırlıkta olduğunu görürüz. Bununla beraber Kur‟an-ı Kerim,
Allah‟ın varlığını ispat etmeye yönelik olmakla birlikte, daha çok O‟nun sıfatları, birliği, benzersizliği ve mükemmel bir varlık oluşu hakkında birçok
ayet barındırmaktadır. Bu tür ayetlerde en küçüğünden en büyüğüne, en
basitinden en mükemmeline kadar bütün oluşumların, evrendeki hassas
ayarların, bir amaç ve nizamın varlığına dikkat çekilmekte ve bu mükemmel düzenin tesadüfen oluşamayacağı gösterilerek Allah‟ın yaratışındaki
üstünlükten, O‟nun varlığına ulaşılmaktadır.726
İnsanlar, etrafındaki eşya ve olayları beş duyu sayesinde hissederler. Halbuki beş duyu organı, her şeyi idrak etmeye kabiliyetli değildir. Bir
maddeyi veya bir şeyi idrak edemiyoruz diye, onun varlığından şüphe
edemeyiz. Görme sınırımızın dışında, çok uzaklarda duran bir adamı göremeyiz. Bunun gibi, göz kudretimizin eksikliğinden dolayı, mikropları göremiyoruz. Allah da böyledir ve beş duyu organı ile idrak edilmez, ama
hissedilir.727 Ruh nasıl var ise, Allah da vardır. Nasıl ki, madde ve atomda
mündemiç, yani varlığın içinde bulunan enerji cevherini ve ruhun mahiyetini anlayamıyorsak, Allah‟ın da ne olduğunu anlayamayız. Nasıl ki, atom-
723
724
725
726
727
Bakara, 2/260
Maide, 5/111-113
Hicr, 15/14-15
Mehmet Şaşa, age, s. 10
H.Hilmi Bilsel, age, s. 50
224
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
daki enerjiyi ve ruhun mahiyetini anlayamadığımız halde, onların varlığından şüphe etmiyorsak, Allah‟ın da varlığından da asla şüphe edemeyiz.728
Allah‟ın varlığını ispat eden bazı bilginlerin sözleri şu şekildedir:
Chicago Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizyoloji Profesörü Dr.
Andro Cinovayivi diyor ki: “Evreni yaratan bir Tanrı‟nın varlığına
kendi varlığım gibi inanıyorum. Allah‟ın varlığına inanmak vazifemizdir. Hiç
kimse Tanrı yoktur, diyemez ve bunu ispat edemez. Ben bütün hayatım
müddetince Tanrı‟nın yokluğunu gösteren ilmi ve akli hiçbir delil görmedim
ve okumadım. Ateistler, Allah‟ın varlığını ispat için maddi delil ararlar. Halbuki Allah, madde olmadığı için bunların istekleri yersizdir.”729
Sansransisko Üniversitesi Biyoloji Profesörü Dr. Edward
Luther Kissel diyor ki: “Akıllı kimse evrenin ezeli olarak varlığına mı
inanır, yoksa ezeli olarak var olan bir ilah tarafından yaratıldığına mı inanır? Modern ilim evrenin ezeli olmadığını ispat etmiştir. Madde kendi kendini yaratamayacağına göre, bir yaratıcıya ihtiyaç vardır ki, o da
Allah‟tır.”730
Voltaire der ki: “Eğer Allah yoksa, onu ibda, yani yeni bir şey getirmek, yaratmak, geliştirmek lazımdır.”731
Rus Edibi Dostoyevski der ki: “Eğer Allah olmasaydı, yeryüzünde her türlü fenalık mübah olurdu.”732
Rus Edibini destekleyici surette Alman filozofu Nietzche da
şöyle der: “Avrupalı insanın vicdanında Allah ölmüştür. Ben sadece haber veriyorum. Bundan sonra gelecekte sonsuz bozukluklar, yıkılışlar ve
kargaşalar doğacaktır.”733
Darwin der ki: “Ben hiçbir zaman Allah‟ı inkar etmiyorum. Hatta
tekamül nazariyesinin Allah fikri ile uzlaşabileceğini zannediyorum.”734
728
729
730
731
732
733
734
H.Hilmi Bilsel, age, s. 28
H.Hilmi Bilsel, age, s. 56
H.Hilmi Bilsel, age, s. 67
Mehmet Şaşa, age, s. 131
Mehmet Şaşa, age, s. 16; Alıntı: Mehmet Aydın, “Müsbet İlim ve Allah”, s. 131
Mehmet Şaşa, age, s. 16; Alıntı: Mehmet Aydın, age, s. 131
H. Hilmi Bilsel, age, s. 53
İslam’da İnanç Esasları
225
Allah‟ın zatı duyularla idrak edilemediğine göre, O‟nun varlığını herkesin kabul etmeye mecbur kalacağı tarzda ispatlamanın mümkün olmadığını söyleyebiliriz. Aslında beş duyunun sağladığı bilgiler dışında bir bilgi
ve gerçeklik alanının bulunmadığını ileri süren pozivitistler, yani sadece fiziksel veya maddi dünyanın gerçeklerine dayanan bilim anlayışı de dahil
olmak üzere bütün insanlar, şahsi tecrübelerinin dışında kalan birçok durumu ön yargılarla, yani onların gerçekliğine inanarak hayatlarını sürdürürler. Ne var ki, Allah‟ın varlığının kabul edilişi, yakın ve uzak vadeli hayatımızda büyük etkiler meydana getireceği için zayıf iradeli kişileri bir anlamda rahatsız eder. Bu açıdan bakıldığında “inanmak”, akıldan çok iradenin fonksiyonu olarak gözükmektedir. Kur‟an-ı Kerim‟de inkar yoluna sapan tiplerin, “öz varlıkları kabullendiği halde zulüm ve kibir yüzünden” inkar yolunu seçtikleri ifade edilir.735 O halde Allah‟ın varlığına
inanılması, dolayısıyla iman ve din hayatının başlaması zihni faaliyetin yanında gönlün de harekete geçmesi ve iradenin eğitilmesiyle mümkün olmaktadır. Şunu da belirtmek gerekir ki, iman ve onun temelini oluşturan
Allah‟ın varlığı konusu, “iki kere iki dört eder” ölçüsünde kaçınılmaz
bir sonuç olsaydı, tercihe dayalı bir değer taşımaz ve ceza veya mükafatı
gerektirmezdi.736 Allah‟ın varlığı konusunda en tehlikeli ve haksız hareket,
inkarı peşinen kabul etmektir. İnkardan hareket edilecek olursa hiçbir sonuca varılamaz. Çünkü Allah‟ın varlığı kesin delillerle açıklansa da, onlar
inatlarından dolayı kabul etmeyeceklerdir. Eğer Allah, önümde duran şu
masanın varlığı gibi bana dıştan empoze ettirilseydi, o zaman tek alternatif
inanmak olurdu. Bu ise, insan özgürlüğünün sonu demektir. Allah‟ın varlığı, güneşin varlığı gibi apaçıktır. Fakat gözünü kapatanlar asla göremeyecek ve hissedemeyeceklerdir.
Evreni yaratan ve idare eden her şeyin sahibi bir olan Allah‟ın varlığı
konusu, bugün için münakaşaya değer bir şey değildir. Çünkü her şey güneş gibi, O‟nun varlığını gösterir ve ispat eder. Son olarak Voltaire‟nin
Allah‟ın varlığını şiddetle müdafaa eden sözünü aktarmak istiyorum. “Siz
bana bunun, yani Allah‟ın varlığının imkansız olduğunu ispat
edemiyorsunuz, ben de size bunun böyle olduğunu matematik
bir kesinlikle ispat edemedim. Biz metafizikte ancak ihtimaller
üzerinde muhakeme ediyoruz. Yüzerken dövüşenlerin vay haline! kıyıya çıkabilen çıkacaktır. Ama kalkıp da bana, boş yere
735
736
Neml, 27/14
Mehmet Şaşa, age, s. 16
226
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yüzüyorsun, çıkacak kıyı yok, diye bağıran olursa, cesaretimi
kırmış ve gücümü kuvvetimi elimden almış olur.”737
Bütün evren, kendisini mükemmel bir yaratıcının yarattığını adeta bize haykırmaktadır. Evrenin kendi kendine meydana geldiğini iddia edip, bir
yaratıcıyı kabul etmeyen kimselerin olmasının iki sebebi olabilir. Birincisi, evreni yeterince tanımamaları ve ondaki mükemmel düzen ve işleyişi
idrak edememeleridir. İkincisi de, o kimselerin kalıplaşmış önyargılarından kurtulamamaları ve her şeyi bu önyargıları ile değerlendirmeye çalışmalarıdır. Eğer önyargılarından arınmış bir şekilde gerçekten evreni anlamak amacı ile araştırıp anlamaya çalışsalar, onun bir yaratıcısının olduğunu bizzat evrenin kendisi, onlara söyleyecektir. Evrenin yoktan yaratılmasının gaybi olan kısmını en iyi Allah bilir. Bunu bilmek bizim görevimiz de
değildir. Biz yaratılmaya başlamasından sonra olan durumunu, dönemlere
ayırarak Kur‟an-ı Kerim‟in verdiği bilgiler ışığında açıklamaya ve anlamaya
çalışacağız. Müslüman olarak bu durum, önemli bir görevimizdir.
Allah, o güzel sanatını müşahede etme fırsatı olarak her insana belli
bir ömür vermiştir. Bu ömrü iyi değerlendirerek onun sanatının güzelliklerini müşahede etmek ve onun idrakine varmak, insanı mutlu eder. Fakat
bunların içinde olup da, hiç birinin farkına varamayan insan ise boş gelir
ve boş gider. İnsan ister bilimsel bir yol izleyerek gerçeği bulsun ve isterse
başka bir şekilde gerçeğin idrakine varsın, Allah‟ın sanatını takdir etmemesi ve onun karşısında hayran kalmaması mümkün değildir. Ama insan,
ömrüyle sınırlı olduğu gibi, düşüncesiyle, aklıyla ve diğer her yönüyle sınırlı bir varlıktır. Bazı konular vardır ki, insanın anlama ve idrak boyutunu
aşmaktadır. Bu konularda insan, belli bir noktaya kadar düşünerek görüşünü belirtmekte, bu aşamadan sonra ise her şeyin yaratıcısı olan ve her
şeyi en iyi bilen, Allah‟a havale etmekten başka bir çaresi kalmamaktadır.738
Kur‟an-ı Kerim‟e göre insanı insan yapan, onun her türlü aksiyonlarına anlam kazandıran ve ilahi emirler karşısında insanın yükümlülük ve sorumluluk altına girmesini sağlayan akıldır. Kur‟an-ı Kerim‟de akıl kelimesi
biri geçmiş, diğeri geniş zaman kipinde olmak üzere 49 yerde fiil şeklinde
geçmektedir. Bu ayetlerde genellikle “akletme”nin, yani aklı kullanarak
doğru düşünmenin önemi üzerinde durulmuştur. Kur‟an-ı Kerim terminolo737
738
Mehmet Şaşa, age, s. 17
Mehmet Bozkurt, “Bilim ve Kur’an’a Göre Evren ve İnsan!”, s. 183
İslam’da İnanç Esasları
227
jisinde akıl “bilgi edinmeye yarayan bir güç” ve “bu güç ile elde
edilen bilgi” şeklinde tarif edilmiştir.739 Kur‟an-ı Kerim, aklı ve mantıki bir
dini emrediyor. Kur‟an-ı Kerim‟de,“aklınızı kullanınız, akletmiyor
musunuz? Akıllarını kullansınlar…” anlamlarına gelen 50 kadar
“ta‟kilun” ve “ye‟kilun” kelimeleri vardır. Ayrıca tefekkürü emreden
ayetler 500 kadardır. Bu ayetlerden anlaşılıyor ki, Kur‟an-ı Kerim taklidi
yıkmış, akli delil getirme yolunu açmıştır. Hakkı ancak delil ile aramayı
tavsiye etmiştir ki,“…Ta ki helak olan kişi apaçık bir delilden sonra helak olsun, yaşayan da delili görerek hayatta kalsın…”740
Bütün bu Kur‟an-ı Kerim‟in ifadelerden da anlaşıldığı gibi, Allah‟ın varlığını
bilmek nazar ve istidlal, yani akıl yürütme ve delil getirme ile kemal bulur.
O halde istidlalsiz bir bilgi, eksik bir bilgidir ve tahkike muhtaçtır. Kur‟an-ı
Kerim‟in ve Peygamberlerin hitabı sadece kalbin teslimiyetine değil, akıllaradır. Dinde akla ve aklın ölçülerine uygun olmayan hiçbir şey yoktur. Sahih nakil, sarih ve selim akla muvafıktır. Şu kadar var ki, tek başına aklın
anlayıp bulamadığı şeyler vardır. Akıl, insan ruhunun bir kuvvetidir. Allah
tarafından insana verilmiş bir ışıktır.741 “Sonra onun zürriyetini, dayanıksız bir suyun özünden üretmiştir. Sonra onu tamamlayıp
şekillendirmiş, ona kendi ruhundan üflemiş ve sizin için kulaklar, gözler, kalpler yaratmıştır. Ne kadar az şükrediyorsunuz!”742 gibi ayetler buna delalet eder. Nitekim Allah‟ın gönderdiği nizam
ve Peygamberin uyguladığı Sünnet, kesinlikle akılla çatışmaz. Fukaha ve
kelamcılar Allah‟ın varlığını bildirmede delil getirmenin vacip olduğunda ittifak etmişlerdir. Klasik kelam kitaplarında anlatıldığı gibi ilmi elde etme
yolları üçtür: 743
1- Havass-ı Salime (Sağlam duyular)
2- Haber-i Sadık (Doğru haber)
3- Akıl
739
740
741
742
743
Mehmet Şaşa, age, s. 341
Enfal, 8/42
Muhittin Bağçeci, “Mu’cizenin İmkanı ve Tabiat Kanunlarının Zorunluluğu”, Erciyes Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 168
Secde, 32/9
Mehmet Şaşa, age, s. 2-12; Alıntı: Taftazani, “Şerhu’l Mekasıd”,
Thk. Abdurrahman Umeyra, Daru Alemu’l Kutub, c.1, s. 7; İzmirli
İsmail Hakkı, “Yeni İlm-i Kelam”, Haz. Sabri Hizmetli, c. 1, s. 33-36;
Ahmet Hamdi Aksekili, “İslam Dini”, s. 25-27
228
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Dikkat edilirse her yerde de bu üç yolla Allah‟ın varlığına delalet
eden deliller anlaşılır ve ispat hasıl olur. Duyularla Allah‟ın varlığına delalet
eden malzemeler toplanır. Akılla da bunların büyük yaratıcıyı nasıl gösterdiği anlaşılır. Allah‟ın duyularla duyulması ve görülmesi mümkün değildir.
Fakat duyularla idrak edilememesi, onun hissedilemeyeceği anlamına
gelmez. Ayrıca bu, O‟nun için bir noksanlık değil, bilakis büyüklüğüne ve
yüceliğine işaret eder. Bizler duyularla ancak Allah‟ın varlığına delalet
eden eserleri duyuyor ve görüyoruz. Bir şeyin kendisinin bizzat görülmemesi onun yokluğuna delalet etmez. Çünkü bilimin varlığını tasdik ettiği,
fakat bizim göremediğimiz nice şeyler vardır. Yani, mevcudat alemi, insanın duyularının hissedebileceği şeylerle sınırlı tutulamaz. Akli deliller getirerek Allah‟ın varlığını bilme konusunda, İslam bilginlerinin hepsi ittifak etmişlerdir.744 Fakat Marifetullah, nakil ile mi, akıl ile mi sabittir? sorusuna
karşı İslam alimleri ihtilaf etmişlerdir. Maturidi ve Mu‟tezile, “Nübüvvet
haberi kendilerine ulaşmamış olanların, Allah‟ın varlığı ve birliğini akıllarıyla, İmam Azam Ebu Hanefi‟ye göre ise, Allah insanlara, dini vecibelerini beyan eden bir Peygamber göndermemiş olsa bile, akılları ile Allah‟ın
varlığını ve birliğini bilmek onlar üzerine vacip olurdu.745 demektedir.
Ahmet Hamdi Akseki der ki: “Allah‟a iman, aklın isteklerinden
birisidir. Bunun içindir ki, her insan Allah‟ın varlığını ve birliğini aklı ile bulmakla mükelleftir. Bir insan bunları aklı ile bulup ispat edebilir.”746 Nitekim
din, akla hitap eder. Allah‟ın varlığını bilmek ve onu ispat etmek, ancak
akılla bilinir. Ne var ki, akıl da her şeyi kavrayabilecek güçte değildir.747
Allah inancının rasyonel olmasıyla, Allah‟ın varlığının akılla bilinebileceği iddiası aynı şeyler değildir. Dolayısıyla inancın rasyonel boyutundan
bahsederken onun tamamıyla akli olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Çünkü
mü‟minler için Allah‟ın varlığı konusu kanıtlanmaya gerek duyulmayan bir
durum iken, ileri sürülen ispatlar ise, bu inancın kabulden sonra açıklanması ve izah edilmesi olayıdır. Mü‟minlerin çoğu yaratıcıya inanmak için
öncelikle bir kanıt bulma arayışında değildir. Çünkü onlar, yaratıcının varlığından şüphe etmezler, içlerinden gelen sese ve tecrübe ettikleri alemin
çağrısına kulak verirler.748 Allah inancı konusunda inananlar, büyük oran744
745
746
747
748
Taftazani age, c.1, s. 44; Cürcani, “Şerhu’l Mevakıf”, c. 1, s. 156.
Beyazizade, age, s. 79; Ahmet Hamdi Akseki, “İslam Dini”, s. 61
Ahmet Hamdi Aksekili, “İslam Dini”, s. 27
Cengiz Yağcı, “Akıl” Mad. Şamil İslam Ansiklopedisi, c.1, s. 84
Aydın Topaloğlu, “Ateizm ve Eleştirisi”, s. 84
İslam’da İnanç Esasları
229
da akli bir tutum içerisindedirler. Bu, onların temelsiz konuşmadıklarına ve
söz konusu alanda dogmatik bir tavır sergilemediklerine işarettir. Kısacası,
mü‟minler Allah inancını rasyonel yönü bulunan bir inanç olarak ortaya
koymaktadırlar.749 Allah‟ın varlığına inanınca akıllı, inanmayınca akılsız
olunacak veya tersine O‟nun varlığını reddedince rasyonel, kabul edilmeyince de dogmatik olunacak gibi bir kabul, insanın kendisini inkar etmesi
ve akli muhakemesini de tartışır duruma getirmesiyle sonuçlanacaktır. Bir
insanın Allah‟ın varlığını, uzun düşüncelerden ve muhakemelerden sonra,
aklen zaruri görmesinden daha doğal ne olabilir? Nitekim bilim ve akıl, insanı inançsızlıktan ziyade, Allah‟ın varlığına götürür.750
Sehevi, nefsani ve şeytani arzuların etkilerinden kurtulan akıl, kendisiyle baş başa ve Allah‟ın eserleri karşısında bulunduğu zaman Allah‟ın
varlığını tanır. Aklın prensipleri bize Allah‟ın varlığını tanıtır. Her akıl için
yol birdir. Sağlam ve temiz akıl, doğru düşünce kesinlikle inkara manidir.751
Kendi varlığını ve evreni iyi düşünebilen her akıllı adam, kendi varlığından başlayarak, görmekte olduğu bu muazzam ve akıllara hayret verici
olan şu varlığı bir yaratan, idare eden ve bütün bunlar üzerinde dilediği gibi hükmünü yürüten bir kudret sahibinin varlığını anlar ve bilir. Akli bir muhakeme ile Allah‟ın varlığını ve birliğini anlayabiliriz. Bununla beraber aklı
başında olan her insana, Allah‟ın varlığını bilip tasdik etmek farzdır. Evrende her zerre, ilim ve kudret sahibi bir olan Allah‟ın varlığına şehadet
edip dururken, her şeyin üstünde bir akla sahip olan insanın bunu anlamaması ve düşünememesi caiz olmaz.752
Blaire Pascal, Allah‟ın varlığıyla ilgili şöyle der: “Allah‟ı hisseden kalptir, akıl değildir. İman edilen şey, Allah‟ı akılda değil, kalpte yaşamak ve duymaktadır.”753 İnsan aklı, bir takım araştırmalar sonucu
Allah‟ın varlığına rahatça ulaşabilir. Bizleri Allah‟ın varlığına götüren evrenin gerçekleştiğinden hiç kimse şüphe edemez. İçerdiği bütün varlıklarla,
Allah‟ın varlığı lehinde güçlü bir kanıt olan evreni, gerek teorik ve gerekse
pratik açıdan yaratıcısız olarak düşünmek de imkansızdır. İnsanın aklına
böyle bir şey gelse bile, bunu gerçekleştirmek mümkün değildir.754 Issız bir
749
750
751
752
753
754
Mehmet Aydın, “Allah’ın Varlığına İnanmanın Akliliği”, s. 12-21
AydınTopaloğlu age, s. 84
Muhittin Bağçeci, “Allah’ı Bilmek”, s. 89; Mehmet Şaşa, age, s. 29
Ahmet Hamdi Akseki,” İslam Dini”, s. 59-60
Mehmet Aydın, “Müsbet İlim ve Allah”, s. 131
Aydın Topaloğlu, “Ateizm ve Eleştirisi”, s. 46
230
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
adada yalnız başına kalmış bir insanın dahi, şayet sağlıklı bir yapıya sahip
ise, en azından zihninde yüce bir yaratıcıyı düşüneceği kesindir.755 Böyle
bir kişinin akli Allah‟ın varlığını tanımada sadece nakle dayanılması yeterli
değildir. Naklin yanında aklın kullanılmasıyla ancak taklit çemberi aşılabilir.
Çünkü mutlak küfürde olanlara karşı nakille cevap verilmesi istenilen sunucu tam manasıyla sonuç vermeyebilir. İnananlar için de ancak naklin
yanında, aklın kullanılması ile taklit çemberi aşılıp tahkiki bir iman elde edilebilir. Akıl, vahyin bildirdiği bütün hakikatleri izah edemez. Çünkü her ne
kadar vahyin bildirdiği hakikatlerin bir kısmını akıl da bilebilirse de bizim
vahiyden öğrendiğimiz hakikatlerden bir kısmı, aklın kapasitesinin üzerindedir. Her insan, kendisine verilmiş olan akıl ışığıyla, her şeyi yaratan,
sonsuz güç sahibi ve ezeli-ebedi bir olan Allah‟ın varlığını bilebilir. Çünkü
Allah insan aklını, kendi varlığının bilinmesini sağlayacak yeteneklerle donatmıştır. Allah‟ın var olduğu, aklın bize bildirdiği en açık bir gerçektir.756
Dinsizlik, fıtrata muhalif bir sapıklık olduğu gibi, Allah‟tan başkasına
tapmak da öyledir. Kur‟an-ı Kerim, Allah‟a inanma duygusunun insanlarda
genel olduğunu bildirdiği için, Allah‟ı inkar edenlere fazla önem vermemiş,
Allah‟ı tanıyıp da şirk koşanlar üzerinde durmuştur.757 Allah‟ı tanımayanları
bu genel duygudan sapmış kimseler kabul ettiğinden, sadece onlara işaretle yetinmiştir.758Ateizmine ve ona benzer çeşitli “izm”lerin besleyip
büyüttüğü maddenin ezeliliğini savunan, dolayısıyla her şeyin yaratıcısı
olan mutlak bir varlığın olmadığını iddia eden bu inançsızlığın sağlam ve
köklü dini birikime sahip olmayan gençlerimiz ve insanlarımız üzerindeki
olumsuz etkisine karşı, Kur‟an-ı Kerim‟de vurgulanan Tevhid inancı yeniden ele alınmalıdır. Tevhid inancı ki, insanın akıl ve his, ruh ve ceset cihetiyle, ticaret ve siyaset, idare ve kanun, ibadet ve muamelat bakımından
Allah‟a tam teslim oluşunu ifade etmektedir.759 Bu inancın insanlık için değeri ve taşıdığı eşsiz önemi tekrar gündeme getirilmelidir. Bu inanç sayesinde bunalım, kaos ve itikadi çalkantılar içerisindeki bireyler, yaşantılarını
anlamlandıracak ve tekrar güven duygusuna sahip olacaklardır.760 Din, ne
bir kişinin tarifesine sığacak kadar dar ve ne de herhangi bir ateistin, o kişinin görüşünü eleştirmesiyle yok olacak kadar basit ve sıradan bir şey755
756
757
758
759
760
Mehmet Şaşa, age, s. 31
Mehmet Şaşa, age, s. 32
İbrahim, 14/10; Kehf, 18/37
Hüseyin Atay, “Kur’an’a Göre İnanç Esasları”, s.29
En’am, 6/162-163
Selim Özarslan, agm, s. 4
İslam’da İnanç Esasları
231
dir.761 İslam dininin temel esaslarından birisi, hatta en önemlisi Allah‟a
iman etmektir. Yani Allah‟ın varlığına, birliğine ve hakimiyetine mutlak anlamda kayıtsız şartsız inanmak ve teslim olmaktır. Bu, insanın en önemli ve
birinci görevidir. Amaç Allah‟a şuurluca iman etmektir. “Bir kere şuurla
Allah demek, bin kere şuursuzluğa yeter.”762
Her sonlu olan şeyin bir başlangıcı vardır. Başlangıcı olan şey yaratılmış demektir. Şüphesiz ki, her yaratılmışın bir yaratıcısı mevcuttur. O da
Allah‟tır. Kesinlikle söyleyebiliriz ki, gerek insan ve gerek onu çevreleyen
tabiat, mutlak yokluktan, kendilerinden meydana gelmemişlerdir. Elbette
ki, bunların bir başlangıcı vardır. Şüpheye mahal bırakmayan bir mantıkla
hiçbir maddi şeyin kendi kendini yaratamayacağı fikrine varabiliriz. Her
başlangıcın bir başlatıcısı olduğuna göre, evrenin de bir yaratıcısı vardır
ki, o da Allah‟dır. Bunu kabul etmezsek, evrenin kendi kendini yarattığını
söylemeye mecbur kalacağız ki, bu bizim bir yaratıcı kabul ettiğimizi gösterir; fakat hem maddi ve hem de ruhi bir yaratıcıdır. Böyle bir yaratıcıya
inanmaktansa, gayr-ı maddi bir olan Allah‟a inanmak elbette daha makuldür.763
Yaratıcının varlığını lisanıyla inkar edenlerin pek çoğu, vicdanlarında
Allah‟ın varlığını kesin olarak bilmektedirler. Ancak bilerek ve inatla vicdanlarının sesini susturmaya çalışırlar. Nitekim Kur‟an-ı Kerim de insanın
bu halini şu şekilde ifade eder: “Kendileri de bunlara yakinen
inandıkları halde, zulüm ve kibirlerinden ötürü onları inkar ettiler. Bozguncuların sonunun nice olduğuna bir bak!”764 İnsan,
kendisini ve içinde yaşadığı evreni inkar etmeden, Allah‟ı inkar edemez.
İşte bu, Kur‟an-ı Kerim‟in talim ettiği fıtrat mantığıdır. Fitri vicdanlarına dönen herkes, ister halk tabakasından ve ister kültürlü kimselerden olsun bu
gerçeği tasdik eder. Arap müşrikleri zor durumda kaldıklarında apaçık olarak bu hakikati haykırmışlardır. “Andolsun onlara! Gökleri ve yeri
kim yarattı? diye sorsan, onlar elbette diyecekler ki: “Onları,
çok üstün, çok bilen (Allah) yarattı.”765 Hz. Adem (a.s)‟den Hz. Muhammed (s.a.v)‟e kadar gelmiş geçmiş bütün Peygamberler, Allah‟ın varlı761
762
763
764
765
Aydın Topaloğlu, age, s. 127
Selami Çekmegil, www. kriter. org
Mehmet Şaşa, “Kur’an-ı Kerim’de İsbat-ı Vacib Delillerinin Akliliği
Meselesi”, Yüksek Lisans Tezi, s. 70
Neml, 27/14
Zuhruf, 43/9; Mehmet Şaşa, age, s. 98-99
232
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ğına işaret ve şehadet etmişlerdir. Bütün semavi kitaplar, İslam tarihi ve
genellikle dinler tarihi kitapları tetkik edilecek olursa, Hz. Adem (a.s)‟den
beri meydana gelen olaylarda Allah‟ın varlığını gösteren deliller vardır. Bilinen tarih içinde insanlar, her zaman kendinden üstün bir varlığın, bir yaratıcının var olduğunu hissetmişler, öğrenmişler ve O‟na ibadet etmişlerdir.
En ilkel kavimlerden en gelişmişlerine kadar bütün insanlar, kendilerinin
üstünde olan varlığı hep başka yerde aramışlardır. “Görmez misin ki,
göklerde olanlar ve yerde olanlar, güneş, ay, yıldızlar, dağlar,
ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah‟a secde ediyor…”766 ayeti görünen ve görünmeyen her varlığın, Allah‟ın varlığından
haberdar olduğunu ve O‟na secde ettiğini bildirmektedir.767
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın varlığına işaret eden deliller; Allah‟ın yarattıkları tefekkür, açık olan evren kitabını incelemek ve evreni harekete geçiren, bu kitabın sayfalarını değiştiren Allah‟ın kudretini araştırmak, samimi
bir ibadet ve samimi bir zikirdir.768 Bu hakikate binaen, Kur‟an-ı Kerim‟e ve
evrene bakarak Allah‟ın varlığının delilleri üzerinde düşünürken; İnsanın
var oluş amacı, kendini ve alemi bilmesi, yaratanını tanıması, eşyanın
hikmetini ve hakikatini kavramasıdır, yani kendisini ve yaratanını bilmesi
ve bu dünyadaki yaşantısına anlam kazandırmasıdır. İnsan ancak bu
amacını gerçekleştirdiği ölçüde mükemmel olabilir.769 Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın varlığı açık bir hakikat olarak gösterilmektedir. Konu ile ilgili olarak
Kur‟an-ı Kerim:“...Gökleri ve yeri yaratan hakkında hiç şüphe
olur mu?...”770 emri evreni yaratanın varlığının gayet açık ve şüphesiz
olduğu anlatılmak istenmektedir. Bununla birlikte Kur‟an-ı Kerim, akli delillerden bahsetmekte ve bunu bazı ayetlerde “beyyine”,771 bazı ayetlerde
“ayet”772 ve bazı ayetlerde ise, “bürhan”773 gibi kelimelerle ifade etmektedir. Kur‟an-ı Kerim aynı zamanda yukarda işaret ettiğimiz ayetlerde
de anlaşıldığı gibi, evrendeki her şeyin Allah‟ın varlığına delil olarak getir766
767
768
769
770
771
772
773
Hac, 22/18
Mehmet Şaşa, age, s. 102-103; Alıntı: Turgut Ceyran, “Tanrı’nın
Yeryüzündeki Halifesi”, s. 320
Seyyid Kutup, “Fi Zilali’l Kur’an”, Çev. İ. Hakkı Şengüler, M. Emin
Saraç, Bekir Karlığa, c. 2, s. 600
Selim Özarslan, a.g. m, s. 2
İbrahim, 14/10
Mü’min, 40/66
Fussilet, 41/37
Bakara, 2/111
İslam’da İnanç Esasları
233
mektedir. Yani Kur‟an-ı Kerim, bize öyle bir ufuk açıyor ki, gözümüzün görebildiği, akıl ve hayalimizin gidebildiği kadar geniştir. Önemli olan, Kur‟anı Kerim‟in bize gösterdiği dürbünle bakıp gerçeği görebilmektir. Yani evrene yüzeysel, ön yargılı ve şartlı bir şekilde bakmamaktır. Kur‟an-ı Kerim,
Allah‟ın varlığına dair delilleri, uzayın derinliklerinde göremeyeceğimiz yerlerde aramıyor. Her zaman gördüğümüz ve etrafımızdaki varlıklara dikkat
çekmektedir. Onlardaki harika durumları bize ihtar ediyor.
Her gün görmüş olduğumuz yumurta üzerinde tefekkür ettiğimizde
görürüz ki, o yumurtanın kabuğunu kırmadan hassas bir şekilde yerleştirmek, içerisine beyaz ve sarısını karıştırmadan koymak, yine o suya civcivin vücut programını yazmak ve o yumurtayı tam bizim gıda ihtiyacımıza
göre vitaminlerle doldurmak, ancak nihayetsiz bir ilim ve kudret sahibinin
eseri olabilir. Biz bu harika sanatı ne tavuğa, ne tesadüfe bağlayabiliriz ve
ne de şuursuz olan tabiatın işidir, diye biliriz. Bu olsa olsa sonsuz kudret
sahibi olan Allah‟ın sanatı olabilir. Ayrıca Arı‟ya baktığımız zaman o Arı‟nın
sabah kovanından çıkarak kilometrelerce uzağa gittiğini biliyoruz. Adeta
bir kimyage,r gibi çiçeklerden gerekli olan özlerini alıyor. Pusula ve kılavuzsuz bir şekilde kilometrelerce uzaklıktan, yolunu şaşırmadan geri dönüyor. Yüzlerce kovanın içerisinde kendi kovanına şaşırmadan giriyor.
Kovanın içinde karanlıkta, mühendislerin güçlükle aydınlıkta tepe açısını
alarak yaptığı altıgeni, karanlıkta alarak o sanat harikası olan peteği yapıyor. Sonra içerisine şifalı, tatlı balı yerleştiriyor. Biz bu mükemmel işleri,
yandaki boş pencereyi akıl edemeyip, cama çarpıp ölen Arı‟ya havale
edemeyiz. Demek ki, bu Arı‟yı sevk eden ilahi bir güç vardır. İşte bal
Arı‟sının bu derece harika yaratılışındandır ki, kendi ismini verdiği Nahl
suresinde 774 bu durumun Allah‟ın irade ve kudretiyle, O‟nun ilham etmesiyle olduğu gayet açık bir şekilde anlatılmaktadır.
Allah‟ın duyu organlarıyla ve doğrudan doğruya idrak edilemeyişi,
O‟nun varlığı için bir eksiklik değildir. Nasıl ki göz, önce zayıf ışıkları, sonra
da alıştıkça daha kuvvetli ışıkları görebiliyorsa, insan ruhu da ilahi alemin
varlıklarını yavaş yavaş ve derece derece idrak edebilir.”775 Fakat şunu
ifade edebiliriz ki, Allah‟ın duyularla idrak edilemeyişi, bir eksiklik değil, bilakis O‟nun yüceliğine ve mükemmelliğine işaret eder.776 Kur‟an-ı Kerim,
Allah‟ı tanıtırken evreni bir vitrin, hayatı bir sergi yapar ve orada uluhiyet
774
775
776
Nahl, 16/68-69
Bekir Topaloğlu, “Allah’ın Varlığı”, s. 134
Mehmet Şaşa, age, s. 106-108
234
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
gerçeğini seyrettirir. Böylece idrak sahibi bir insan, varlığın her yanını bu
gerçeğin doldurduğunu görür. İşte bu metot, Allah‟ın varlığını O‟nun ile
mücadele eden gerçek sahneleriyle görüldüğünden, bu gerçek etrafında
tartışmaya zemin kalmaz.777
Daha önce de ifade edildiği gibi Kur‟an-ı Kerim, baştan sona insanın
çevresindeki Allah‟ın varlığının belgelerini insana sunarken, Kur‟an-ı Kerim‟in kendisi de kitap olarak O‟nun varlığının belgelerindendir. Kur‟an-ı
Kerim‟in beşeri bir yönünün olmadığı, onun tamamen ilahi bir kelam olduğu, bütün olumsuz iddia ve teşebbüslere rağmen, bugün daha açık bir
tarzda ortada durmaktadır. Nitekim konu ile ilgili olarak Allah: “Yoksa
onu (Muhammed) uydurdu mu diyorlar? De ki: Eğer sizler
doğru iseniz Allah‟tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da
(hep beraber) onun benzeri bir sure getirin.”778 Kur‟an-ı Kerim,
kendisinin Allah‟ın kelamı olduğunu 14 asır önce, bir meydan okuma ile
birlikte ilan etmiş ve bu meydan okumaya bu güne kadar cevap verilememiş ve bundan sonra da verilemeyecektir.779 O halde Allah‟ın varlığına dair
insanın elinde Kur‟an-ı Kerim‟den başka daha açık bir belge olabilir mi? Bu
meydan okumanın Arapçayı en güzel bir şekilde kullananlara yöneltilmesi
ayrıca dikkat çekicidir. Bu sonuç Kur‟an-ı Kerim‟in Allah kelamı olduğunun
büyük bir delilidir. “Hala Kur‟an üzerinde gereği gibi düşünmeyecekler mi? Eğer o, Allah‟tan başkası tarafından gelmiş olsaydı
onda birçok tutarsızlık bulurlardı.”780Kur‟an-ı Kerim, hem ifade bakımından ve hem de mana ve hüküm bakımından bir bütünlük arz etmektedir. İnsanların söylediği sözler, güzellik ve düzgünlük bakımından daima
aynı olmaz. Yazan ve söyleyenin içinde bulunduğu hal ve şartlara göre
değişir. Kur‟an-ı Kerim‟in ifade ve üslubu ise baştan sona emsalsiz bir güzellik ve düzgünlük içindedir. Bu sözlerin ihtiva ettiği mana, hüküm ve haberler de, yaratılış öncesinden ebediyete kadar hemen her şeye temas ettiği halde tam bir tutarlılık, bütünlük, sıhhat ve uyum arz etmektedir. Yalnızca bunları düşünmek ve tespit etmek bile, Kur‟an-ı Kerim‟in insan eseri
olmadığını, Allah‟tan gelmiş bulunduğunu anlamaya yetecektir. Zamanımızda olduğu gibi, Kur‟an-ı Kerim‟in indiği devirde de kendi kafalarına göre
din isteyenler veya Allah‟ın hükümlerinin kendi arzu ve isteklerine göre
777
778
779
780
Veli Ulutürk, age, s. 342
Yunus,10/38; Tur,52/33-34; Hud,11/13-14; Bakara,2/23; İsra,17/88
Bakara, 2/23; İsra 17/88; Hud, 11/13-14
Nisa, 4/82; Mehmet Şaşa, age, s. 118
İslam’da İnanç Esasları
235
değiştirilmesini isteyenler olmuştur. Halbuki Kur‟an-ı Kerim belli dönemlerdeki insanların geçici ve değişken arzularını karşılamak için değil, kıyamete kadar bütün insanlığın ruhi, ahlaki ve manevi ihtiyaçlarını karşılamak,
dünyevi ve uhrevi saadetin yolunu göstermek için indirilmiştir. Bu sebepledir ki, ayette belirtildiği gibi Hz. Peygamber(s.a.v) de dahil olmak üzere hiç
kimsenin, Kur‟an-ı Kerim‟in hükümlerini değiştirme yetkisi yoktur.781 O zamanın müşriklerinin daha kolay ve kısa olan Kur‟an- Kerim‟in mislini getirmeyi bırakıp, daha zor ve müşkil olan can ve mallarını tehlikeye atan savaşa başvurmaları, yani kolay olan edebi savaşı bırakıp zor olan kılıçla
savaşı tercih etmeleri, Kur‟an-ı Kerim belağatının insan gücünün fevkinde
olması, insan dışı bir varlığın gönderdiğine işaret eder. Ayrıca Kur‟an-ı Kerim‟in evrensel mesajlarının olması da ilahi olduğuna işaret eder. Hiçbir
insan sözü tam manasıyla evrensel olamamıştır. O halde bu eser
ancak ve ancak Allah‟ın eseri olabilir. Bütün bunlar gösteriyor ki, Kur‟an-ı
Kerim bütün mucizeleriyle ve bütün hakikatiyle Hz. Peygamber(s.a.v)‟in en
büyük ve en parlak mucizesidir. Mucizeler ise, Peygamberlerin fiili
değil, Allah‟ın fiilidir. O halde Kur‟an-ı Kerim varsa, Allah da
vardır.782
Allah‟ın varlığı konusuna gelince, onun varlığının yaratılmışlar dünyası için geçerli olan bilimsel yöntemlerle matematik bir ispata konu edilmesi düşünülemeyeceğinden, bu yönde bir talepte bulunulması makul değildir. Nitekim Kur‟an-ı Kerim, Allah‟ı “ispat etmez”, fakat evrenin varlığını kullanarak Allah‟ı gösterir.783 Yani Kur‟an-ı Kerim‟e göre, tabiatın nereden geldiğini düşünen bir kimse Allah‟ı bulur. Bu, Allah‟ın varlığını ispat
etmek değildir. Çünkü Kur‟an-ı Kerim‟e göre, eğer sen Allah‟ı bulmazsan,
O‟nun varlığını hiçbir zaman ispat edemezsin.784 İnsanoğlunun beyin ve
kalbini kullanarak, akıl-mantık ve vicdanının sesine kulak vererek Allah‟ı
bulmasını ister. Hatta tefekkür etmek kadar, iyilik yapmak ve iyi olmak suretiyle de Allah‟ı bulmak mümkündür. Zira iyilerin Allah‟ı bulması daha kolaydır. Fazlur Rahman‟ın kullanmış olduğu “Allah‟ı bulmak” ifadesi
belki çok geniş ve farklı anlamları ifade edebilir. Fakat sonuç olarak bakıldığında bizim kastetmiş olduğumuz “Allah‟ın varlığını ispat etmek” meselesini de içinde barındırmıştır, kanısındayız. Kur‟an-ı Kerim‟e göre Allah
781
782
783
784
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Komisyon, s. 209
Mehmet Şaşa, age, s. 119
Fazlur Rahman, age, s. 40
Fazlur Rahman, age, s. 32
236
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yalnız en üstün varlık değil, aynı zamanda “var” denilmeye layik tek varlıktır. Evrende kendisine denk olabilecek, ona karşı koyabilecek hiçbir şey
yoktur. Kur‟an-ı Kerim‟in varlık dünyası da, merkezinde Allah‟ın yer aldığı
bir dünyadır. İnsan olsun, diğer varlıklar olsun, hepsi Allah‟ın yaratmış olduğu varlıklardır ve varlık hiyerarşisinde ondan aşağıdadır. Buna rağmen
bütün yaratıklar arasında evrende en büyük önem ins ana verilmiştir. Düzenli bir evren olmasaydı ve sadece tek bir varlık olsaydı bile, bu yine
kendinden öteye başka bir varlığa işaret ederdi. Çünkü o, sadece bağımlı
bir varlıktır. Halbuki bağımlı bir tek varlık değil, onun yerine tümüyle düzenli ve mükemmel işleyen bir evren vardır. Birçok kimseye göre, tüm parçaları birbirine bağlı olan bu düzenin, Allah‟a daha az ihtiyacı vardır; çünkü
düzenli bir sistemde bütün parçalar dışarıdaki bir varlığa ihtiyaç duymadan
sistemli olup birbirini destekler. Fakat her organizmada parçalar birbirini
desteklemelerine rağmen, bir bütün olarak organizma kendi meydana gelişini açıklayıcı bir şey ihtiva etmez. Fazlur Rahman evrende düzenin
olmadığını söyleyen düşünürlere karşı şunları söyler: “Tabiat olaylarındaki
intizam, uygunluk ve orantılı değişmeler bilim adamları tarafından “düzen” olarak adlandırılmıştır.”785
Gece ve gündüzün varlığı da, Allah‟ın varlığını ispat eden delillerdendir. Gece ve gündüz, Allah‟ın yeryüzüne koymuş olduğu kanunlardandır. Aynen saatteki yelkovan ve akrep gibi birbirlerini kovalayıp takip ederler. Fakat bu devirlerini gerçekleştirirken, asla hata yapmazlar. İşte gece
ve gündüzün bu kadar dakik işlemesi, birisinin emrinde olduklarına işaret
eder. O da Allah‟tır. Kur‟an-ı Kerim‟deki gece ve gündüzün, Allah‟ın varlığına işaret ettiğini ifade eden birçok ayet vardır.786 Tesadüfün aklen
mümkün olmadığını mantık yürüterek bulalım. 1‟den 10‟a kadar numaralanmış, aynı büyüklükte 10 adet marka alarak cebinize koyunuz ve karıştırınız. Markaları her alışınızdan sonra tekrar cebinize koymak
suretiyle 1‟den 10‟a kadar, sırasıyla almaya çalışınız. İlk çekilişte 1 numaralı markanın çıkması 10‟da 1‟dir. 1 ve 2‟nin arka arkaya gelme ihtimali 100‟de 1‟dir. 1, 2 ve 3‟ün arka arkaya gelmesi 1000‟de 1‟dir.
Sonuçta 1‟den 10‟a kadar bütün markaları sıra ile çekebilme ihtimali 10
milyarda 1 oranındadır. Aynen öyle de gökyüzündeki yıldızların belli bir
nizam ve mükemmeliyet içerisinde yaratılması, güneş sistemindeki geze785
786
Mehmet Şaşa, age, s. 137
Yasin 36/37; Casiye, 45/5; Nahl 16/12; Al-i İmran 3/190; Furkan
25/62; Yunus 10/6; Mü’min 40/61; Hadid 57/6; Zümer 39/5
İslam’da İnanç Esasları
237
genlerin bu şekilde yerli yerine konması ve hiçbir gezegenin birbirini geçmemesi ve birbirine çarpmaması, bütün bu olayların tesadüfi değil, bir iradenin ve kudretin eseri olduğunu gösterir.787 Güneş sisteminde bulunan
gezegenlerden sadece dünyada hayatın olması tesadüf eseri olabilir mi?
Her türlü hayatın kaynağı olan güneşin yüzündeki ısı 12.000 fahranhayt,
yani yaklaşık olarak 6.650 santigrat‟tır. Bu ısı hep aynı kalmıştır. Böylece
dünyada hayat olmuştur. Dünyanın güneş etrafında dönme hızı 30
km.dir. Yani saatte 1600 km. yol alır. Eğer bu hız farklı bir rakam olsaydı
bu gün hayat olmayabilirdi.788 Ay dünyadan 385.000 km. uzaktır. Eğer
7.500 km. gibi bir rakam kadar uzak olsaydı, bu gün yer çukurlarına nispetle yükselebilmiş dağlar ve tepeler zor bulunabilecekti.789 Yani ifade
edilmiş olan bu sayısal rakamlarının değerleri tesadüfi değildir. Akıllara
hayret verici eşya ve tabiatın teşekkülü ve bunlarda hüküm süren değişmez kanun ve nizamların meydana gelmesi ve devamı hiçbir surette tesadüfe bağlanamaz. Akıl için böyle bir şeyi kabul etmektense, bunları bir yaratıcı ve devam ettiricisinin varlığına inanmak, çok daha kolay ve mantıkidir.790
Sonuç olarak 21. yüzyıl dünyasında gerek şarkta ve gerekse garpta,
insanlığın manevi bir buhran içinde kıvrandığı apaçık bir gerçektir. Çağımız insanlığının kurtarılması için bütün Müslümanların canı gönülden çaba
sarf etmeleri gerekir. İnsanlığın tarihine dönüp baktığımızda, şu anda olduğu gibi, her zaman inananlar ve inkar edenler olmuştur. Bu imtihanın bir sırrı olsa gerektir. Bu gerçeği Kur‟an-ı Kerim‟de de görmemiz
mümkündür. Hz. Musa (a.s) ile Firavun, Hz. İbrahim (a.s) ile
Nemrut, Hz. Nuh (a.s) ile kavmi, Hz. Muhammed (s.a.v) ile
Mekke‟li müşrikler ve devam ede gelen bu günkü dünyamızda olduğu
gibi, kıyamete kadar da devam edecektir. Kur‟an-ı Kerim bunları, şahısların adını da ifade ederek anlatmış ve bu mücadelelerin kıyamete kadar
devam edeceğini bize aktarmıştır. Nitekim tarih tekerrürden ibaret olduğu
için ve insanların arzuları aynı olduğu için, hep aynı sahneler, farklı versiyonlarda bir film şeridi gibi sahnelenmiştir.
787
788
789
790
A. Cressy Morrison, “İnsan, Kainat ve Ötesi”, Çev. Bekir Topaloğlu,
s. 21-22
A. Cressy Morrison, age, s. 24-25
A. Cressy Morrison, age, s. 21-25-27-28
Mehmet Şaşa, age, s. 169, Alıntı: Aydın Topaloğlu, “Ateizm ve Eleştirisi”, s. 172
238
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Kur‟an-ı Kerim‟deki derin Allah inancı, yeryüzünde ahlaka dayalı
soyso-politik bir düzen kurmakla da, çok yakından ve dinamik bir şekilde
ilgilidir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟i mağaradaki inzivai yaşamından
toplum içine çıkaran da bu şuurlu Allah inancıdır. Bu mağaradaki yaşantısından doğan, sadece şirk inancını yok etme değil, aynı zamanda sosyo-ekonomik adaleti gerçekleştirmek için kararlı ve azimli bir
çaba idi. Allah inancının hakim olduğu ahlaka dayalı sosyo-politik bir düzen791 ve bu düzenin kurulması için her insana birtakım görevler düşmektedir. İnsan düşen hırsın yerine kanaati, bencilliğin yerine fedakarlığı, haksızlığın yerine adaleti ve kötülüğün yerine iyiliği koymaktır. Ahlaki ilkelere
gereken önemi verdiği zaman, insanlık gerçek mutluluğu yakalayacaktır.
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟a şirk koşmamak kesin olarak emredilmiştir.
Allah‟tan başkasına tapmak ve ibadet etmek, hem Allah‟a ve hem de başkasına kulluk etmek ve ibadet etmektir. Her ikisi de Allah‟a doğrudan ortak
koşmak en büyük günah ve en kesin yasaktır. Allah‟tan başkasına taparak
O‟na ortak koşan hiç bir surette Müslüman olarak kabul edilemez. Buna,
açık ve apaçık ortak koşmaya açık putçuluk ve putperestlik denir. Bir
de gizli ortak koşma vardır ki, buna da dolaylı yoldan, farkına varmadan
veya bilmeden Allah‟a ortak koşmaktır.792 Kur‟an-ı Kerim‟in düşünce sisteminin temelini, Tevhid inancı oluşturur. Bütün Peygamberlerin temel ve
öncelikli görevi de, insanları Tevhid inancına çağırmak olmuştur. İnsanların kulluk edilmeye layık tek varlık olan Allah‟ı tanımaları gerektiğini anlatmak ve Allah‟ı bırakarak başkalarına kulluk etmelerine engel olmak için
tebliğ ve irşatta bulunmak, gerekirse Tevhid inancı uğrunda hicreti ve cihadı göze almaktır. Tevhid inancının önündeki en büyük engel,
şirk olgusudur. Fakat bazı şirkler açık olarak bilinirken, bazı şirkler de
gizli olduğundan, fark edilmemekte yahut insanlar düşünüş biçimlerinde bir
takım şirk pislikleri bulunduğunun farkına varamamaktadırlar. Şirkin en
açık tezahürü, Allah‟ı bırakıp da başkalarını Rabb edinmektedir. Bu nokta
üzerinde Kur‟an-ı Kerim çok durmaktadır.
“İnsanlar arasında, Allah’ı bırakıp, O’na koştukları eşleri
Tanrı olarak benimseyenler ve onları, Allah’ı severcesine seven791
792
Zehra Alkan Koyuncu, “Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an-ı Kerim’de Ortak Ahlaki İlkeler”, Yüksek Lisans Tezi, s. 7, Alıntı: Fazlur Rahman,
“İslam ve Çağdaşlık”, Çev. Alparslan Açıkgenç-M.Hayri Kırbaşoğlu,
s. 78
Hüseyin, Atay, age, s. 34
İslam’da İnanç Esasları
239
ler vardır. Mü’minlerin Allah’ı sevmesi ise hepsinden kuvvetlidir...” Zalimler azabı gördükleri zaman, bütün gücün Allah’a ait
olduğunu ve Allah’ın azabının şiddetli olduğunu keşke bilselerdi!
Nitekim kendilerine uyulanlar, azabı görünce uyanlardan uzaklaşacaklar ve aralarındaki bağlar kopacaktır. Uyanlar: “Keşke
bizim için dünyaya bir dönüş olsa da, bizden uzaklaştıkları gibi
biz de onlardan uzaklaşsak.” derler. Böylece Allah onlara, hasretini çekecekleri işlerini gösterir. Onlar cehennemde ebedi kalırlar.”793
“De ki: Ey cahiller! Bana, Allah’tan başkasına kulluk etmemi mi diyorsunuz?”794
Hiçbir inançlı insan, kendi hayatında şirk olmadığını zannetmemelidir. Müşrik, inançlı insandan çıktığına göre ve kafirden müşrik çıkmayacağına göre, inançlı insanların çok dikkatli olmaları gerekmektedir. “Allah
insanlardan bir takımını doğru yola eriştirdi, fakat bir takımı da
sapıklığı haketti, çünkü bunlar Allah’ı bırakıp şeytanları dost
edinmiş ve kendilerini doğru yolda sanmışlardı.”795 Bir başka şirk
tehlikesi de kişilerin üstatlarını Rabb edinmiş olmaları ve şirke girmeleridir.
Karşımızda duran vahim tabloyu daha net olarak gözler önüne sermek gerekirse, dini bir konuda, herhangi bir ilim adamının veya herhangi bir üstadın görüşlerini kesin doğrularmış gibi kabul eder ve bütün Müslümanların
inancını bu görüşe göre yargılamaya kalkışırsak, Hıristiyan ve Yahudiler‟in
Haham ve Rahipleri konusundaki hatalarına düşmüş oluruz. “Onlar
Allah’ı bırakıp Hahamlarını, Papazlarını ve Meryem oğlu Mesih’i Rabb’leri olarak kabul ettiler. Oysa tek İlah’tan başkasına
kulluk etmemekle emrolunmuşlardı. O’ndan başka ilah yoktur.
Allah, koştukları eşlerden münezzehtir.”796 Müslüman olarak Kur‟anı Kerim‟in bu uyarısı her zaman, bu tehlike için bize rehber olmalıdır.
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟a güvenmek emredilmiştir. Tevekkül, dine
veya dünyaya ait herhangi bir konuda, insan olarak bizim alabileceğimiz
bütün tedbirleri aldıktan sonra, Allah‟a güvenip işin sonucunu Allah‟a bırakmaktır. Tevekkül, “kalbin Allah‟a tam güveni, hatta başka güç kaynakları düşünmekten rahatsızlık duyması anlamına gelir. Bu ölçüde bir
793
794
795
796
Bakara, 2/165-166-167
Zümer, 39/64
A’raf, 7/30
Tevbe, 9/31
240
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
güven olmazsa, tevekkülden söz edilemez ve kalp kapıları Allah‟tan başkasına açık kaldığı sürece de hakiki tevekküle ulaşılmaz.” Allah‟a tevekkül,
mü‟minin niteliklerindendir. Ancak tarihi süreç içerisinde Kur‟an-ı Kerim‟deki anlamını kaybederek en fazla istismar edilen kavramlardan birisi
de “Tevekkül”dür. Yaygın fakat yanlış olan anlayışa göre tevekkül, kişinin kendi görev ve sorumluluklarını Allah‟ın üzerine yıkması için bir bahane, tembelliğin meşrulaştırılması için bir araç olarak kullanılan bir kavramdır. Oysa tevekkül Kur‟an-ı Kerim‟de, insanın herhangi bir konuda, kendi
üzerine düşen sorumluluğu sonuna kadar yerine getirdikten sonra, dışarıdan gelebilecek engellemelerin bertaraf edilmesi için Allah‟ı “vekil” kılmak, yani O‟na güvenmektir. Bu İslam kültüründe “deveni bağla, sonra
tevekkül et!” değişinde ifadesini bulmuş olan doğru ve sağlıklı bir anlayıştır. Nitekim Kur‟an-ı Kerim‟de: “Mü’minler ancak o kimselerdir ki,
Allah anılınca yürekleri titreyen, onlara Allah’ın ayetleri okunduğunda, o ayetler onların imanlarını artırır ve onlar yalnız
Rabb’lerine dayanıp güvenirler.”797 buyrulmuş ve mü‟minlerin niteliklerinden birinin de tevekkül olduğu bildirilmiştir. “...(Ey Muhammed) karar verip azmettiğin zaman Allah’a dayan. Muhakkak ki, Allah
kendisine dayanıp güvenenleri sever.”798 Ayet‟te önce istişare yapıldıktan ve gerekli tedbirler alındıktan sonra karar verilince artık Allah‟a güvenip dayanılmasını emrediliyor. Tevekkül demek, görevi Allah‟a havale
etmek değil, insanın kendisine düşen görevi yaptıktan sonra sonucu, yani
kararı Allah‟a bırakmak ve O‟na güvenmektir. Allah’a gereği gibi tevekkül
edilse, sabahleyin yuvasından aç olarak gidip akşamleyin tok olarak dönen kuşları rızıklandırdığı gibi rızıklandırırdı. Dikkat edilirse, tevekkül eden
kimsenin önce kendisine düşeni yapması ve çalışması, sonra da Allah‟a
tevekkül etmesi gerekir. Allah, inananların en büyük dostu ve yardımcısıdır. İnananlar bir zorlukla veya sıkıntıyla karşılaştıklarında da, rahatlık ve
güven içinde olduklarında da Allah‟ın kendileri ile beraber olduğunu bilir,
yalnızca Allah‟a yönelirler. Sadece O‟na güvenip dayanırlar. İman eden bir
kimse, mevcut koşullar dahilinde tüm tedbirleri alır ve her türlü aşamayı
düşünerek plan yapar, ancak her şeyin yalnızca Allah‟ın dilemesiyle gerçekleştiğini unutmaz. Sonuç ne olursa olsun bunda bir hikmet ve güzellik
olduğunu bilir.
797
798
Enfal, 8/2
Al-i İmran, 3/159
İslam’da İnanç Esasları
241
Tevekkül, inkarcıların habersiz olduğu ve sadece inananların yaşadıkları bir güzelliktir. İnkarcıların dünya hayatındaki sıkıntı ve üzüntülerinin, stres ve depresyonlarının en temel nedenlerinden biri de bu gerçeğe
sırt çevirmeleridir. Tevekkül, inananların önemli bir vasfıdır.799 Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ı anmak da ısrarla emredilmektedir. Zikir, O‟nun evrendeki
tasarrufunu görmek ve idrak etmektir. O‟nun gücünü, kudretini, ilahi düzenini ve yasalarını tespit etmektir. Zikir aynı zamanda bir kitap olan evreni
usulüne göre okumak, tetkik etmek ve oradaki yerini tespit etmektir. Zikir,
Allah‟ı anma, O‟nu hatırda tutma, sadece O‟nu büyük tanıma ve O‟na kulluk etme anlamına geldiği gibi, Allah‟ın gönderdiği vahyin de adıdır. Öyle
ise Allah‟ın öğütleri ile öğüt almak Allah‟ı zikirdir. Bu zikir insana doğru hedefler çizdiği için insanı mutlu edecektir. Tevekkül içinde yaşanan bir hayata hazırlar ve gerçek bir tevekküle ulaştırır. Allah‟ı sevmek ve O‟nu anma
konusunda bu güne kadar İslam geleneğinde söylenenlere ek olarak, günümüze dair söylenebilecek olan hususlara gelince, öncelikle Allah‟ın
sevilmesini değil, O‟ndan korkulmasını İslam adına ön plana
çıkaran yaklaşımların sağlıklı olmadığına ve düzeltilmesi gerektiğine işaret etmekle işe başlamalıyız. Özellikle halk arasında, “Allah bela verir, kahreder, kör eder, çarpar” vb. Allah‟ı
(Haşa!) öcü gibi gösteren sözler ve anlayışlardan şiddetle kaçınmalıyız. Çocukların bilinçaltına yerleşen bu tür sözler,
Allah‟a karşı bir soğuma sebebi olacağından, dilimizde yeri
olmamalıdır.
“Kafir olanlar diyorlar ki, Ona Rabb’inden bir mucize indirilmeli değil miydi? De ki, kuskusuz Allah dilediğini saptırır,
kendisine yöneleni hidayete erdirir.”(İşte onlar) iman edenler ve
gönülleri Allah’ın zikriyle sükunete erenlerdir. Biliniz ki, kalpler
ancak Allah’ı anmakla sükunet bulur.”800
Bu ayette vurgulanan, mü‟minlerin Allah‟a tam bir teslimiyetle teslim
oldukları, Allah‟ı zikretmenin onları son derece etkilediği ve kalplerini imanla dopdolu hissettikleri gerçeğidir. Aynı şekilde, “Allah anıldığı zaman
kalpleri titrer.” ifadesi Hacc suresi 35. ayetinde tekrar edilmektedir.
İnsan Allah‟ın eseridir ve O‟nun kuludur. Öyle ise bu eser başka hiç bir yere değil, yine O‟na, yani Allah‟a muhtaçtır. Yönünü O‟na dönmelidir. Hem
de O‟na çokça şükretmelidir. İnsan, Allah‟a bütün şeylerin, bir başka şeye
799
800
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 178
Rad, 13/27-28
242
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
bağımlı olduğundan daha fazla bağımlıdır ve düşkündür. İnsanın huzur
bulması, tatmin olması ancak Allah‟ı anmak, her an onunla olmak ve güzel
davranışlarda bulunmakla olacaktır. İnsanın zikri her şeyden önce Allah‟a
iman etmesi, sonra da O‟na kulluk yapmasıdır. Sonra da insan hayatının
her alanında ve her anında Allah‟tan bağımsız olmadığını, Allah‟a ait olduğunu ve O‟na döneceğini idrak ederek, davranışlarında Allah‟ın rızasını
gözetmesidir. İyiliği emredip kötülüklerden sakındırmasıdır. Bu manadaki
bir inanç tam teslimiyettir. İnsan olarak bizden istenen de budur.
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟a tövbe etmek de emredilmiştir. Tövbe; haram ve günah işledikten sonra, pişman olup, Allah‟tan korkmak, bir daha
yapmamaya karar vermek demektir. İnsan iyilik ve kötülük yapabilme kabiliyetine sahiptir. Zaman zaman hata yapabilir. Hataları bazen insanlara
karşı, bazen de Allah‟a karşı olabilir. Her iki halde de karşı taraftan özür dilemesi gerekir. Tövbe eden kişi ruhen rahatlar, çünkü tövbe, bir tür iç boşaltmadır.“...Ey mü’minler! Hepiniz Allah’a tövbe ediniz ki felah
(kurtuluş) bulasınız.’’801 İslam‟a göre tövbe Allah-kul ilişkilerinde sürekli
devrede olan bir mekanizmadır. Kur‟an-ı Kerim bu ilişkinin sürekliliğini ısrarlı bir şekilde korumak istemektedir. İnsanın tövbe faaliyetine katılması,
Kur‟an-ı Kerim‟in temel istekleri arasında yer almaktadır. Tövbe, işlenmiş
hatalardan kurtulma ve bağışlama aracı olarak ele alındığı için, tövbenin
silemeyeceği hiçbir hata yoktur. Çünkü Kur‟an-ı Kerim, insanın hiçbir
hatasını, Allah‟ın bağışlayıcılığından daha güçlü saymamaktadır.802
“De ki: Ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım, Allah’ın
rahmetinden ümit kesmeyin. Allah bütün hataları bağışlar. Çünkü O, çok bağışlayan çok esirgeyendir’’803
“Ve Allah’tan bağışlanma dile. Gerçekten Allah, bağışlayandır, esirgeyendir.”804
“Rabb’inizden bağışlanma dileyin, sonra da O’na tevbe
edin. Gerçekten benim Rabb’im, esirgeyendir, mü’minleri çok sevendir.”805
801
802
803
804
805
Nur, 24/31
Öznur Özdoğan, age, s. 83
Zümer, 39/53
Nisa, 4/106
Hud, 11/90
İslam’da İnanç Esasları
243
Ayetlerde de görüldüğü gibi bir insan, çok büyük hata ve günahlar işlese bile ümitsizliğe kapılmamalı, Allah‟ın rahmet deryasına sarılmalıdır.
Şükür ve zikir gibi pek çok konuda, sadece dille bir şeyi söylemenin İslami
açıdan fazla bir anlamı olmadığı gibi, sadece dille yapılan bir tevbe ve istiğfarın da hiçbir anlamı yoktur. Zira aslında tevbe ve istiğfar dilin değil,
kalbin ve aklın görevidir. Önemli olan, sözlü olarak ifade edilmese bile, yapılan kötülük ve hatayı tekrar işlememeye karar vermek ve bu karara sadakat göstermektir. Tevbe, Allah’ın rahmet ve affının asla ümitsizliğe izin vermeyecek derecede geniş olduğunu en açık bir şekilde
ortaya koyan ilahi bir müjdedir. Kur’an-ı Kerim bir bütün olarak değerlendirildiğinde, Allah’ın rahmetinden ümit kesmek ne kadar yanlış bir
davranış ise, bunun tam tersi olarak kişinin “Allah nasıl olsa affeder”
düşüncesiyle günahları hafife alması ve fütursuzca günahları işlemesi de
doğru bir yol değildir. Ayetlerde vurgulanmak istenen durum, insanın yapısı gereği günah işleyebileceği, bunun üzerine kişinin “çok günah işledim, dönüş imkanım kalmadı”, şeklinde düşünmesinin doğru olmadığı
ve tevbe kapısının daima açık olduğu, kul hakkı hariç diğer günahların
Allah tarafından affedilebileceği vurgulanmak istenmiştir. Zaten ayetlerde
Allah’ın affına layık olabilmek için her şeyden önce O’na yönelip telim olmak gerektiğine işaret edilmektedir.
“Kullarım beni senden soracak olurlarsa, bilsinler ki, ben
pek yakınım. Bana dua edenin duasına icabet ederim. Öyleyse
onlar da davetime icabet etsin ve bana hakkıyla inansınlar ki
doğru yolda yürüyerek selamete ersinler.”806 Tövbe etmek için aracıya ihtiyaç olmadığı gibi, tövbe etmenin özel bir zaman ve mekanı da yoktur. İnsanın, zaman kaybetmeden ve ölüm ile karşı karşıya gelmeden günahından tövbe etmesi gerekir. İnsanın günahı ne kadar büyük ve ne kadar çok olursa olsun şartlarına uygun tövbe ederse, Allah onu bağışlar.
Çünkü Allah, tövbeleri çok kabul eden, çok bağışlayan ve çok merhametli
olandır.
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın varlığı ve birliği daha çok tabiattan ve orada yaratılan insan, hayvan bitki ve diğer varlıklardan, ahiret hayatının ve
ahvalinin mutlaka gerçekleşeceğinden hareketle ortaya konulmaktadır
Çünkü Allah‟ın varlığının bilinmesi, insan için gayet tabii, açık ve hatta zorunlu olan bir durumdur. Selim bir akla, bozulmamış bir fıtrata sahip olan
her insan, normal olarak yaratanını bilir ve tanır; en azından O‟nu tanıyan
806
Bakara, 2/186
244
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
bir ruh taşır. Ancak kibir, inat, gaflet ve cehalet gibi bir takım harici sebeplerin etkisinde kalanlar, bu asli ve tabii yaratılışa, ters hareket edebilirler.
Bu konuda insanlık “Allah‟ın varlığı ve birliğini bulma ve anlama” yetkisinin akla verilmiş olduğunda ittifak sayılabilecek bir sayıya
ulaşmış görünmektedir. İmam Matüridi, “Allah‟ın varlığını bilme yolunun ancak akıl yürütme yolu ile olduğunu, bunun vasıtalarının ise dış dünyada, Allah‟ın varlığına delalet eden bir takım deliler ve alametler olabileceğini belirtir. Matüridi‟ye göre, dış dünya, yani “Evren kitabı” Allah‟a
sıfatları yönünden delalet eden en açık delillerden birisidir.
Allah‟ın varlığına ve birliğine delalet eden ayetlerin bir kısmı kozmolojiye, yani bütün olarak evreni konu alan bilim dalının kısmı inayete,
oradaki gaye ve nizama ve bir kısmı da her ikisine birden işaret etmektedir. Bu konuda birçok kelami, felsefi ve ilmi delillere müracaat edildiği halde, insana en ikna edici geleni, insanın kafasına en kolay yatanı ve fıtratına en uygun olanın Kur‟an-ı Kerim‟de zikredilen deliller olduğu Gazzali,
İbn-i Rüşd ve Taftazani gibi bir takım İslam düşünürleri tarafından ortaya konulmaya çalışılmıştır. Fahreddin er-Razi de diğer İslam bilginlerine katılmakta ve Kur‟an-ı Kerim‟deki delillerin hususiyeti hakkında şunları
zikretmektedir: “Şüphesiz Allah bu çeşit delilleri, iki sebepten dolayı zikretmiştir. Bu yol, insanların anlayışlarına en yakın ve akıllarına daha yatkın
bir yol; Kur‟an-ı Kerim‟de zikredilen delillerin de avam ve havastan herkesin kendilerinden istifade edebilmeleri için fazla ince düşünmeyi gerektirmeyen ve hemen anlaşılır cinsten olması gerekince Allah bunları zikretmiştir.”
Kur‟an-ı Kerim‟in delillerin amacı, mücadele etmek değildir. Onların
amacı kalplerde gerçek inançları meydana getirmektir. Bu konuda, bu tür
deliller, diğer yöntemlerden daha güçlüdür. Zira bu tür deliller, yaratıcının
varlığını bilmeyi ifade ettikleri gibi, onun bizlere olan nimetlerini de hatırlatırlar. Çünkü var olmak ve hayat sahibi olmak Allah‟ın bize verdiği en büyük nimetlerindendir. Nimetleri hatırlatmak sevgiyi, isyanı bırakmayı ve
boyun eğmeyi gerektirir. İşte bu nedenden dolayı, delillerin bu türünün zikredilmesi, diğerlerinden daha üstündür.807 İnsanları hem bu dünyada ve
hem de ahirette mutlu kılmayı amaçlayan Kur‟an-ı Kerim, muhatabına bir
takım emir ve yasakları bildirir ve onu bilgilendirirken, muhatabın psikolojisini daima dikkate almıştır. Muhatabı ikna için onun bünyesinde ve dış
807
Fahruddin Razi, “Mefatihu’l-Gayb”, Trc. Suat Yıldırım-Lütfullah Cebeci-Sadık Kılıç-Sadık Doğru, c. II, s. 105
İslam’da İnanç Esasları
245
alemde kendisiyle ilgili hayatta her zaman gördüğü, tecrübe ettiği ve faydalandığı eşya ve olaylardan deliller göstermiştir. Bu deliller, ilmi ve mantıki tefekkür sistemine erişmemiş, basit düşünceli avamı tatmin eder. Çünkü
insanla ilgilidirler ve onun hayatını konu edinmişlerdir. Mütefekkir dimağları
da doyururlar; çünkü ayrıntılı olarak tahlil edilince birçok mantıki temellere
isnat ettikleri görülür.808 Kur‟an-ı Kerim‟in ortaya koymuş olduğu “Allah‟ın
Varlığı ve Birliği”ile ilgili delillerin bazı özelliklerini şu şekilde belirtmek
mümkündür:
1- Kur‟an-ı Kerim‟in delilleri, mucizelerden daha ziyade mantığa dayalı, akla hitap eden ve ikna edici delillerdir. İnsanların zaaflarından faydalanma ve onları korkutma yerine, düşündürme, araştırma, sorgulama ve
ikna etme yolunu tercih etmiştir.
2- Allah‟ın varlığını ispat için kullanılan diğer delillerin zamanının
dolması, modasının geçmesi yahut herkesi ilgilendirmemesi gibi bazı zaafları söz konusu olduğu halde, Kur‟an-ı Kerim‟in delillerinin evrensel, zaman ve zeminlerin eskitemediği ve çağını geçirtemediği bir güncelliğe sahip ve gayet apaçık, genel ve geçer deliller olduğu görülür.
3- Birçok Filozof ve Teolog‟un kullandığı delillerin kaynağı olan
Kur‟an-ı Kerim delilleri, insan tabiatına, fıtratına uygun, kolay anlaşılabilen
ve insanları kolay etkileyen delillerdir.
4- Kur‟an-ı Kerim‟in ortaya koyduğu Allah‟ın varlığını ispata çalışan
delillerin en büyük özelliklerinden birisi de Naturalist, Materyalist ve
Ateist anlayışlara geçit vermemesidir. Çünkü bu anlayışlar, Allah‟ın varlığını inkar ettikleri gibi, tabiat ve orada gerçekleşen hayatiyeti de madde ve
tesadüfe bağlarlar. Madde ve tabiatın ötesinde bir yaratıcı, nazım bir yüce
varlığa, güç ve kuvvete inanmazlar. Halbuki Kur‟an-ı Kerim, şuursuz ve ölü
maddeden kendiliğinden bir hayatın çıkamayacağını, tabiatta hiçbir şeyin
kör bir tesadüfün eseri olmadığını, tabiata ve maddeye hayat verenin ancak Allah olduğunu şöyle açıklar:
“Ey kafirler! Siz ölü iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat
veren) Allah’ı nasıl inkar ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na döndürüleceksiniz”809
808
809
Bekir Topaloğlu, “İslam Kelamcıları ve Filozoflarına Göre Allah’ın
Varlığı” (İsbat-ı Vacip), s. 27-28
Bakara, 2/28; Al-i İmran, 3/27
246
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Şüphesiz Allah, tohumu ve çekirdeği çatlatandır, ölüden
diriyi çıkaran, diriden de ölüyü çıkarandır. İşte Allah budur. O
halde (hakta) nasıl dönersiniz.”810
Bu ve benzeri daha birçok ayet, evrende mevcut bulunan ve akıllara
hayret verici yaratılışın ve bunların bağlı bulunduğu nizam, ahenk ve uyumun, şuursuz madde ve kör bir tesadüfün değil de sonsuz hikmet, ilim,
irade mutlak bir kuvvet ve kudrete sahip şuurlu bir varlığın eseri olduğunu
ortaya koymaktadır.811 Kur‟an-ı Kerim evren ve içindeki eşyadan öz ve temel esaslar çerçevesinde bahseder ve bu şeyleri yüce yaratıcının bir nişanesi sayar. İslam‟da insanla tabiat, tabiat ilimleriyle din arasındaki kopmaz bağ, bizzat Kur‟an-ı Kerim‟de bulunabilir. Böyle olduğu için o, hem dinin temeli olan vahyin kaynağıdır ve hem de makrokozmik vahiy olan
evrendir. O hem kaydedilmiş Kur‟an-ı Kerim‟dir ve hem de her şeyin iddiasını içinde barındıran yaradılışın Kur‟an‟ıdır. Kur‟an-ı Kerim‟deki birimlere
verilen ayet adının aynı zamanda insanların içinde ve tabiat dünyasında
olup biten şeyler anlamına da gelmesinin nedeni budur. İnsana indirilen
vahiy yine Allah‟ın bir kitabı olan kozmik vahiyden ayrılamaz.812 Kur‟an-ı
Kerim önce ve bizatihi Hz. Peygamber(s.a.v) ile ve sonra da insan ile yapılmış bir konuşma, yani kitap olduğu kadar bir hitaptır. Kur‟an-ı
Kerim‟in kullandığı delillerin dört dörtlük bir kanıt olmaktan çok hitabi delil
sayılması daha uygundur. Zira Kur‟an-ı Kerim zihni olduğu kadar bizim his
ve heyecanlarımıza da hitap eden bir dil kullanmaktadır.813 Çünkü o, Allah
kelamıdır. Allah‟ı en iyi anlatan ve tanıtan O‟dur.
Kur‟an-ı Kerim bir bütün olarak incelediğimizde, onda doğrudan doğruya veya dolaylı olarak bilimsel olgulara işaret eden 750 kadar
ayet olduğu gibi, bunları ortaya çıkarmayı hararetli bir biçimde teşvik ve
tavsiye eden ayetler de vardır. Bu ayetler hem sıradan insanlara ve hem
de bilimsel araştırma yapan bilim adamlarına hitap etmektedir.
Kur‟an-ı Kerim; evreni yaratan, donatan ve yaşatan Allah olduğunu
sık sık vurgulamaktadır. Kur‟an-ı Kerim yine gökyüzünün ve yeryüzünün
Allah‟a ait olduğunu beyan etmekte ve rızkı verenin de sadece Allah oldu810
811
812
813
En’am, 6/95
Hüsameddin Erdem, “Allah’ın Varlığının Delillerinin Kur’ani Temelleri”, S.Ü.İ.F, Dergisi, Sayı: VIII, s. 26-27
Seyyid Hüseyin Nasr, “İnsan ve Tabiat”, Trc. Nabi Avcı, s. 121
Berrin Çelebi, Kur’anı Kerim’in Kozmolojik Beyanlarının Allah’ın
Varlığına Delalet Boyutu”, Yüksek Lisans Tezi, s. 12
İslam’da İnanç Esasları
247
ğunu belirtmektedir. Kur‟an-ı Kerim, “Allah‟ın kulu”814 İnsan,815 hitabına inanan/inanmayan herkesi dahil etmektedir. Ayrıca Allah, “Alemlerin Rabbi, Rahman ve Rahim”816 sıfatlarıyla tarif edilmektedir. Alemlerin Rabbi olan Allah, bütün insanların da Rabb‟idir. Müfessirler, “Rahman” sıfatının bu dünyada inanan/inanmayan herkesi içine aldığını,
“Rahim” sıfatının ise ahirette, mü‟minlere has olduğunu söyleyerek iki
sıfat arasındaki ayrıntıya işaret etmektedirler.817 Rahman ve Rahim olan
Allah‟a iman etmek ve O‟nun varlığını birlemek biz insanlar için farzdır.
Olmazsa olmaz bir görevdir. Bu görev, şerefli bir varlık olarak yaratılan insanın, dünya ve ahiret hayatına anlam katan, Allah‟ın rızasına kavuşma
yürüyüşünde takva mertebesine ulaşmayı sağlar. Böyle bir görevi yapmak
için bizleri yoktan var eden, Rahman ve Rahim olan Allah‟a hamd olsun!
2- Meleklere İman
İslam‟ın inançlarından birisi de Meleklere imandır. Kur‟an-ı Kerim ve
Hadislerde, Melekler ve onların varlıkları bize açıklamıştır. Melek sözlükte; kuvvetli tasarruf sahibi anlamına gelmekte olup, çoğulu “Melaike”dir. Melekler, Allah‟ın yüce, nurani, latif yaratılışlı ve mahiyetlerini ancak Allah‟ın bildiği kuvvetli varlıklardır. Terim olarak Melek, erkeklik ve
dişilik özelliği olmayan, yemeyen, içmeyen, evlenmeyen, doğmayan, doğurmayan, görülmeyen ve Allah‟ın emirlerine tam bir teslimiyet gösteren
varlıktır.818
Melek kelimesi Ugaritçe, Habeşçe, İbranice ve Arapça gibi Sami dillerinde bulunan göndermek anlamındaki “haberci, elçi, güçlü, kuvvetli, tasarrufta bulunan ve yöneten” anlamlarına gelmektedir. Farklı
şekillere girebilen ve duyularla algılanamayan nurani varlıklardır.819 Onların gerçek şeklini gözle görmek mümkün değildir. İstedikleri şekle girebilme özelliğine sahiptirler. Yerde ve gökte olabilecekleri gibi, bir anda her
yeri dolaşabilirler. Erkeklik ve dişilik gibi cinsiyet farkları olmadıkları gibi,
yorulma ve usanma bilmezler. Allah‟a itaatle meşgul olurlar. Allah‟ın emir814
815
816
817
818
819
A’raf, 7/194
İnsan, 76/6
Fatiha,1/1-2
Mehmet Bozkurt, age, s. 106 Alıntı: İbn-i Kesir, “Tefsir’ül-Kur’an’ilAzim”, 1/35-36
Ali Arslan Aydın, “Melek”, ŞİA, V, s.173
Ali Erbaş, “Melek”, DİA, 29, s. 39
248
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
lerine itiraz etmez ve günah işlemezler. Meleklerin hepsinin ayrı ayrı görevleri vardır.820
Meleklere iman; bize, en yalnız kaldığımız anlarda dahi onlarla beraber olduğumuz, onların kontrol ve gözetimi altında bulunduğumuz hissini
verir. Bu mülahaza ile davranışlarımızı kontrol altına alır ve hayatımızı duyarak ve hissederek yaşarız. Meleklere İman, insanın varlık alemini genişletir. Meleklere inanan mü‟min, evreni büyük bir korku ve dehşet yeri değil,
her tarafı meleklerle şenlenmiş muhteşem bir mescit olarak görür. Amelleri
yazan Kiramen Katibin meleklerini düşününce, hal ve hareketlerine
daha çok dikkat eder.“İnsanın sağında ve solunda oturan (meleklerin) onun amellerini yazdıklarını hatırla. İnsan, ne konuşursa,
muhakkak yanında hazır bir görücü vardır.”821 ayetinin hükmünü
hatırından hiç çıkarmaz. Yalnız kaldığında bile, dinin “günah” şeklinde nitelediği, ferde ve topluma zararlı hareketleri yapamaz. Kabirde insana soru
soracak Münker-Nekir meleklerini hatırladığında, yalnız, kimsesiz ve
tek başına bırakılacağı kabirde, bu meleklerle yalnızlıktan kurtulacağını
düşünür ve mutlu olur.
Meleklerin İslam‟da bir iman esası teşkil etmesinin en önemli nedeni,
şüphesiz onların, özellikle Cebrail (a.s)‟in Allah‟ın insanlara iletmek istediği
mesajları, vahiy sürecinde Peygamberlere iletmede oynadıkları elçilik rolünden822 dolayıdır. Ancak Kur‟an-ı Kerim, Allah‟tan aldığı vahyi Peygamberlere ileten için “melek” tabirini kullanmaz, onun yerine daima “erRuh/Ruhu‟l-Kuds/er-Ruhu‟l-Emin823gibi tabirler kullanır. İslam
inancına göre Meleklere iman, imanın temel şartlarından biridir. Kur‟an-ı
Kerim‟de meleklere imanın farz olduğunu bildiren birçok ayet vardır.
“Peygamber, Rabb‟inden kendisine indirilene iman etti,
mü‟minler de (iman ettiler). Her biri; Allah‟a, meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman ettiler...”824
“…asıl iyilik, Allah‟a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve
peygamberlere inanır...”825
820
821
822
823
824
Kurtubi, “Tefsir”, c. 1, s.274; Muhammed Hamdi Yazır, age, c. 1, s.
301; Süleyman Ateş, “Tefsir”, c. 1 s.52-54; Tahrim, 66/6
Kaf, 50/17-18
Hacc, 22/75; Fatır, 35/10
Bakara, 2/87-253; Maide, 5/110; Nahl, 16/2; Meryem, 19/17-21;
Enbiya, 21/91; Şuara, 26/193; Mu’min, 40/15
Bakara, 2/285
İslam’da İnanç Esasları
249
Buna göre meleklere inanmayan insan, dinden çıkmış sayılır. Nitekim Kur‟an-ı Kerim‟de: “Kim Allah‟ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahret gününü inkar ederse, derin bir sapıklığa
düşmüş olur.”826 emri ile meleklere düşman olanların, Allah‟ın düşmanı
olduğu bildirilmektedir.827
Melekler, Allah‟a isyan etmezler. Hangi iş için yaratılmış iseler, o işi
yaparlar ve daima Allah‟a ibadet ederler. Kur‟an-ı Kerim‟de bu duruma
şöyle işaret edilmiştir:
“Üzerinde hakim ve üstün olan Rab‟lerinden korkarlar ve
emrolundukları şeyleri yaparlar.”828
“Şüphesiz Rabb‟in katındakiler (Melekler) O‟na ibadet
etmekten büyüklenmezler. O‟nu tesbih ederler, yalnız O‟na
secde ederler.”829
Melekler yüklendikleri görevler itibariyle farklı isimlerle anılmışlardır.
Bunlardan 4 melek, büyük melek olarak bilinmektedir. Bunlar, Cebrail,
Mikail, İsrafil ve Azrail‟dir. Bilinen diğer melekler de şunlardır:
Kiramen Katibin, Münker Nekir, Hamele-i Arş, Hazin, Zebani,
Rıdvan, Mukarrebun ve İlliyyun, Koruyucu Melekler, İman ve
İlham Melekleri‟dır.
Allah, iman edenlere yaratılışın pozitif kuvveti olan ilham melekleri ile
rahmetini indirmektedir. Gönül ve akıl merkezine inen bu kuvvetler, insanının iman ve iradesini takviye ederek kuvvetlendirir. Meleklerin insanlara
yaptığı bu manevi yardıma İlham denilir. İlham, Allah‟ın meleklerle gönüllere indirdiği duygu ve düşüncelerdir. İnsanlara ilahi bir güç katmaktadır.
Artık o insan, bütün kötülüklerden korunarak Allah‟ın sevgisine ulaşmış
olur. Konu ile ilgili olarak, adeta yaratılış yasası olan Kur‟an-ı Kerim:
“Muhakkak ki: “Rabb‟imiz Allah‟tır” deyip, sonra doğrulukta
devam edenler üzerine melekler, sürekli şöyle derler: “Kork-
825
826
827
828
829
Bakara, 2/177
Nisa, 4/136
Bakara, 2/98
Nahl, 16/50
A’raf, 7/206
250
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
mayın, üzülmeyin de, size söz verilen cennetle sevinin.” “Biz sizin hem bu dünyada ve hem de ahirette dostlarınınız...”830
Yerlerde ve göklerde, Kürsi‟de ve Arş etrafında, “Beytu‟lMa‟mur”ve“Sidre-i Münteha”da, Cennet ve Cehennem‟de sayısız
melekler vardır ve hepsi kendilerine verilen görevleri yaparlar. Melekler, bir
anda nurlu varlıklarıyla pek çok yerlerde bulunabildikleri gibi, aynı anda
çok dillerle de konuşmaları mümkündür. Cebrail (a.s), bir anda hem arşın
altında Allah‟a secde ederken, aynı anda “Dihye” adındaki sahabe suretinde Hz. Peygamber(s.a.v)‟in meclisinde bulunuyordu. Cebrail (a.s), Hz.
Musa (a.s)‟ya Tevrat‟ı İbranice, Hz. İsa (a.s)‟ya İncil‟i Süryanice,
Hz. Muhammed (s.a.v)‟e Kur‟an-ı Kerim‟i Arapça olarak indirmiştir.
Bu da bize göstermektedir ki, Cebrail (a.s), bütün bu dilleri biliyordu ve
farklı dilleri konuşan Peygamberlerle konuşabiliyordu.831 Öncelikle Allah ve
salih mü‟minler yanında Cebrail (a.s) daima Hz. Peygamber(s.a.v)‟in yardımcısı olmuştur. Melekler daima mü‟minlerin yanında, kafirlerin ise karşısında yer alırlar ve mü‟minler için istiğfar ederler. Allah‟ın salih kullarına
müjdeler iletirler, mü‟minlere manevi destek verirler, kafirlerin yüreklerine
korku salarlar ve savaşlarda kafirlere karşı mü‟minleri desteklerler.
Allah, bizim bilmediğimiz, görmediğimiz bir çok alemi ve varlığı yaratmıştır. Diğer alemlerin varlığını daha iyi anlayabilmek için şöyle düşünülebilir. Nasıl ki, bir resme baktığımızda yalnızca en ve boy olmak üzere iki
boyut görüyorsak, içinde yaşadığımız dünyaya baktığımızda da en, boy ve
derinlik olmak üzere 3 boyut kavramak mümkündür. Zamanı da ilave edebiliriz. Bundan fazlasını ise, algılamamız mümkün değildir. Oysa Allah katında bizim bildiklerimizden başka boyutlar da yaratılmıştır. Melekler bu
farklı boyutlardan birinde yaşayan varlıklardan sadece biridir. Melekler, bulundukları boyut ve mekandan bizleri görebilmekte ve duyabilmektedirler.
Hatta her iki yanımızda bulunan yazıcı melekler, her yaptığımıza şahittirler. Her konuştuğumuzu ve her yaptığımızı manevi bilgisayarlarına kaydediyorlar. Ancak biz onları görmüyoruz. Bizim onları görmemiz mümkün
değildir. Çünkü bizim gözlerimiz onları görecek şekilde yaratılmamıştır.832
Kur‟an-ı Kerim insan için “gayb” olan meleklerin mahiyetine dair
oldukça sınırlı bir bilgi vermekle yetinir. Dişi ve erkekliklerinin olmamaları
830
831
832
Fussilet, 41/30-31; Mehmet Bozkurt, “Bilim ve Kur’an’a Göre Evren
ve İnsan!”, s. 163-164
Mehmet Bozkurt, age, s. 164
Mehmet Bozkurt, age, s. 164
İslam’da İnanç Esasları
251
yanında, kanatlı oldukları, nadiren de olsa insan şekline girdikleri833 dışında açık bir bilgiye rastlanmaz. Çok yaygın olan “Meleklerin nurdan
yaratıldığı” bilgisi Kur‟an-ı Kerim‟de yer almaz. Ancak yorum yoluyla
meleklerin yiyip içmedikleri, uyumadıkları, insandaki gibi bedeni ve nefsani
arzularının olmadığı şeklinde değerlendirmeler yapılmışsa da sonuç
itbarıyla bunlar birer yorumdan ibarettir. Melekler bir anda Allah‟ın emrettiği bir mekandan diğer bir mekana intikal edecek, hatta yerleri ve gökleri
dolaşacak bir kabiliyette yaratılmışlardır. Kur‟an-ı Kerim'de meleklerin kanatlarının olduğu belirtilmektedir: “Hamd, gökleri ve yeri yaratan,
melekleri ikişer, üçer, dörder kanatlı elçiler yapan Allah'a
mahsustur. O, yaratmada dilediğini arttırır…”834 Melekler
Kur‟an-ı Kerim‟in emri gereğince görülmeyen güç ve kuvvet sahibi varlıklardır. Melekleri kanatlı tasavvur eden diğer dinlerdeki görüntülerini de
Kur‟an-ı Kerim net bir şekilde açıklayarak, meleklerin kanatlarından kastedilenin, “onların kudretleridir”835 emriyle perçinlemiştir. Meleklerin
hız ve kudretleri, kanatlı olmaları ile açıklanmaktadır. Meleklerin görünebilmesi Allah‟ın iznine tabidir. Meleklerin her an ayrı ayrı mekanlarda var
olabilme yeteneklerine sahip olmaları, enerji dalgaları ve süratleri bilindikten sonra, bugün çok daha rahat kavramamızı sağlamıştır. Melekler, yaratılışları enerji olduğu için farklı şekillere girip temessül edebilirler. Kur‟an-ı
Kerim‟de ve Hadisler‟de bunun örnekleri vardır. Kur‟an-ı Kerim: “Meryem, onlarla kendi arasına bir perde çekmişti. Derken, biz ona
ruhumuzu (Cebrail’i) gönderdik de o, kendisine tastamam bir
insan şeklinde göründü.”836
Ayrıca Allah, Peygamberleri Hz. İbrahim (a.s) ve Hz. Lut (a.s)‟a gelen Meleklerin insan şeklinde göründüğünü bildirmektedir: “Elçilerimiz
İbrahim‟e (iki oğul ihsan edeceğimize dair) müjdeyi getirdiklerinde şöyle dediler: Biz bu memleket halkını helak edeceğiz.
Çünkü oranın halkı zalim kimselerdir.”“Elçilerimiz Lut‟a gelince, Lut onlar hakkında tasalandı…”837
Hadisler‟de de Meleklerin insan şeklinde göründüğüne dair deliller
vardır. Cebrail (a.s), Hz. Peygamber(s.a.v)‟e gelirken bazen “Dihye”
adındaki sahabe gibi görünmüş, bazen de kimsenin tanıyamadığı bir ya833
834
835
836
837
Hud, 11/69; Meryem, 19/16-17; Zariyat, 51/24
Fatır, 35/1
Fatır, 35/1
Meryem, 19/17
Ankebut, 29/31-33
252
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
bancı gibi gelmiştir.838 Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ilk vahiy aldıktan sonra eve
dönerken Cebrail (a.s)‟i kanatlı bir şekilde görmesi, meleğin bazen insan
şeklinde vahiy getirmesi ve bu konuda meşhur Cibril Hadis‟i önemli bir örnek ve delildir.839
Meleklerin, maddi varlıklara mahsus yemek, içmek, uyumak ve erkeklik-dişilik gibi unsurları bulunmamaktadır. Erkeklik ve dişilikleri konusunda Kur‟an-ı Kerim:“Onlar, Rahman‟ın kulları olan melekleri de
dişi saydılar. Acaba meleklerin yaratılışlarını mı görmüşler…”840
-Cebrail (a.s)
Dört büyük Melek‟ten birisinin ismi olup, Peygamberlere vahiy getirmekle görevlidir. Kur‟an-ı Kerim‟de Cebrail (a.s)‟in ismi, Cibril, Ruhu‟lKudüs, Ruhu‟l-Emin, Ruh ve Resul olarak geçmektedir. Bütün peygamberlere vahiy getiren Cebrail (a.s)‟dır. Kur‟an-ı Kerim‟e göre Cebrail
(a.s), karşı konulmayacak bir güce, üstün ve kesin bilgilere sahip, Allah
nezdinde çok itibarı olan ve diğer meleklerin kendisine itaat ettiği şerefli bir
elçidir. Yenilmez bir kuvvet ve Allah nezdinde büyük bir makam sahibi olduğu, vasfı ve kuvveti ifade edilmiştir: “O (Kur’an), şüphesiz değerli,
güçlü ve arşın sahibi (Allah’ın) katında itibarlı bir elçinin (Cebrail’in) getirdiği sözdür.”841 Arş‟ın sahibi olan Allah‟ın yanında önemli
bir yeri olan Cebrail (a.s)‟dır. Aynı zamanda Kur‟an-ı Kerim‟in “Şedidu’lKuva”, yani “çok güçlü ve kuvvetli olma” anlamına gelen bu vasıf,
Necm suresinde öğretici bir muallim olarak ifade edilmektedir. “Onu
(Kur'an'ı), güçlü ve kuvvetli biri (Cebrail) öğretti.”842
-Mikail (a.s)
Dört büyük melekten biri olup, tabiat olaylarını düzenlemekle görevlendirilmiştir. Rüzgarın estirilmesi ve yağmurun yağdırılması gibi tabiat
olaylarıyla görevli olan bu meleğin ismine dair Kur‟an-ı kerim ve Sünnet‟te
838
839
840
841
842
Müslim, İman, 1
Mehmet Bozkurt, age, s. 165; Alıntı: Buhari, Bed’ül- Vahy, 3; Müslim, Fezailü’s- Sahabe, 100
Zuhruf, 43/19
Tekvir, 81/19-20
Necm, 53/5; Fahreddin Razi, “Mefatihu’l-Ğayb”, 20/489
İslam’da İnanç Esasları
253
varid olan deliller olmasına rağmen, görevine dair bir Ayet ve Hadis bulunmamaktadır.
Kelime olarak, “Allah‟ın küçük ve sevgili kulu” anlamına gelen
Mikail, Kur‟an-ı Kerim‟in bir yerinde Cebrail ile birlikte geçmektedir: “Her
kim Allah‟a, meleklere, peygamberlere, Cebrail‟e ve Mikail‟e
düşman olursa bilsin ki, Allah da inkar edenlerin düşmanıdır.”843
-İsrafil (a.s)
Allah‟ın emri ile kıyametin kopacağı zaman, Sur‟a844 üflemekle görevlendirilen İsrafil (a.s), dört büyük melektendir. İsrafil (a.s), Sur denilen
mahiyeti bizce bilinmeyen alete iki defa üfleyecektir. Birinci defa üflediğinde, göklerde ve yerde bulunan her şey yok olacaktır. Konu ile ilgili olarak
Kur‟an-ı Kerim:
“Sur‟a üfürüleceği ve Allah‟ın dilediği kimselerden başka,
göklerdeki herkesin, yerdeki herkesin korkuya kapılacağı günü
hatırla. Hepsi de boyunlarını bükerek O‟na gelirler.”845
843
844
845
Bakara, 2/98; Müslim, 770/200
Sur: Kıyamet saati geldiği an dört büyük melekten biri olan İsrafil
(a.s)’ın üfleyeceği bir araçtır. Kur’an-ı Kerim’de Sur’un nasıl bir şey
olduğu hakkında bilgi verilmemiştir. Yalnız, “Sur’a üfürüldüğü gün,
Allah’ın diledikleri bir yana göklerde olanlar da korku içinde kalırlar. Hepsi Allah’a boyun eğmiş olarak gelirler.”(Neml, 27/87) Bu
ayet Sur’un varlığına dair bir delildir. Bunun dışında Hz. Peygamber(s.a.v)’den nakledilen bazı Hadisler onun mahiyetini ayrıntılı bir
şekilde açıklar. Kaynaklara göre Kıyametin kopması için ilk uyarıyı,
Allah’ın izniyle bu melek verecektir. Bu uyarı ise “Sur’a üflemek”le
gerçekleşecektir. Kur’an-ı Kerim bu olaydan on defa söz etmektedir. (En’am, 6/73; Kehf, 18/99; Taha, 20/102; Mü’minun, 23/101;
Neml, 27/87; Yasin, 36/51; Zümer, 39/8; Kaf, 50/20; Hakka, 69/13;
Nebe, 78/18) Sur’a üfleyecek olan melek ise, kaynaklara göre bu
melek İsrafil (a.s)’dır. Sur’a üflemek: Boru, ya da düdük öttürmek
anlamına gelir. Bazı ayetlerden bu uyarının dehşet verici olduğu anlaşılmaktadır. Ancak “Sur” denilen aracın gerçekte ne olduğu ve nasıl öttürüleceği hakkında söylenmiş birçok şey ve çeşitli görüşler bulunmakla beraber, bu olayın içyüzünü, bizim için takdir edilmiş bilgilerle anlamak ve kavramak pek mümkün olmasa gerektir. Nitekim
Kur’an-ı Kerim’de buna ilişkin ayrıntılara rastlanmamaktadır. (Ferit
Aydın, “İslam’da İnanç Sistemi”, s. 238-239)
Neml, 27/87
254
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Sur‟a bir defa üfürülünce, yeryüzü ve dağlar kaldırılıp
birbirine çarptırılınca, işte o gün olacak olmuş (kıyamet kopmuş)‟tur.”846 Sur‟a ikinci defa üfürdüğünde, bütün insanlar tekrar dirilecek ve mahşer yerinde toplanmak üzere sevk edileceklerdir: “Nihayet
Sur‟a üfürülecek. Bir de bakarsın ki, onlar kabirlerinden kalkıp koşarak Rab‟lerine doğru akın akın giderler.”847
-Azrail (a.s)
Dört büyük melekten birinin ismi olup, insanların canını almakla görevlidir. Bu melek Kur‟an-ı Kerim, sahih Hadislerde ve İslami literatürde
Azrail (a.s) ismi ile değil, Meleku‟l-Mevt, yani “ölüm meleği” olarak
geçmektedir. Muhtemelen İbranice olan bu gibi isimler Yahudi geleneğinden Müslümanlara geçmiş görünmektedir. Konu ile ilgili Kur‟an-ı Kerim‟de:“De ki: Sizin için görevlendirilen ölüm meleği canınızı
alacak, sonra Rabb‟inize döndürüleceksiniz.”848 Her insanın canını almakla görevli bir ölüm meleği vardır ve Azrail (a.s) bu meleklerin başıdır. “...Nihayet birinize ölüm geldiği zaman (görevli) elçilerimiz onun canını alır ve onlar görevlerinde kusur etmezler.”849
Allah, canımızı almak için görevlendirdiği ölüm melekleri, ölümü kolaylaştıran özel yeteneklerle donatılmış bir kuvvettir. Dünya planında “halifelik”
ile onurlandırılmış insan, ruh ile madde ötesini ve beden ile madde unsurumuzu teşkil eder. İşte bu karmaşık durumumuzun acı çekmeden ayrılması, Rabb‟imizin bir rahmetidir. Özel bir enerji ve ilim ile donatılmış ölüm
meleklerinin görevi olmuştur. İslam inancında Azrail (a.s)‟in ölüm meleklerinin başı olduğu kabul edilmekle beraber, Kur‟an-ı Kerim‟de kesin bir bilgi
yoktur. Ancak her insan için bir meleğin görevlendirildiği bildirilmektedir.
“(Onlar),meleklerin, “Size selam olsun. Yapmış olduğunuz (iyi)
işlere karşılık cennete girin” diyerek tertemiz olarak canlarını
aldıkları kimselerdir.”850
3- Kitaplara İman
Allah‟ın Peygamberlere göndermiş olduğu bütün vahiylere ve bu vahiylerin yazıya geçirilmiş şekli olan kitaplara ve daha küçük hacimli me846
847
848
849
850
Hakka, 69/13-14-15
Yasin, 36/51
Secde, 32/11
En’am, 6/61; A’raf, 7/37
Nahl, 16/32
İslam’da İnanç Esasları
255
tinler olan sayfalara da iman etmek gerekir. İslam‟ın iman esaslarından
biri kitaplara imandır.851 Bu kitaplarda, Allah‟ın emir ve yasakları, ahlaki kurallar, insani ilişkiler gibi çok sayıda ve oldukça önemli kaideler yer alır. İslam‟da kitaplara imandan amaç, dört ilahi kitap ile onlardan önce Peygamberlere gönderilen suhuf, yani sahifeler halinde gönderilenlerdir. Bütün bu
kitapları Allah, Peygamberlerine Cebrail (a.s) aracılığı ile göndermiştir. Bu
ilahi kitaplara “Kütüb-i Münzele ve Kütüb-i Semaviyye” de denir.
Kur‟an-ı Kerim, ilahi kitapların muhtevasını ve hangi Peygamberlere verildiği konusunda detaylı bilgi vermektedir. Ancak Zebur‟un, sadece Hz.
Davut (a.s)‟a verildiğini açıklamıştır. Allah tarafından gönderilen 4 büyük
kitap ve Peygamberleri şunlardır:
Tevrat, Hz. Musa (a.s)‟a,
Zebur, Hz. Davut (a.s)‟a,
İncil, Hz. İsa (a.s)‟a
Kur‟an-ı Kerim de, Hz. Muhammed (s.a.v)‟e gönderilmiştir.
Ayrıca sayfalar adı verilen bir takım ilahi emir ve yasaklar manzumesi de vardır ki; bunlardan,
10 sayfa Hz. Adem (a.s)‟e,
50 sayfa Hz. Şit (a.s)‟e,
30 sayfa Hz. İdris (a.s)‟e,
10 sayfa Hz. İbrahim (a.s)‟e gönderilmiştir. Bugün bu sayfalardan
hiçbiri mevcut değildir. Sadece Kur‟an-ı Kerim tahrif edilmeden aslını koruyarak günümüze kadar gelebilmiştir.
Kitaplara İman vasıtasıyla insanlar, Allah‟a muhatap olmanın huzur
ve mutluluğunu yaşarlar. Okyanusta yol alanlara pusulanın lüzumu gibi, şu
hayat okyanusunda yol alan insanlığa, Kur‟an-ı Kerim gibi bir pusulanın ne
derece önem taşıdığını anlar ve yaratılışın sırlarını ve insanın görevlerini
öğrenmesini sağlar. Bu konulara ilgi duyan felsefecilerin tarih boyunca insanı tatmin eden açıklamalar getiremeyişleri, kitaplara imanın fert ve toplum hayatında ne büyük bir önem taşıdığını açıkça ispat eder. Allah‟ın
gönderdiği bazı kitaplara inanıp ve diğer bazılarını inkar etmekle insanın
Müslüman olması mümkün değildir. Zira İslam, insanın tamamıyla teslim
olması, Peygamberlerin getirdiği her şeyi kabul etmesi ve böylece Allah‟ın
851
Bakara, 2/285
256
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
gönderdiği her şeyi tasdik edip, bir ve tek olan Allah‟a iman ederek mü‟min
olması demektir. Kitaplara İman vasıtasıyla, Allah‟a muhatap olmanın huzur ve mutluluğunu yaşar. Hayat yolculuğunda Kur‟an-ı Kerim gibi bir pusulanın ne derece önem taşıdığını anlar. Keza, yaratılışın sırlarını ve insanın görevlerini öğrenir. Bu konulara ilgi duyan felsefecilerin tarih boyunca
insanı tatmin eden açıklamalar getiremeyişleri, kitaplara imanın fert ve toplum hayatında ne büyük bir önem taşıdığını açıkça ispat eder.
Kur‟an-ı Kerim, gönderildiği gibi hiçbir değişikliğe maruz kalmaksızın
asli şekliye bize ulaşan yegane mukaddes kitaptır. Bu tesbit, sadece Müslüman olmamızdan kaynaklanan bir ön kabul değil, aynı zamanda ilmi olarak da doğruluğu kanıtlanmış bir tesbittir. Ayrıca bu konu bizzat Kur‟an-ı
Kerim tarafından da ifade edilmekte ve bu son ilahi mesajın ilahi koruma
altına alınmış olduğunun açık bir göstergesi olarak kabul edilmelidir.
Kur‟an-ı Kerim‟de Hz İbrahim (a.s) ve Hz. Musa (a.s)‟a indirilen sayfalardan da bahseden iki ayet vardır. Bunun dışında Kur‟an-ı Kerim‟de ve sahih
Hadis rivayetlerinde suhuf, yani sayfalar ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Toplam 100 sayfa tutan metinlerin 4 Peygambere gönderilen vahiyleri
içerdiğine dair halk arasında yaygın olan inanışın Hadis kaynaklarında yer
almayan zayıf birtakım rivayetler 852 dışında bir dayanağı yoktur.853
Kur‟an-ı Kerim dışındaki diğer kitapların “tahrif edildiğine” dair,
Müslümanlar arasında yaygın olan kanaate gelince, bu, söz konusu kitapların baştan aşağıya yanlış olduğu ve içerisinde vahiy namına hiçbir şey
bulunmadığı anlamına gelmediği gibi, bu kitapların hiçbir değişikliğe maruz
kalmadan bize intikal ettiği anlamına da gelmemektedir. Bu noktada,
Kur‟an-ı Kerim öncesi bu kutsal kitapların muhtevasına bakmak daha makul görünmektedir. Buna göre Kur‟an-ı Kerim öğretisine aykırı olmayanları
tastik etmek ve Kur‟an-ı Kerim‟e aykırı olan hususları reddetmektir.
Kur‟an-ı Kerim dışında hatasız bir kitap yoktur. Ancak Kur‟an-ı Kerim‟i anlama konusunda mutlaka dikkat edilmesi gereken bir konu, bütün
ayetlerin zahiri/dış/çıplak anlamlarıyla yetinmenin ciddi mahzurlar doğuracak bir yaklaşım olduğudur. Elbette ki, birçok ayetin bu şekilde anlamak mümkün ise de buna mukabil bazı ayetlerde mecazi ve sembolik bir
anlatıma başvurulmuş olduğunu göz ardı etmemek gerekir. Buna bağlı
852
853
M.Hayrı Kırbaşoğlu,“Ahir Zaman İlmihali”, s. 136; Alıntı: es-Suyuti,
“ed-Daru’l-Mensur”, VIII, 489; el-Alusi,“Ruhu’l- Maan”, XV, 141-142
M. Hayrı Kırbaşoğlu, age, s. 136
İslam’da İnanç Esasları
257
olarak Kur‟an-ı Kerim‟in “ne dediğini” anlamaya çalıştığımız kadar, “ne
demek istediğini” de anlamaya çalışmak gerekir. Aksi takdirde Kur‟an-ı
Kerim‟in anlamlarının daraltılması söz konusu olur ve onun, karşılaşılan
her yeni duruma uygulanmasını adeta imkansız hale getirecektir. Kur‟an-ı
Kerim‟e iman noktasında dikkat edilmesi gereken önemli bir durumdur.
4- Peygamberlere İman
İslam dininde, inanç esaslarından olan Peygamberlere iman, sadece
Kur‟an-ı Kerim‟de ismi geçen Peygamberleri değil, gönderildikleri sabit ve
fakat isimleri bilinmeyen Peygamberleri de kapsar. Peygamberler, Allah'ın
emir ve yasaklarını insanlara ulaştıran elçilerdir. Bu bağlamda onlara Nebi ve Resul de denir. İslam dinine göre Peygamberlik Allah‟ın seçkin kullarına verdiği bir imtiyaz ve özel bir görevdir. İnsan çalışarak Peygamber
olamaz. Kur‟an-ı Kerim‟de ismi geçen 25 Peygamberden başka, Lokman, Uzeyr ve Zu‟l-Karneyn gibi Peygamber olup olmadığı tartışılan
3 kişiden ismen bahseder ve her topluma Peygamber gönderildiğini bildirmiştir. Ancak Peygamberlerin tamamının bunlardan ibaret olmadığını da
açıkça belirtir.854 İlk Peygamber Hz. Adem (a.s), son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.v) arasında kaç Peygamber bulunduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bir rivayette Peygamberlerin sayısının 124.000 olduğu, bunlardan 315‟ini Resullerin teşkil ettiği ifade edilmektedir.855 Allah, emir ve
yasaklarını Peygamberleri aracılığı ile kullarına ulaştırmış, bu emir ve yasakların tamamı din kurumunu meydana getirmiştir. Peygamberler gönderme ve kulları arsında dinini tesis etme, “hikmet” olarak kabul edilen
ilahi takdirdir. Her şeyden önce Kur‟an-ı Kerim‟de “Nübüvvet” ve
“Risalet” kurumuna hikmet denilmiştir.856
Allah uyarıcı elçileri olan Peygamberlerini özellikle ahlaki kriz dönemlerinde göndermiştir. Çünkü insanın en kaygan, dolayısıyla kontrolü
en zor olan yönü, davranışların ahlaki yönüdür. Bu kayganlık ve kontrolsüzlüğün yoğunlaştığı dönemlerde gönderilen Peygamberler, bir yandan
insanlara Allah‟ın kulu olduklarını hatırlatmışlar, öte yandan da insanların
içindeki fıtri iyilik yönünü geliştirmeleri için onlara örneklik ve rehberlik etmişlerdir. Allah, insanı akıl ve fikirle şereflendirdiğine göre, ayrıca gönder854
855
856
Mu’min, 40/78
Ahmed bin Hanbel, “el-Musned”, V, 226
Nisa, 4/54; Lokman, 31/12; İsra, 17/39
258
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
diği Nebi‟ler aracılığıyla dini hükümleri insanlara tebliğ etmesine gerek var
mıdır? Akıl ve fikir yeterli değil midir? İnsan akıl ve iradesiyle kendi kaderini tayin edemez mi? Bu sorularda elbette ki, haklılık payı vardır, ama tamamen doğru değildir. Evrende her şey bir nizama, bir kanuna ve bir kaideye tabidir. Maddede bile durum böyledir. Hayvanlarda dahi toplu halde
yaşama ve bir başa tabi olma içgüdüsü vardır. İnsan, eğer özenle korunmazsa ya bozulur veya yok olur. Bu bakımdan O‟nu vahiy ile desteklemek,
Allah‟ın hikmetinin gereğidir. “İnsanlar başıboş bırakılacağını mı
sanıyor?”857 ayetinden anlaşılan da budur.
Allah‟ın seçtiği mümtaz şahsiyetler, birer rehber olmak üzere insanlığa gönderilmiştir. İnsan maddi ve dünyevi işlerini bilebilir ve Allah‟ın varlığını sezerek O‟nun hakkında az çok bilgi sahibi olabilir. Ama O‟na nasıl
ibadet edileceğini ve yaratıcısına karşı yerine getirmekle sorumlu olduğu
görevlerinin nelerden ibaret olduğunu bilemezler. Aynı zamanda ahiret
hakkında aklı ile bilgi edinemezler. Buna göre Peygamberlik ve din kurumu, dünyevi ve maddi konularda insanları düşünmeye, araştırmaya ve çalışmaya teşvik eder ve zaten aklen bilineni tasdik eder. Allah sıfatları, isimleri ve fiilleri konusunda onlara sağlıklı ve doğru bilgiler vererek, yaratılıştan kendilerinde var olan bilgileri tamamlar, yanlış inanış ve kanaatleri düzeltir. İbadet ve ahiret konularında hiç bilmedikleri ve bilemeyecekleri yeni
bilgiler verir. Ahlaki hükümlerin yüksek bir otoriteden telkin ve emredildiğini
düşündürür. Peygamberlik ve din kurumunda bunlardan başka daha pek
çok hikmetler, faydalar ve amaçlar vardır. İnsanlığın bu merhaleye ulaşmasında bu kurumunun önemi büyüktür. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Peygamberliğinin evrenselliğine vurgu yapıldığını ısrarla belirterek,”Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu
bilmezler.”858
Hırsın kabardığı, ihtirasın dizginlenemediği, öfkenin köpürdüğü, benliğin ve bencil duyguların kontrol altına alınamadığı, keşmekeşin ve başsızlığın hüküm sürdüğü, fitne ve fesadın başını alıp gittiği, isyan ve kıyamların yaygınlaştığı, hak ve hukukun çiğnendiği, toplumun şiddetli sarsıntılar
geçirdiği dönemlerde din kurumuna, Allah ve ahiret inancına duyulan acil
ve kesin ihtiyaç dinin gereği konusunda bize bir fikir vermektedir. Pey-
857
858
Kıyamet, 75/36
Sebe’, 34/28
İslam’da İnanç Esasları
259
gamberlere iman; maziyi karanlık, geleceği ise endişeler içinde görme
bahtsızlığından kurtaran önemli bir faktördür.
Kur‟an-ı Kerim Peygamberlik konusunu evrensel bir olgu olarak
görmektedir. Nitekim Kur‟an-ı Kerim‟e göre, Kur‟an-ı Kerim‟de adı zikredilmiş olsun veya olmasın, dünyanın her tarafına Allah‟ın Peygamberleri
gönderilmiştir.859 Bu Peygamberler öncelikle kendi kavimlerine gönderilmiş
olsalar da tebliğ ettikleri vahiyler, sadece o yöreye veya kavme has olmayıp, evrensel bir özelliğe sahiptirler. Onun için bütün insanlar ona inanmak
ve söylediklerini tutmak zorundadır. Kur‟an-ı Kerim Peyganmberlerle kavimlerinin ve ümmetlerinin kıyamet gününde yüzleştirileceklerinden ve
sorgulanacaklarından da bahsetmektedir.860 Ayrıca Peygamberlerin, ümmetlerinin yaptıkları konusunda şahitlikte bulunacağı ve insanların buna
binaen yargılanacakları da ifade edilmektedir. Güvenilir, zeki ve dürüst insanlar olan Peygamberlerin görevleri Allah‟tan aldıkları vahyi, yani hükümleri ve bilgileri zamanında ve eksiksiz ümmetlerine tebliğ etmektir. Allah,
Hz. Peygamber(s.a.v)‟e şöyle hitap eder.
“Senin görevin sadece tebliğdir.”861
“Öğüt ver, sen sadece bir öğüt verensin, onları zorlayıcı
değilsin.”862
“...Eğer yüz çevirirlerse, (bil ki) biz seni onlara gözcü
(bekçi) olarak göndermedik.”863
“ Allah dileseydi onlar şirk koşmazlardı. Biz seni onların
üzerine bekçi kılmadık...”864
“Biz seni sadece bir uyarıcı ve müjdeleyici olarak gönderdik.”865
“...Sen halkı imana zorlayamazsın.”866
859
860
861
862
863
864
865
866
Nisa, 4/164; Mu’min, 40/78
A’raf, 7/6-7
Maide, 5/99
Gaşiye, 88/21-22
Nisa, 4/80, Şura, 42/48, En’am, 6/104 Hud, 11/86
En’am, 6/107
Bakara, 2/213, Maide, 5/67-99, Ahzap, 33/45
Yunus, 10/99
260
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Bu ve benzeri birçok ayet, dinin bir gönül işi olduğunu, dinde baskı
ve zorlamanın söz konusu olamayacağını açıkça ifade edilir. Dindeki yaptırımlar uhrevi ve manevidir. Bütün Peygamberler ümmetlerine, “Biz,
yaptığımız işe karşılık sizden bir ücret istemiyoruz. Ücretimiz
Allah‟a aittir.”867 Peygamberlerin görevi devlet kurarak ve başına geçip o devleti yönetmek değildir. Peygamberlerin ilk ve asli
görevleri toplumu ıslah etmek, insanlığa yol göstermek ve iyi bir insan örneği vermektir. “...Her kavmin bir yol göstericisi (rehberi) vardır.
Nebiler birer rehberdir.”868 İyi bir insan örneğidirler. Hz. Peygamber(s.a.v) bir devlet kurmak ve devlet başkanı olmak için gönderilmemiştir.
Ama faaliyetleri ve mücadeleleri sonucunda bir devlet ortaya çıkmış, olayların tabii gelişimi ve şartlar gereği kendisi de devlet başkanı olmuş, ancak
devlet başkanı olduğunu söylememiştir. O, her zaman bir mürşit ve rehber
olarak faaliyet göstermiştir. Mekke döneminde küçük bir cemaatin, Medine
döneminde de bir devletin başkanı olmuştur. Mekke döneminde cemaat
var, ancak devlet yoktur. Zira burada cemaatin kendisine has ülkesi ve
egemenliği yoktur. Medine döneminde ise bu iki unsur mevcut olduğundan
devlet vardır.
İslam dini, insanlık için dünya ve ahiret saadetini temin etmek üzere
gönderilmiştir. Bu yüce dinin, evrensel niteliklerinden birisi de kolaylık dini
olmasıdır. O‟nun amacı, insanların iç ve dış dünyalarının saflığını, sadeliğini ve berraklığını korumaktır. “...Allah size kolaylık diler, zorluk
dilemez...”869 “...Allah size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez...”870 ayetleri İslam dininde kolaylık prensibinin asıl olduğunu vurgulamaktadır. Hemen her konuda olduğu gibi, Hz. Peygamber(s.a.v), dinin
kolaylık prensibini hayata geçirmek konusunda da en iyi örnektir. Konu ile
ilgili olarak Hz. Peygamber(s.a.v): “Muhakkak ki, din kolaylıktır.”871 Allah‟ın beyan etmiş olduğu sınırları aşmamayı mü‟minlere hatırlatmış ve dinin zorluklar dini değil, kolaylıklar dini olduğunu dile getirmiştir.
Hz. Aişe(r.anha) der ki: “Resulullah iki şey arasında serbest bıra-
867
868
869
870
871
Şuara, 26/109-127;Yunus, 10/72;Hud, 11/51
Rad, 13/7
Bakara, 2/185
Maide, 5/6
Nesai, İman, 28
İslam’da İnanç Esasları
261
kıldığında, günah olmadığı sürece mutlaka en kolayını seçerdi.
Günah olursa, bundan en uzak insan o, olurdu.”872
Her şeye rağmen İslam aynı zamanda bir gaza ve cihat dinidir. Barışın silahla korunması gerektiği kanaati bu dinde esastır. Batı dünyası karşısında aşağılık kompleksine kapılan İslam dünyasındaki bazı çevrelerin,
özür dileyici ve savunmacı bir psikoloji ile İslam‟ı tamamen hümanist, barışçıl, sevgi ve kardeşlik eksenli bir din olarak sunma gayretkeşliğine duçar
oldukları, onun savaş ve cihad dini olmadığını ispat derdine düştükleri bilinmektedir. İslam, bu yeni küresel hegemonya heveslilerinin Müslümanlar
için ön gördüğü yeni bir kalıba dökülmek istenmektedir. İslam dünyasının
bu modele her yönüyle “evet” demesi beklenmemelidir. Özetle İslam,
sevgi ve barış dini olduğu kadar, aynı zamanda da kızgınlık, öfke ve mücadele dinidir. Unutmamak gerekir ki, İslam‟ın ilahı olan Allah‟ın Rahman
ve Rahim gibi Cemal sıfatlarının yanında, Kahhar, Aziz ve Cebbar
gibi Celal sıfatları da vardır. Allah‟ın Resulü‟nün ve ilk Müslümanların,
kendi aralarında sergiledikleri şefkat, merhamet ve sevgi yönü yanında,
kafirlere, zalimlere, fasıklara ve münafıklara karşı sergiledikleri cihad,
mücadele ve direniş yönü de vardır. Alah, Hz. Peygamber(s.a.v), sahabe ve daha sonraki Müslüman nesiller ve on dört asırlık İslam tarihi göz
önüne alındığında, İslam‟ın sadece barış, kardeşlik, sevgi vb. yönlerini ön
plana çıkarmak ve İslam‟ı tek yönlü olarak tanımlamakta ısrar etme, ya İslam konusundaki bilgisizliğin, ya da art niyet veya kasıtlı bir çarpıtma çabasının ürünü olabilir ki, bunların İslam ile bağdaşmayacak, dolayısıyla
Müslümanlara hiçbir şekilde yakışmayacak davranışlar olduğunu asla
unutmamak gerekir.
Ayrıca İslam düşmanlarının Hz. Peygamber(s.a.v)‟ı bir “Kılıç Peygamberi” olarak tanıtmaları ağır bir bühtandır. Son yıllarda İslam‟ın terörizm ve militarizmle özleştirilmeye çalışılması ayrı bir densizliktir. “İslam
korkusuna dayalı Müslüman karşıtlığı” anlamına gelen İslamofobi‟yi, özellikle gündemde tutulan İslam düşmanlarının çağrısı olmuştur.
İslam‟ın emirleri, onun Peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v)„in sergilediği
hoşgörü anlayışı ve Müslümanlar tarafından ortaya konulan yüzlerce örnek uygulamaya, tarih canlı şahittir. Bütün bunlara rağmen İslam‟ı terör ile
bağdaştırmaya çalışan ve Müslümanları bilinçli olarak terörizmle yan yana
gibi gösteren anlayış, İslam düşmanlarının ortaya attığı koca bir yalan ve
872
Müslim, Sahih, Fedail, 20
262
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
aslı olmayan bir iftiradır. Sevgi, saygı, hoşgörü, dayanışma, kaynaşma,
kucaklaşma ve paylaşma, bütün dünya insanlarının en büyük arzusu olmalıdır. Ne acıdır ki, ancak kan, kin, nefret ve gözyaşı, özellikle Müslümanların yaşadığı ülkelerde, insanların yaşamlarının tabii bir parçası haline getirilmiştir. İşgal edilen vatan toprakları için mücadele etme hakkı, her
insanın ve Müslüman‟ın en tabii hakkıdır. Bu hakkını kullanırken, insanları
terörist olarak görmek ve insanlığa böyle yansıtmak, dünya barışına bugüne kadar olduğu gibi, bundan sonra da hiçbir katkı sağlamayacaktır.873
Kanatimizce İslam düşmanları, İslam‟ı tehlikeli ve kanlı gösterebilmek için,
yerli işbirlikçileri aracılığı ile olaylar yaratmaktadır ve kan dökmektedirler.
En büyük amaçları, İslam‟a gönül vermeyi engellemek ve İslam dünyasını sömürmektir. Ne acıdır ki, Müslümanım diyenler de
buna alet olmaktadırlar. Bundan dolayı Allah‟a sığınmak gerekir.
20. yüzyıl, bütünüyle yabancılaşanların, kendini inkar edenlerin, dolayısıyla da ışık ve rehberini hep dışarıda arayanların çağı olmuştur.874
Dünya kamuoyunu aldatmak, itiraz seslerini kısmak, suç bastırmak ve direnişi kırmak amacıyla bu emperyalist, sömürgeci ve işgalci güçler, İslam
dünyasındaki “Cihad ve Direniş” hareketlerini “terör” olarak damgalamaya özel bir gayret sarf etmekte; fedailerin, direnişçilerin ve mücahitlerin askeri hedeflere yönelik “şehadet eylemleri”ni de “intihar eylemleri” şeklinde nitelendirmeye itina göstermektedir. İslam bir yandan 11
Eylül sürecinde Batı dünyası ve ABD tarafından kasıtlı olarak terör ile
eş anlamlı hale getirilmeye çalışılmakta, buna mukabil İslam dünyası çok
farklı tepkiler vermekte, daha doğrusu ne yapacağını şaşırmış bir durumda
bocalamaktadır. Bu durumun tek kelime ile manası, İslam dünyasının, tarihin dışında kalmasıdır. Bir başka ifadeyle İslam dünyası tarihin öznesi
değil, nesnesi durumundadır. Tarihin şu andaki öznesi durumunda olan
Batı dünyası ile ABD, insanlığı son derece vahim gelişmelerin eşiğine getirmiş bulunmaktadır. Batı ve ABD, yeryüzünün bütün imkanlarını kendi çıkarları için zalimce, adaletsizce ve müsrifçe talan etmeye devam etmekte
ve bu düzeni “global”, yani “yeni dünya düzeni” etiketi altında kendi
dışındaki dünyaya dayatmaya çalışmaktadır. Ne var ki, İslam dünyası şu
anda buna karşı koyacak durumda değildir. Bunun için gerekli donanıma
da sahip değildir. Aslında İslam dünyası İslam‟dan uzaklaştığı için geri
873
874
Mehmet Bozkurt, “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?”, s. 50
M.Fethullah Gülen, “Kendi Ruhumu Ararken-Prizma-9”, Takdim Yerine, s. 9
İslam’da İnanç Esasları
263
kalmıştır, tekrar İslam‟a dönerse bütün sorunlar çözülür. Ama bu, “İslam‟ı, bir dünya görüşü olarak sunmak” şeklinde mümkün olabilir.
Konu ile ilgili detaylı bilgiyi “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?” adlı kitabımızda bulabilirsiniz.
Peygamberler arasında bir ayırım yapmanın hiçbir anlamı yoktur.
Bütün Peygamberlere, kitaplara, ahiret gününe ve Allah‟ın bir ve tek olduğuna inanan salih bir Hıristiyan da Allah‟a teslim olmuş demektir. Kur‟an-ı
Kerim buna onay vermektedir. Aslında inanç yönüyle bütün dinler birdir.
Fakat yalnızca insanlığın ve gelişmenin yapısına uygun olarak, değişik
dönemlerde gönderilen bir takım kurallardır. Müslümanlar ayırım yapmaksızın bütün Peygamberlere inandığı halde, Yahudiler Hz. İsa (a.s) ve Hz.
Muhammed (s.a.v)‟e, Hıristiyanlar ise Hz. Muhammed (s.a.v)‟e inanmazlar. Hıristiyanlar da prensip olarak Peygamberlere imanı kabul etmişler,
ancak bazı istisnalar koymuşlardır. Bundan ayrı olarak yine Hıristiyanlar,
Hz. İsa (a.s)‟in Havarilerini ve Pavlus‟u da Peygamber, hatta Peygamberlerden de üstün sayarlar. Hıristiyanlara göre Peygamberlik çalışmakla elde
edilmez, ancak Ruhu‟l-Kudüs‟ün bir görevlendirmesiyle olur. Yine Hıristiyanlıkta Hz. İsa (a.s), “Tanrı‟nın Oğlu”, diye nitelendirilirken, O‟nun
Havarileri de Hz. İsa (a.s)‟in Resulleri sayılmıştır. Ayrıca Hz. İsa (a.s)‟a
“Mahkeme-i Kübra” yöneticisi olarak da inanılır.
Peygamberlere İman, insanı rehbersizlikten kurtarır. Bilinmektedir ki,
uzun ve tehlikeli yollar, rehbere ihtiyaç hissettirir. İnsanın ruhlar aleminden
başlayan ve ebede kadar sürecek olan yolculuğunun en önemli bölümünü
teşkil eden şu dünya hayatında, seçkin insanların rehberliğine ihtiyaç vardır.
Bu seçkin insanlar, başta Peygamberlerdir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim, Hz. Peygamber(s.a.v) hakkında şöyle demektedir: “...Şüphesiz size,
Allah‟ın Rasulü‟nde Usve-i Hasene (güzel örnek) vardır.”875 Hz.
Peygamber(s.a.v) de: “Rabb‟im beni terbiye etti ve ne güzel terbiye etti.” 876 emri ile Kur‟an-ı Kerim‟in kendisi için yaptığı tarifi destekler
nitelikte, bütün insanlığa en güzel model ve en büyük rehber olduğunu ortaya koymaktadır.
İnsan, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hayatını örnek almakla, kendi hayatında karşılaştığı durumlarda ortaya koyması gereken tavrı belirler.
“Acaba şöyle mi yapsam, yoksa böyle mi yapsam?” şeklindeki
875
876
Ahzab, 33/21
Acluni, I, 70
264
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
şüphelerden kurtulur. Her yeni bir Peygamberlik görevi ile gelen birisi,
kendisinden önce gelen Peygamberler silsilesini ve kitaplarını kabul etmektedir. Kur‟an-ı Kerim‟in Peygamberler için bahsettiği mucizeler de birer
rumuzdur. Hz Musa (a.s)‟in asası, insanlara liderlik yapmak ve
onlara doğru yolu göstermek için getirmiş olduğu şeriattır.877
Böylelikle getirmiş olduğu güçlü delillerle insanları susturmuş olup, anlatılan olay da bundan ibarettir. Hatta Hz. Musa (a.s)‟in Asa‟sıyla denize vurmasını ve Kur‟an-ı Kerim‟in anlatmış olduğu denizin ikiye ayrılması olayını,
Hz. Musa (a.s)‟in güçlü delili olan şeriatı vasıtasıyla, hak ve batılın tamamen birbirinden ayrılmasından bir sembol olarak
görmek mümkündür. Hz. Musa (a.s), kusursuz olarak bembeyaz çıkması için elini gerçekten koynuna sokması olayını, Firavun‟a uzatmış olduğu hayırlı bir ele işaret olarak da anlayabiliriz. Hz. İsa (a.s)‟in ölüleri diriltmesi de, onun öğretileriyle gönüllerde meydana getirdiği canlılıktan bir
kinaye olarak kabul edilebilir. O da zaten cahil olan insanları, cehalet çukurundan çıkarmıştır. Yine Ama olan insanı iyileştirmesi de gözün körlüğünü değil, kalbin körlüğünü tedavi ettiğini anlamamız da
mümkündür. Havarilerinin isteğine karşı, Allah‟a dua ederek gökten sofra indirmesi de O‟nun, insanlara takdim etmiş olduğu
akli bilgilere bir sembol olduğunu kabul edebiliriz.
Hz. Peygamber(s.a.v), 35 yaşlarında, dedesinin inzivaya çekildiği
Hira878 dağındaki mağaraya kapanmaya başlamıştır. Özellikle nübüvvet877
878
Ta ha, 20/18
Hira: Cebel-i Nur adı ile de anılan Hira dağı, Mekke’nin kuzeydoğusunda bulunur ve Kabe’ye yaklaşık 5 km. uzaklıktadır. Vahiy nurunun, bu dağdaki bir mağaraya inmiş olmasından dolayı bu adı aldığı
sanılmaktadır. Yine devrin yaygın olan bir geleneği uyarınca, geceleyin yollarını kaybedenlere yardım amacıyla, bu dağın üstünde
ateş yakılmış olduğu için, dağa, “yollarını kaybedenlere doğru yolu
gösteren” anlamında bu ismin verilmiş olabileceği de düşünülmüştür. Hira dağının bitki örtüsü, yer yer görülen çalılıklardan ibarettir.
Çevresindeki diğer dağlardan, daha dik ve yüksektir. Çıkılması zor,
kaygan kayalardan oluşan sivri tepesiyle uzak mesafelerden bile kolaylıkla fark edilebilir. Hz. Peygamber(s.a.v)’in hayatında önemli bir
yeri olan ünlü mağara, dağın zirvesinden sadece yirmi metre kadar
aşağıdadır. Her ne kadar burası bir mağara olarak isimlendirilse de
aslında bu mekan, üst üste yığılan, kaya blokları arasında kalmış, iki
tarafı açık bir tüneli andıran muntazam bir boşluktan ibarettir.
Düşme tehlikesine karşı, girişin karşı tarafındaki boşluk taşlarla
doldurularak, kapatılmıştır. Mağaranın tabanına son zamanlarda,
İslam’da İnanç Esasları
265
ten önceki altı aylık süre zarfında, yalnız kalmak istiyor ve bu mağaraya
giderek tefekküre dalıyordu. Dağdan inip evine gitmeden önce muhakkak
Kabe‟ye uğrayıp tavafta bulunuyordu.”879 Hz. Peygamber(s.a.v), Hira inzivalarında, mağarasındaki yaşayışı, belli aralıklarla 5 yıl sürmüştür. Tıpkı
Hz. Musa (a.s)‟in Tur dağındaki yalnızlığı gibi, Son Peygamberin yalnızlığının da, kendisini Peygamberlik görevine hazırladığını ve daha sonra
omuzlarında ağırlığını hep hissedeceği sorumluluğu taşıyabilmesi için ruhunun takviye edildiğini söyleyebiliriz. Hira yalnızlığı, hem Hz. Peygamber(s.a.v) ve hem de bütün Müslümanlar için çok önemlidir. Zira Hz. Peygamber(s.a.v) vahiy meleği ile bu esnada bir
arada olmuş 880 ve İslam‟ın temelleri burada atılmıştır.881
Konunun önemine binaen burada belirtmede yarar görmekteyiz. Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in Kur‟an-ı Kerim‟de açıkça belirtilen “ümmi” sıfatı
hakkında, öncelikle ümmi kelimesinin ifade ettiği anlamını bilmek gerekir.
Ümmi kelimesi, Kur‟an-ı Kerim tarafından Ehl-i Kitab‟ın elindeki Tevrat
ve İncil‟i okumamış, onların bilgileriyle beslenmemiş kişi karşılığında kullanılır. Nitekim Kur‟an-ı Kerim bu kelimeyi Al-i İmran suresinin 20. ayetinde, Ehl-i Kitap olmayan kitleler anlamında kullanmış, Cumua suresi 2.
ayette ise Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hitap ettiği toplum anlamında sunmuştur. Bu toplumda birçok okur-yazar insan vardı. Ama okuma yazma bilmeyen insanlar da vardı. Bütün bunlara Kur‟an-ı Kerim ümmi diye nitelendirmektedir. Demek ki, ümmi kelimesinin Kur‟an-ı Kerim‟in dilinde karşılığı,
okuma yazma bilmeyen değil, Ehl-i kitabın elindeki belgelere
dayalı bilgilerle eğitilmemiş insan demektir. Konuyu Hz. Peygamber(s.a.v) açısından değerlendirdiğimizde, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ümmiliğinin882 okuma yazma bilmemekle hiçbir ilgisi yoktur. O‟nun ümmiliği Tev-
879
880
881
882
karo döşenmiş ve ziyaretçiler burada namaz kılmaktadırlar. Mağaraya, kayalardan yapılmış olan yüksek basamaklarla çıkılır ve dar
bir düzlükten geçildikten sonra girilir. İçerideki boşluk, bir kişinin
rahatça ayakta durabileceği kadar yükseklikte, yere uzanabileceği
kadar uzunlukta ve genişliktedir.”(Selahattin Gölbaşı, age, s. 67;
Alıntı: Ebu Muhammed Abdulmelik ibn-i Hişam el-Himyeri, “esSiretü’n-Nebeviyye”, I, s. 252)
Selahattin Gölbaşı, age, s. 67;Alıntı: Ebu Muhammed Abdulmelik
İbn Hişam el-Himyeri,“es-Siretü’n-Nebeviyye” I, s. 252
Buhari, “Bedu’l-vahy”, 3; Müslim, “İman” , 252; İbn-i Hişam, age, II,
s. 250
Selahattin Gölbaşı, age, s. 67
A’raf, 7/157-158
266
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rat ve incil‟i etüt etmemiş olmak, daha genel bir ifadeyle, entellektüel ve kitabi bilgilerle zihnini doldurmamış olmak anlamındadır. Hz Peygamber
(s.a.v)‟in okuma yazma bilmediği yolundaki kabul ve iddia, onun bütün bilgileri Allah‟tan aldığı gerçeğini kuvvetlendirmek için sürekli savunulmuştur.
Aldığı vahyin ilk emri “oku” olan, en büyük düşmanlarını, sahabelerine
okuma yazma öğretmeleri karşılığında serbest bırakmayı kabul eden,
okuyup yazmaya, kaleme ve kağıda yeminle dolu bir kitabı insanlığa tebliğ
eden bir Allah Resulü‟nün 23 yıllık Peygamberlik dönemi boyunca okuma
yazma öğrenmemiş veya öğrenememiş olduğunu iddia etmek, hem yanlıştır ve hem de gerçekten ayıptır. Hz. Peygamber(s.a.v), Peygamberliğinin
ilk yıllarında okuma yazma bilmiyor olsa bile, sonraki zamanlarda mutlaka
öğrenmiştir. Doğru olan budur. Bütün bunların dışındaki yakıştırmalar Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in kimlik, kişilik ve icra ettiği misyonuna aykırıdır.
Hz. Muhammed (s.a.v) güzel ahlak konusunda bizler için modeldir.
Hz. Ayşe (r.anha)‟ye Peygamberimizin ahlakı sorulduğunda „‟Siz hiç
Kur‟an okumaz mısınız? O‟nun ahlakı Kur‟an‟dı‟‟883 demiştir.
Hz. Peygamber(s.a.v) Kur‟an-ı Kerim‟i hem sözleriyle ve hem de fiilleriyle
tefsir etmiştir. Yani Kur‟an-ı Kerim‟i hayata geçirmiş her konuda inananlara
örnek olmuştur. Diğer Peygamberler de Hz. Muhammed (s.a.v)‟in kardeşleridir ve hepsi aynı misyonun temsilcileri olmuşlardır. İnsanları; Allah‟a
iman etmeye, Tevhide, ahiret gününe iman etmeye ve ahlaklı olmaya çağırmışlardır. Kur‟an-ı Kerim‟in gelmesiyle zirveye ulaşan, insanı, kemale
yürüyüşünde zirveye eriştiren, bütün fıtri imkanlarını gerçekleştirmede son
noktaya vardıran bir mucizevi içeriği daha vardır. Kur‟an-ı Kerim‟in bu
muhtevası, hem üslup ve hem de anlam bakımından mucizedir. Daha önce hiçbir vahiyde gelmeyen, ilk defa kendisinin söylediği vahiylerdir. Bunlar
tek kelimeyle, insanın anlam arayışına cevap veren, insanın varoluşunu
gerçekleştirmesinde bütün fıtri imkanları ile örtüşen ve onları harekete geçiren ayetlerdir. İnsan bu ayetlerle hayatını anlamlandırırsa, kendine erme
noktasında kilitlenip kalmaz ve kemale yürüyerek Allah‟a yaklaşır. Bu sayede dünya-ahiret bütünlüğünü, yani hayatın sırrını bir tarafından yakalamış olur.”884
Tüm ilahi dinlerin amacı genel anlamda toplumu, Allah‟a inanan ve
ahlaklı olan insanlar topluluğu kılmak ve onların iki dünya saadetini sağlamaktır. Aslında insanın fıtratında da Allah‟a inanmak, kul olmak ve ah883
884
Müslim, Musafirun, 139; Tirmizi, Birr, 69
A. Nedim Serinsu, “Kur’an Nedir”? s. 95
İslam’da İnanç Esasları
267
laklı olmak vardır.885 Hz. Peygamber(s.a.v) de insan için bu mücadeleyi
vermiştir. Aynı zamanda insanlık için en büyük örnek olmuştur. Ancak
Müslümanların zaman zaman göz ardı ettikleri, ama aslında asla unutmamaları gereken bir durum da diğer bütün Peygamberler gibi, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in de normal bir insan olduğu ve insanüstü hiçbir özelliğe
sahip olmadığı gerçeğidir. Kur‟an-ı Kerim‟de bu durum yoğun bir şekilde
ve vurgulu bir biçimde dikkat çekilmiş olmasına rağmen,886 geçmiş ümmetlerin Peygamberlerini insanüstü bir konuma yükseltmeleri gibi, ne yazık ki,
Müslümanlar da benzer bir şekilde Hz. Peygamber(s.a.v)‟i insanüstü bir
konuma yükseltmekten geri durmamışlardır. Elbette ki, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in bir insan, bir beşer Peygamber olduğunu söylemek, onu sıradanlaştırmak şeklinde anlaşılmamalıdır. Bilakis O, yüksek seciyesi ve sahip olduğu fevkalade yüksek ahlaki hassasiyeti ile zaten Peygamber olmadan önce de başkalarından “farklı” olduğunu göstermişti. Ancak bu
farklılığın bir “kalite farkı” olduğu, asla bir “tür farkı” olmadığıdır.
Biz, Müslüman olarak Hz. Peygamber(s.a.v)‟i severiz, ancak sonsuz sevgi
sadece ve sadece Allah‟a mahsustur. Daha sonra ikinci sırada Hz. Peygamber(s.a.v)‟e olan sevgimiz yerini alır. Buna azami dikkat etmemiz gerekir.
5- Ahiret Gününe İman
Allah ve O‟nun Peygamberlerinin bildirdiklerine inanan kişi için ahiret
gününe iman zorunludur. Allah‟a, Peygamberlere ve ahiret gününe iman,
İslam dininin önemli üç temeli sayılır. İslam‟ın omurgasını oluşturduğu sık
sık Kur‟an-ı Kerim tarafından da ifade edilen “Allah‟a iman, yani
Tevhid, Ahirete iman ve salih amel” üçlüsünün ikincisini oluşturan
Ahirete iman, Allah‟a imandan sonra İslam‟ın en önemli ve en temel esası
sayılır. Haiz olduğu bu fevkalede önemden dolayı Kur‟an-ı Kerim‟in çeşitli
surelerine dağılmış olarak, pek çok ayette ahiretten bahsedilir ve
Müslümanın bu dünyada yaptıklarının hesabını ahirette Allah‟a vereceğini
asla unutmaması telkin edilir. Kur‟an-ı Kerim okuyan birisi, Kur‟an-ı Kerim‟deki bu güçlü ahiret vurgusunu hemen fark eder. Buna uygun olarak
Kur‟an-ı Kerim‟de birçok ayette bu dünya hayatının geçici olduğundan, asıl
885
886
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 12
Hud, 11/31; İbrahim,14/11; İsra, 17/93-94; Kehf, 18/110; Enbiya,
21/3; Mu’minun, 23/24-33; Furkan, 25/7;Fussilet,7/6
268
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kalıcı olanın ise ahiret hayatı olduğundan da sık sık bahsedilir. Ahiret günü, birinci nefhadan ikinci nefhaya, sonra da cennet ehlinin Cennet‟e ve
cehennem ehlinin Cehennem‟e girmesine kadar geçen zamandır. Diğer bir
ifade ile ikinci nefhadan sonra başlayan ve sonsuza kadar devam eden
zamandır. Ahiret, yani “son” hakikat anıdır. Ahirette tartılacak olan
altın, gümüş veya kıymetli mallar değil, insanların amelleridir. Bu tartma
sonucunda kimin Salih amelleri ağır basarsa o kurtuluşa erecek ve ebedi
mutluluğa kavuşacaktır. Kimin kötülükleri ağır basarsa onun yeri de cehennem olacaktır. 887 Elbette ahirette ayrıca çetin bir sorgulama da olacaktır. Bütün bu muhasebe ve sorgulamalar sonucunda, imtihanı başarıyla
verenler Cennet‟e, imtihanda başarısız olanlar ise Cehennem‟e gidecektir.
Kur‟an-ı Kerim‟de fevkalede detaylı bir şekilde anlatılan Cennet ve Cehennem hayatı bazı İslam felsefecilerinin ve batıni eğilimli kesimlerin iddia ettiği gibi sadece ruhani bir hayat değil, insanın bizzat yaşayacağı hem ruhani ve hem de bedeni gerçek bir hayat olacaktır. Ahiretteki muhasebe ve
sorgulamada sadece kişiler değil, toplumlar ve ümmetler de değerlendirilecek, her ümmet kendilerine gönderilen vahyin öğretilerine göre sorgulanacaktır. Müslümanların ahirete imanları Kur‟an-ı Kerim ve Hadislere dayanmaktadır. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Yine onlar, sana indirilenlere ve senden önce indirilene inanırlar. Ahiret gününe
de kesinkes inanırlar.”888 İslam inancına göre ahirette görülecek hesaba esas olmak üzere herkesin bu dünyadaki inançları ve yapıp ettiği
amelleri bir belgeye kayıt edilmektedir. Ameller, “Kiramen Katibin” ve
“Hafaza” diye anılan melekler tarafından kayıt altına alınmaktadır. Mahiyeti bizce bilinmeyen bu belgeye “Amel Defteri”denilmektedir. Küçük-büyük demeden her şeyin kaydedildiği “Defter” hesap gününde sahiplerine verilip okutulacak ve herkese dünyada yaptıkları bu belge üzerinden gösterilecektir.889 Aslında yaratılan evrende her şey proğramlanmıştır. İnsan olarak bu gün her şeyi kayıt altına alabiliyoruz, bu konuda bilim ve teknoloji çok önemli merhaleler katetmiştir. Evrenin yaratıcısının ilmi
de her şeyi anında kaydetme gücüne sahiptir. Amel defterinin sahiplerine
veriliş şekli, onların cennet ehli veya cehennem ehli olduklarının da göstergesi olacaktır. Buna göre, cennet ehli, yani Kur‟an-ı Kerim‟in ifadesiyle
Ashab-ı Yemin’e belgeleri sağ tarafından890, cehennem ehli, yani
Ashab-ı Şimal‟a da belgeleri sol taraftan veya arkadan verilecektir.891
887
888
889
890
891
Karia, 101/6-9
Bakara, 2/4; Al-i İmran, 3/22
İsra, 17/13-14
Hakka, 69/19
Hakka, 69/19
İslam’da İnanç Esasları
269
Günahkarlar, “...Eyvah bize! Bu nasıl bir kitaptır ki, küçük büyük bırakmadan her şeyi sayıp dökmüş...”892 diye şaşkınlılarını
ifade ederlerken, iyiler ise, “Gelin, kitabımı okuyun. Çünkü ben
hesabımla karşılaşacağımı zaten biliyordum.”893 diyecektir. Aslında cennet ve cehennem insana aynı eşitliktedir. Birine yaklaştıkça diğerine uzaklaşırız. Hangisine yaklaşmak insan olarak takdirimizde ve irademiz dahilindedir. Bu konuda herkes hürdür. Ancak sonunda mutlaka yaptıklarımızdan dolayı hesaba çekileceğimiz muhakkaktır.
Ahiret‟te herkes, yapmış oldukları misak,894 yani verdiği sözün gereği oluşan ezeli imanlarından değil, hayatları boyunca bilfiil yapmış oldukları eylemlerinden sorumlu tutulacaklardır. Kişisel sorumluluğu, öte dünyadaki hesabın mihver şartı yapan Kutsal Kitab‟ın açık vurgularından birisi
de, bireysel ve toplumsal kurtuluş için sadece iman etmiş olmanın yeterli
olmadığı, bilakis Rabb ile yapılmış olan sözleşmenin gereği olan çalışmanın ve de bu uğurda mücadele etmenin son derece gerekli bir durum oluşudur. Bu durum, uhrevi hesaba ilişkin olarak yaşanılan dünya hayatındaki
en rasyonel ilkelerden birisidir. Yine bu ilke, Allah‟ın adaleti gereği, bizleri
yalnızca yaptıklarımızdan sorumlu tutacağını deklere etmiş olduğu en te-
892
893
894
Kehf, 18/49
Hakka, 69/19-20
Misak kavramı, Kur’an-ı Kerim’de türevleriyle birlikte 34 defa kullanılmıştır. Temel anlam kümesi olarak karşılıklı güvenmeyi içeren
misak kavramı, “güven, itimat, sağlamlık, söz vermek” gibi kişisel
ilişkileri düzenleyen anlamları dışında, Allah-insan ilişkilerini düzenleyecek şekilde sözleşme, taahhüt ve yemin sürecini de kapsamaktadır. (Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak
Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları
Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 71) Misak Kavramı, sözlük anlam değerleri olarak, güven, koruma altına almayı istemek, koruyan, korunan, antlaşma, ahit, söz vermek, sözleşmek, antlaşma yapmak,
sağlam durum, sağlam davranmak, sağlamlaştırma, güvenilir yer,
bölge, düzeltme, vesikanın sağlama alınması, durumun sağlamlaştırılması gibi çeşitli anlamları haiz bir mana genişliğine sahiptir.
(Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi”adlı makalesi, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 71, Alıntı: İbn-i Manzur, “Lisanu’l-Arab”,
c. 25 s. 212-213)
270
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
mel değerlerden birisidir. Bunun hilafına olarak herhangi bir kişisel yükümlülük olağan değildir.895
İslam, insanın ahiretteki mutluluğunu şansına, kabilesine, nispetine,
asrına veya ülkesine bağlamamıştır. Dünya hayatında Müslüman‟ın kalben ve bedenen yapacağı iyi işlerin ölçü olacağını belirtmiştir. Bu nedenle,
“Dünya ahiretin geçididir” denilmiştir. Kurtuluş, takva ölçüsündedir.
Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim‟de takvaya özendirme çok tekrar etmiştir. Aslında İslam‟ın özü sayılabilen “Takva”nın tasavvuf ve tarikatların dar
alanından çıkarılıp, bütün Müslümanlara teşmil edilmesi, günümüzde atılması gereken ilk adım olmalıdır. Daha sonra Kur‟an-ı Kerim‟in bu temel
kavramının anlam alanını daraltan ve çarpıtan yorumlar terk edilmelidir.
Muhyiddin İbn-i Arabi: “Kur‟an-ı Kerim‟de hiçbir sözcük, takva sözcüğü kadar tekrarlanmamıştır.”demiştir. Dünya çalışma ve çabalama,
ahiret ise yapılan iş ve davranışın karşılığını alma yeridir. Ahiret gününe
tam anlamıyla inanan kişi, dünya hayatını da düzene sokmuş, günahlardan ve sapıklıklardan kendisini büyük ölçüde korumuş olur. Kur‟an-ı Kerim, Allah‟a imandan sonra çoğu defa ahiret gününe imanı zikreder.
Ahiretin zamanını bilemeden her an o büyük güne hazırlanmak, Müslüman‟ın dünya hayatına bağlanmasını sağladığı gibi, ona sorumluluk da
yükler. İslam dini ahiret gününü, ölümü ve kıyametin meydana gelmesini,
sonra neler olacağını ve ölümden sonra tekrar dirilmeyi, hesaba çekilme
olayını, ceza ve mükafat görüleceğini ayrıntıları ile açıklamıştır.
Ahirete İman, kişiye büyük bir baskı noktası olur. Zira her insanın en
büyük meselesi, ölüm olayıdır. Her insanın mahkumu olduğu ölüm, ilk bakışta çok korkunç bir olaydır. Ruhunda ebedilik hisleri taşıyan insan, ölümle her şeyin bitmesini istemez. Beşeri düşünce sistemleri, bu güne kadar
ölümün muammasını çözebilmiş değildir. Bütün semavi dinlerde yer alan
ahirete iman, ölümün muammasını çözer ve “ölüm son değildir, yeni
bir hayatın başlangıcı” gerçeğini ortaya koyar. Kabir korkunç bir kuyu
ağzı değil, nurani alemlerin kapısıdır. Ana rahminden ayrılarak bu dünyaya
gelen insanlar, kabir ile yeni bir aleme geçiş yapacaklardır. Ahirete iman
sorumluluk duygusunu pekiştirir, görevine bağlılık şuurunu yerleştirir ve
hak ve hukuka saygılı olmayı temin eder. Ahirete iman; iman esasları için895
Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları
Dergisi, s. 106, Alıntı: Mustafa Öztürk, “Kur’an-ı Kerim Meali”, s.
235
İslam’da İnanç Esasları
271
de yer alan ve davranışlarımızı denetim altına almamızı sağlayan en büyük unsur olmanın yanında, nice dünyevi faydaları da sağlamaktadır.
Ahirete iman, toplumu meydana getiren fertleri kötülüklerden alıkoyar, iyiliklere ise, sevk ve teşvik eder.“...(Yapılan iyi veya kötü iş) bir
hardal tanesi kadar da olsa, bir kayada, göklerde veya yerde
gizlense de, Allah onu getirir. Çünkü Allah, Latiftir, Habirdir”
896
gibi nice ayetler bu manayı dile getirir. Halkımız arasında şöhret bulmuş “iyilik yap denize at, balık bilmezse Halik bilir” sözü böyle
bir inancın, halkın diline yansımış şeklidir.
Yahudilik ve Hıristiyanlıkta da ölümden sonra dirilme inancı vardır.
Hıristiyanlar ise ahiret gününün hemen geleceği korkusu ile Ruhbanlığa
sarılmışlardır. Bu konuda da en sağlıklı dengeyi İslam dini kurmuştur. İslam dinine göre, “Hiç ölmeyecek gibi dünya için çalışılacak ve
hemen yarın ölecekmiş gibi ahirete hazırlanılacaktır.”897 mesajı,
dünya ve ahiret dengesini korumanın en sağlıklı yolu olmuştur. Kıyametin
kopma zamanının gizli tutulması, bunun bir sır olarak Allah tarafından saklanması da insanların faaliyette bulunarak yer küresini imar etmeleri nedenine bağlıdır.
Her zaman etrafında kendisi gibi çocukların ölmesiyle, dimağında,
kalbinde ve ruhunda büyük acılar hisseden çocuklar, ahirete iman vasıtasıyla rahatlarlar ve teselli bulurlar. Ölümü kendilerine hayli yakın gören ihtiyarlar, ahireti düşününce huzur bulurlar ve ölüme tebessümle bakarlar.
Çünkü ahiret inancı onlara der ki: “Merak etmeyiniz, sizin ebedi bir gençliğiniz var, gelecektir. Parlak bir hayat ve nihayetsiz bir ömür sizi bekliyor.
Zayi ettiğiniz evlat ve akrabalarınızla sevinçlerle görüşeceksiniz ve yaptığınız bütün iyilikleriniz muhafaza edilmiş, mükafatlarını göreceksiniz.”
Mü‟min olan insanın ölümden korkmaması gerekir. Ölüm bir yok olma değil, yenide yeni bir hayata diriliştir. Bu hayatın bir yerinde cennet vardır.
Ancak ölümden korkması gerekeler ise kafirler olmalıdır. Onların haline acımamak mümkün değildir. Çünkü onların ebediyen yaşayacakları yer cehennem olacaktır.
Ölüm bir hayat gerçeğidir. Kur‟an-ı Kerim:“Yeryüzünde bulunan
her canlı yok olacaktır.”898 ve “Her canlı ölümü mutlaka tada896
897
898
Lukman, 31/16
Sehavi, “el-Makasid’ül- Hasene”, s. 402
Rahman, 55/26
272
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
caktır.” 899 buyurarak canlı ve cansız tüm varlıkların sonlu olduğunu bildirir. Bu bir hayat kanunudur ve insanlık tarihi boyunca hiçbir istisnası görülmemiştir. İnsan bazen belli nedenlerden ve bazen de nedensiz bir şekilde ölür. Tek bir insanın öldüğü gibi, bütün bir topluluk da, bir medeniyet
de veya bütün hayvanlar ve hatta bütün canlılar da ölebilir. Çünkü bu, her
şeyi yaratan Allah tarafından konulmuş bir kanundur. Bütün bunlar sadece
Allah‟ın “ol” demesi ile “oluverir”. Uyku ve sonra da uyanma hali, ölüm
ve öldükten sonra dirilmenin küçük bir benzeridir. Kur‟an-ı Kerim de bununla ilgili olarak, ruhların, ölüm esnasında olduğu gibi, uyuduklarında cesetlerden çıkıp gittiklerini, sonra uyandıklarında Allah‟ın onu yeniden bedenlere iade ettiğini bildirmektedir.900
Kur‟an-ı Kerim‟de kıyametin ve ölümden sonra dirilmenin olacağı ile
ilgili birçok ayet vardır.901 Ölüm hayatın bir gerçeği olmasına rağmen, insanların çoğunluğu için daima korkulan ve istenmeyen bir şey olmuştur.
İnsanın ölümden korkmasının iki temel nedeni vardır. Bunlardan birisi sevilen ve sahip olunan şeylerin kaybedilmesi endişesidir. Diğer bir neden de
ölümle ebediyen yok olma korkusudur. Bu iki korkunun insan yaşamında
çok farklı yansımaları görülmektedir. Karamsarlık, hayatı anlamsız bulmak
ve bunun sonucu sorumluluktan kaçınmak ve ahlaki değerleri önemsememek bu yansımalardan bazılarıdır. İnsanı yok olma korkusundan kurtaracak olan şey ahiret inancıdır. Çünkü ahirete inanan insan için ölüm, geçici hayatın son bulması, ancak yeni ve sonsuz bir hayatın başlaması demektir. Bu nedenle ölümden kaçışın bir anlamı yoktur. Önemli olan, ölüm
gerçeğine hazır olmaktır. Hz. Peygamber(s.a.v): “İnsanların en akıllısı, ölümü unutmayan ve ona hazır bulunan kimselerdir.”902 emri
ile aklını kullanan insanın geçici dünya hayatını, sonsuz ahiret hayatına
tercih edemeyeceğine işaret etmiştir. Hz. Ebu Bekir (r.a)‟de: “Kendime
mezar hazırladım.” diyen birine, “Kendine mezar hazırlayacağına, kendini mezara hazırla.” diyerek aynı gerçeği vurgulamıştır.
Ölüm gerçeği üzerine düşünmek insan için hayatı doğru algılamak ve yaşamak konusunda bir ilk adım olabilir. Çünkü ölüm insan için dersler ve
hayatı mesajlar içerir. Bu nedenle Hz. Peygamber(s.a.v) kabir ziyaretini
tavsiye etmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Size iki nasihatçi bıraktım.
899
900
901
902
Enbiya, 21/35
Zümer, 39/42
Nuh, 71/17-18; Yasin, 36/12-51-53; Mü’minun, 23/115; Kamer,
54/7Kehf, 18/46-47; Meryem, 19/68
İbn-i Mace, Züht, 31
İslam’da İnanç Esasları
273
Bunlardan biri susar, diğeri konuşur. Susan nasihatçi ölüm,
konuşan ise Kur‟an-ı Kerim‟dir.”903
Kur‟an-ı Kerim ölüm konusunda Hz. Peygamber(s.a.v)‟e şöyle hitap
ediyor: “Sen de ölüsün, onlar da ölüdürler.”904 “Sen öleceksin”
demiyor. Bilakis “sen ölüsün” diyor. Yani sen benim sayemde hayattasın, benim sayemde duyuyor ve benim sayemde konuşuyorsun demektedir kanaatindeyiz. Aslında herkesin durumu bundan farksızdır. Allah sayesinde yaşar, O‟nun sayesinde görür ve O‟nun sayesinde işitilir. Aslında insanların kendisine ait bir hayatları yoktur. Her şeyin varlığı, onları yaratan
ve bir olan Allah‟a bağlıdır ve O, hiçbir şeye muhtaç değildir. “Sen ölüsün” ifadesinde, aslında hisleri dikkate sevk eden bir sertlik vardır. Bu
ifade, bizleri gelecekte beklenilen değil, şu anda olan ve aynı zamanda
çok zor olup insanı ürküten bir gerçekle yüz yüze getiriyor. Aslında ölüm,
her an hazır ve her an tehir edilmektedir. Gerçek anlamda Allah‟tan
başka hayat sahibi yoktur. İnsan yaşıyor, ancak insanın yaşaması,
almış olduğu emanet ve borç bir hayattan ibarettir. Belirli bir süreye kadar
alınan izinden başka bir şey değildir.
Dünyadaki her şey bir ölçü ile hareket etmektedir. Ancak insan dediğimiz varlık, bundan müstesnadır. O, şuur sahibidir ve istediği istikamette
kendisine yön verebilmektedir. Zira içinde bulunduğu şartlara ve karakterinde devamlı bir şekilde itiraz edebilen, karşı koyabilen ve serbestçe davranabilen tek varlık insandır. Bu kabiliyetinden dolayıdır ki insan, çevresindekilere karşı koyabilmekte ve onlarla mücadele edebilmektedir. Herhangi
bir kimsenin de onun sonunun nasıl olacağını bilmesi imkansızdır. İnsanın
arzu ve istekleri, ancak içte ve niyette kaldığı sürece hürdür. Eylem aşamasına giriştiği zaman bir takım engellerle karşılaşılır. İnsan, iki alem arasında gidip-gelmektedir. Bunlardan birisi, içindeki hür iradenin alemidir.
Diğeri ise, etrafı birtakım kanunlarla kuşatılmış maddi alemdir. Hür olarak
hareket edebilmenin tek yolu, bu kanunları bilmek, ustaca onlardan faydalanmak ve onlara uygun olarak hareket etmektir. Bu da sürekli olarak yapılması mümkün olan bir iştir. Bunun içindir ki hürriyet, gerçekten vardır.
Dıştan gelen bir takım baskılar onu yok edemez. Bilakis bu baskılar, hürriyeti iyice sağlamlaştırır. Ancak insan ölüm konusunda hürriyet sahibi değildir.
903
904
Nesefi, “Fezail’ul-A’mal”, s. 383
Zümer, 39/30
274
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Etrafında bir takım engellerin ve kanunların olmasına rağmen, gerçekte insanın serbest hareket etme yetkisi vardır. Şüphesiz ki insan, kayıtsız ve şartsız vicdanında hürdür. O, dilediğini gizlemeye muktedirdir. O,
sadece çevresinde cari olan bir kısım kanun ve prensipler ölçüsünde iş ve
icraatta nispi bir serbestliğe sahiptir. Bütün bunlardan sonra geriye sadece
insanın Rabb‟i ile olan ilişkisindeki ezeli sır ve mutlak ilahi irade ile insan
hürriyetinin ilişkisi kalmış olmaktadır. Bu çerçevede hareket halinde bir yaşam sürdürürken, ilahi iradenin takdiri ile kendisi için bir ölüm gerçeğinin
de olduğunu unutmamalıdır. Çünkü o, vardır ve ondan asla kurtuluş yoktur. Bir ölçüye göre hareket eden dünyada insan, ne kadar hür olduğunu
kabul etse de ölüm gibi birçok gerçekten kurtulamaz. Ölümden kurtulma mücadelesi yerine, ölüme hazır olma insanın görevidir.
Bu alanda hürriyetini kullanması da mutlaka gerekir. Zaten iyi veya kötü
yönde insanın hürriyetini kullanma sınırı ölüm anına kadardır ve onunla biter.
Bir insan, başkalarının hukukuna tecavüz edebileceği bir anda,
ahireti hatırlayınca, “bu dünyada kimse benden hesap sormasa bile, diğer
alemde cehennem gibi ebedi bir hapishanesi olan Allah, bu yaptıklarımın
hesabını benden mutlaka soracaktır” diyerek vazgeçer905 Ahirete iman,
toplumu meydana getiren fertleri kötülüklerden alıkoyar ve iyiliklere sevk
eder. Ayrıca bu hayata inanmak, insanın daima iyilik yapmasını teşvik
eder. Kur‟an-ı Kerim‟in bir çok emri bu konuyu ifade eder.
İslam dünyasında meydana getirilen vakıf eserler, genelde ahirete
olan imanın bir meyvesidir. “İnsan öldüğünde ameli kesilir. Ancak üç amel
insana sevap kazandırmaya devam eder. Bu konuda Hz. Peygamber(s.a.v): “Sadaka-i cariyedir, Kendisinden faydalanılan ilimdir
ve İnsana dua eden salih bir evlattır.”906 Bu Hadis Müslümanları,
ölümden sonra kendilerine sevap kazandıracak medrese, hastane ve
çeşme gibi vakıf eserleri yapmaya teşvik etmiştir. Şu anda okumakta olduğunuz kitap da bu eserlerden olur inşaallah...
Hayat inişler ve çıkışlarla doludur. Normal şartlarda inişler insanı çökertir, çıkışlar ise insanı gurura sevk eder. Kadere iman, insanı ılımlı bir
tabiata sevk eder. Sağlam bir kader inancına sahip insanlar, inişlerde
çökmezler ve çıkışlarda da gururlanmazlar. Zirvelere yükseldiklerinde baş905
906
Bediüzzaman Said Nursi, “Şualar”, s. 201-207
Müslim, Vasiyyet, 14; Ebu Davut, Vesaya, 14; Nesai, “Sünen”, Vesaya, 8
İslam’da İnanç Esasları
275
ları dönmez ve bunu Allah‟ın bir lütfu olarak görürler. Hz. Süleyman (a.s)
gibi,“...bu Rabb‟imin fazlındandır...”907 derler. Bela ve musibetlerle
karşılaştıklarında ve başarılı olamadıkları durumlarda ise, Hz. Eyyüb (a.s)
gibi sabrederler, Allah‟a dua ederek ve sığınarak, o durumdan kurtulmak
için sebeplere yapışırlar. Hz. Peygamber(s.a.v), bu duruma işaret olarak
şöyle buyurmaktadır: “Mü‟minin hali ne güzeldir! Eğer bir nimete
mazhar olsa şükreder, sevap kazanır. Bir musibete uğrasa sabreder, yine sevap kazanır.”908 Dünya hayatında, dış görünüş itibariyle
iyi görünen her şey ve bol nimetler, her zaman için Allah‟ın rızasının bir
belirtisi değildir. Yine her zaman için, insanın başına gelen sıkıntı ve meşakkatler de Allah‟ın gazabının bir alameti değildir. Bazen insana verilen
bir nimet, Allah‟ın bir gazabı ve aynı zamanda başa gelen bir bela da
O‟nun lütfu olabilir. İkisi arasındaki fark ancak insanın kendi vicdanı keşfedebilir. Eğer bela, insanı tertemiz yapıyorsa, işte o bir nimettir.
Eğer nimet insanı azdırıyorsa, o da bir gazaptır.
İnciller‟den elde edilen bilgilere göre, Hz. İsa (a.s)‟in ikinci kez dünyaya gelişiyle kıyamet vuku bulacak ve ölüler mezarlarından kalkarak dirilecekler,909 O da insanları hesaba çekmek üzere adalet kürsüsüne oturacaktır. Yine Hıristiyanlar Hz. İsa (a.s)‟in yakın bir gelecekte yeryüzüne ineceğine, ancak O‟ndan önce Deccal‟ın ortaya çıkacağına inanırlar. Hıristiyanlara göre Allah, hükmetme yetkisini Hz. İsa (a.s)‟a vermiştir. Ölümden
sonra ruh, bedenden ayrılarak dünyadaki durumuna göre sevap veya cezaya çarptırılacaktır.910 Ölülerin son mükafatlandırılmasından önce “Berzah” denilen yerde kalacaklardır. Hıristiyan inancında ölümden sonra
cennette mutluluk, cehennemde azap görecek olan yalnız ruhtur. Ancak
Kur‟an-ı Kerim‟e göre kıyametin vakti, gaybın zirvesidir. Onun bilgisi, herkese karşı kapalıdır. Allah, onun bilgisini başkalarına değil, sadece kendisine has kılmıştır. Ancak Kur‟an-ı Kerim‟de, o günün bazı belirtileri ve şartları anlatılmaktadır ve insanlara onun bazı işaretleri bildirilmektedir. Kıyametin son alameti de “Ye‟cüc ve Me‟cüc” olarak belirtilmektedir. Ayrıca bu konu tamamen kapalı ve sembollerle doludur. Kıyamet konusu detaylı bir şekilde “Bilim ve Kur‟an‟a Göre Evren ve İnsan!” adlı kitabımızda anlatılmıştır. Daha geniş bilgi için oradan yararlanılabilir.
907
908
909
910
Neml, 27/40
Müslim, Zühd, 64
İncil, “Matta”, 25/17-29
İncil, “Matta”, 25/46
276
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Ölümden sonra diriliş ve ahiret hayatı hakkındaki haberler karşısında
şüpheye düşen ve bunları inkar edenlere, önce akıllarını kullanarak düşünmeleri tavsiye edilmiştir. Allah‟ın, insanın hayatında ve varlığında büyük önemi olan şah damarından daha yakın olduğu ilginç benzetme ile
ifade edilmektedir. Yani Allah, bizim canımız gibi bizimledir. Aslında can,
Allah‟ın üflediği nefhadan ibarettir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Andolsun ki, insanı biz yarattık ve nefsinin ona verdiği vesveseyi de biz biliriz. Çünkü biz, ona şah damarından daha yakınız.”911
Kur‟an-ı Kerim, ısrarla cehennem azabından korunmamızı istemektedir. “Neredeyse cehennem öfkesinden çatlayacak! Her ne zaman oraya bir topluluk atılsa, onun bekçileri onlara: Size, (bu
azap ile) korkutucu bir Peygamber gelmemiş miydi? diye sorarlar.” “Onlar şöyle cevap verirler: Evet, doğrusu bize (bu
azap ile) korkutan bir Peygamber gelmişti…” “Ve: Şayet kulak
vermiş veya aklımızı kullanmış olsaydık, (şimdi) şu alevli cehennemin mahkumları arasında olmazdık! diye ilave ederler.”912
Ahiret sahnelerini tasvir eden bu ayetlerde, cezanın ne derece şiddetli olduğunu daha iyi hissettirme amacına yöneliktir. Dünyada Peygamberlerin çağrısına ve uyarılarına kulak tıkayıp inkar ve isyanlarını sürdürmekte direnenlere, kıyamette, “size bir uyarıcı Peygamber gelmemiş miydi?” diye sorulacağını bildiren emir, aslında yaşayan insanlar
için bir uyarıdır. Allah‟ın insanlığa büyük lütfu olan aklını kullanarak, hak
yolunu bulmak gerektiğini ifade etmektedir.
“Herhangi birinize ölüm gelip de: Rabbim! Beni yakın bir
süreye kadar geciktirsen de sadaka verip iyilerden olsam!...”“Allah, eceli geldiğinde hiç kimseyi (ölümünü) ertelemez. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”913
Kur‟an-ı Kerim, yer yer dünyaya aşırı düşkünlük göstermenin tehlikelerine değinir. Değişmez bir gerçek olan ölümle yüz yüze geldiği zaman
insan, kendisine ek süre verilmesi için yalvarır. Ancak bu noktada sınav
süresi dolmuş, artık sıra değerlendirmeye gelmiştir. Ertelemenin asla
911
912
913
Kaf, 50/16
Mülk, 67/8-9-10
Münafikun, 63/10-11
İslam’da İnanç Esasları
277
mümkün olmayacağı açıkça bildirilmektedir. Bu ciddi bir uyarıdır. Allah‟ın
takdir edeceği ölüm zamanı geldiğinde, ertelemenin imkansızlığına işaret
edilmektedir.914 Herkes mutlaka ölecektir915 ve hiç kimse belirli bir sürenin
üstünde yaşayamaz. İşte vakti belirlenen ecel budur. Bunun altında, çeşitli
şartlarla belirlenmiş ölümler vardır. Tedbirsizlikten kendini tehlikeye atan
insan, sünnetullah tarafından belirlenen ecelden önce ölebilir. Bu ölüm
de Allah‟ın izniyledir. Çünkü tedbire sarılmayı, tehlikeye atılmamayı emreden de Allah‟tır. Bu emre saygısızlık sonucu meydana gelen ölüm de
Allah‟ın izniyle vücut bulmuş olur.916 İnsanın iki eceli vardır. Birisi
doğal ecel, diğeri ise kaza veya ihmal ile gelen eceldir.
Her insanın bir eceli vardır. Eceli gelmeden ölmek imkansızdır. Kişinin öldüğü zaman, onun ecelinin de sona erdiği süredir. Kimse ecelinden
geriye kalamaz. Ecelsiz ölüm olmaz. Her ölüm bir ecele bağlanmıştır. Ölümün takdiri ecelin takdiri ile olmaktadır. Ecel gelmemişse, hiçbir olay kişinin ölümüne sebep olamaz.917
Sünnetullah yasaları gereği insan için belirlenmiş olan bedensel gerçeklikler vardır. Ecel ve ömür değerleri de bu yasaların işlevsel boyutlarıyla hayatiyet bulmaktadır. Yaşamsal değerler üzerinde kurgulanmış olan bu
yasalara göre insan ömrü, değişik bileşenleri olan bir sürece bağlı olarak
ilerlemekte ve yine bu bileşenlere göre nihayet bulmaktadır. Varlığa hakim
olan yasa da budur.918
Ölüm vakası, insanlığın biyolojik kaderi olarak bilinen en temel gerçeğidir. Bu gerçek üzerinde ifade edilmiş olan büyük bir söz külliyatı da
vardır. İnsanoğlu, ölümlü bir varlık olarak hayat sahnesine çıkarılmıştır. Bu
gerçeklikten kaçış mümkün değildir. Zira ölüm, en nihayetinde insanı bulacaktır. İlgili atasözlerin ve deyimlerin büyük bir kısmı, ölüm gerçeğinin karşısındaki kişisel çaresizlikleri ifade etmektedirler. Bu nedenledir ki, insan
için ezelde kodlanmış olan biyolojik bir süreci ifade eden ölümün takdirli
olması, beşer için bir kader olarak algılanmalıdır. Ancak insan varlığına
914
915
916
917
918
Mehmet Bozkurt, “Bilim ve Kur’an’a Göre Evren ve İnsan!”, s. 185
Al-i İmran, 3/185; Enbiya, 21/35; Ankebut, 29/57
En’am,6/2
Namık Kemal Okumuş, “Ezeli Yazgı Bağlamında Ecel Düşüncesinin
Anonim Çerçevesi Üzerine Bir Derkenar” adlı makalesi, e-Şarkiyat
İlmi Araştırmalar Dergisi, Sayı: IX Nisan-2013, s. 5
Namık Kemal Okumuş, agm, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi,
Sayı: IX Nisan-2013, s. 21
278
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ölüm gerçeğinin kodlanmış olmasıyla, tekil olarak her ferdin ölüm zamanının tespit edilmiş olması aynı durumu ifade etmez. Kanaatimiz odur ki yukarıda ifadesini bulmuş olan ikinci durum, ezeli yazgı anlayışının merkezinde durmaktadır.919
Denilebilir ki halihazırdaki ecel düşüncesi, ezeli takdir anlayışıyla at
başı giden bir anlam kurbiyetine sahiptir. Bu takdirli durum, insan için
ezelde tayin ve tespit edilmiş olan bir yaşam süresinin varlığını iktiza etmektedir. Algının merkez değerlerine göre ise, hiç kimse kendisi için takdir
edilmiş olan bu sondan kurtulamaz. Diğer bir deyişle insanın bu dünyadaki
ömrü, kendisi için takdir edilenden bağımsız olarak sürdürülemez.920
Allah, inanan ve ilahi rızaya uygun işler yapan kullarına ebediyen kalacakları Cennet‟i vaad etmiştir. Kur‟an-ı Kerim‟de Cennet bahçeleri Adn,
Firdevs, Me‟va ve Naim gibi değişik isimlerle anılarak, birtakım özelliklerle tanıtılmakta ve orada akla hayale gelmeyen başka nimetlerin olduğu
da vurgulanmaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟in beyanına göre, Cennet bahçeleri
yemyeşildir.921 Bahçelerin altından ırmaklar akar.922Orada saraylar ve
köşkler vardır.923 Köşklerin bahçelerinde ağaçlar, meyveler ve rengarenk
çiçekler bulunur.924 Cennette mü‟minler inci ve altın süslemeli ipek elbiseler içinde925 tahtlarda otururlar,926 gölgeleri hiç eksik olmayan ağaçların
dalları altında, yemişlere erişirler.927 Uşaklar onlara şerbet,928 meyve ve kızarmış kuş eti ikram ederler.929 Cennettekiler sudan, sütten ve baldan pınarları930 yanında eğlenirler931 Fakat onlar bilirler ki, bu nimetlerden daha
güzel olan, Allah‟ın sevgisini kazanmış olmaktır.932 Bütün bunları ahiret
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
Namık Kemal Okumuş, agm, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi,
Sayı: IX Nisan-2013, s. 28
Namık Kemal Okumuş, agm, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi,
Sayı: IX Nisan-2013, s. 36
Rahman, 55/54
Ra’d, 13/35
Tevbe, 9/72
Rahman, 55/48
Hac, 22/23
Kehf, 18/31
İnsan, 76/14
Saffat, 37/45-46
Vaki’a, 56/17-21
Muhammed, 47/15
Hicr, 15/45
Tevbe, 9/72
İslam’da İnanç Esasları
279
hayatına has birer nimet olarak kabul etmeliyiz. Dünyadaki benzer
isimlerle mukayese edilemez ve benzetilemez.
Bütün bu ayetlerden anlaşılıyor ki, insanın mutlaka bir gün yaptıklarından dolayı hesap göreceği ve sonunda mutlaka kendisi için ya Cehennem ya da Cennet takdir edilecektir. Cennet‟teki hayat gibi, Cehennem‟deki azap da ebedidir. Cennet ve Cehennem‟e intikalde insan bütününe ait bütün unsurlar birlikte vardır. Yani insan Cennet‟te ve Cehennem‟de de ruh, nefes ve beden birliği ile var olacaktır. Cennet, “genişliği
göklerle yerler kadar”933 diye tanıtılmaktadır. Bunun tek ve tartışmasız anlamı Cennet‟in sınırsızlığıdır. Sınırsızlık ise Cennet‟i bir mekan olarak almamızı engeller. Buna dayanarak, Muhammed İkbal‟in şu sözünü, Kur‟an-ı Kerim düşüncesi adına altını çizerek vermek mümkündür.
“Cennet ve cehennem mekanlar değil, hallerdir.” Bu demektir ki,
herkesin Cennet ve Cehennem‟i mekan olarak düşünüldüğünde içinde bulunduğu yerde kurulur. Yani mekan olarak Cennet veya Cehennem, evrenin herhangi bir yerinde hazırlanıp sınırları çizilmiş, adresi belli bir yer değildir. Ancak her insan Cennet‟ini veya Cehennem‟ini yaşamaya başladığı
anda kendisi için bir mekan vücut bulur. Kısaca, ontolojik, yani “Varlık”
ve “varoluş” anlamda Cennet diye bir mekan belirlemeye onay vermeyen Kur‟an-ı Kerim, her bireyin, geleceği ile yüz yüze geldiği anda karşılaşacağı manzara bakımından Cennet ve Cehennem‟in mekanlığına onay
vermemektedir. Ne Cennet evrenin her hangi bir yerinde nimetlerle donatılmış güzel bir tesistir ve ne de Cehennem evrenin herhangi bir yerinde
akıl almaz işkence aletleriyle donatılmış bir ceza merkezidir. Cennet ve
Cehennem her insanın bulunduğu yerde ve her an hazırlanabilen nimet
veya ceza imkanıdır.
Dünyanın sonu demek olan mahşer konusunda, bilim adamlarının
hiçbir zaman itirazları olmamıştır. Öldükten sonra dünyaya geri dönüş de
bugüne kadar mümkün olmadığına göre, bu dünyanın dışında başka bir
dünyanın varlığını bütün dinler beyan etmektedir. O halde diğer dünyada
yaratıcı, mutlaka bir tasnif yapacaktır. Yaratıcının varlığını inkar eden bir
varlığa, Allah‟ın mükafat vereceğini düşünmek gerçekten saflıktır ve akıl
dışıdır. Kafir olarak yaşayan insanların haline acımamak mümkün değildir.
Ayrıca hayatına, İslam dışı yön verenlerin de haline acımamak mümkün
değildir. Af dileyerek, hayatımızın her hangi bir noktasında tevbe etmenin
dışında bir yol yoktur. Allah‟ın en çok hoşuna giden şeyin de, kullarının
933
Al-i İmran, 3/133
280
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
tevbe etmesidir. Çünkü “Allah, affedicidir, af etmeyi çok sever ve
af dileyen kulunu da affeder.”934 Yeter ki, biz insan olarak, sadece
ve sadece Allah‟a kulluk etmek için yaratıldığımızı ve yaratıcımızı hatırlayabilelim.935 Kur‟an-ı Kerim‟in ifadesiyle:
“Yeryüzünde böbürlenerek dolaşma (yürüme). Çünkü sen
(ağırlık ve azametinle) ne yeri yarabilir, ne de dağlarla ululuk
yarışına girebilirsin (boyun dağları aşabilir).”936
“Küçümseyerek insanlardan yüz çevirme ve yeryüzünde
böbürlenerek yürüme. Zira Allah, kendini beğenmiş övünüp
duran kimseleri asla sevmez.”937
6- Kaza ve Kadere İman
İslam dininde iman esaslarından biri de kaza ve kadere imandır.
Gerçekte bu ifadenin kader ve kazaya iman şeklinde olması daha uygun
ise de, Türkçemize de böyle yerleşmiştir. Kader; ileride meydana gelecek her şeyin önceden bilinerek Allah tarafından takdir ve tespit edilmesidir. Kaza ise, bilinen ve tespit edilen her şeyin zamanı geldiğinde, yine
Allah tarafından yaratılmasıdır. Kader, Allah‟ın ilim sıfatına, kaza da
tekvin sıfatına raci‟dir. İnsanın geleceğini önceden sadece Allah bilir.
Kur‟an-ı Kerim‟de zikredilen bu kelime, Allah‟ın yaptığı iş ve yarattığı nesnelerin bir hikmete göre yapıldıklarını ifade eder ve evrende düzensizlik ve
nizamsızlık bulunmadığını ve hiçbir nesnenin kendi kendine tesadüfen olmadığını bildirir. Kader, Allah‟ın önceden bilmesi ve kaza da bilinenlerin
gerçekleşmesinde insan bir aktör gibidir. Ne var ki, elinde senaryo yoktur.
Ancak eğer elinde senaryo olsaydı, aynen oynamak zorunda kalırdı. İrade, insanın dış dünyası ile ilişkilerinde beliren içsel bir kuvvettir. Kazanılmış değil, verilmiştir. Bu bakımdan insana verilen bir emanettir. Bu emanet, insanın cuz‟i iradesi ile hareket bulur. Bu hareket yol göstericidir. Kadere iman, insan iradesine sağlamlık, yüreğine cesaret ve ruhuna istikrar
kazandırır. İslam‟daki kader anlayışı insanı tembel, atıl, miskin ve çekingen değil, faal, hamleci ve atak yapar. Kadere iman, insanın düşünmesine
sağlam bir dayanak teşkil eder. İnsanlar arasında hoşgörü anlayışını yer934
935
936
937
Buhari, “Tecrid-i Sarih Tercümesi”, c. 6, s. 314
Mehmet Bozkurt, age, s. 187
İsra, 17/37
Lokman, 31/18
İslam’da İnanç Esasları
281
leştirir. Bu inanç kin, nefret ve intikam gibi kötü duyguları yok ederek sevgiyi yerleştirir. Kur‟an-ı Kerim‟de Kaza ve Kader‟e iman konusunda her hangi bir ayet yoktur. Müslüman‟ın Amentüsüne
Kaza ve Kader konusu sonradan ilave edilmiştir.
Kader; “ölçü, düzen, takdir ve ahenk” demektir. Kur‟an-ı Kerim
kader kelimesini hep bu anlamda kullanmaktadır. Bu kelimenin resmi akide içinde imanın şartlarının 6. olarak gösterilmesi ancak Kur‟an-ı Kerim‟deki “Sünnetullah”, yani Allah‟ın tavır ve tarzı anlamında kabul edilebilir. Bu anlamda kadere imanın Kur‟an-ı Kerim bünyesinde yer aldığını
söyleyebiliriz. Onun onay vermediği kader, kelam ve fıkıh kitaplarının bahsettikleri insan fiillerinin Allah tarafından önceden belirlenmiş olması anlamındaki kaderdir. Başka bir ifadeyle, Kur‟an-ı Kerim‟deki kader kavramının
insanın iradesi ile ilgili bir yanı yoktur. Bu konudaki Hadis adı altındaki iddiaları sahih kabul etmek mümkün değildir. Kur‟an-ı Kerim‟deki kaderin,
hayatın ve evrenin kanunları anlamında olduğunda hiçbir şüphe olmamalıdır. Konu ile ilgili olarak Hüseyin Atay, “Kur‟an‟a Göre İman
Esasları” adlı doktora tezinde: “Kadr ve takdir kelimelerinin Allah‟a isnadı, O‟nun yaptığı işlerin bir nizamı, ölçüsü ve hikmeti olduğunu bildirir.
Yaptığı işleri bir hikmet dairesinde yapar. Lüzumsuz, manasız, gelişigüzel
ve rastgele yapmadığını ifade eder. Bunun için her şeyin bir ölçüsü, miktarı ve uyduğu bir nizamı vardır.” 938 diyor.
Kader konusu ile ilgili olarak Süleyman Ateş şöyle diyor: “Elbette
kader vardır. Fakat kader Allah‟ın ezeli bilgisi ve her şeyi bir hesaba ve ölçüye göre yaratmış olması, olmuş ve olacak her şeyi bilmesi demektir.
O‟nun bilgisine sonradan bir şey eklenmez O, olmuş ve olacak her şeyi bilir. Şimdi bildiği gibi ezelde de bilir. Esasen O‟nun zati için öncelik sonralık
da yoktur. Çünkü zaman da O‟nun yaratıklarındandır. İşte Allah‟ın bilgisi
kaderdir. Fakat biz O‟nun bilgisinin mahiyetini bilemeyiz. Çünkü zamansız
bilgidir. Biz zamanla sınırlıyız. Zaman içinde olanları biliriz. Zamansızı,
zamanlı ile karşılaştırıp zamanlı hakkında bildiklerimizi zamansıza uygulamak ve böylece zamansız bilgi hakkında kesin bir yargıya varmak doğru
olmaz.”939
Kadere iman, insanı gam ve kederlerden emniyete kavuşturur ve gururdan kurtarır. “Biz, her şeyi bir kaderle (bir ölçüye göre) yarattık.”940Ayetini bilen mü‟min, bela ve musibetler karşısında çökmez ve yı938
939
940
Hüseyin Atay, “Kur’an’a Göre İman Esasları”, s. 89-97
Süleyman Ateş, “Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri”, c. 9, s. 163-166
Kamer, 54/49
282
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kılmaz. Gemiye binen insanın sırtındaki yükü de gemiye bırakarak rahat
etmesi gibi, şahsının ve toplumun üstesinden gelemediği sorunlar karşısında, “Allah‟a tevekkül ettim” diyerek rahat eder.941 Bir ölüm olayında, “...Biz Allah‟ın kullarıyız, O‟ndan geldik ve yine O‟na döneceğiz…”942 ayetinden hareketle, kaderin bu hükmüne rıza gösterir.
Böylece bunalımdan ve sıkıntılardan kurtulur. Keza iflas etmiş bir tüccar
veya sınavı kaybetmiş bir genç, kadere iman vasıtasıyla, intihara sürükleyebilen stresten kurtuluş bulur ve yeni bir şevk ve heyecan ile işe yeniden
başlar.
Allah, insan cinsi için maksimum yaşam süresi, yani ecel takdir etmiştir ve kesin olarak belirlemiştir. Bu ecelin uzaması ya da kısalması söz
konusu değildir.943 Diyelim ki, insan ecelinin, maksimum yaşam süresinin
sınırı 130 yıldır. Ama insanların bazıları 30, bazıları 80, bazıları 100, bazıları ise 120 yıl kadar yaşamaktalar. Bu yaşanan miktar ömürdür ve ömrün uzaması ya da kısalması, insanın genetik mirasına, yaşam şartlarına,
kısacası insan odağına bağlıdır. İnsan cinsi için Allah tarafından belirlenen, ecel, insanın inisiyatifine bırakılan ise, ömürdür. Her
insanın, Allah‟ın yaratma planında insan cinsi için belirlenen maksimum
sınıra kadar yaşayarak, bu takdire mutabık bir ömrü tamamlaması arzu
edilir. Ama insanların büyük kısmı, bu maksimum yaşam süresini, yani
ecellerini tamamlayamadan, sadece ömürlerini, yani ecelin yaşanan kısmını doldurabilmektedirler. Dikkat edilmesi gereken nokta, önce yasaların
belirlendiği, sonra buna uygun olarak varlığın ve varlığın bir parçası olarak
insanın yaratılmış olduğudur. İnsanın doğum ve ölüm yasaları, bilgi konusu olmadan yani belirlenmeden veya hangi davranışının iyi, hangisinin kötü sıfatını hak edeceği bir kanuna bağlanmadan insan yaratılmış olsaydı,
insanın başıboş bırakıldığı veya dünyaya atılmış olduğu fikri haklılık kazanırdı. Buradaki belirleme yasa temelinde bir belirlemedir. Herhangi bir insanın yapıp edeceklerinin belirlendiği şeklinde düşünülmemelidir. Belirlenmiş olan şey, varlıkların ve eylemlerin sıfat halleridir. Belirlenmemiş
olan şey ise, bu sıfatların varlıklarla birleşme anı ya da halidir. Adam öldürmek kötüdür. Adam öldürme fiilini kimin işleyerek bu kötülüğü meydana
getireceği belirlenmemiştir. Hüzünlenmek, sevinmek insan halleridir, yani
sıfatlardır. Bunların kimde ne zaman tezahür edeceği belirlenmemiştir.
Eğer böyle bir belirlenme olsaydı, Allah‟ın insanlara iyilik yapmaları ve kötülükten uzak durmaları yönünde emir ve yasaklamalarda bulunması,
941
942
943
Bediüzzaman Said Nursi, “Sözler”, s. 284-285
Bakara, 2/156
A’raf 7/34
İslam’da İnanç Esasları
283
Peygamber göndermesi ve hatta akıl ve irade vermesi abes olurdu. Bu durumda Allah‟ın bilgisine yasa temelinde konu olmayan şey nedir? sorusuna verilecek cevap, insan iradesine bağlı olarak ortaya çıkan eylemleridir.
Allah, insan cinsi için takdir ettiği varoluş ilkelerine mutabık bir yaşam
sürme iradesinin gösterilmesini emanet olarak adlandırmaktadır. Dağlara
teklif edilen emaneti, yani varlık için belirlenen sınırlara en uygun iradeli/bilinçli yaşam sürmeyi insanın omuzlarına yüklemektedir. Analoji iki
nesnenin benzerliklerinin kıyas yoluyla ifade edilmesidir. Özelden genele
benzetme yoluyla geçiş şeklindeki akıl yürütmedir. İki şey arasındaki benzerliğe dayanılarak ulaşılan bir çıkarımdır. Dilini kullanacak olursak; sahaya sürülen oyuncuların uyacakları futbol kuralları bellidir. Bu kurallara uygun bir oyunla maksimum verimi sağlamak, oyuncuların insiyatifine bırakılmakta ve kendilerinden en iyi performansı göstermeleri, yani kendilerine
gösterilen güvenin karşılığını vermeleri beklenmektedir.944 Eğer kendisi
için her şey belirlenmiş olsaydı, insanın yaşamında “keşkelere” de yer
olmazdı. Keşke şu şekilde değil de bu şekilde davransaydım diyen bir insan, aslında bütün süreci kendisinin kontrol ettiğini itiraf etmektedir. Bizim
aktif olarak yer almadığımızı iddia ettiğimiz bir düşünce ve eylemin faili
kimdir? Diyelim ki Allah‟tır ve bizim yaşam sürecimizi O belirlemektedir. Bu
durumda, bir insanın hayatında bu kadar hatanın ve keşkelerin bulunmasını nasıl açıklayacağız? Örneğin: Eşi tarafından sürekli şiddet gören
veya daha kötüsü öldürülen birisi için, bu eş tercihini Allah‟ın yaptığını söylemek ne kadar adildir? İnsanın yapısına kodlanan/matbu’ olan, bir eş arayışıdır. Zira en temel insan ihtiyaçlarından birisi insanın ölümsüzlük duygusunu tatmin eden, arkada bir nesil bırakma arzusudur. Bu arzu, insanın
yapısına yerleşik olarak dünyaya gelir. Ama bu arzusunu kiminle gerçekleştireceği, yaşamın kendi süreçleri içinde karşılığını bulur. İnsan, içine
doğduğu din, kültür, aile, kendi eğilimleri gibi çoklu belirleyenlerin bulunduğu bir sürecin öznesi olarak hareket eder ve kararını verir.945
Bir insanın yapıp etmelerinin önceden belirlenmiş olduğu, yani cebr
düşüncesi, hayatın akışı içinde dinamik bir Allah-insan ilişkisi kurulmasını
engeller. Yaşam dinamikleri içinde insan sürekli ilahi olanla ilişki içindedir.
“Göklerde ve yerde olan herkes, O’ndan ister. O, her an yaratma
944
945
Şaban Ali Düzgün, “Kader’i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkanı” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013,
s. 5
Şaban Ali Düzgün, agm, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 7
284
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
halindedir.”946 ayeti, Allah-insan arasında olmuş bir bitmiş bir ilişkiye
değil, aksine devam etmekte olan bir sürekliliğe işaret etmektedir. Hem zihinsel ve hem de bedensel olarak Allah‟a sürekli bağlılığın adı olan ubudiyet, gerçek anlamıyla, kendini olmuş bitmiş bir ilişkisizlikte değil, tam
tersine, duada, niyazda, niyazla açığa vuran bir karşılıklı bağlılıkta gösterir. İnsanın dua etmesi durumunda kendisine karşılık verileceği 947 ilahi beyanı ve “şayet şöyle davranırsanız biz de böyle karşılık veririz”
“Siz dönerseniz biz de döneriz” formundaki ayetler,948 Allah-insan ilişkisinde insanı, tek taraflı olarak belirlenmiş bir yaşam formunun pasif nesnesi değil, inşa halindeki bir hayatın aktif öznesi olarak planlayan ilahi bir
iradeyi ortaya koyar. Bu ilahi irade ihtiyaç duyduğunda insani iradeyi yönlendirir ve dar zamanlarında onu destekler “Allah inananları destekler...”949 Kendi iradesiyle böyle bir yönlendirmeyi talep eden, “Bizi doğru yola ulaştır.” 950 İnsana, Allah‟ın hayatın akışı içinde karşılık vermesi,
lütuf ve inayet teorilerinin omurgasını oluşturur ve cebr anlayışını dışlar.
“Şirkte direnenler derler ki: “Eğer Allah dilemiş olsaydı biz
de, atalarımız da O’na ortak koşmazdık …” “De ki bu konuda bitirici kesin sözü Allah söylemektedir: “Allah dileseydi, hepinizi
hidayete erdirirdi.”951 Varlıklar, olan değil, olmakta olan kimlikleriyle
hayatın akışına katılırlar. Yaratılıştan getirdikleri fıtri potansiyellikleriyle,
varlıklarını oluşturma alanı olarak önlerine serilen bu imkanlar ve ihtimallere şekil vermekte ve hem yeniden var olmakta ve hem de var kılmaktadırlar. “Kün emrinin fe-kane değil de fe-yekun” şeklinde tezahür etmesi, oluş emrinin muhatabı olan bütün varlıkların, kendilerine has yasalarla hep olma sürecinde bulunduklarını göstermektedir. İradeleri, Allah‟ın
yaratma planındaki iradesiyle örtüştüğünde mü‟min adını alarak onurlanmakta ve bu iradeyi yok sayan bir hal, yani inkar içine girdiklerinde ise
kaybedenlerden, yani hüsran/hasirun sayılmaktadırlar.952
Allah, geçmişi ve geleceği kuşatan bilgisi ile insanın ne zaman ve ne
yapacağını önceden bilir. Ancak davranışı hür iradesiyle seçen insanın
946
947
948
949
950
951
952
Rahman, 55/29
Bakara 2/186
İsra 17/8; Enfal 8/19
Hacc, 22/38
Fatiha 1/6
En‘am, 6/148-149
Şaban Ali Düzgün, agm, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, Sayı:
2/2013, s. 9
İslam’da İnanç Esasları
285
kendisidir. İnsan, başına gelecekleri önceden bilemez. Bu nedenle hatalarının sorumluluğunu kadere yükleyemez. Allah bize bir irade ve güç vermiş
ve bizi yalnızca gücümüzün yettiğinden sorumlu tutmuştur. Kaderin insan
hayatında önemli bir yeri ve önemi vardır. Kadere inanan insan, varlıklar
ve olaylar karşısında yalnızlık, umutsuzluk, çaresizlik, tembellik ve korku
gibi duyguların mahkumu olmaz. Hiçbir şeyin başıboş ve amaçsız olmadığını, her şeyin Allah‟ın bilgisi dahilinde olduğunu bilen insan, felaket anlarında soğukkanlı, dirençli, sabırlı ve iyimser olur. Kadere inanan insan,
haksızlığa göz yummaz, cesur olur ve cimri olmaz. Çünkü fakirlik korkusu
taşımaz. Kibirli ve bencil olmaz. Çünkü haddini bilir. Para, mal, mevki gibi
hırsının ve kıskançlığın esiri olmaz. Çünkü bu hayatın geçici olduğunu bilir. Tüm evrenin Allah tarafından yaratıldığını bilir ve varlıkları olduğu gibi
benimser. Yaratılanları yaratandan ötürü sever. Canlı ve cansız tüm varlıklara karşı güçlü bir sorumluluk bilinci kazanır.
Gerçek anlamıyla kaza ve kadere rıza, fiillerin veya terklerin
meydana gelebilmesi için, eşyanın olması, eşya durumlarının olması veya
güçlerin yaratılması ya da alınması konusunda Allah‟ın hükmüdür. Bu durum, Allah‟ın iradesiyle bağlantılı konulardandır. Her şey, oluşu sırasında
Allah‟ın takdirine göre olur, Allah‟ın olacağını bildiği şekilde olur, olmadan
önce olmasını dilemedi anlamındadır. Kaza ve kadere rıza göstermek,
Müslüman‟ın gerekli çabayı gösterip başarısız olduğu durumlarda veya insan gücünü aşan olaylarda İslami bir edeptir. Buna rıza göstermek ve sabırlı davranmak, dini edebin bir yansımasıdır. Bütün varlıkların bir kaderi
vardır. Her şey bilinçli bir tasarımın ürünüdür. Evrende tesadüfe ve başıboşluğa yer yoktur. Canlı ve cansız tüm varlıkları kuşatan genel yaratılış
kanunları ve bir de her bir varlık türü için konulmuş özel kanunlar vardır.
Biz bunlara fiziki, biyolojik ve sosyal kanunlar diyoruz. İşte gelişen bilimlerin her biri evrendeki bu makro ve mikro planlamayı anlayabilmek için çalışmakta ve her geçen gün yeni bilgilere ulaşılmaktadır. İnsan dışındaki
tüm varlıklar programlanmış birer robot gibidirler. İrade dışı ve bilinçsizce
var ediliş amaçları doğrultusunda hareket ederler. Bu nedenle sorumlulukları yoktur. Allah insanı en mükemmel bir şekilde yaratmıştır. Onu kuşatan
değiştirilemez kanunlar vardır. Her insan diğer canlılar gibi doğar, yaşar,
yaşlanır ve ölürler. Yemeden ve içmeden yaşayamaz. Ancak diğer varlıklardan farklı olarak insana “akıl” ve “cüz‟i irade” verilmiştir. İnsan akıl
ve iradesiyle doğruyu yanlıştan ayırt etmek için düşünebilme ve seçeneklerden birine karar verip ona yönelme gücüne sahiptir. İşte insanın eylemlerinden dolayı ceza ve ödülü hak etmesi, bu hür iradesi nedeniyledir.
286
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Müşrikler, “Allah dileseydi, ne biz ona ortak koşardık ve ne de
atalarımız ona ortak koşardı, hiçbir şeyi de haram kılmazdık”
diyerek kafir olmalarını Allah‟ın iradesine bağlamak istiyorlardı. Bu gün de
aynı düşünceyi savunan insanların varlığı hayret edicidir. Konu ile ilgili olarak Allah: “De ki: Kesin delil, ancak Allah‟ındır. Allah dileseydi
elbette hepinizi doğru yola iletirdi.”953 buyurarak bu ayet ile kendi
delilinin daha üstün ve yeterince ulaştırıcı olduğunu bildirdi. O, dileseydi
insanları günaha meyletmeyecek özellikte yaratırdı. Ancak Allah bunu dilemedi, insanları hem günah işlemeye ve hem de sevap kazanmaya kabiliyetli bir özellikte yarattı. Onlara irade verdi, kendi dilemesini de insanların
iradeleri doğrultusunda yöneltti. Ancak hayra razı oldu, şerre razı olmadı.
Allah dileseydi insandaki kötülük yapma özelliğini ondan alır ve böylece
bütün insanlar hidayete ermiş olurlardı. O zaman da dünyada imtihan hikmeti ortadan kalkar ve amaç hasıl olmazdı. İyi insan ile kötü insanı, yararlı
olan ile zararlı olanı ayırmak mümkün olmasaydı ve bazı kaide ve kurallara bağlı olarak bir hayat tarzı tanzim edilmeseydi, insanlık huzur içinde bir
hayat yaşayamazdı. Hayat bir kaos ve kargaşadan ibaret olacaktı. Böylesine bir dünyayı ve hayatı düşünmek bile ürperticidir.
İslam dinine göre, Allah‟ın külli iradesi yanında insanın cüz‟i bir
iradesi vardır. İnsan bu iradesini hayra da şerre de yönlendirebilir. İyilikkötülük veya hayır-şer belli olduğuna göre, insana düşen görev, aklını kullanarak iyi ve hayır olana yönelmektir. İnsan, iradesiyle yaptıklarından sorumludur. İradesi dışında olan hiçbir şeyden sorumlu değildir. Allah, kişinin
hür iradesiyle seçtiği şeyleri, onun seçtiğine uygun şekilde yaratır. Kısaca
seçen insandır ve yaratan ise Allah‟tır. İnsanın nasıl bir tercihte bulunacağını Allah ezelde bildiği için Levh-i Mahfuz‟da bunlar yazılmıştır. “İlim
maluma tabidir” cümlesinin anlamı da budur. Bu bakımdan bazı kişilerin sorumluluktan kurtulmak için “ne yapayım, alın yazım bu imiş”
tarzındaki itirazlarının geçerliliği yoktur.
Eğer başa gelen her şey, herkesin yaptığı, olan her şey önceden yazılmışsa, yazılanı yapmak kaçınılmazsa, hiç kimse kendi yazgısına mahkum yetki ve iradeye sahip değilse; peki Peygamberler niçin geldiler, halkı
dosdoğru yola davet etmek, şu gerekli o gereksiz, bu daha doğru o yanlış
demek de ne anlama geliyor dersiniz? Bu inanç İslam dışı bir anlayıştır.954
953
954
En’am, 6/149
Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 148
İslam’da İnanç Esasları
287
Bu konuda Hüseyin Atay, “İnsanların iradeleri olduğunu, istediklerini yapabileceklerini ve daha önce onları belirli işleri işlemeğe zorla sürükleyen bir kader olmadığını ifade ederken, işlerin ve güçlerinin her an
Allah‟ın iradesinin ve kudretinin kontrolünde olduğunu ve her an Allah‟ın
müdahale edebileceğini bildirdiğini” ifade etmektedir.955 İnsan, iradesini
hayra yönlendirerek çalışacak ve iradesi dışındaki sonuçları da tevekkülle
karşılayacaktır. İnsanın hayırlı zannederek bir işi yapmaya yönelmesi, ancak sonucun isteği doğrultusunda olmaması halinde, bu sonucun kendisi
için hayırlı olduğuna inanması da onu kalben huzurlu kılar. Bu durumu
açıklayan Kur‟an-ı Kerim: “Sizin hoşunuza gitmediği halde savaş size farz kılındı. Olur ki bir şey hoşunuza gitmezken o, sizin için
hayırlı olur. Bir şeyi de sevdiğiniz halde, o da hakkınızda şer
olur. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”956
Zamanın izafi oluşu, bize çok önemli bir gerçeği göstermektedir. Bu
izafiyet o kadar değişkendir ki, bizim için milyarlarca yıl süren bir zaman
dilimi, bir başka boyutta sadece tek bir saniye bile sürebilir. Hatta evrenin
başından sonuna kadar geçen çok büyük bir zaman dilimi, bir başka boyutta, bir saniye bile değil, ancak bir “an” sürüyor olabilir. İşte insanların
tam olarak anlayamadığı kader gerçeğinin özü de buradadır. Kader,
Allah‟ın geçmiş ve gelecek tüm olayları zaman ve yerini, özellik ve niteliklerini, ezeli ilmi ile bilip takdir etmesidir. İnsanların önemli bir bölümü ise,
Allah‟ın henüz yaşanmamış olayları önceden nasıl bildiğini sorarlar ve kaderin gerçekliğini anlayamazlar. Oysa “yaşanmamış olaylar”, bizim
için yaşanmamış olaylardır. Allah ise, zamana ve mekana bağlı değildir.
Zaten bunları yaratan kendisidir. Bu nedenle Allah için geçmiş, gelecek ve
şu an, hepsi birdir ve hepsi olup bitmiştir.957
Bizim bir cetvelin başını, ortasını, sonunu ve aralarındaki tüm birimleri, bir bütün olarak tek bir anda kolayca görebilmemiz gibi, Allah da bizim
bağlı olduğumuz zamanı, başından sonuna kadar tek bir an olarak bilir.
İnsanlar ise sadece zamanı gelince bu olayları yaşayıp, Allah‟ın onlar için
yarattığı kadere tanık olurlar. Bir çarpık kader anlayışında, Allah‟ın insanlara bir “alınyazısı” belirlediği, ama onların kimi zaman bunu değiştirdikleri gibi, batıl bir inanış vardır. Ölümden dönen bir hasta için, “kaderini
yendi” gibi, İslam inancına aykırı ifadeler kullanılır. Oysa hiç kimse kade955
956
957
Hüseyin Atay, age, s. 89-97
Bakara, 2/216
Mehmet Bozkurt, “Bilim ve Kur’an’a Göre Evren ve İnsan!”, s. 97-98
288
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rini değiştiremez. Ölümden dönen kişi, kaderinde ölümden dönmesi yazılı
olduğu için ölmemiştir. Çünkü kader Allah‟ın ilmidir ve tüm zamanı aynı
anda bilen ve tüm zamana ve mekana hakim olan Allah için, her şey kaderde yazılmış ve bitmiştir. Allah için zamanın tek olduğunu Kur‟an-ı Kerim‟in üslubundan da anlarız. Bizim için gelecek zamanda olacak bazı
olaylar, Kur‟an-ı Kerim‟de çoktan olup bitmiş bir olay gibi anlatılır. Bizim
için ölümümüzden sonra yaşanacak olan olaylar, Kur‟an-ı Kerim‟de yaşanmış ve bitmiş olaylar olarak anlatılmaktadır. Çünkü Allah, bizim bağlı
olduğumuz izafi zaman boyutuna bağlı değildir. Allah tüm olayları, zamansızlıkta dilemiş, insanlar bunları yapmış ve tüm bu olaylar yaşanmış ve
sonuçlanmıştır. Hiçbir şeyin, Allah‟ın bilgisi dışında meydana gelmediği
açıkça bilinmektedir. Allah için zaman söz konusu değildir ve zamana da
ihtiyacı yoktur, yani Allah zamandan münezzehtir.958 Konu ile ilgili olarak
Kur‟an-ı Kerim:
“…Yerde ve gökte zerre ağırlığınca hiçbir şey Rabb‟inden
uzakta (saklı) kalmaz. Bunun daha küçüğü de, daha büyüğü de
yoktur ki, apaçık bir kitapta (Levh-i Mahfuz’da kayıtlı) olmasın.” 959
Kur‟an-ı Kerim saf zamanı kader diye ifade eder. Kader, düşünce
ve tahminden uzak saf zamandır. Kader, itibar edilen zaman ve eşyanın ilk
temelini teşkil eder. Nitekim konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Gerçekten biz, her şeyi bir ölçü ve dengede (kaderle) yarattık.” 960
“…Onun (Allah’ın) katında her şey bir ölçü (planlama) iledir.” 961
“De ki: Allah‟ın bizim için takdir ettiğinden başkası gerçekleşmez. Mevlamız, sahibimiz odur. Onun için mü‟minler
yalnız Allah‟a dayanıp güvensinler.” 962
Her şeyin Allah tarafından bir ölçüye veya takdire göre yaratılması
ifade edilirken, Allah‟ın iradesini belirleyecek veya etkileyecek hiçbir güç
958
959
960
961
962
Mehmet Bozkurt, age, s. 97-98
Yunus, 10/61
Kamer, 54/49
Ra’d, 13/8
Tevbe, 9/51
İslam’da İnanç Esasları
289
bulunmadığı gibi, O‟nun için zaman, mekan vb. faktörlerin söz konusu olmadığı ve kudretine sınır düşünülemeyeceği vurgulanmaktadır. Kader,
Kur‟an-ı Kerim‟de ölçü, miktar, plan, düzen, hedef, hüküm,
takdir ve ahenk gibi anlamlarda kullanılmıştır. Kur‟an-ı Kerim,
kader kelimesini hep bu anlamlarda kullanır. Kader vardır ve Allah‟ın ezeli
bilgisi ve her şeyi bir hesaba ve ölçüye göre yaratmış olması, olmuş ve
olacak her şeyi bilmesi demektir. O‟nun bilgisine sonradan bir şey eklenmez. O, olmuş ve olacak her şeyi bilir. Şimdi bildiği gibi, ezelde de bilir.
Esasen O‟nun zatı için öncelik ve sonralık da yoktur. Çünkü zaman da
onun yarattıklarındandır. İşte Allah‟ın bilgisi kaderdir. Fakat biz O‟nun bilgisinin mahiyetini bilmemekteyiz. Çünkü zamansız bilgidir. Biz zamanla
sınırlıyız ve ancak zaman içinde olanları bilebiliriz.963 Özetlersek, kader
vardır ve bu Allah‟ın, varlık ve evrene koyduğu düzen, ölçü ve Allah‟ın bilgisi anlamındadır. Kur‟an-ı Kerim‟in bu aksiyoner ruhunu söndürmek için
kader kavramını yozlaştırarak ve onu insanların her şeye “eyvallah”
demelerini sağlayacak bir uyuşturucu duruma getirmemek gerekir. Bu anlayış İslam‟ın kader anlayışından kesinlikle onay almaz. Konu hakkında
detaylı bir çalışma,“Bilim ve Kur‟an‟a Göre Evren ve İnsan!” adlı
kitabımızda ele alınmıştır.
Yahudilikte alın yazısından çok, olaylar Tanrı‟nın çizdiği belirli bir
amaca göre şekillenir. İnsanların bu dünyadaki hayatı dine uygun yaşamak ve Tanrı‟nın emirlerinden sapmamak temeline oturtulmuştur. Hayır ve
şerri yaratan Allah‟tır. Hayır mükafat, şer de ceza içindir. Kulların başına
gelen felaketler Tanrı‟nın bir çeşit imtihanıdır, şeklinde bir inanç vardır.
Hıristiyanlar, insan hürriyetini sınırlandırdığı için kader ve kazaya
fazla sıcak bakmamışlardır. Onlara göre Allah ancak hayrın yaratıcısıdır.
Şahit olduğumuz kötülükler Allah‟tan değildir. Hayır ve şer Allah‟ta birleşemez; çünkü Allah kötülüklerden nefret eder.964 Bunlardan ayrı olarak Hıristiyanlıkta önemli bir yeri olan “Asli Suç”965 ile kader arasında kurulan
tuhaf ilgiye de bakılmalıdır. Burada tartışılan ana mesele,“asli suç olduğu için mi insanlar kötülüğe meylederler, yoksa kötülüğe meylettikleri için mi asli suç vardır?” cümlesinde özetlenebilir.
963
964
965
Mehmet Bozkurt, age, s. 99
İncil, İbranilere Mektup, I, 9, Vahiy, IV, 11
Aslı Suç: Hz. Adem (a.s) ile Hz. Havva’nın, Allah’ın yasakladığı meyveden yemeleri sonucu cennetten çıkarılmaları ve işledikleri bu günahın bütün insanlığa şamil olması şeklindeki Hıristiyan inancıdır.
290
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
C- İSLAM‟DA İBADET ANLAYIŞI
----------------------------------------------------------------------“Ancak sana ibadet eder
ve
yalnız senden yardım dileriz.”
Fatiha, 1/5
----------------------------------------------------------------------Bütün dinlerde ibadet vardır ve inançtan hemen sonra gelir. Arapçada ibadet “boyun eğmek, itaat etmek, kulluk etmek, tapmak ve
takva” anlamlarını ifade eder. Genel olarak “Allah‟a tapmak”966 olan
ibadet terimi,“putlara tapmak” için de kullanılır.967 Bir başka açıdan
ibadet, sonsuz kudret sahibi olan Allah‟a karşı gösterilen tevazu, hürmet
ve itaatin en yüksek derecesidir. İbadet yalnız Allah‟ın hakkıdır ve yalnız
O‟nun için yapılır.968 Kur‟an-ı Kerim‟de ibadet kavramı genellikle, “Kul
olmak, kulluk etmek, boyun eğmek, itaat etmek, ilah tanımak,
yani otorite tanımak ve hükmüne teslim olmak, bağlanmak,
yönelmek, meyletmek” gibi anlamlarda kullanılmıştır.969 Kur‟an-ı Kerim‟de ibadet kavramı, pek çok yerde bu anlamda kullanılmıştır. Bu ayetlerin birinde ibadet kavramı, “Ancak sana ibadet eder ve yalnız senden yardım dileriz.”970 şeklinde ifade edilmiştir.
İbadet, kalp ve vicdanla hissedilen kulluk şuurunun dıştaki tecellisidir. Bu bakımdan ibadet, insanın dini şuurunu kuvvetlendiren bir cevherdir.
Şuurlu olarak ve hakkı ile riayet edilerek yapılan ibadet, imanı kuvvetlendirir. İbadet aşamalarının en zirvesine, ancak nefsimizi ve arzularımızı yok
ederek ulaşmakla mümkündür. Bu aşamaya ulaşınca, kendimiz için istediğimiz, aynı zamanda Allah için istediğimiz şey olmuş olur. Hemen bütün
dinlerde cemaatle yapılan ibadet, ferdi yapılan ibadetten üstün tutulmuştur. İbadet yapılan yere de mabed denilir. Bazı araştırıcılara göre ilk
966
967
968
969
970
Yunus, 10/30; Kehf, 18/110; Meryem, 19 /66
Meryem, 19/85; Ahkaf, 46/5
Nahl, 16/36
Mü’minün, 23/45, 47; Şuara, 26/22; Bakara2/172; Maide, 5/60;
Nahl, 16/36
Fatiha, 1/5
mabed, tabiatın kendisidir. Bütün dinlerde iman ile amel arasında daima
ilişki kurulmuş ve imanını ameli ile bütünleştiren kişi övülmüştür.
Kur‟an-ı Kerim ısrarla iman ile amel birlikteliğine, dolayısıyla ameli
doğuracak bir imana vurgu yaptığını, bundan hareketle İslam‟da iman ile
amel eyleminin et ile tırnak gibi olduğunu, bu ikisinin birbirinden ayrılmasının mümkün olmadığını, Müslüman‟ın Allah‟ın emir ve yasaklarına aldırmaksızın bir hayat sürdürmesinin İslam‟a taban tabana zıt olduğunu, üstelik bu durumda olanlarla, müşrik, kafir ve münafıklar arasında, yaşantı olarak hiçbir farkın kalmayacağını, bu farkın ortadan kalkmasının değil, tam
tersine hayatın her alanında var olmasının Müslümanlık demek olduğunu
asla unutmamak gerekir.971 İman-amel ilişkisi bağlamında önemli olan, bir
insanın imanı hakkında “neler söylediği” değil, aksine bu imanın o insana “ne yaptığı”, onu “ne hale getirdiği”dir. Bundan hareketle imanın ve aynı zamanda Müslümanlığın bir etiket, bir kimlik kartı olmadığını,
bilakis bir duruş ve tavır alış olduğunu söylemek gerekir.
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah‟ın çok tevbe edenleri ve çok temizlenenleri
sevdiği haber verilmektedir.972 Kur‟an-ı Kerim‟de maddi ve manevi temizliğin iç içe olduğu görülür. Zira hayasızlıktan ve kötülükten alıkoyan
namaz ibadetinin sıhhatinin şartı olan abdest maddi temizliği ifade ettiği
gibi, manevi temizliği de ifade eder. Zekat ibadeti, maddi olduğu kadar
manevi bakımdan da kişisel arınma ve temizlik anlamına gelir. Oruç
ibadeti, nefis temizliğinin zirvesi olan takvaya erişmek için farz kılınmıştır.
Mü‟minin en güzel sermayesi olarak nitelendirilen takva, Hacc‟da cinsellik, fısk ve kavgadan uzak durmakla kazanıma dönüştürülür. Böylece akıl
sahibi mü‟minler, Allah‟a karşı saygılı emir ve yasaklara karşı itaatkar oldukları gibi, birbirine karşı kin ve nefretten uzak, saygı ile dolu olurlar.
Sosyalleşmenin bir gereği olarak mescitlere girerken veya toplum içine çıkarken en güzel ve temiz kıyafetlerini seçerek birbirlerine karşı manevi olduğu kadar, maddi bakımdan da nezih davranmış olurlar. En önemlisi de
insanlara karşı niyetlerini ve bakışlarını düzelterek manevi temizliğe erişmiş olurlar. İbadet, Allah‟ın emrettiği şeyleri yapmak ve daha öz bir ifadeyle, “O‟na kul olmaktan” ibarettir. Namaz, Oruç, Zekat, Hac,
Sadaka, Dua... hep birer ibadettir. Ancak ibadetler, yalnız bunlarla sınırlı
değildir. Allah‟ın hoşnutluğunu kazanmak için yapılan iyi, olumlu ve yararlı
her davranış ibadettir. Allah‟ın yasakladığı kötü ve zararlı olan her türlü ha971
972
M. Hayrı kırbaşoğlu, “Ahir Zaman ilmihali”, s. 43
Bakara, 2/222
292
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
reketten kaçınmak da ibadettir. Allah, kurtuluşa ermeyi ibadet etmeye ve
hayır işlemeye bağlamıştır. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Ey iman
edenler! Rüku edin, secdeye kapanın, Rabb‟inize ibadet edin,
hayır işleyin ki, kurtuluşa eresiniz.”973
Bu İlahi emirleri yapmak her ne kadar nefse zor gelse de, insanın
gerçek hürriyeti, bunları yapmakla gerçekleşir. Muhammed Hamdi
Yazır, tefsirinde ibadetle ilgili şu veciz ifadelere yer verir: “Hak dinin
en belirgin özelliği, akıl sahiplerinin kendi iradeleriyle bizzat
hayrata sevk etmektir.” “Yalnızca sana ibadet eder ve sadece
senden yardım dileriz.”974 diyebilmekten büyük hürriyet tasavvur olunamaz. “Alemde ben, Allah‟tan başkasına hürriyetimi veremem…”975 Çünkü insan hürdür, ibadet bu hürriyet içinde yapıldığında
anlam taşır. Öyle anlaşılıyor ki, gerçek manada hür olan insanlar, ibadetini
yapan mü‟minlerdir. Allah‟a kul olmaktan kaçınanlar ise, kula kul olmaktan
veya yaratılmış bazı şeylere tapmaktan kurtulamazlar. Hadislerde “altın
ve gümüşe tapan”976 anlamında “abd‟üd-dinar, abd‟üd-dirhem”
denilmesi, düşündürücü bir nüktedir.
İbadetlerin isteklilik, samimiyet ve gösterişten uzak olma gibi bir takım ilkeleri vardır. Bu ilkelere ne kadar bağlı kalınırsa, yapılan ibadetten
de elde edilen kazanç o oranda olur. Gereği gibi yapılmayan bir işten verimli bir sonuç alınamayacağı gibi, ilkelerine dikkat edilmeden yapılan ibadetten de amacına uygun bir sonuç elde edilemez. İnsan bilinçli, amaçlı,
seçim yapabilen ve seçimi doğrultusunda davranışlarına yön verebilen bir
varlıktır. İnsanı diğer varlıklardan ayıran özelliklerden biri de irade sahibi
olmasıdır. Bir şeyi yapacağı zaman ona iradesi ile yönelir veya ondan
uzaklaşır. İbadetlerimizi kendi irademizle isteyerek ve gönülden yapmamız
gerekir. İnanan bir insana yakışan da budur. İbadet yapacak kimse öncelikle istekli olması gerekir. Eğer ibadete isteksiz başlanırsa, onunla tam anlamı ile bütünleşme gerçekleşmez. İbadetle bütünleşme olmadığı zaman,
onun verdiği huzur da hissedilmez. Bilinçli bir şekilde ibadet eden bir kimse, Allah‟ı her zaman yanında ve kendisini de onun huzurunda gibi hisseder. Gerçek olarak Allah‟a kulluk budur. İbadetler Allah‟ı anma ve zikretme
vasıtasıdır. İbadetler, ahlaken ve ruhen değişme meydana getirmiyorsa,
973
974
975
976
Hac, 22 /77
Fatiha, 1/5
Muhammed Hamdi Yazır, age, I, s. 103
Buhari, Rikak, 10- Cihad, 70; İbn-i Mace, Zühd, 8
İslam’da İbadet Anlayışı
293
amacına ulaşmamış demektir. Ancak çıkar düşünmeden gösterişten uzak,
içtenlikle yapılan ibadetler insanı değiştirir. Aksi takdirde bir takım davranışlardan ibaret kalır. İslam, amelsiz takdisi, yani kutsamayı reddetmiştir.
Nesep, kabile ya da ülke bağı dolayısıyla takdis yoktur. Konu ile ilgili olarak Allah: “...Cehennemlik olduktan sonra, akraba bile olsalar,
müşrikler için bağışlanma dilemek, Peygambere ve mü‟minlere
yakışmaz.”977 İyi niyetten, yine iyilik yapma sevgisi ve iyi davranma duygusu doğar. Çok bilinen sahih bir Hadis‟te Hz. Peygamber(s.a.v): “Ameller, niyetlere göredir. Herkes niyetinin karşılığını görür.”978 İhsan, yani iyi davranış, bütün yaptıklarında Allah‟ın gördüğünü düşünmektir. Sanki hemen önündeymiş gibi düşünerek, dininin emirlerine uymak,
yasaklarından kaçınmak suretiyle Allah‟a ibadet etmektir. Sabır ise bütün
bunların temelidir. İslami ibadetlerin çoğu, özellikle de oruç ve sabır, kararlılık huylarını kazandırma özeliğini içerirler.
İbadetlerde sadece istekli olmak yeterli değildir, aynı zamanda samimi olmak da gerekir. Samimiyet; içtenlik, candan ve gönülden demektir.
Samimi olmak, aynı zamanda ihlaslı olma anlamına da gelir. İhlas ise dinin temeli olan inancın olmazsa olmaz bir özelliğidir. Yani gerçekten samimi olarak gönülden benimsemek demektir. Bin defa yapmak yerine,
bir defa şuurluca yapmak daha önemlidir. Konu ile ilgili olarak
Kur‟an-ı Kerim‟de: “…Dini Allah‟a halis kılarak ibadet etmek”979
emredilmektedir. Sadece Allah‟ın rızasının gösterilmesi ve ibadetin sadece
Allah‟a yapılması gereği vurgulanmaktadır. İbadetin özünü insanın samimiyeti oluşturur. İbadetlerin kabulü insanın samimiyetine bağlıdır. İnsan,
nerede olursa olsun Allah onunla beraberdir. O, insana şah damarından
daha yakındır.980 Ancak Allah‟a samimiyetle bağlanıp, O‟nu her zaman hatırda tutan insanlar bunu hissederler. İhsan nedir? sorusuna Hz Peygamber (s.a.v)‟in cevabı: “İhsan, sanki Allah‟ı görüyormuşsun gibi
ibadet etmendir. Çünkü sen O‟nu görmüyorsan da O seni görüyor.” 981 şeklinde olmuştur. Allah ile ancak samimi ibadet yaparak iletişim kurulabilir. Samimiyetle ibadetlerini yerine getiren insanlar, kendilerini
Allah‟ın korumasında hissederler. İbadetlerde asıl olan, tam bir inanmışlık
içinde, bilinçli, göstertişten uzak ve içtenlikle Allah‟a yönelmedir. Çünkü
977
978
979
980
981
Tevbe, 9/113
Buhari, Bed’ul-Vahy, 1
Zümer, 39/2
Kaf, 50/16
Buhari, İman, 37
294
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ibadetler, insan ile Allah arasında gerçekleşen bir ilişkidir. Bu nedenle sadece O duysun, görsün ve bilsin diye, O‟nun rızasını kazanmak için yapılan ve karşılığı de sadece O‟ndan beklenilen davranışlardır. İbadetlere riyanın, yani gösterişin karışması, onun manevi değerini azaltır. Allah, bütün
ibadetlerin sadece O‟nun rızası için yapılmasını ve karşılığının da sadece
ondan beklenilmesini ister. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:“…Bana,
din ve ibadetimi yalnız Allah‟a has kılarak gönülden O‟na kulluk etmem emredildi.”982 Allah, namaz kılarken riyakarlıktan, yani
gösterişten uzak durma konusunda bizi uyarmakta ve bu konuda şöyle
buyurmaktadır:“...Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki, onlar namazlarını ciddiye almazlar. İbadetlerini gösteriş için yaparlar...”983
İbadet, bir diriliş ve hakiki nurdan yardım talep etmek demektir. Allah
ibadeti emretmiştir. Çünkü O bilmektedir ki, bizim hayatımız ancak O‟nun
ile mümkündür. O bize ibadeti, zorbalık, cebir ve soyut birer emir ve gereklilik olarak farz kılmamıştır. Bütün bunlardan dolayıdır ki Allah, bir takım
zararlardan dolayı, içki ve ona benzer sarhoş edici ve akla zarar verici
şeyleri yasaklamıştır. Kumarı, vermiş olduğu zarar, insanlar arasında
ekmiş olduğu düşmanlık ve kinden dolayı yasaklamıştır. Zinayı da yasaklamıştır. Çünkü o, neseplerin birbirine karıştığı bir kargaşa ortamı meydana getirmektedir. O, nefsin ve şehvetin saçma arzularına boyun eğme
demektir. Kadın ile erkek bir araya gelerek, birbirlerine payanda olup, evlilik düşünmeksizin sadece zevk alış-verişi için bir arada olmaları halinde,
bu durum adeta bir fırsat hırsızlığından ibarettir. Bu düşüncedeki iki insan,
sevgi ve birleşmeyi, üretim aracı olmaktan çıkararak, tüketim aracı konumuna getirmiş olurlar. Bunlar çeşitli kültürler ve milletler kurmak için yaratılan en değerli hücreleri, yalnızca şehevi bir heyecan için harcamış olurlar.
Evlenmeyi de serbest bırakmıştır. Zira o düzen, intizam, sorumluluk ve
gönül huzurundan ibarettir. Domuz eti yasaklanmıştır. Bizler şu anda biliyoruz ki, domuz, grip ve bağırsak kurdu mikropları taşımaktadır. İntihar
etmek de yasaklanmıştır. Çünkü intihar, Allah‟a karşı son derece büyük bir
sui-zandır. O‟nun yarattıklarını yok etme ve ahiretini unutmak demektir ki,
bu da insanın, kendisi için yapmış olduğu büyük bir zulümdür. İnsanın bir
şeyi sadece kendisine göre doğru olduğunu kabul etmesi, onun gerçekten
doğru olduğunu göstermez. Doğruluk, ancak gerçek karakter ve kişiliğe
982
983
Zümer, 39/11
Maun, 107/4-6
İslam’da İbadet Anlayışı
295
karşı doğru olunmasıdır. İnsanın kendisine göre doğru olması için, onun
fıtratı ve dünyaya getirmiş olduğu fıtrat kanunlarına karşı da doğru olması
gerekir. Aksi takdirde kendi benliğinden uzaklaşır ve kendisini sıkıntıya
sokmuş olur ki, maddi varlığı bir tarafta, ruhu ise tamamen kendisinden
ayrı bir tarafta kalmış olur.
İnsan, inancını ibadetlerle günlük hayatına yansıtamazsa meyvesiz
ağaç gibi olur. İman ancak ibadetlerle olgunlaşır. İnsanın Allah katındaki
değeri, ona karşı kulluk görevinde göstereceği özen nispetindedir. Bunun
için ibadetlerimizi şuurlu bir şekilde yapmalıyız. İbadetlerin sadece Namaz,
Oruç, Hac, Zekat olmadığı, ayrıca insanlığın hayrına olan her iş ve davranışın da ibadet olduğunu bilmeliyiz. Allah‟a yaklaşmanın ve sevgisini kazanmanın ibadetlerle olacağını unutmamalıyız. İbadetler insanı iyiye ve
doğruya yönlendirip, onları olgunlaştırarak güzel davranışlar sergilemelerini sağlar. Yaratıcısına tam şuurla bağlanan ve ibadet eden insan, her türlü kötülükten kaçınarak kendisine olan güvenini artırır, böylelikle manevi
yönden moral kazanır ve kişiliğini sağlamlaştırır. Sabırlı olmasını ve hayata olumlu bakmasını sağlar.
Gerek ibadetlerimizde ve gerekse diğer davranışlarımızda herhangi
bir gösteriş ve çıkar beklentisi içinde olmadan sadece O‟nun rızasını kazanmak amacıyla Allah‟a yönelmek gerekir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı
Kerim:“De ki: Şüphesiz benim namazım, kurbanım, hayatım ve
ölümüm kesinlikle hep o alemlerin Rabb‟i olan Allah içindir.”984Allah insanlara yapamayacakları ve güç yetiremeyecekleri ve altından kalkamayacakları sorumluluklar yüklememiştir. Yalnız güçlerinin yetebileceği, yaratılış yapıları ile uyumlu ve onları normal hayattan tamamen
uzaklaştırmayacak ibadetler emretmiştir. Belli bir zamanı, şekli ve şartları
olan ibadetlerin hepsi, insanın normal olarak ve kolaylıkla yapabileceği
davranışlardır. Allah, Kur‟an-ı Kerim‟de yer alan,“…Allah sizin için kolaylık ister zorluk istemez…”985“…Din hususunda sizin üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi…”986 şeklindeki ayetler de bunu açıkça
göstermektedir. Hz. Peygamber(s.a.v): “Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız. Sevindiriniz, nefret ettirmeyiniz.”987“Din kolaylık-
984
985
986
987
En’am, 6/162
Bakara, 2/185
Hacc, 22/78
Buhari, İman, 29
296
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
tır…”988 Hadisleri ile dinin özünde bir zorluğun olmadığını bildirmiştir.
İbadetler, insanı Allah‟a yakınlaştırır. Bu yakınlığı sağlamak için bazen
yanlış bir düşünce olarak ibadetlerin ne kadar zorlaştırılırsa o kadar iyi ve
Allah katında da makbul olacağı gibi anlayışlar da gelişebilmiştir. Fakat bu
anlayışlar, kesinlikle doğru değildir. Allah ibadetleri, insanlara acı çeksinler
diye değil, onun varlığını tanısınlar ve unutmasınlar diye emretmiştir. Bu
anlayışlar, Allah tarafından bir aşırılık olarak görülmüş ve Allah‟ın belirlediği sınırları aşanlar, haddini aşanlar olarak nitelendirilmişti.989 Hz. Peygamber(s.a.v)‟ in hayatında böyle bir anlayış ve
uygulama yoktur.
İslam dini, sosyal hayatın bütün safhalarında yer alan faaliyetlerin
ibadet olabileceğine dikkat çeker. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in “her maruf
şey, sadakadır.”990 ifadesi ibadete çok kapsamlı bir bakış açısı getirir.
Bu ifadenin örneklerini Hadislerde çokça görmek mümkündür. “Emr-i bil
ma‟ruf” sadakadır, yol göstermek sadakadır, rahatsız edici şeyleri yoldan kaldırmak sadakadır, zayıfa yardım etmek sadakadır, güzel ve yumuşak söz söylemek sadakadır ve selam vermek sadakadır. Görülüyor ki, insanların karşılıklı ilişkilerinin olumlu doğrultuda yürütülmesi hep birer sadakadır. Sadaka ise, ibadettir. Ayet ve Hadislerin yönlendirmesinden hareketle, İslam toplumu bütün güzel işleri, ibadet şuuruyla yerine getirmeye
çalışır. Böyle bir toplumda eğitim de çalışmak da ibadet olur. Ancak
Allah‟ın belli başlı emirlerini yerine getirmeyen insanların “eğitim ibadettir” ve “çalışmak ibadettir” demeleri kuru bir teselliden ibaret kalır.
İbadetsiz din olmaz. Daha doğrusu ibadetsiz hayat olmaz. İbadet sisteminden kastedilen, İslam'ın şartlarıdır. Hz. Peygamber(s.a.v):
“İslam beş temel üzerine kurulmuştur. Allah‟tan başka ibadet
olunacak İlah bulunmadığına, Hz. Muhammed‟in, O‟nun kulu
ve Resulü olduğuna şahadet etmek, Namaz kılmak, Zekat vermek, Oruç tutmak ve Hacc‟a gitmek.”991Hadis‟te de anlaşılmaktadır ki, İslam‟ın ilk şartı Allah‟a ve O‟nun Peygamberi Hz. Muhammed
(s.a.v)‟e şahadet etmektir. İslam‟a girmek bu şartlarla olur ve bunlar yerine
getirilmedikçe, diğerlerini yapmanın hiçbir önemi olmaz. Bu ilk şarttan sonra Namaz, Oruç, Zekat, Hac ve diğer ibadetler gelir.
988
989
990
991
Buharı, İman, 1/15
Maide, 5/87
Buhari, Cihad, 72; Müslim, Musafirin, 84
Ahmet Davutoğlu, “Sahih-i Müslim Trcümesi”, I, s. 152
İslam’da İbadet Anlayışı
297
İbadet Allah‟a kulluk etmek, saygı duymak, onun emirlerini ve O‟na
olan bağlılığın gereklerini yerine getirmektir. İbadet, Allah‟a kulluk bilinciyle
insanın, iman ve inancının bir gereği olarak sergilediği iyi ve güzel olan örnek davranışlardır. İbadetin anlam ve kapsamı çok geniştir. İslam‟ı öğrenmek, öğretmek, yaşamak, dua, niyaz ve tefekkürle Allah‟a gönülden yönelmek bir ibadettir. Dinin emir, yasak ve tavsiyelerine uymak, ailenin ihtiyaçlarını helal ve meşru yollardan karşılamak, canı, malı, sağlığı, çevreyi,
tabiatı ve doğal dengeyi korumak, iyiliği tavsiye ederek insana ve topluma
zarar veren bütün olumsuzluklardan kaçınmak gibi her türlü güzel davranış ibadettir. İbadet, Allah‟ın rızasını kazanmak niyetiyle yapılır. İslam‟a
göre yapılan her güzel iş ve davranışın Allah katında mutlaka karşılığı
vardır. Kur‟an-ı Kerim‟de bu durum şu şekilde yer almaktadır:“Kim zerre
miktarı hayır işlerse karşılığını görür.” “Kim de zerre miktari
şer işlemişse onu görür.”992 İbadet etme isteği insanın doğasında var
olan bir duygudur. İbadetin ruhu ve özü olan ihlas, yalnızca Allah‟ın rızasını kazanmak niyetiyle ve kararlılığı ile yapılmasıdır. İnsanın istek ve arzuları sınırsızdır. Ama o, bu isteklerini tam anlamı iler karşılayamaz. Çevremize baktığımızda saymakla bitiremeyeceğimiz nimetlerle donatıldığımızı görürüz. Bu nimetlere karşılık şükür gerektirir. Şükür ise, nimeti yaratan ile o nimetten yaralanan kul arasında içten bir bağlılığa vesiledir. Yerine getirilen ibadetler de bu bağlılığın göstergesidir.
İnsan, çeşitli nedenlerle zaman zaman bilerek veya bilmeyerek bazı
hatalar yapabilir ve günah işleyebilir. Ancak daha sonra yaptıklarının yanlışlığını fark ederek pişmanlık duyar ve hatasından dönmek ister. Bu arzusunu tövbe ve dua ile ifade eder. Bir kimseye karşı işlediğimiz bir hatadan dolayı özür dilediğimiz gibi, Allah‟tan da özür dileme ihtiyacı duyarız.
Tövbe insanın işlediği bir günah nedeniyle Allah‟tan özür dilemesidir.
Allah, insanın bu yönünü bildiği için ona tövbe etme yolunu da göstermiştir. Çünkü insanın, pişmanlık duyduğu takdirde, günahların Allah tarafından affedileceğini bilmesi, onda umut ışığı yakmakta ve güven duygusu
uyandırmaktadır. Bu güven duygusu insana pozitif enerji kazandıracak ve
iyimser bakmasını sağlayacaktır. Evreni ve içindekileri yaratan ve yaşatan
Allah‟a sığınmak, insana moral ve güven verir. Böylece insan hiçbir zaman
yalnızlık duygusu ve ümitsizliğe kapılmaz. Zorluklar ve sorunlar karşısında
daha kararlı davranır. Böylece merhameti ve kudreti sonsuz olan Allah‟a
sığınmanın huzurunu duyar. Müslümanlara, bütün ibadetlerin sahibine
992
Zilzal, 99/7-8
298
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
dünya ve ahiret iyiliği sağladığını, Allah‟a bir fayda ya da zararının dokunmadığını öğretmek gerekir. İnsanın Rabb‟ine yönelip ibadet etmesi ve
O‟nun rızasını kazanmaya çalışması, yaratılış amacına en uygun davranıştır. İbadet, insanın yaratılışının temel amacıdır. Nitekim Kur‟an-ı Kerim‟de Allah: “Ben cinleri ve insanları, ancak bana ibadet (kulluk)
etsinler diye yarattım.”993 Allah bizlere yaratılış amacımızı hatırlatmakta ve bizden sadece kendisine ibadet etmemizi istemektedir. Kur‟an-ı
Kerim‟de insanın değeri, ortaya koyduğu kullukla ölçülmüştür. Bu kulluğun
en somut göstergesi de ibadetlerdir.994 Allah biz insanlara sayısız nimetler
bahşetmiştir. Bunların karşılığında ise kendisinden başka ilah olmadığına
iman ederek, bu imanın gerektirdiği şekilde bir hayat sürmemizi istemektedir. İmanımızın amel boyutunu oluşturan ibadetlerimiz, aynı zamanda
Rabb‟imizin nimetlerine şükrümüzün ifadesidir. Ayrıca insanın iç dünyasını
temizleyen ibadetler insanları kötülüklerden uzak tutar. Dolayısıyla bu insanların oluşturduğu toplumda güven ve iyiliğin hakim olmasına katkı sağlar. Bütün bunların dışında ibadetler en temelde Allah‟ın emrettiği için yapılır. Her şeyden müstağni olan Allah‟ın elbette bizim ibadetlerinize de ihtiyacı yoktur.
İbadet, hiçbir karşılık beklemeksizin yalnız Allah‟ın emrini yerine getirmek ve O‟nun rızasını kazanmak için yapılır. İbadet Allah‟ın emri olduğu
için yapılmalıdır. Bu durumda Müslüman, Allah‟ın yapılmasını istediği şeyleri yapmalı ve yapılmasını istemediği şeylerden de uzak durmalıdır. Her
şeyi yoktan var eden Allah‟a kulluk etmek, verdiği sayısız nimetlere şükretmek için ibadet edilmelidir. Çünkü Allah, evrendeki her şeyi insanların
yararlanması için yaratmış ve sayısız nimetler vermiştir. Hayatta insanın
çeşitli sıkıntılarla karşılaşıp ümitsizliğe ve bunalıma düştüğü zamanlar
olur. Böyle durumlarda insan, ibadetle kendisini Allah‟a daha yakın hisseder ve onunla sağlam bir iletişim kurar. O‟nun rahmetine sığınır, ümitsizlikten kurtulur ve huzura kavuşur. Kur‟an-ı Kerim bu konu ile ilgili olarak:
“…Dikkat edin, kalpler ancak Allah‟ı anmakla huzura kavuşur.”995 İbadet, insanın Allah‟a olan inancını pekiştirir, O‟na olan sevgiyi
artırır ve ahlakı güzelleştirir. Kötü duyguları yok eder. Günah işlemekten
uzak tutar. Çünkü ibadet yapan kimse, sorumluluk bilincine sahiptir.
Ahirette hesaba çekileceğini bilir ve davranışlarını buna göre düzenler.
993
994
995
Zariyat, 51/56
Furkan, 25/77
Ra’d, 13/28
İslam’da İbadet Anlayışı
299
Allah, ibadet eden ve yararlı işler yapan kullarını ahirette ödüllendirecektir.
Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “...Artık kim, Rabb‟ine kavuşmayı umuyorsa iyi iş yapsın ve Rabb‟ine ibadette hiçbir şeyi
ortak koşmasın.”996
İslam dininde emredilen ibadetlerin bireysel ve toplumsal yararları
vardır. Cuma, bayram ve teravih namazları insanlar arası ilişkilerin
güçlenmesine, milli birlik ve beraberliğin gelişmesine katkı sağlar. Ramazan Orucu, Zekat, Sadaka ve Kurban, sosyal yönü olan ibadetlerdir. İslam, Allah‟a iman, namaz, cemaat, oruç, hac vb. vasıtalar ile
insanların beraberce zulme, adaletsizliğe, eşitsizliğe, haksızlığa, kötülüğe,
fakirliğe, hastalığa, cehalete karşı omuz omuza mücadele ettiği bir dayanışma toplumu yaratmak istemiştir. Bu ibadetler, toplumu kaynaştırır, yardımlaşma duygusunu geliştirir. İnsanlar arası ilişkileri disipline eder ve kişilerde dayanışma duygusunu artırır. Ayrıca insanlar arasında şefkat ve
merhamet duygularının gelişmesine de katkıda bulunur. Bireyler bir topluma mensup olmanın, din kardeşliğinin öneminin ve bu kardeşlikten doğan
gücün farkına varırlar. İbadetler, sosyal yardımlaşma, birlik ve beraberlik
duygularını geliştirme açısından da etkin bir fonksiyona sahiptir. İbadetler
bireyi fedakarlığa ve başkalarını düşünmeye yönlendirir. Kişinin sosyalleşmesine katkıda bulunur. İbadetler toplumda maddi, manevi ve ahlaki
sorunların çözümüne yardımcı olduğu gibi, sosyal ilişkilerin gelişmesine de
katkı sağlar. Özellikle Zekat, Sadaka, Hac ve Kurban gibi ibadetler,
sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın toplumda gelişmesinde ve yaygınlaşmasında önemli rol oynar. Gelir dağılımındaki farklılıkların yol açtığı sorunlar toplum barışını tehdit edebilecek özelliktedir. Bu farklılıkların en alt
seviyeye indirilmesi ve servetin belli kişilerin ellerinde toplanmasını önleyerek, toplumun geneline yaygınlaştırılmasının sağlanmasında Zekat ve
Sadaka gibi ibadetlerin önemli rolü vardır. Zekat‟ı ve Sadaka‟yı veren kişi,
onu Allah rızası için verir ve Zekat‟ı alan kişi ise kendisini minnet altında
hissetmez. Zekat alan kişi, yaşadığı toplumda yalnız olmadığını bilir. Kendisini anlayan ve ona sahip çıkan hayırsever insanların olmasından dolayı
önce yaratanına şükreder ve yardım eden kimseye ise teşekkür eder. Böylece sosyal yardımlaşma, birlik ve beraberlik duyguları gelişir, toplumda
sağlıklı ilişkiler ve barış ortamı ortaya çıkar. Birlikte yapılan ibadetler,
mü‟minler arasındaki her türlü makam, mevki, rütbe ve ırk üstünlüğü duygusunu ortadan kaldırmak suretiyle sosyal eşitliği sağlar. Böylece cemaat
996
Kehf, 18/110
300
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
halinde yapılan ibadetler, insanlar arasındaki bütün engelleri kaldırarak,
onları birbirlerine yakınlaştırmakta ve birlikteliği bir hayat tarzı haline getirmektedir.
İbadetlerin genel olarak topluca yapıldığı yerlere mabed denilmektedir. İnsanların bir arada ibadet yapma ihtiyacı nedeniyle mabetler ortaya
çıkmıştır. İbadetlerin yerleri, dinlerin özelliklerine, ülkenin coğrafi ve kültürel durumuna göre şekil kazanmıştır. Kur‟an-ı Kerim‟e göre yeryüzündeki
ilk mabed yeri, Mekke‟deki Kabe‟dir. Bu durum Kur‟an-ı Kerim‟de böyle
ifade edilmiştir: “Şu bir gerçek ki, alemlere bir bereket kaynağı ve
yol gösterici olarak insanlar için kurulan ilk ev Mekke‟deki
(Kabe)‟dır.”997 Kabe Hz. İbrahim (a.s) ve oğlu Hz. İsmail (a.s) tarafından
inşa edilmiştir. Kabe, yüzyıllardır bir ibadet ve ziyaret merkezi olmasının
yanı sıra bir güven ve emniyet yeridir. Kur‟an-ı Kerim‟de Kabe‟nin dışındaki ibadet yerlerine, secde edilen yer anlamında Mescit olarak adlandırılmıştır. Ülkemizde ibadet yerlerinin küçüklerine Mescit, büyüklerine de
Cami denilmektedir. Mescitler, Allah‟ın yapılmasını emrettiği ve içinde
adının anılmasını istediği ibadet yerleridir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, “Bana yeryüzünün her tarafı Mescit ve temiz kılındı.”998 Hadis‟i
Mescit anlayışının ne kadar kapsamlı olduğunu ortaya koymaktadır.
Daha önce de ifade edildiği gibi, helali haram kılma, haramı da helal
sayma hiç kimsenin yetkisinde değildir. Helal ve haramı belirleyen Allah‟tır.
Bunun aksi ise insanları Allah‟ın yerine Rabb edinme anlamına gelir.999
Genel itibarıyla insanlar dine ya da kutsala saygı duyar ve bu konuda bilgili zannettikleri kimselere teslim olurlar. İnsanların bu kabulleri ya da teslimiyetleri akli ve mantıki esaslar üzerine oturmadığı zaman, din istismarı ya
da kutsalın bezirganları sahneye çıkar. Bunlar da insanları Allah‟ın dışında, kendilerine kulluğa davet ederler. Bazen de tam tersi olur ve insanlar
hakiki Tevhid inancına sahip kimseleri putlaştırırlar. Hıristiyanların Hz. İsa
(a.s)‟a Allah‟ın oğlu demeleri bu türden yanlışlığa güzel bir örnek olur. Düşülen temel yanlışlık, dini inanış ve kabullerin akıl ve mantık temelinden
uzak olma yanlışlığıdır. “Onlar Hahamlar‟ını, Rahipler‟ini ve
Meryem oğlu İsa‟yı da Allah‟ın dışında kendilerine Rabb edindiler. Oysa onlar bir olan Allah‟a ibadet etmekle emro997
998
999
Al-i İmran, 3/96
Buhari, Salat, 56
Zemahşeri, “Keşşaf”, III, s. 34; Razi, “Mefatihu’l-Gayb”, XVI, s. 38;
Ebu Hayyan, “Bahru’l-Muhit”, V, s. 33
İslam’da İbadet Anlayışı
301
lunmuşlardı. Allah‟tan başka ilah yoktur. O müşriklerin ortak
koştuğu şeylerden münezzehtir.”1000 Hıristiyanlar Hz. İsa (a.s) için,
Yahudiler de Hz. Üzeyir (a.s) için Allah‟ın oğlu deme hatasına düşmüşler
ve ehli kitap olmakla bağdaşmayacak bir davranış sergilemişlerdir. Her iki
gurup da putlaştırdıkları şahısların bir kısım mucizelerinden dolayı onları
olağanüstü görmüş ve onlara uluhiyet izafe etmişlerdir. Ehl-i Kitab‟ın, Rahiplerini ve Hahamlarını “Rabb” edinmeleri de yine aynı kültürün devamıdır. Allah‟ın insanlara verdiği özgürlüğü benimseyememiş kimseler,
başkalarını putlaştırmışlardır. Gerçek özgürlük ve tam hürriyet Tevhid
inancındadır. Allah‟ın dışında başkalarına kulluk ise insanın özgürlüğünü
bitirir, insanı insanlıktan çıkarıp akılsızca bir kısım taklitlere göre hareket
eden yaratılmış varlıklar seviyesine düşürür. Nitekim Ehl-i Kitab‟ın Hahamları onlara, Allah‟ın dışında bir kısım şeyleri haram sayınca, onlar da haram kabul ediyor veya helal kılınca da helal sayıyorlardı. Halbuki Allah‟ın
dışında insanların helal ya da haram kılma yetkileri yoktur. Herhangi birini
Rabb edinmek için, ona Rabb ismini vermiş olmak gerekmez.
Allah‟ın emrine uygun olup-olmadığına bakmaksızın bir kısım insanların emirlerine uymak, özellikle de din konusunda, o insanların sözlerini
inanç gibi kabul etmek, bunlara uyunca Allah‟a uyduğunu sanmak, işte bu
kimseleri Rabb edinmektir. Gerçeğe dayanmayan bir şeyin ilmi değeri
yoktur. Gerçek alim de Allah‟tan başkasına tapmayı asla doğru bulmayan
hür iradeli ve ahlaklı kimsedir. Bilgisizce iman etmek ya bir taklit, ya da bir
teslim oluş veya bir gücün önünde boyun büküştür. “Bedeviler iman ettik dediler. Deki; siz iman etmediniz, ama boyun eğdik deyin.
Henüz iman kalplerinize girmedi...”1001 “Bedeviler, kafirlik ve
münafıklık bakımından hem daha beter, hem de Allah‟ın Resulüne inandırdığı kanunları tanımamaya daha yatkındır.
Allah çok iyi bilendir, hikmet sahibidir.”1002
Herhangi bir medeni yerleşim yerinde yerleşik olmayan ve çölde göçebe olarak yaşayan kimselere bedevi denir. Yaşadıkları çöl hayatının gereği olarak tabiatları daha sert, yaşantı olarak ilkel, medeniyetten ve ilimden uzak oldukları için de inkar bakımından daha şiddetlidirler. Bu tiplerin
temel karakteristik özelliği bir hakikati duyduğu zaman, anlamadan hemen
karşı koymaktır. Kur‟an-ı Kerim‟in inceliklerini ve bir bütün olarak felsefesi1000
1001
1002
Tevbe, 9/31
Hucurat, 49/14
Tevbe, 9/97
302
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ni bilmedikleri için ne gerçek Tevhid‟i, ne de dini hükümlerin mahiyetini ve
kapsamlarını bilmezler. Bilgiden uzak olmak onlara kabalık, sertlik ve inkar
getirmiştir. Sağlam ve sağlıklı bir imana sahip olmak için bu davranışlardan şiddetle kaçınmak gerekir. Biz insanlardan istenilen iman, bit‟at ve hurafelerden uzak, Allah‟ın dinine ve Resulü‟nün sahih sünnetine teslim olmaktır. Bunun dışında yol aramak, Tevhid‟ten uzaklaşmaktır.
İnsanın bütün benliği ile Allah‟a yönelerek maddi ve manevi isteklerini O‟na arz etmesine dua denir. O‟ndan istekte bulunmasıdır. Dua, kul ile
Allah arasındaki yegane bağdır. İnsanın kibirden vazgeçip, Allah‟ın mutlak
kudretini, adaletini ve merhametini benliğinde hissedip, ona boyun eğmesidir. Dua, kalbin Allah ile konuşmasıdır. Duanın ana amacı, insanın
kendi halini Allah‟a arz etmesi ve O‟na niyazda bulunması olduğuna göre
dua, Allah ile kul arasında bir diyalog anlamı taşır. Bir başka deyişle dua
sınırlı, sonlu ve aciz olan varlığın, sınırsız ve sonsuz kudret sahibiyle kurduğu bir köprüdür. “...Dua ediniz ki, duanıza icabet edeyim...”1003
ayeti gereğince kişi Allah‟ı daima hatırlamalı ve her zaman onun kulu olduğunu hatırdan çıkarmayıp, ona göre hayatını sürdürmelidir. Kur‟an-ı Kerim‟de de ifade edildiği gibi, daha ziyade başının darda kaldığı durumlarda
Rabb‟ine halini arz edip yardım dilemesi insanın tabiatında vardır. Doğru
olan ise, her zaman Allah‟ı anma ve O‟na dua etmektir. Sonuç olarak kişi
modern dünyanın sorunlarıyla baş edemeyip, çaresiz kaldığında da ellerini
açıp huzur bulabilmesi için Rabb‟ine yalvarmalı ve içten gelen duygularla
gözyaşı dökerek sıkıntılarını gidermesini O‟ndan talep etmelidir. Kula yaraşan, kendi acizliğini anlayıp, Allah‟ın kudret ve azametini düşünerek ihtiyacını arz etmek, kabul etmesi için niyazda bulunmaktır. “Allahın takdiri değişmeyeceğine göre duanın ne faydası vardır?” şeklinde
düşünen insanlar olabilir. Şüphesiz böyle bir düşüce yersizdir. Şöyle ki;
olaylar sebep-sonuç ilişkisiyle birbirine bağlanmıştır. Sebeplerin sonuçları
doğurması zaman içinde meydana gelir. İyilik veya kötülüğü takdir eden,
bunlar için bir sebep de takdir etmiştir. Dua, kötülüğün giderilmesi veya iyiliğin sağlanması için bir sebeptir. “Kaza ancak dua ile geri çevrilebilir.” sözünün açıklaması da şöyledir: Allah‟a dua ve niyaz, O‟nun rahmetine vesile olur. Bu suretle musibetler azalır ve acılar diner. Mesela: Allah
bir yere bir felaket takdir etmiş olsa ve kul musibetin giderilmesi için dua
etse, dua Allah‟ın takdirini değiştirmez. Şu kadar var ki, Allah‟ın rahmetiyle
1003
Mümin, 40/60
İslam’da İbadet Anlayışı
303
afetin etkileri, bırakacağı tesirler değişir ve rahmet fıtratının şiddetini azaltır. Kaderde bir afet olan bu fırtına, sonunda dua bereketiyle serin bir rüzgar oluverir. Akıl, sabır ve dua, beraberinde zaferi getirir.
Kur‟an-ı Kerim‟de “Dai” kelimesi daha ziyade insanın isteklerini ve
ihtiyaçlarını arz ettiği kudret sahibi yaratıcıya yaptığı dua anlamında kullanılır.1004 Dua; davet kelimesiyle aynı kökten gelir ve “çağırmak, istemek, yardım dilemek” anlamlarına gelir. Dua, aşağıdan yukarıya, küçükten büyüğe doğru yönelen bir iletişimdir. Dua her kul için geçerli olan,
insanın Rabbi ile arasında vasıtasız gerçekleştirdiği bir konuşmadır. Dua
sadece Allah‟a yapılır. Dua acizliğin, yani kulluğun itirafı ve Allah‟ı tek yaratıcı bilmenin göstergesi olduğu için kulluğun ve ibadetlerin özüdür. Dua
ederek Rabb‟ini anan kimseyi Allah da anar.1005 Dinin direği olan namaz
da, Kur‟an-ı Kerim‟de iki yerde 1006 dua kelimesi ile ifade edilmiştir. Allah
dua edene karşılığını muhakkak vereceğini bildirmiştir. 1007 “Kullarım
beni senden sorarlarsa (bilsin ki), gerçekten ben (onlara) çok
yakınım. Biri benden bir şey istediğinde onun duasına karşılık
veririm.”1008 “Dua, ibadetin özüdür.”1009 buyuran Hz. Peygamber(s.a.v), hastalıktan, bunalmaktan, faydasız ilimden ve her türlü kötülükten Allah‟a sığınmış, Rabb‟imizden sağlık, rızık, affedilme, mutluluk ve
iman istemiştir. Kandil gecelerinde, arafe ve cuma günlerinde, secdede,
ezan ve kamet arasında duaların geri çevrilmeyeceği müjdesini vermiştir.
Hz. Peygamber(s.a.v), “Dua ettim de kabul olmadı” diye aceleci
davranılmadıkça, duaların kabul edileceğini bildirmiş,1010 “Dualarınızda
azimli ve kararlı olun.”1011 En güzel duayı ise şöyle özetlemiştir:
“Allah‟tan affedilmeyi ve afiyeti dileyin. Çünkü hiç kimseye
sağlam bir imandan sonra afiyetten daha hayırlı bir şey verilmemiştir.”1012 Dua ederken kime el açtığımızın farkında olarak,
Rabb‟imizin mutlak zenginlik sahibi olduğunu bilerek, sevgi ve tazim duy1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
Ragıb İsfehani, age, s. 190-191; Bakara, 2/171; Nur, 24/63; A’raf,
7/56; Zümer, 39/8; Yunus, 10/12
Bakara, 2/152
E’nam, 6/52; Kehf, 18/28
Mu’min, 40/60
Bakara, 2/186
Tirmizi, Dua, 1
Buhari, Deavat, 22
Buhari, Deavat, 21
Tirmizi, Dua, 106
304
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
guları içinde lütuf ve yardım dilemeliyiz. Dua için özel bir zaman ve durum
yoktur. Kur‟an-ı Kerim‟de Allah, kullarını duaya teşvik eder ve dua etmemenin insanı önemsizliğe mahkum eden bir illet olduğunu beyan eder.1013
Dua insanın halini Allah‟a arz etmesi, O‟ndan yardım istemesi ve işlerinde
O‟nu vekil tutmasıdır. Dua, insan için bir güç kaynağıdır. Hz. Peygamber(s.a.v) Allah‟tan aldığı emirle insanları İslam‟a davet ettiğinden, onun
bir ismi de “Dai”dir.
Dua, azcın ve zilletin sebebi değildir. Dua, insanın asaletini ve insani
değerleri reddetmez. Dua; muhal, mantıksız ve aklın kabul etmediği şeyleri elde etme aracı değildir. Dua hiçbir surette görevin yerine geçmez, bireyin veya toplumun sorumluluğunu ortadan kaldırmaz. Dua, herkesin hayata, halka, topluma ve kaderine karşı sorumluluğundan kurtulmak için bir
kaçış, bir çıkış yolu değildir. Çirkinlik, seviyesizlik, fesat, hayasızlık ve ihanet lekesini yıkayıp temizleyen bir madde, suçluyu ve hak etmeyen mantıksız ve kanunsuz yollarla affettiren ve ona kurtuluş bahşeden bir düzenbazlık değildir.1014 İslam‟da dua da önemli ibadetlerdendir. Kur‟an-ı Kerim‟de 20 ayette dua kelimesi geçmektedir.1015
İnsan olarak yaratılışımızın hikmeti dua ve kulluktur. Onun için ibadetimiz ve kulluğumuz olmasa Allah katında ne kıymet ve önemimiz olacak ki?1016 “Hiç olmazsa, onlara bu şekilde azabımız geldiği zaman
boyun eğselerdi! Fakat kalpleri iyice katılaştı ve şeytan da onlara
yaptıklarını cazip gösterdi”1017
“Rabb’inize yalvara yalvara ve için için dua edin. Çünkü o
haddi aşanları sevmez.”1018
Dua küçüğün büyükten, aciz olanın güçlüden ihtiyaç ve arzusunu
ciddi olarak istemesi ve rica etmesi demek olduğundan fiil, söz ve hal olarak yalvarmak, ihlas ve ciddilik, bir de istenilen şeyin isteyen ve kendisinden istenilenin hal ve sanlarına layık ve uygun olması, aralarındaki nispeti
bozucu olmaması duanın tarifinde dahil şartlardandır.1019 Bunun için duada
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
Furkan, 25/77
Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 142
Bakara, 2/ 186; Ayrıca Bkz. Süleyman Uludağ, “Dua” , TDVİA, c. I9,
s. 530
Muhammed Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, c. 5, s. 3616
Muhammed Hamdi Yazır, “En’am, 6/43. Ayet”, c. 3, s. 1924
Muhammed Hamdi Yazır, “A’raf, 7/55. Ayet”, c. 3, s. 2171
Muhammed Hamdi Yazır, age, s. 2194
İslam’da İbadet Anlayışı
305
yalvarmamak varlığa, pervasızlığa bir çeşit çalıma delalet eder. Ufak bir
saygısızlık etmek, dua sınırından emir veya iltimas sınırına geçen bir haddini aşma olayı olduğu gibi duayı gizli bir şekilde yapmamak, bağırıp çağırmak da ihlas sınırından gösterişe, dua sınırından şikayet ve davaya geçen bir hadsizliği kapsamaktadır.1020 “Ve ben cinleri ve insanları ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”1021 Ayetine göre insanlar,
Allah‟a kulluk etmek için yaratılmıştır. İşte hatırlatılması gereken görev budur. Cin ve insan cinsinin yaratılmasının hikmeti Allah‟ı tanıyıp O‟na ibadet
ve kulluk etmektir. Bunun dışında başka şeylere tüketilen ömür zayi edilmiş olur, onun için azabı hak eder.1022 Kulluk, düzen içinde ilahi kanunlara uymak demektir. Bu düzene uymak da ancak düzeni sağlayan kanunları bilmekle sağlanabilir. Bundan dolayı kulluk etmek Allah‟ı tanımak, bilmek
manasında kullanılabilmektedir. Allah ve O‟nun kanunları bilinmedikçe,
Allah‟a kulluk da olmaz. İnsan yaratılışı gereği soru sormaya meyillidir.
Kur‟an-ı Kerim‟de sorunun ve soruşturmanın her şekliyle bir öğrenme ve
öğretme, bir yetişme ve yetiştirme metodu olarak kullanıldığı görülmektedir. İnsan hem kendine ve hem de başkasına sorular sorar, soruşturur, sora sora yetişir ve yetiştirir.1023
Dua, insan ile Allah arasında iletişim kurma yollarından birisidir. İnsan, dua ederken Allahın kendisini işittiğinin bilincindedir. Dua ile insan, dileklerinin aracısız olarak Allah‟a iletmekte ve ondan yardım istemektedir.
İnsanın ihtiyaçları, beden ve ruh sağlığı, beklentileri, endişeleri, hedefleri
ve ahiret mutluluğu gibi konular dua konularını oluşturmaktadır. İnsan, zor
durumlarda Allah‟ı hatırlayarak aczini, güçsüzlüğünü ve hatalarını samimi
olarak dile getirir. Sıkıntıdan kurtulduğu ve rahata kavuştuğu zaman da
ona şükreder. Allah ile iletişimini artırdıkça, O‟na yakınlaşma duygusu güçlenir. Allah Kur‟an-ı Kerim‟de, kendisine dua edilmesini ve dua edenin duasına karşılık verileceğini şöyle ifade etmektedir: “…Bana dua edince,
dua edenin duasına cevap veririm…”1024 İnsanın duaya yönelişinde
gelecek endişesi, günahlarını affettirme ümidi, sınavlarda başarılı olma ar1020
1021
1022
1023
1024
Muhammed Hamdi Yazır, age, s. 2194
Muhammed Hamdi Yazır, “Zariyat, 51/56. Ayet”, c. 6, s. 4542
Muhammed Hamdi Yazır, age, s. 4546
Abdullah Akbaş, “Hak Dini Kur’an Dili adlı Tefsir’de Bazı Ayetlerin
Eğitim Açısından Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, s. 90, Alıntı: Nevzat Ayasbeyoğlu, “İslamiyetin Eğitimimize Getirdiği Değerler
ve Kur’an-ı Kerimin Eğitim İle İlgili Ayetlerinin Tahlili”, s. 55
Bakara, 2/186
306
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
zusu, sevilen birinin ölümünden duyulan üzüntü, sevdiğine kavuşma isteği,
hastalık ve tehlikeli durumlarda yardım ve güvenlik isteği gibi nedenler rol
oynamaktadır. İnsanlar dualarının gerçekleşmesini ister. Ancak dualar her
zaman insanın isteği doğrultusunda gerçekleşmeyebilir. Bu durumda aceleci olunmamalı ve sabırlı olunmalıdır. Çalışmadan yapılan dua, tarlasını
ekmeyen çiftçinin ürün beklemesi kadar boş bir bekleyiş olur. Dua yapan
insanın, ibadet yapmakla birlikte aynı zamanda ruhi faaliyetleri de güç ve
canlılık kazanır. İnsan hırsını, bencilliğini ve aczini görür. Kötülük eğilimleri
azalır ve güzel davranışlara yönelir. Dua eden insan, Allah‟ın yardımının
kendisiyle olduğunu düşünür ve manevi güç kazanır. Duanın insana kazandırdığı bu manevi güç ve direnç, insanın zorlukları yenmesini kolaylaştırır. Dua etmek, İslam dininde ibadet olarak değerlendirilir. Bununla ilgili
olarak Hz. Peygamber(s.a.v): “Dua ibadetin özüdür.”1025
Dua, ruhun Allah‟a yükselişi ve kalbin Allah ile konuşmasıdır. Duanın
ferde bakan psikolojik yönleri yanında, toplumu ilgilendiren sosyolojik boyutu da vardır. “Duasız toplum boşluktadır. Dua etme duyarlılığını yitirmiş bir toplum, genelde de insanlığı, hüzünlü ve ümitsiz bir gelecek karşılayacaktır.” Mü‟minler, birbirlerine dua ederek
manen destek olurlar. Hatta en makbul dualardan birinin, kişinin gıyabında
ona dua etmek olduğu bildirilmiştir. Her namazda Müslümanların okudukları şu dualar, onlar arasında kuvvetli bir dayanışmayı netice verecek kuvvete sahiptir.
“…Ey Rabbimiz! Bize hem dünyada bir iyilik ver ve hem
de ahirette bir iyilik ver ve bizi cehennem azabından koru derler.”1026
“Ey Rabbimiz! (Amellerim) hesap olunacağı gün beni,
ana-babamı ve mü‟minleri bağışla!”1027
Allah, her şeye gücü yeten bir varlıktır. İnsan dua ve ibadet yoluyla
Allah‟a sığınır. Karşılaştığı zor durumlardan kendisini kurtarması için samimiyetle Allah‟a yönelerek O‟ndan yardım ister. Allah‟ın kullarını çok sevdiğini, kendisine açılan elleri boş çeviremeyeceğini bilir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
1025
1026
1027
Tirmizi, Davut, 2
Bakara, 2/201
İbrahim, 14/41
İslam’da İbadet Anlayışı
307
“Rabb‟inize alçak gönüllüce ve gizlice dua edin…”1028
“...O‟na, korkarak ve rahmetini umarak dua edin. Muhakkak ki, Allah‟ın rahmeti, iyilik edenlere yakındır.”1029
“En güzel isimler (el-esmaü’l-hüsna) Allah‟ındır. Bundan
dolayı Allah‟a onlarla dua edin...”1030
“Rabb‟iniz şöyle buyurdu: „Bana yalvarın, dua edin ki, size karşılık vereyim…”1031
İbadetin bir parçası olan “dua”yı ibadetten ayırmak her zaman
mümkün değildir. Dua, Allah‟ın yüceliği karşısında, kulun azcını itiraf etmesi ve yaratıcıdan yardım dilemesi demektir. Allah ile inanan kişi arasında vasıtasız bir iletişim aracı olan duanın temelinde, O‟na iman ve güven
vardır. Dua, aciz olan insan ile her şeye hakim olan Allah arasında adeta
bir köprü görevi görür. Bu anlamda dua, kulun Rabb‟ine en kısa yoldan
ulaşma tarzıdır. Dua, aynı zamanda yaratıcıya olan iman ve teslimiyetin
bir ifadesidir. Kulluğun özü olduğu gibi, imanın pratik bir yansıması olarak
da önemlidir. Konu ile ilgili olarak Allah: “(Resulüm!) De ki: Duanız
olmasa, Rabb‟im size ne diye değer versin?...”1032 Ayrıca Allah,
kulunun kendisine sığınmasından, yakarmasından ve yardım istemesinden hoşnut olmaktadır. Çoğu zaman ibadetle dua iç içe bulunmuştur. Dua,
ruhun Allah‟a yükselişi ve kalbin Allah ile konuşmasıdır. Mü‟minler, birbirlerine dua ederek manen destek olurlar. Yapılan dualarla, dünyanın her tarafındaki mü‟minler kalben, ruhani ve nurani bağlarla birbirlerine bağlanırlar. “Mü‟minler bir vücudun azaları gibidirler...”1033 Hadisi‟nin
sırrını gösterirler.
-İslam Dininde İbadetler
1- Beden ile yapılan ibadetler: Namaz ve oruç gibi ibadetler,
2- Mal ile yapılan ibadetler: Zekat, Fitre ve Sadaka gibi ibadetler,
1028
1029
1030
1031
1032
1033
A’raf, 7/55
A’raf, 7/56
A’raf, 7/180
Mümin, 40/60
Furkan, 25/77
İbrahim Canan, “Kütüb-i Sitte”, 17/325 Hadis No: 6806
308
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
3- Hem beden ve hem de mal ile yapılan ibadetler: Hac ve
Umre gibi ibadetlerdir.
İslam‟da ibadetin en yüksek derecesi, Allah‟a karşı hiçbir menfaat
beklemeksizin, O‟nun Allah olduğu şuuru ile itaat etmektir. Evrendeki bütün varlıklar kendi hallerine göre ve kendi dilleriyle Allah‟a karşı ibadetlerini
yapmaktadırlar. Allah, kullarına güçlerinin yeteceğinden fazlasını yüklememiştir.1034 Kur‟an-ı Kerim‟in birçok ayeti, mü‟minleri Allah‟a itaat etmeye
çağırmaktadır.1035 İslam‟da ibadet, hayatın bir parçası olarak algılanmış ve
kişinin idrakini geliştirmiştir.1036 İslam, bir bütün olarak Allah‟a kulluk etmekten ibarettir. İbadet esnasında ırk ve renk farkı gözetmeyen İslam, bu
özelliği ile Allah‟ın huzurundaki eşitliği, düşünce planında hayata geçirmiştir.
Abd kelimesinden türeyen “ibadet”, her türlü güzelliğin ve yüceliğin sahibine karşı takdir gösterme, sevgi ve saygı belirtme, boyun bükme
ve itaat etme manalarına gelir.1037 “Ubudiyet” ahde vefa, sınırları gözetme, mevcuda razı olma ve yokluk zamanında sabretme anlamında kullanılır.1038 İbadette öz mana saygı ile boyun bükmektir.1039 İnsan dışındaki
yaratılanların iradeleri olmaksızın, Allah‟ın emirlerine boyun bükmüştür.
İnsan ise irade ve tercihi ile Allah‟a ibadette bulunur.1040 Bunun için Kur‟anı Kerim‟in istediği kulluk bilgiye dayanan, taklitten uzak ve akıl-mantık üzere kurulu bir kulluktur. Bu şekilde kulluk yapana “abid” denir.1041
İslam dinindeki Tevhid inancı, insanları Allah‟tan başka şeylere tapmaktan yasaklar ve yalnız Allah‟a kul olmaya çağırır. Allah‟a kul olmaya
çağırırken de her hangi bir zorlamada bulunmaz ve insanların akıl ve iradelerine seslenir. Aklı kendisine rehber edinmiş ve ilmi esas bilmiş bir insan, evren kitabını okurken gördüğü güzelliklerin, mükemmelliklerin sahibine ibadet adı altında takdirlerini bildirir. Kime ibadet ettiğini veya neden
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
Bakara,2/286
Bakara, 2/21-172; Maide, 5/76; Hud, 11/2-109; Hicr, 15/99; Taha,
20 /14; Yusuf, 12/40; Zariyat, 51/36
Muhammed el-Mübarek, “Nizamü’l- İslam”, s. 130
Muhammed Hamdi Yazır, age, c. I, s. 102-105
Cürcani, “Kitabu’t-Ta’rifat”, s. 190
Zemahşeri, age,”, I, s. 118
Fahrettin Razi, age, c. I, s. 246-249
Ragıb İsfehani, “Müfredat”, s. 358-359; Ayrıca Bkz. Yusuf, 12/40;
İsra,17/53; Bakara, 2/21; Hac, 22/77; Nisa, 4/36; Maide, 5/72; Nahl,
16/36; Mü’minun, 23/23; Neml, 27/45; Ankebut, 29/16
İslam’da İbadet Anlayışı
309
ibadet ettiğini bilmeyen kimselerin “abid” olduğu söylenemez. İslam‟da
ibadeti sembolize eden Namaz, İslam‟ın dünya görüşünün bir ifadesi olduğu kadar, İslam‟ın dünyayı nasıl düzenlemek istediğini de göstermektedir.
Bu anlamda Namaz iki şey ilan etmektedir. Bir değil, iki ezeli insani meyil
vardır ve bunlar mantıkça birbirinden ayrı olmakla beraber, insanın hayatında birleşebilir. Ne temizlik olmadan namaz var, ne de fiziki ve sosyal
çabalar olmadan manevi çabalar vardır. Namaz abdestsiz ve taharetsiz
olmaz. Namaz İslam‟ın iki kutuplu birliği olarak adlandırdığımız şeyin en mükemmel ifadesidir.1042
“İhlas”, inanç itibariyle karışık her türlü düşünceden uzak olarak
Kur‟an-ı Kerim‟deki tarif edildiği şekliyle Allah‟a inanma ve O‟na kullukta
bulunmadır.1043 İhlas Suresi‟ne bu adın verilmesi de içerisinde halis Tevhid
inancının anlatılışından dolayıdır. 1044 “Muhlis”, yalnız Allah‟ı mabut, yani ibadete laik tanıyan, her türlü şirk ve şaibesinden uzak, saf ve temiz niyet ile Allah‟a kulluk eden kimsedir.1045 Kur‟an-ı Kerim‟de bu kelime, daha
ziyade insanın isteklerini ve ihtiyaçlarını arz ettiği, kudret sahibi yaratıcıya
yaptığı dua anlamında kullanılır.1046
İlim, Kur‟an-ı Kerim‟de çok üstün olarak kabul edilmiş ve ilim sahiplerinin de diğer insanlardan daha üstün oldukları vurgulanmıştır. İslam‟da
hem iman ve hem de imana bağlı ibadet, bilgi üzerine bina edilir. Bilgisizce
yapılan ibadetlerin yanlışlardan uzak olması mümkün değildir. Putlara yapılan ibadet, aklın kullanılmadığı zaman insanın ne kadar yanlış inançlara
ve ibadetlere gireceğini açıkça gösterir. Doğruyu test eden akıl olduğu için,
yapılacak ibadetin de aklın rehberliğinde yapılması gerekir.
Bütün dinlerde günlük, haftalık ve yıllık ibadetler vardır.
Haftalık ve yıllık ibadetler genellikle kutsal günler ve geceler olarak bilinir.
Bu günler ve gecelerde daha fazla ibadet edilir ve bayram gibi kutlanır.
Bazı dinlerde bu bayramlar güneş takvimine göre, bazısında ise ay takvi1042
Aliya İzzetbegoviç, age, s. 283
Ragıb İsfehani, age, s. 173-174; Ayrıca Bkz. En’am, 6/139; Yusuf,
12/80; Bakara, 2 /119; A’raf, 7/29; Yunus, 10/22; Ankebut, 29 /65;
Lokman, 31 /35; Gafir,40 /65; Beyyine, 98/5
1044
Fahrettin Razi, age, XXXII, s. 175
1045
Cürcani, age, s. 28
1046
Ragıb İsfehani, age, s. 190-191; Ayrıca Bkz. Bakara, 2/171; Nur,
24/63; Zümer, 39/8; Yunus,10/12-106; Furkan, 25/14; Yusuf, 12/
25; Gafir,40/41-42
1043
310
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
mine göre düzenlenir. İslam dininde yıl içinde Ramazan ve Kurban
bayramları diye iki büyük bayram bulunmaktadır. Cuma günü ise, cemaatle kılınan namazdan ve okunan hutbeden dolayı çok önemlidir ve bütün Müslümanların haftalık bayramıdır.
Müslümanlar tarafından yıllık ibadet sayılan dini bayram ve özel geceler olan kandiller vardır. Bunlar Ramazan ve Kurban bayramı1047 ile
Mevlid kandili, Regaib kandili, Mirac kandili, Berat kandili, Kadir gecesidir.1048
Hicri yılın ilk ayı olan Muharrem ayının 10. günü olan Aşure günü,
Rebi‟ül-Evvel ayının 12. günü olan ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in doğum günü anısına Mevlit kandili,
Recep ayının ilk cuma gecesi olan ve haram ayların başlangıcı hatırasına Regaip kandili,
Recep ayının 27. gecesi olan veMirac mucizesinin gerçekleşmesi
nedeniyle Mirac kandili,
Şaban ayının 15. gecesi olan ve günahlardan arınma amacıyla Berat kandili,
Ramazan ayının 27. gecesi ve Kur‟an-ı Kerim‟in indirildiği Kadir
gecesi,
Kur‟an-ı Kerim‟de sadece Ramazan ayının muhtemelen 27. gecesi
olan Kadir gecesine vurgu yapılmıştır. Müslümanlar için çok önemli bir yere sahiptir. “Biz onu (Kur‟an‟ı) Kadir gecesinde indirdik. Kadir
gecesinin ne olduğunu sen bilir misin? Kadir gecesi, bin aydan
hayırlıdır. O gecede, Rab‟lerinin izniyle melekler ve Ruh (Cebrail), her iş için iner dururlar. O gece, esenlik doludur. Ta fecrin doğuşuna kadar.”1049 Hz. Aişe (r.anha) şöyle diyor: Dedim ki: Ya
Resullullah, Kadir Gecesi‟ni bilirsem, onda ne şekilde dua edeyim? Şöyle
buyurdu: “Allah’ım sen affedicisin, affı seversin, beni affeyle.”1050 Kadir
gecesinin, Ramazan ayının 20 gecesinden sonraki tek gecelerinde aranmasına dair Hadisler vardır. Kadir Gecesinin 27. gecedir diyenlerin delilleri
1047
1048
1049
1050
İbrahim Bayraktar, “Bayram”, TDVİA, c.V, s.259
Nebi Bozkurt, “Kandil”, TDVİA, c. XXIV, s. 300
Kadir,97/1-2-3-4-5
Tirmizi, Da’av’t, 89 Tecrid-i Sarih Tercemesi, VI, 314
İslam’da İbadet Anlayışı
311
konusunda, ilim adamları bu Hadis‟i göstermektedirler: “Leyle-i Kadir,
yirmi yedinci gecedir.”1051 Diğer kandiller ise İslam dünyasında H. III.
yüzyıldan itibaren zamanla gelenekselleşmiş bir şekilde kutlanmaktadır.
Bu gecelerde yapılacak tövbe ve duaların kabul edileceğine inanılmaktadır.
1- Kelime-i-Şehadet
İslam‟ın beş temel üzerine bina edildiğini açıklayan Hadis‟ten anlaşılacağı üzere, bu birinci esas, “Şahadet” kelimesini, yani “Allah‟tan
başka ilah olmadığını, Hz. Muhammed (s.a.v)‟in Allah‟ın kulu
ve Rasulü olduğunu” söylemektir. Bunu kalp ile tasdik ve dil ile ikrar
etmek suretiyle gerçekleşir. Başka bir dinden İslam dinine girmek isteyen
her insanın, ilk söylemesi gereken de budur. Kelime-i Şehadet, bütün
Müslümanların ortak parolasıdır. Müslümanların adeta alın
yazısıdır. Sadece metafizik değerler alanının değil, aynı zamanda İslami
dünya görüşünün de temelinde yer alan merkezi kavram Tevhid’dir. Dar
anlamda Allah‟ın bir olduğunu kabul etmek anlamına gelen Tevhid, genel
anlamda metafizik alanın tamamına işaret etmek için de kullanılır. Her şeyin yaratıcısının tek bir “Allah” olduğunu kabullenmek ve buna inanmak
Tevhid‟in en basit anlamıdır. Tevhid basit bir gerçek değildir, yani bir tek
Allah‟ın var olduğu hükmünü kabul etmek suretiyle bir durum tespitinden
ibaret değildir. Bilakis Tevhid bu tesbite ek olarak bir eylemdir, bir harekettir. İnsanın, Allah‟ın kendisi için çizdiği yoldan yürüyeceğine dair bir taahhüttür, bir sözleşmedir ve bir akittir. Önemli olan Allah‟ın birliğine “inanmak” değildir. Asıl önemli olan, bu düzeni bozup dünyada “Allah yolunda” mücadele ederek, bu “imanı ispatlamak”tır, hem de her düzeyde, yani iktisattan ahlaka ve siyasete, bilimden sanata kadar her alanda Tevhid‟i Allah‟ın iradesi doğrultusunda dönüştürmeye bir davettir.
Tevhid; bütün alemin tek bir gücün elinde bulunan bir hükümdarlık
olduğunu, bütün insanların aynı kökten yaratıldığını, tek bir irade tarafından idare edildiğini, hepsinin aynı hedefe yöneldiğini, aynı cinsten yaratıldıklarını, tümünün tek bir ilahının olduğunu ve O‟ndan başka bütün güçlerin, sembollerin, değerlerin alametlerinin yok edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.1052 Tevhid dininin muhatabı halk, hedefi de adaleti tesis etmektir.
1051
1052
Müslim, Siyam, 207-219
Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 22
312
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Tevhid dini, bilincin, aşkın, kulluğun ve halkın en mükemmel biçimde uyanışının bir ürünüdür.1053 Kur‟an-ı Kerim‟e dikkatle yöneldiğimizde ilk bakışta şunu görürüz ki, Kur‟an-ı Kerim “Allah” kelimesi ile başlar, “enNas/Halk” kelimesi ile son bulur. Kur‟an-ı Kerim‟in her zamanki muhatabı “Halk”tır.1054 Tevhid, sadece idealist ve metafiziğe taalluk eden bir
düşünce değildir. Sadece “Kainatta Allah‟tan başka ilah yoktur.”
İnancına sahip olmak değildir. Tevhid, aynı zamanda bir dünya görüşüdür.
Tarihi, sosyal ve beşeri bakış açısıdır. Varlığın, ırkların ve sınıfların birliğinin esasıdır. Tevhid; ırksal, düşünsel, sosyal ve beşeri şirki reddeder.1055
“La ilahe illallah”, kelimesi bütün inançların, Kur‟an-ı Kerim‟in ve
İslam‟ın kalbi durumundadır.“Benim ve benden önceki Peygamberlerin getirmiş oldukları en önemli cümle, “La ilahe illallah‟tır.”1056 Hadis‟i de bunu açıkça göstermektedir. Aynı zamanda takva
ifadesidir. Takva kelimesinden amaç, “La ilahe illallah‟tır” ve bu bir
şehadettir. O‟ndan başka ibadet edilecek hiçbir varlık yoktur. Eksiklikten
uzaktır. O‟ndan başka İlah yoktur. O, doğmamıştır, doğurmamıştır ve onun
dengi yoktur. O, bir eş ve çocuk edinmeden son derece uzaktır. Her şeyin
yönetimi O‟nun elindedir. O, zengindir ve hiçbir şeye muhtaç değildir. Yaratılış, O‟nun bir emri ile başlamış ve yine O‟nun bir emri ile sona erecektir.
Başlangıcımızın sebebi O‟dur, dönüş ve varış da yine O‟na olacaktır.
Rahmeti ve ilmi her şeyi kuşatmıştır. O, hiçbir şeye benzemez. Hiçbir şey
yok iken O, vardı ve her şey yok olsa da O‟nun yine varlığı devam edecektir. Kur‟an-ı Kerim‟in inanmamızı istediği İlah budur. Bu nedenle Kur‟an-ı
Kerim‟in pek çok ayet ve suresi, ya Tevhid‟e ait bir kelime ile başlar, ya da
onunla biter veya sonuç ona vardırılır. Matematikten de bildiğimiz gibi,
“bir”, sonsuza bölünebilmekte ve bütün sayılar ve küsüratlar da yine ondan meydana gelmektedir. Allah da “bir”dir ve tek olup, ancak bölünüp
parçalanmadan herkese vermektedir. Bundan dolayıdır ki, Allah kendisini
tek ve bir olarak tanıtmıştır.
Daha önce ifade edildiği gibi, herhangi bir insanın Müslüman olabilmesi için Kelime-i Şehadet‟i kalben tasdik etmesi ve dili ile ikrar etmesi gerekir. İman etmek için, Kelime-i Şehadet‟i söylemek, anlamını bilmek ve
inanmak gerekir. İslam açısından Kelime-i Şehadet‟i, kesin kabul ve tasdik
1053
1054
1055
1056
Ali Şeriati, age, s. 36
Ali Şeriati, age, s. 41
Ali Şeriati, age, s. 115
Buhari, Tevhid, 36; Müslim, İman, 84; Ahmed İbn-i Hanbel,
“Müsned”, 19/196
İslam’da İbadet Anlayışı
313
etmek imanın bir tezahürüdür. Kelime-i Şehadet, Müslüman olmanın ilk
adımı ve Müslümanların her gün namazlardan önce minarelerden ilan ettikleri sloganları, Müslüman olmalarının damgası olarak maddeye nakşettikleri, pek çok İslam devletinin bayrağının anlamı ve süsü olan Kelime-i
Tevhid‟in kabulünü ifade eder. İslam‟a giriş ilanı olan Kelim-i Şehadet‟in
şahitler huzurunda söylenmesi, bu ilanla manevi bir topluluğa katılma ilanından ziyade, sosyopolitik bir cemaate girişin gerçekleşmesindedir. Çünkü sadece bir dine girmek için şahitlere gerek yoktur, zira bu, insan ile
Allah arasında bir durumdur. Kelime-i Şehadet‟i söyleyince “Allah‟ın
var ve bir olduğunu” aklımıza getiririz. Ancak bu içeriği olmayan ve Allah‟ın sadece matematiksel olarak bir olduğunu ifade etmekten öteye
geçmeyen bir sözdür. Hepimiz Allah‟ın bir olduğunu biliyoruz, ancak bu
bilgi insanın var oluşu açısından ne anlama gelmektedir? Allah‟ın bir olduğunu sadece bilmek yeterli olsaydı, hiç kimse Allah‟a ortak koşmazdı.
Şirk sadece Allah‟ın iki veya daha fazla sayıda olduğunu söylemek değildir, aynı zamanda amaçlar ve hedefler konusunda da Allah‟a ortak koşmak demektir. Din‟e bağlılığımız açık hale gelerek “La ilahe illallah”
sözünün bedelini ödemeye hazır olduğumuzda, artık gerçek ile daha sıkı
bir ilişki içerisine gireriz, daha cesur olur, daha az korku duyarız, içimiz
daha pak ve saf hale gelir, gündelik işlere daha az boğuluruz. Artık Kelime-i Şehadet, sadece bir söz, bir mana, bir bilinç hali değil, bilfiil gerçekleştiği bir eyleme dönüştüğü bir haldir. O halde Kelime-i Şehadet sadece
bir söz ve bu sözün sadece sürekli olarak dille tekrarlanmasından ibaret
değildir. Aksine Kelime-i Şehadet‟in anlamı, insanın toplum içinde yerini
alması, çağına tanıklık etmesidir. İnsan böylece Allah‟a ve O‟nun Peygamberini kabul etmiş demektir. Kur‟an-ı Kerim, iman kelimesini bazı ayetlerde, İslam kelimesiyle aynı anlamda kullanmıştır. Bu bakımdan imanın
şartlarından birini veya bir kaçını inkar eden insan, kesinlikle imandan ve
İslam‟dan çıkmış olur. Bu nedenle İslam bir bütündür, onu parçalara ayırmak ve bir kısmına inanmak, diğer bazı emirlerine inanmamak mümkün
değildir.
İslam, Allah‟ın murat ettiği, Peygamber göndermekle insanları hazırladığı, telkinin kolaylaşması için insanları milletler haline getirdiği din olduğunu da ortaya koyar. İslam fıtrat temeline dayandığından, birliği de nefislerde kabul edilen ve aydın gönüllerin kolayca yöneldiği fıtrata uygun olmuştur. Çünkü dayanağı, gerçek oluşunun kolaylığı ve açıklığıdır. Allah bu
birliği kutsal kılmış, şiarını da en yüce adıyla başlayan ve Peygamberinin
adıyla biten Kelime-i Şehadet olarak belirlemiştir. Kelime-i Şehadet,
başka dinleri terk etmenin duyurusudur. Çünkü Kelime-i Şehadet‟te, başka
314
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
dinleri iptal etmenin seslenişi vardır. İşte bunun için, Kelime-i Şehadet‟i
söylemek ve hiç şüphe duymaksızın kesin biçimde ona inanmak, birliğin
kaynağı olan İslam‟a giriş için yeterlidir. Bu yönden bütün mensupları eşdeğerdir. Kelime-i Şehadet‟in ikinci bölümünde geçen Hz. Muhammed
(s.a.v)‟in Peygamberliğine de şehadet etmek, yani O‟nun Peygamber olduğunu kabul ve tasdik etmek, Müslüman olmak için kesinlikle şarttır.
Çünkü Hz. Muhammed (s.a.v)‟in dışında bir İslam düşünülemez. Kısacası
Kelime-i Şehadet demek, “Ben Allah‟a inanan bir insanın, hür, bağımsız,
aklı ve iradesi ile yolunu çizebilen bir insan olduğuna tanıklık ederim, işte
ben de böyle bir insanım” demektir. Bunun anlamı ise “yeni bir hayata”
başlamaktır.
Temel inanç esasları, İslam dininin özünü oluşturur. Bunlardan birini
ya da bir kaçını inkar etmek insanı İslam‟dan uzaklaştırır. Kelime-i
Tevhid veya Kelime-i Şehadet’in ilk kısmını, yani “La ilahe illallah”ı söyleyen ve kabul eden, ikinci kısmı olan “Muhammed‟ürRasulüllah”a inanmayanların durumu İslam dininden onay almaz.
Allah‟ın varlığına ve birliğine inanıyorum denilecek, ama Tevhid akidesini/inancını tebliğ ve temsil eden, içerdiği derin manaları izah ederek onunla yoğrulan, son nefesine kadar da bu uğurda emek veren ve mücadele
eden Peygamberine inanmamak, İslam‟ın temel yapısına aykırıdır. İslam
bir bütündür, O‟nu parçalara ayırmak, bir kısmını kabul etmek ve bir kısmını ret etmek mümkün değildir. O‟nun bir emrini kabul etmemek bile insanın küfür içinde olması için yeterlidir. Kaldı ki, Peygamberlere iman, İslam‟ın temel esaslarından birisidir. Kesinlikle bilinmelidir ki, Hz. Muhammed (s.a.v)‟e Peygamber olarak inanmayan, O‟nun beyan ettiği, yani 23
yıl boyunca tebliğ ettiği Kur‟an-ı Kerim‟e de inanmıyor demektir. Çünkü
O‟nun Peygamberliğini bizzat Kur‟an-ı Kerim ortaya koymaktadır.
Sadece Allah‟a inanan, ama Hz. Peygamber(s.a.v)‟e iman etmese
de cennete girebileceğini iddia edenler bilmelidir ki, Allah‟a iman ettikten
sonra Hz.Peygamber (s.a.v)‟e iman etmese ve O‟nun yolundan gitmeseler
bile cennete girerler, diyemezler. Bediüzzaman Said-i Nursi‟nin de
dediği gibi, “Muhammed‟ür-Resulüllah” demeden mücerret “La
ilahe illallah” cennete girmek için kafi değildir.1057 İnsanlığa İlahi mesajı,
O getirmiştir. Tevhid inancını canlandıran ve İslam‟ı öğreten O‟dur. O‟nun
1057
Mehmet Bozkurt, “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?” s. 40;
Alıntı: Bediüzzaman Said-i Nursi, 26. Mektup,5
İslam’da İbadet Anlayışı
315
Peygamberliğini ve O‟na inanmamızı isteyen Kur‟an-ı Kerim‟in birçok emri
vardır.
“De ki: Allah‟a ve Peygamberlere itaat edin. Eğer yüz çevirirlerse muhakkak ki, Allah kafirleri sevmez.”1058
“De ki: Eğer Allah‟ı seviyorsanız, bana uyun ki, Allah da
sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın...”1059
“Her kim İslam‟dan başka bir din ararsa, o din ondan
kabul olunmaz. Ahirette ise o hüsrana uğrayanlardandır.”1060
“Sizden kim Allah‟a ve Resulü‟ne itaat eder ve güzel işler
yaparsa, ona da mükafatını iki kat veririz...”1061
“And olsun ki, Allah‟ın rahmetini ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah‟ı çokça zikredenler için, Allah‟ın
Resulü‟nde sizin için güzel bir örnek vardır.”1062
“...Peygamber size ne emretmişse alınız ve neyi yasaklamışsa da ondan kaçının. Allah‟tan korkun. Muhakkak ki,
Allah‟ın azabı pek şiddetlidir.”1063
“Peygamberlere itaat eden Allah‟a itaat etmiş olur. Kim
bundan yüz çevirirse, seni öylelerinin üzerine muhafız olarak
göndermedik sen ancak doğru yolu gösterip tebliğ etmekle
mükellefsin.”1064
“Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı
olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu bilmezler.”1065
“(Resulüm) Biz seni ancak alemlere rahmet olarak gönderdik...”1066
1058
1059
1060
1061
1062
1063
1064
1065
1066
Al-i İmran, 3/32
Al-i İmran, 3/31
Al-i İmran, /85
Ahzab, 33/31
Ahzab,33 /21
Haşr,59 /7
Maide, 5/14
Sebe, 34/28
Enbiya, 21/107-109
316
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Müminler, ancak Allah‟a ve Resulü‟ne gönülden inanmış
kimselerdir...”1067
İslam dininde Ruhbanlık yoktur. Ruhbanlık; “korunmak, korkmak ve endişe içinde olmak” anlamına gelir. “Ruhbaniyyet” aşırı
korkudan dolayı taşıyacağı kulluğun ve ibadetin üstünde bir yük ile kendini
kulluğa bağlamaktır ki, Kur‟an-ı Kerim‟de Hıristiyanların Allah emretmeksizin kendilerinden ortaya koyduğu bu durum eleştirilmiştir. Ruhban, fitne
korkusuyla kaçıp dağlara sığınmış ve kendisini ibadete vermiş kimsedir.
İnsanlardan uzak kalan ve haşin elbiseler giyen bu kimselerde en açık sıfat korkudur.1068 Din, emir ya da yasakta bulunurken, insan fıtratını göz
önünde tutar ve asla aşırılığa izin vermez. Ancak Hıristiyanlar, dinin bu
dengesini bozmuşlardır. Böyle bir anlayışı, akıl ile izah etmek bile çok zordur. Bu nedenle İslam, bu anlayışı şiddetle reddetmektedir. Kulun doğrudan Allah‟a teslimiyeti ve O‟na olan inancı, kendi hürriyeti ile olmakta ve
ayrıca İslam‟ın istediği de budur. Allah‟a inanmak için hiçbir aracıya ihtiyaç
yoktur. Doğrudan teslimiyet içinde bir görev olup, bu karar her kuldan istenir. Allah‟a ve O‟nun Resulü Hz. Muhammed (s.a.v)‟e iman etmek,
Allah‟ın ve O‟nun Resulü Hz. Muhammed (s.a.v)‟in bütün emirlerini şüphesiz kabul etmek demektir. Şehadet kelimesinde ifadesini bulan budur.
Daha önce ifade edildiği gibi İslam, inananlarını kardeş saymak suretiyle, Müslümanlar için kurduğu dini-akli birliği, psikolojik açıdan da desteklemiştir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Mü‟minler, yalnızca
kardeştir.”1069 Hiç şüphesiz, İslam‟ın bu kardeşlik prensibi, hangi bölgede olurlarsa olsunlar, Müslümanlar arsında sağlam bir bağ olmuştur. Tarih
hiçbir dinin, devletin veya devletin, çeşitli milletleri içerip, İslam‟daki gibi
birbirleri arasında bir fark görmeyen tek bir ümmete dönüştürdüğünü yazmamıştır. Bu kardeşlik manevi olduğu, madenin payı bulunmadığı için, İslam buna yalnız gerçek sevgi, eşitliğin değeri, yardım elini uzatma ve destekleme gibi ruhi-kalbi hükümleri belirlemiştir. Kardeşlik bağı, soy ve akrabalık bağı, sevgi bağı, ülfet bağı, dostluk bağı, huy benzeşmesi bağı, sevinç bağı gibi pek çok bağı bir araya getirir. İslam kardeşlik kavramını,
Müslümanların içine apaçık Kur‟an-ı Kerim ayetleriyle, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Hadisleriyle ve yaşam tarzını yaşamakla, bu huyun eğitimini
1067
1068
1069
Nur, 24/62
Razi, “Mefatihu’l-Gayb”, XXIX, s. 246
Hucurat, 49/10
İslam’da İbadet Anlayışı
317
almakla ve etkilerini gözeterek yerleştirebilmiştir. Bütün bunlar Kelim-i
Şehadet veya Kelime-i Tevhid ile özetlenmiştir.
Kur‟an-ı Kerim, insanı yeryüzünün halifesi olarak tanıtmaktadır. Bu
nedenle yeryüzünün imar görevini insana yüklemiş ve onu bu görevle sorumlu tutmuştur. Sorumluluğun bir gereği olarak da insana akıl ve seçme
hürriyeti vermiştir. Bu nedenle insan, itaati ve kulluğuyla melekler seviyesine çıkarken, işlemiş olduğu günahlar sebebiyle de hayvanlardan daha
aşağı bir konuma inebilmektedir. Bundan dolayı insana yakışan şey, kendisine verilen bu yetenekleri değerlendirerek en zirve noktaya ulaşmaktır.
İnsanın fıtratı bu donanıma sahiptir. Evrende insandan başka ikinci bir varlığa verilmeyen bu istidat, yani yaradılıştan gelen veya sonradan edinilmiş
yetenek, insanı tüm varlıklardan farklı ve üstün kılmıştır. Onun bu değerli
vasfı, kendisini başta Allah‟a, sonra tüm varlığa karşı sorumlu kılmıştır. İnsanoğlunu yaratan Allah, insanı belli bir amaca matuf yaratmıştır. İnsanı
yaratan Allah, onu yeryüzünde başıboş bırakmamış, ona bir takım sorumluluklar yüklemiştir. İnsana yüklediği bu sorumlulukları yerine getirebilmesi
için de ona gerekli olan irade hürriyetini vermiştir. İşte insan bu irade hürriyeti sayesinde iyilik ve kötülük yapabilme kabiliyetine sahip kılınmıştır. Bir
taraftan Allah‟ın insana yüklediği yükümlülükler, diğer taraftan da bu yükümlülükleri yerine getirmesine engel olabilecek insanın kendi nefsi ve
ona daima kötülüğü emreden şeytan, bu irade hürriyetini etkileyen olumsuz etkenlerdir. Buna karşı insanın Allah‟a olan inancı ve bu inançtan kaynaklanan sorumluluk bilinci de irade hürriyetini olumlu yönde etkileyen unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. İrademizi olumlu yönde kullanarak,
Allah‟a ve O‟nu Peygamberine olan inancımızı ortaya koymak ilk ve en
önemli görevimizdir. Allah‟ın rızasını kazanma yarışında, insan olarak ilk
görevimizi yerine getirerek, yani Kelime-i Tevhid‟i kalben tastik ederek İslam dairesi içine girmiş oluruz.
Dinimize göre iyi bir davranış, Allah‟ın istediği ve emrettiği davranıştır. Kötü bir davranış ise Allah‟ın istemediği ve yasakladığı davranıştır. Bu
çerçevede insanın irade hürriyeti ve sorumluluğunu değerlendirecek olursak; iyi insanlar Allah‟ın emrettiği kurallar çerçevesinde hayatına düzen
veren ve olaylara bu kurallar çerçevesinde yaklaşım tarzı geliştiren insandır ve bu insan tipi sorumluluğunun gereklerini yerine getirmeye çalışır.
Aklını, nefsini arzu ve isteklerinin emrine vermez. Aklını Allah tarafından
kendisine verilen yükümlülükleri yerine getirme konusunda en mühim bir
araç gibi değerlendirir ve bu doğrultuda aklını kullanır ve şeytanın vesveselerine göre hareket etmez. Yeryüzünde adalet ve hakkaniyet ölçülerine
318
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
göre hareket eder ve her canlıya bu doğrultuda davranır. Bu açıdan bakıldığında insanoğlu, irade hürriyeti, akıl ve iman gibi, onu diğer canlılardan
üstün kılan bir takım özelliklerle mücehhez kılınan, sorumluluk sahibi,
Kur‟an-ı Kerim‟in de ifadesiyle her şeyin kendisinin hizmetine sunulduğu,
yeryüzünün tek şuurlu ve bu yönüyle de en sorumlu varlığı olan eşsiz bir
halifesidir. Allah‟ın emirlerini anlayabilen, ilim sahibi olan ve bu emirlere
göre yaşamayı kendisine hayat tarzı yapan insan, Allah‟ın yaratılış modeline uygun yarattığı ve yaşamasını istediği modeldir. Bu modelde bir hayat
sürebilmenin ilk adımı, Kelim-i Tevhid ile buluşabilmekle mümkündür.
İnsanı gerçek manada “insan” yapan onun sorumluluk şuuruna
sahip bir varlık olması nedenidir. Eğer böyle olmazsa diğer mahlukattan
cismi bir takım hususlar dışında pek farkı kalmaz. Bu manada “halife”
pozisyonunu temsil eden bir varlıktan çok evrendeki diğer varlıklar gibi, sıradan bir yaratık olur ki, bu manada Kur‟an-ı Kerim‟deki ifadesiyle, “Ahsen-i Takvim” derecesinden “Esfele Safilin” 1070 derecesine kadar
düşen bir varlık olmak gibi aşağılayıcı bir duruma da düşmesi söz konusu
olur. Kur‟an-ı Kerim‟e göre insan, bütün özgürlüğü elinden alınmış rüzgarın önünde savrulan yaprak gibi bir varlık değildir. Allah, ona irade hürriyetini, dolayısıyla iyilik ve kötülük yapma kabiliyetini vermiştir. İnsan, sorumluluğunun bilincinde olan bir varlık olarak Allah‟ın emir ve yasakları çerçevesinde bir hayat yaşayacak ya da bu sorumluluğu hiçe sayan amaçsız bir
yaşam sürecektir. Tevhid ile buluşan sağlam ve sağlıklı bir imana sahip
olan insan, sorumluluğunun bilincinde bir hayat, kendisi için Allah ile birlikte yürüdüğü bir hayat olacak ve amaçsız bir hayatı reddedecektir. Çünkü
ilahsız bir hayat, amaçsız bir hayattır. Bu hayatın dünya ve ahirette insana
kazandıracağı hiç bir şey yoktur. Ateizm, sonsuza dek yaşayacağı cehennemi va‟deder.
2-Namaz
Namaz Farsça bir kelime olup, Arapçası “salat”tır. Sözlükte “salat”, dua etmektir. Istılahta ise, belli rükünler ve özel davranışlardır.1071
Dini terim olarak Allah‟ın emrettiği, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in öğretip uyguladığı şekilde kalp, dil ve bedenle yapılan bir ibadettir. Namaz, Müslüman1070
1071
Tin, 95/4
Cürcani, “Kitab’üt-Ta’rifat”, 134; Tahir Olgun, “Müslümanlıkta İbadet Tarihi”, s. 50
İslam’da İbadet Anlayışı
319
lara belli vakitlerde kılınması farz olan, mali ve bedeni ibadetlerin en faziletlisidir.1072 Kur‟an-ı Kerim‟de namaz/salat karşılığı olarak, Salat‟tan
başka, dua, zikir, anma,1073 tesbih, ta‟zim, şerefli ve kutlu olduğunu bildirme,1074 inabe, yani dönüş ve bağlılık,1075 iman 1076 gibi kelimeler kullanılır.1077
Kur‟an-ı Kerim‟de “salat” kelimesi, türevleri ile birlikte 99 yerde
geçmektedir.1078 Vakte bağlı olarak namaz, Kur‟an-ı Kerim‟de değişik fiillerle ifade edilmiştir. Celal Yeniçeri’nin tespitine göre, belli zamanlarla
beraber kullandıklarında; “hamd, tesbih, zikr ve kıraat” anlamında
kullanılmıştır.
Namaz, iman esaslarını bir bir hatırlatan bir ibadettir. Namazda her
zaman, potansiyel bir hatırlatma ve derin bir zevk vardır. O, insana, Rabb
karşısındaki aczini hatırlatır. Üstesinden gelinmesi mümkün olmayan ya
da öyle görünen sorunları çözme yollarını gösterir ki, bunun aslı ve esası
da her şeye gücü yeten bir olan Allah‟a imandır.
Namazın her rekatında okumakla mükellef olduğumuz Fatiha suresinde. “Yalnız sana kullukta bulunur ve yardımı da sadece senden dileriz.”1079 ilanında bulunuyoruz. Şimdi, bu kulluğun arz edilmesi
ve yardım dileme aslında Allah‟ın lütuf ve ihsanları karşısında yapılması
gerekli olan şükrün ve ibadetin tam yapılamadığının bir itirafıdır. Bu duygu
ve düşüncelerle namaz kılmaya muvaffak olabilen bir insanın, dünyevi işlerini bahane ederek namaz kılmaması düşünülemez. Dünyaya ait hiçbir iş
namaz kılmaya engel değildir ve olmamalıdır. İnsan hayatında namazın
yokluğu, güneşin yokluğu gibidir. Namaz kılan ve Rabb‟inin huzurunda
olan bir insan, atılacağı ticari hayatında haramlardan olabildiğince kaçınır.
Özellikle gün ortasında kıldığı öğle, ikindi namazları, insanın murakabe ve
1072
1073
1074
1075
1076
1077
1078
1079
Tahir Olgun, age, s. 50; Ayrıca Bkz. Vecdi Akyüz, “Mukayeseli İbadetler ilmihali, c. I, s. 83
Cuma, 62/9
Al-i İmran, 3/41; Hıcr, 15/98; Taha, 20/13; Nur, 24/36; Rum, 30/18;
Mümin, 40/55
Sad, 38/34
Bakara, 2/143
Muhammed Hamidullah, “İslam’a Giriş”, Çev. Cemal AYDIN, s. 83;
Muhammed Hamidullah,“İslam Peygamberi”, s. 603
M. Fuad Abdulbaki, “el-Mu’cemu’l-Mufehres li-Elfazi’l-Kur’an’lKerim”, Çev. Mehmet Özdemir, s. 413-414
Fatiha, 1/4
320
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
muhasebe hislerini coşturur. O mekanizmayı harekete geçirir ve insanı
yanlışlar içine düşmekten kurtarır.
Namaz, Müslüman‟ın günlük hayatını düzen ve nizam altına alan
cebri bir faktördür. Günde 5 defa Rabb‟in huzuruna çıkan insan, isteristemez hayatını bir düzen içine sokar. Sabah namazından sonra işine
başlar. 6-7 saatlik bir yoğun mesai ile yorulunca, öğle namazı ile yeniden
zindelik kazanır. Döner ikindiye kadar tekrar çalışır. İkindi namazı ile bir
defa daha zihni ve bedeni dinlenme faslı yaşar. Zaten böyle bir mesai tanzimi olmasa, o işyerinden sonuç almak, adeta imkansız denecek ölçüde
azalır. Namazdaki bu esasları bilemeyen ve sezemeyen insanlar, huzursuzluk girdabına kapılır ve bunalımdan bunalıma sürüklenir giderler. İşlerinin çokluğundan namaza vakit bulamadığını söyleyenler, ilahi gerçeklere
gözleri kapalı olanlardır. Buna göre imandaki zaafiyet, iman esaslarına
inanılması gerektiği ölçüde inanmama ve bir-iki noktasına temas edildiği
namaz hakikatini kavrayamama, maalesef insanları bu türlü düşünceler
içine sokabilmektedir.
Namaz, öyle dünyevi işler arasında geçiştirilecek kadar önemsiz bir
iş değildir. O insan için en mühim bir meşgaledir. Bu itibarla da o, her zaman ciddiyetle ele alınmalı ve öyle eda edilmelidir. Her meselenin başı ve
esası iman olduğu gibi, namaza da öncelikli olarak bu çerçevede yaklaşmak gerekir. İmanın şartları arasında sayılan esaslar, ferdin dünyaya bakış açısını şekillendirmektedir. Buna göre Allah‟a iman, kalbi huzurun yegane esası ve teminatıdır. Allah‟a imandan nasibi olmayan kalpler, bu boşluğu kesinlikle başka bir şeyle kapatamazlar. “...Bilesiniz ki, kalpler
ancak Allah‟ı anmakla huzur bulur.”1080 ayeti bu gerçeği hatırlatır.
Kök olarak dua anlamına gelen “salat”, İslam öncesi dönemlerden
beri belli şekliyle bilinen ve Türkçemize “namaz” diye geçen ibadet için
bir ıstılah olmuş ve bu ıstılahı anlamı Kur‟an-ı Kerim‟de öne çıkmış bulunmaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟de namazdan söz edilirken, bazen namazın öğelerinden biri veya bir kaçı zikredilir ve genel manada namaz kastedilir. Bu
öğeler kıyam, rüku, secde ve ka‟de‟dir. Kur‟an-ı Kerim‟de en çok namaz manasında kullanılan salat lafzına örnek vermek yerinde olacaktır.“Namazı kıldıktan başka, Allah’ı ayakta iken, otururken, yan
yatarken de (daima) anın. Emniyete kavuştuğunuzda, namazı gereğince kılın. Çünkü namaz, mü’minler üzerine vakitleri belli bir
1080
Rad, 13/28
İslam’da İbadet Anlayışı
321
farzdır.” 1081 “Namazı tam kılın, zekatı hakkıyla verin, rüku edenlerle birlikte rüku edin.”1082 Mü‟minler üzerine vakti belirlenmiş bir farz
olarak, namaz konusunun en önemli noktalarından birine parmak basmaktadır. Bu durumu bu ayetten anlıyoruz.
Namaz, dinin en önemli faaliyetlerinden biri olan dua faaliyetinin vakti ve kısmen de şekli belirlenmiş bölümüdür. Bu vakitler Kur‟an-ı Kerim tarafından birçok ayette gündeme getirilmektedir.1083Açık bir şekilde, ibadetle ilgili fiilleri bildirmiştir ki, bunlar Müslümanların günde 5 vakit kıldıkları
namazlarından sabah, akşam ve yatsı namazları, Kur‟an-ı Kerim‟in
açık beyanı ile belirlenmiştir. Diğer iki vakit olan öğle ve ikindi namazları
ise, yine Kur‟an-ı Kerim‟in esnek ifadelerinden çıkarılabilmektedir. Bütün
bu vakitler, sadece hatırlatma için tekrardan ibaret olup, böylelikle mü‟min,
Allah‟ı devamlı olarak yanında bilip, hatalardan korunmuş olur. Sonra da
temizlenmek için su ile abdest alma, manevi temizlenme, ruku, nefsin böbürlenmesini önlemek için secde ve yaratıcının makamının yaratılanlarınkinde farklı olduğunu hatırlama gibi detaylar ele alınmıştır. Bütün bunlar,
bir nevi nefsin ve vücudun eksersizi ve aynı zamanda ruhi terbiyeden ibarettir.
İslam‟da her gün 5 vakit namazın, her hafta Cuma günü öğle namazı
yerine ise Cuma namazının kılınması gerektiğine dair ipuçları Kur‟an-ı Kerim‟de yer almakla beraber, bu durum asıl Hz. Peygamber(s.a.v) döneminden bu güne kadar nesilden nesile aktarılan uygulamaya, yani ameli
tevatüre dayanır. Ayrıca kaynaklarda bu konuda birtakım rivayetler de
mevcuttur. İslamda namazın 5 vakit olduğuna dair Müslümanlar arasında
herhangi bir ihtilaf yoktur. Günde 5 vakit namaz, Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından da icra edilmiştir. Namazın Mirac gecesinde 5 vakit olarak
farz kılındığı yolundaki rivayeti çok güvenilir kabul etmek
mümkün değildir. Allah, Kur‟an-ı Kerim‟de namaz ile ilgili rakamlı bir
ifade kullanmamıştır. Rivayet edilir ki, Hz. Peygamber(s.a.v), Mirac gecesinde Allah‟tan 50 vakit namaz emri almış ve geri dönerken Hz. Musa
(a.s)‟in uyarısı üzerine geri dönerek Allah‟tan bunun kısaltılmasını istemiş
ve her seferinde 5 vakit eksiltilerek, sonuçta 5 vakte indirilmiştir.
Adeta Allah ile Hz. Peygamber(s.a.v) arasında bir pazarlık yapılmış gibi bir
düşünce veya iddiayı Allah‟ın yüceliği ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ahlak
1081
1082
1083
Nisa, 4/103
Bakara, 2/43
Hud, 52/114; İsra, 4/78
322
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
anlayışı ile bağdaştırmak mümkün değildir. Allah‟ın, böyle bir şeye asla
izin vermeyeceği gibi, Hz. Peygamber(s.a.v) de buna cesaret etmez. Ayrıca verdiği emri değiştirme, Allah‟ın şanına aykırıdır. Hz. Peygamber(s.a.v)
de Allah‟tan aldığı emre asla itiraz etmemiştir ve itiraz etmesi de mümkün
değildir. Allah ile Hz. Peygamber(s.a.v) arasındaki ilişki tamamen yaratan ve yaratılan ilişkisidir. Emreden ve emri alıp insanlara tebliğ
eden ilişkisidir. Böyle bir iddiayı Allah‟a ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟e isnat
etmek konusunda Allah‟a sığınırız. Hz. Peygamber(s.a.v) sanki ümmetini
Hz. Musa (a.s)‟dan daha az biliyormuş gibi bir duruma ve Allah‟ın da kullarını bilmiyormuş gibi bir duruma getirmek olur ki, bundan dolayı da Allah‟a
sığınırız. Allah, bundan münezzehtir. Allah‟ın hiçbir emri, bu şekildeki bir
pazarlıkla insanlığa ulaştırılmamıştır. Bu tür iddialar tamamen israiliyat kökenlidir.
Kur‟an-ı Kerim ayetleri, namazın dışındakileri olduğu gibi, onun içindeki rükünlerini de vermektedir. Kur‟an-ı Kerim‟de namaz için tüme yönelik
emirler olduğu gibi; kıyam, kıraat, rüku ve secde gibi her bir rükne
yöneltilmiş müstakil emirler de vardır. Celal Yeniçeri’nin bu konuda şöyle bir yorumu bulunmaktadır. Bir mü‟min, bütün bu rükünlerin her birini
adeta müstakil bir ibadetlermiş gibi yapacak ve sonuçta bütününün kendisi
mükemmel bir tarzda eda edilmiş olacaktır. Her bir rekat kıyamdan başlayıp secde ile sona erer. Rükünler içinde en çok tekrarlanan “secde”dir.
Oturuşlar hariç secde, diğer her bir rüknün iki katıdır. En aşağıda olan bu
durum, itaat ve teslimiyetin zirvesidir. Prof. Dr. Celal Yeniçeri, bunun tarihinin, meleklerin Hz. Adem (a.s)‟e o bilinen saygı secdelerine kadar vardığını düşünmektedir. Bu defa aynı emir ve hem de doğrudan Allah‟a yönelmiş olarak Adem (insan)‟in kendi önüne konulmuş olmaktadır. Nitekim
bu konuda doğrudan secde köküyle Adem‟e saygı için meleklere verilmiş
emir sayısı Kur‟an-ı Kerim‟de 5 defa tekrarlanmaktadır.1084 Ve yine onun
açıklamasına göre Kur‟an-ı Kerim‟de, melekleri ve cinleri, temsilcisini insana saygı anlamında secdeye davet eden 7 ayrı emir bulunmakta, bunların beşinde doğrudan secde fiili 1085 ve diğer ikisinde de yere kapanma
anlamında bir başka fiil kullanılmaktadır.1086 Bu 5 secde emri, daha sonra
İslam dininde, 5 vakit namaz biçiminde farz bir ibadet olarak ortaya çıkmış
1084
1085
1086
Celal Yeniçeri, “Hz. Muhammed (s.a.v) ve Yaşadığı Hayat”, s. 138139
Bakara,2/34; A’raf, 7/11; İsra, 17/61; Kehf, 18/50; Taha, 20/116
Hıcr, 15/29; Sad, 38/72
İslam’da İbadet Anlayışı
323
bulunmaktadır. Daha düşük derecede vitir ve bayram namazları türünden
secdeli diğer namazlar ile bu sayı, söz konusu ayetlerde olduğu gibi toplam yediye ulaşmış olmaktadır.
Cuma namazı ise haftada bir öğle namazının yerini alan bir ibadet
olmuştur. Bu da Kur‟an-ı Kerim‟in evrendekine eş bir düzen temeline oturduğunu gösteren delillerden biridir. İlk İnsana saygı gösterilmesi için verilen secde emirleri bu dinde artık, insanın kendi kendine saygısı ve
Rabb‟ine kulluk ve teşekkürü için bizzat onun kendisinden istenir olmuştur.
Bu noktada hiç kimsenin İblis gibi bir yanılgıya düşmesi de arzulanmamıştır.
Görüldüğü gibi insan türüne saygı secdesiyle ilgili toplam ayet sayısı,
göklerin sayısına eşittir. Böylece Kur‟an-ı Kerim insana gökler çapında bir
mana kazandırmakla birlikte, ona tüm göklerin Allah‟a itaatine eşdeğerde
bir ibadet görevini bir hediye gibi yüklemiştir. Müslüman için her bir namaz
ibadeti, meleklerin Hz. Adem (a.s)‟e secdesi kadar ve hatta ondan daha
fazla önemi olmuştur. Çünkü Müslüman‟ın secdesi Hz. Adem (a.s) yerine,
doğrudan Allah‟a yönelik olmaktadır. Bundan geri duran insan, yaratıcıyı
dinlememenin yanında, kendi insanlığına da saygı göstermiyor ve o kendi
kendisinin karşısında şeytan durumuna düşüyor demektir. Her bir insan,
insanlık ailesinin eşit bir üyesi olduğundan, dinde kim ve ne olursa olsun,
insanın insana secde, rüku ve bu ölçülere varan saygısı yasaklanmıştır.1087
Kur‟an-ı Kerim, yeryüzünde Allah‟ın hükümranlık atmosferini yaratmak amacıyla, günde 5 vakit cemaat namazı kaidesini koymuştur. Namaz
bir Kur‟an-ı Kerim terimi olarak, Müslümanın kulluk borcu halinde, belirli
vakitlerde yerine getirmeye mecbur olduğu, kendine has hareket, okuyuş
ve şartları bulunan bir ibadettir. Bu ibadetin şekli kısmen Kur‟an-ı Kerim tarafından ve kısmen de Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından belirlenmiştir.
Farz oluşu Kur‟an-ı Kerim, Sünnet ve İcma ile sabittir. Bu konuda Kur‟an-ı
Kerim‟de: “…Çünkü namaz mü‟minler üzerine vakitleri belli
olan bir farzdır.”1088Hz. Peygamber(s.a.v)‟de bir Hadis‟inde: “Allah
her Müslüman erkek ve kadına, her gün ve gecede beş vakit
namazı farz kılmıştır.”1089Hz. Peygamber(s.a.v), Kur‟an-ı Kerim‟deki
1087
1088
1089
Celal Yeniçeri, “Uzay Ayetleri Tefsiri”, s. 288-289
Nisa, 4/103
Buharı, Mevakidu’s- Salat, 55; Müslim, İman, 36
324
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kavramların tanıtıcısı ve somut modeli olduğundan, biz namazda da O‟nun
izlediği şekli esas alırız ve O, bu konuyu prensibe bağlayarak böyle buyurmaktadır: “Ben, nasıl namaz kılıyorsam, siz de öyle kılın.”1090
Allah Kur‟an-ı Kerim‟de, huşu içinde ve bilinçli bir biçimde namaz
kılmayı, geçmişte Peygamber gönderdiği tüm toplumlara emrettiğini bildirmektedir. İslam dininde namaz, en önemli ibadetlerden biridir. Namaz,
Allah‟ın huzurunda kalbin huşu içinde olması, dil ile Allah‟ın zikredilmesi ve
beden ile Allah‟a azami derecede ta‟zim ve hürmet edilmesinden ibaret bir
ibadettir. Namazın dua ile yakın bir anlam ilişkisi vardır. Nitekim bu gerçek
Kur‟an-ı Kerim‟de şöyle dile getirilmiştir: “Sabır ve namaz ile Allah‟tan
yardım dileyin…”1091 Bu ayette namaz yoluyla da Allah‟tan yardım istemek öğütlenmiştir. Namaz kılan insan, özünde Allah‟ı anmayı, yani zikretmeyi, ona şükretmeyi ve dua etmeyi amaçlamaktadır. Allah, kendisini
anmak ve yüceltmek amacıyla namazı emretmiştir. Konu ile ilgili olarak
Kur‟an-ı Kerim: “…Bana ibadet (kulluk) et, beni anmak için namaz kıl.”1092 Ayrıca her namazda okunan Fatiha suresinde Allah‟ı yüceltmeyi ve ona şükretmeyi,“Hamd (övgü), alemlerin Rabb‟i Allah
içindir.”1093 şeklinde ifade edilmektedir.
Namaz, ibadetler içerisinde en önemli yere sahiptir. Kur‟an-ı Kerim‟de ısrarla namaz kılınması emredilmiş ve namazın mü‟minlere vakitli
olarak farz kılındığı bildirilmiştir. Allah, ilk insan ve ilk Peygamber olan Hz.
Adem (a.s)‟den itibaren bütün insanları namaz ibadeti ile sorumlu tutmuş
ve bütün Peygamberler, kavimlerine namaz kılmalarını emretmişlerdir.1094
İnsanın üzerine farz olan ilk görev, Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟te belirtildiği
şekilde iman etmektir. İman eden Müslüman‟ın yapması gereken ilk dini
görev ve ibadet ise namazdır. Hz. Peygamber(s.a.v), İslam‟ı seçen her insana imandan sonra, ilk görev olarak namaz kılmayı öğretmiş ve İslam
beş esas üzerine bina edilmiştir. Bu beş temelden biri de namaz olduğunu
buyurarak imandan sonra Müslüman‟ın ilk görevinin namaz olduğunu bildirmiştir. Namaz, Allah‟a yaklaşmanın yolu ve O‟na yükselmenin basamağıdır. Namaz, bütün ibadetlerin özü ve özetidir. İlk defa “farz” kılınan
ibadet, namaz olduğu gibi ahirette ilk defa hesabı sorulacak olan ibadet de
1090
1091
1092
1093
1094
Buhari, Ezan, 18- Edeb, 27- Ahad, I
Bakara, 2/45 ve 153
Taha, 20/14
Fatiha, 1/2
Bakara, 2/83; Maide, 5/12; Yunus, 100/87; Hud, 11/87
İslam’da İbadet Anlayışı
325
namazdır. Çünkü namaz dinin direği, imanın alameti, amellerin en faziletlisi ve Allah‟a en sevimli olanıdır. Hz. Peygamber(s.a.v):“Amellerin
Allah‟a en sevimli olanı hangisidir, ya da amellerin hangisi
cennete daha yakındır sorusuna,“vaktinde kılınan namazdır.”1095 ve yine Hz Peygamber (s.a.v)‟in, “Namaz, iman ile küfür
arasında perde, mü‟mini kötü şeylerden alı koyan en büyük
engeldir.”1096 Hadisleri namazın mü‟minler için önemini açıkça ortaya
koymaktadır.
Abdullah bin Mes‟ud diyor ki: Bir gün, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e
sordum: “Yüce Allah katında hangi iş en sevimlidir?” Hz. Peygamber(s.a.v) buyurdu ki: “Vaktinde kılınan namaz en sevimlidir.” “Bundan sonra hangi iş gelir?” diye sordum, “Ana babaya saygılı ve iyi davranmak.”cevabını verdi. “Bundan sonra
hangisi?” dedim, “Allah yolunda savaşmak.”1097 Demek ki namaz
kılmak, dinimiz açısından en başta gelen bir ibadet, çok değerli ve büyük
bir harekettir. Gerçekten de diğer ibadetlerden Zekat verme ve Hacc‟a
gitmek yalnız zengin Müslümanlar üzerine farzdır. Farz olan Ramazan
orucuna gelince, o da yılda sadece bir ay tutulur. Namaz ise sık ve daimi
olanıdır. Ayrıca namaz basit değil, tam ve kompleks bir ibadettir. Çünkü
Namaz‟ın içinde temizlik, örtünme, Kabe‟ye yönelme, şehadet getirme,
Kur‟an-ı Kerim okuma, zikir, tespih, salavat ve dua, ihlas ve huşu gibi başlı
başına ibadet sayılabilecek birçok fiil ve unsur yer almaktadır. Bu nedenle
bütün Müslümanlar, istisnasız namaz kılmakla zorunlu tutulmuşlardır. Bir
mü‟min, hasta da olsa namazı bırakamaz, ayakta duramıyorsa oturarak,
buna da güç yetiremiyorsa yatarken namaz görevini yerine getirir. Su bulamazsa teyemmüm ederek abdest alır ve yine namazını kılmak zorundadır. Teyemmüm sembolik olsa da, tam olarak abdest ve boy abdesti yerine
geçen bir kolaylıktır. Bu konuda daha başka kolaylıklar getirilmiş ve mazeretler de kabul edilmiştir. Ancak namaz kılmamaya özür tanınmamıştır. Hz.
Peygamber(s.a.v), düşmanla savaş esnasında bile namazını geçirmemiş,
bir kısım savaşanlar düşmanı gözetlerken o, diğerleriyle topluca namaz
kılmıştır.
1095
1096
1097
Buhari, Mevakiti’s-Salat, 5- Cihad, 1; Camiü's-Sağir, c. I, s. 81
Tirmizi, İman, 89
Buhari, Tevhid, 48; Müslim, İman, 137; Nesai, Mevakit, 51, Hadis
No: 608-609; Ahmed bin Hanbel, age, I/418, Hadis No: 3973; I, 442,
Hadis No: 4223; I, 444; Taberani, “el-Mu’cemü’l-Kebir”, X, 20, Hadis
No: 9806-9809
326
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslam dini, kul ile yaratıcısı olan Allah arasında kesintisiz ve aracısız
bir bağlantı kurmayı amaçlar. Kulu unutkanlıktan ve gafletten kurtarmaya,
devamlı bir şuur ve uyanıklık içinde tutmaya çalışır. Çünkü ancak böyle
olduğu zaman kul kendi içini dinleyebilir, kontrol edebilir ve nefsini kötülüklerden alıkoyar, iyiliklere ve erdemlere yöneltir. İşte namaz, istenen bu
bağlantıyı kuran, günde beş defa yenileyen bir işlemdir. Namaza bu amaçla devam eden kimsenin Allah‟a olan sevgisi, bağlılığı, bilgi ve irfanı günden güne sağlamlaşır. Manevi güçleri gelişir, idealleri yücelir ve olgunluğu
artar.
Namazın birtakım şartları vardır. Bunların başında temizlik gelir. Bu
şart el, yüz ve ayak temizliğinden ağız ve diş temizliğine, elbise temizliğinden ve namaz kılınan çevrenin temizliğine kadar uzanan geniş bir şarttır.
Böylece Müslümanlar günün her saatinde iç-dış temizlik ve güzelliğini sağlamaya yöneltilmişlerdir. Namazın önemli olan diğer bir şartı da şuur, saygı ve sükunet içinde kılınmasıdır. Nitekim Hz. Peygamber(s.a.v): “Kişinin kıldığı namazdan sağlayacağı fayda, idrak ve şuuru nispetindedir.”1098 Onun için zihin başka konularla uğraşırken, gelişigüzel kılınan bir namaz, boş bir yorgunluktan ibaret kalabilir. İnsanı Allah‟a yaklaştırmaz, aksine saygısızlık dolayısıyla onu, Allah‟ın rahmetinden uzak düşürür. Buna oldukça dikkat etmek gerekir.
Namaz ibadetini bid‟at ve hurafelerden uzak ve günlük hayatta sorunlar yaratacak zorlaştırmalarla değişik bir duruma sokmamak gerekir.
Kulluk borcu ile İslam Fıkıh‟ın Nafile ve Tatavvu1099 dediği ibadetleri ayrı ayrı gösterip seçimi insanlara bırakmak gerekir. Bu açıdan baktığımızda
namazlar şöyle verilmelidir: Sabah 2, Öğle 4, İkindi 4, Akşam 3,
Yatsı 4, Cuma namazı 2 rekat ile birlikte hutbenin dinlenmesinden
ibarettir. Ancak rekat sayısı ile ilgili Kur‟an-ı Kerim‟in bir beyanı
yoktur. Bu İctihat Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından uygulandığı için rekat
sayısında bu tavrı esas kabul ederiz.
Dinin direği olan namaz, Müslüman fertlerin günde beş defa İlahi huzura kabullerini ifade eder. Müslümanlar, Mirac hükmünde olan bu ibadetle huzur bulurlar. Bu huzuru yakalayan insanlar, “...Şüphesiz ki, namaz
1098
1099
Ebu Davud, Salat, 145, Hadis No: 866; İbni Mace, İkame, 202, Hadis
No: 1426
Tatavvu namazı: Beş vakit namaz ve bunlara bağlı olarak kılınan
revatib sünnetlerden başka birtakım nafile namazlardır. Bu namazların her birinin ayrı ayrı faydaları ve faziletleri vardır.
İslam’da İbadet Anlayışı
327
hayasızlıktan ve kötü şeylerden alıkoyar...”1100 ayetinin bildirdiği
gibi, her türlü kötü işlerden ve uygunsuzluklardan uzak kalırlar. Allah‟a
karşı yapılan kullukta dengeli, ölçülü ve Allah‟ın tayin ettiği kıstaslarla hareket etmek şart olduğu gibi, niyet de şarttır. Niyetsiz namaz, namaz değildir.
Ramazan ve Kurban Bayramı namazları, Müslümanlar için en toplu
halde kılınan namazlardır. Bayram namazlarının cemaati, Cuma namazlarından daha ziyadedir. Aynı Allah‟a inanan ve aynı kıbleye yönelen insanlar, bir ağızdan tekbir getirerek, aynı saflarda yan yana ve omuz omuza
durarak güzel bir birlik manzarası sergilerler. Cemaatle kılınan namazlarda
bu da son derece önemlidir. Cami‟de, imam dışında hiç kimse için özel bir
yer yoktur. Sosyal statüsü ne olursa olsun her Müslüman, Cami‟de eşit
şartlar altında ibadetini yapar. En büyük makam sahibi bir insan, sade bir
vatandaşla yan yana namazını eda eder.
Kur‟an-ı Kerim‟de Allah, namazın kazasından bahsetmemektedir.
Orucun kazasından bahsetmesine rağmen namazın kazası konusunu
gündeme getirmemektedir. Nisa suresinin 101. ayetinde sefere çıkanın
namazı kılacağı ve nasıl kılacağı ifade edilmektedir. Ayrıca Nisa suresinin
102. ayetinde savaş halindeyken de namazın kılınacağını ve nasıl kılınacağını buyurmaktadır. Diğer yandan Maide suresinin 6. ayetinde su bulunmadığı zaman teyemmüm yaparak namazın kılınması emredilmektedir.
Eğer namazın kazası olsaydı seferilikte, savaşta ve su bulunmadığı zamanlarda kazaya bırakılması uygun görülürdü. Kesin olarak emredilen ve
şartlar ne olursa olsun namaz kılınmalıdır. Namazın kazası olur düşüncesiyle, daha sonra namazı kılarız anlayışı, insanı namaz kılmamaya sevk
etmektedir. Olağanüstü hallerde ve irademizin dışında kılamayacağımız
namazları öne alarak cem yapmak suretiyle kılarız. Kılamadığı namazlarını sonraya da bırakarak cem yapmak suretiyle kılabilir. Yani bu günün
namazı mutlaka bu gün kılınmalıdır. Ancak kaza niyetiyle değil, eda niyetiyle kılınmalıdır. Geçmişte kılınmayan namazlar için de günahkar olduğumuzdan, günahın telafisi ancak af dilemek ve tevbe etmekle mümkündür.
Kaza niyetiyle kıldığımız kaza namazları nafile yerine geçer. Namazın kazası olmadığından dolayıdır ki, kadınlar özel hallerinde namaz kılmazlar.
Namazın kazası olsaydı, kadınlar kılmadığı namazlarını kaza ederlerdi.
Ancak kılınmayan namazlar ile ilgili af dilemek ile birlikte, İmam-ı Şafii‟nin kaza namazı kılınması konusundaki görüşü, kulun lehine ilahi tekdi1100
Ankebut, 29/45
328
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rin tecellisi yönünde bir tesellidir. Yoksa Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟in namazın kaza yapılabilmesi ile ilgili bir emri yoktur.
Vaktinde kılınmayan farz namazların kaza edilmeleri gerekli olmakla
birlikte, bunun için bir zaman sınırlaması yoktur. Namaz kılınması mekruh
olan vakitlerin dışında her an kaza edilebilir şeklinde görüşler de vardır.
Farz namazlar dışında kılınan namazların genel adı nafiledir. Bunlardan
farzlara bitişik olanların 12 rekatı müekked sünnettir. Hz. Peygamber(s.a.v) bu sünnetleri kılana Allah‟ın cennette bir köşk yapacağını söyleyerek, bu sünnetlerin önemine işaret etmiştir.1101 Bu sünnetler mazeret olmadıkça terk edilmemelidir. Hanefi mezhebine göre, geçmiş namaz borcu olanlar sünnetleri kılabilirler. Şafii mezhebine göre ise, farz borcu olan
kişiler sünnet kılamaz, sünnet kılmak yerine, geçmişte kılınmayan namazlarını kaza etmelidir.
Çağdaş insanın duygusal gerginliğinin temel konularından birisi, kalabalıklar içinde yapayalnız olma halidir. İşte, bir kısım ibadetlerin cemaatle yapılması, insanı böyle bir yalnızlıktan kurtarır. Cemaat ile kılınan namazın, münferit kılınan namazdan yirmi beş veya yirmi yedi kat daha fazla
sevap kazandırması, Müslümanlara cemaat ruhu kazandırmaya yöneliktir.
“Cemaat rahmettir, ayrılık azaptır.”1102 “Allah‟ın eli (kudreti)
cemaatledir.”1103 gibi Hadislerin de dikkat çektiği gibi, cemaat halinde
olmak önemli bir olaydır. Bir güç birlikteliğini ortaya koyar. Müslümanların
birlik, beraberlik, kaynaşması, kucaklaşması, tanışması ve dayanışma
göstermesinin bir sembolüdür. Birlikte ve bir arada olmak güven duygusunu sağlar. İnsana psikolojik rahatlama içinde yaşam sağlar. Birlikte ve bir
arada olmak, mevcut sorunların çözümünde güç birliği oluşturur. Yardımlaşma duygusunun gelişmesini sağlar. İyiliği emretmek ve kötülüklerden
vazgeçirme emrinin yerine getirilmesi kolaylaşır. Oluşan güç birliği, düşmana karşı caydırıcı olma durumunu sağlar.
Cuma ve cemaat aynı kökten gelen kelimelerdir. Günlük kılınan
namazlarda bütün Müslümanların namazı Cami‟de kılmaları elbette mümkün değildir. Cuma namazıyla, hiç olmazsa haftada bir defa bir araya gelecekler ve sorunlarını konuşma imkanı bulacaklardır. Cuma namazının
1101
1102
1103
Tirmizi, Salat, 306
Ahmed bin Hanbel, “Müsned”, IV, s. 287-375; Suyuti, “Camiu’sSağir”, III, s. 279, Hadis No:3398
Ahmed bin Hanbel, age, IV, 275-378;Heysemi,“Mecmau'z- Zevaid”,
V, 217;Muttaki El-Hindi,“Kenz’ül-Ummal”, c. 1, Hadis No: 1029
İslam’da İbadet Anlayışı
329
büyük bir Cami‟de toplu halde kılınması prensibinde de, cemaat ruhunun
kazandırılması esprisi gizlidir. Şafii mezhebinde 40 kişi olmadan Cuma
namazının kılınamaması, yine cemaat ruhuyla ilgilidir. Bugün Almaya, İngiltere gibi İslam beldesi olmayan yerlerde yaşayan Müslümanlar, Cuma
namazı vasıtasıyla bir araya gelirler, birbirlerinden kuvvet bulurlar, şevk
alırlar ve verirler. Böylece yabancı bir kültür içerisinde asimile olmaktan,
erimekten ve dağılmaktan kurtulurlar. Ramazan ve Kurban bayramı namazları, Müslümanlar için en toplu halde kılınan namazlardır. Bayram namazlarının cemaati, Cuma namazlarından daha fazladır. Namazları cemaatle kılmak, kadın-erkek, genç-yaşlı, amir-memur herkes için aynı şekilde geçerli bir kuraldır. Bilhassa ülkemizde kadınların sadece Ramazan
aylarında kılınan Teravih namazlarında camilerdeki namazlara iştirak edip,
beş vakit namaz, Cuma ve bayram namazlarında camaate katılmamalarının, Hz. Peygamber(s.a.v) dönemi uygulamalarınına uygun olduğu söylenemez. Çünkü Asr-Saadet‟te erkeklerle birlikte, kadınlar ve çocuklar, beş
vakit namazlarını Mescid-i Nebevi‟de kılarlardı. Ancak bütün camilerimizde
kadınların da cemaatle namaza katılmalarına yönelik bir düzenleme yoktur. Kadın ve erkek, Allah‟a inanan ve aynı kıbleye yönelen insanlar, bir
ağızdan tekbir getirerek, aynı saflarda yan yana ve omuz omuza durarak
güzel bir birlik manzarası sergilemeleri çok anlamlı ve gereklidir. Hele arada çocukların da olması daha da anlamlı kılar. Ancak özellikle cemaate
katılan çocuklara karşı zaman zaman kaba ve kırıcı davranan insanların
olduğu bilinmektedir. Bunları “cami jandarmaları” olarak ifade ediyorum ve bunların bu kötü ve korkunç davranışlarından Allah‟a sığınmak gerekir. Unutulmamalıdır ki, bu dinin Peygamberi namazda iken, torunları
Hz. Hasan (r.a) ve Hz. Hüseyin (r.a) sırtına binerdi ve sahabe çocukları da
aynı şeyi yaparlardı. Ancak bu durum sevgi ve hoşgörü ile karşılanırdı. Bir
çocuğu Cami‟den uzaklaştırmak mı istiyorsunuz, Cami‟de onu azarlayın ve
korkutunuz. Buna vesile olmak faciadır. Bundan Allah‟a sığınmak gerekir.
Müslüman olarak görevlerimizden birisi de çocuklara Allah‟ı sevdirmek ve
O‟na ibadet etmeye alıştırmaktır.
Cemaat ile kılınan namazlarda da bu son derece önemlidir. Cami‟de,
imam dışında hiç kimse için özel bir yer yoktur. Sosyal statüsü ne olursa
olsun her Müslüman, camide eşit şartlar altında ibadetini yapar. İslam‟a
göre yeryüzünün tamamı mabettir. En büyük makam sahibi bir insan, sade
bir vatandaş ile yan yana namazını eda eder. Namazın cemaatle kılmanın
tek başına kılmaktan çok daha üstün değerler taşıdığı bir gerçektir. Ancak
cemaatin üstünlüğü ve cemaatin sağladığı sosyolojik değerlerden kaynak-
330
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
lanmaktadır. İslam dini, hayat ve toplum dini olarak cemaate üstünlük tanımakta, bireysel olandan sosyal olan adına fedakarlık yapmaktadır. O
halde, cemaatin değeri şuursuz bir takım insanların yan yana gelmelerinden değil, iman, sevgi, yardımlaşma ve paylaşma çizgisine ulaşmış şuurlu
bir kardeşler topluluğu oluşturmaktan kaynaklanır. Bu değerleri taşımayan
bir topluluk, İslam‟ın hedef aldığı ve istediği cemaat değildir. Böyle bir cemaatten sevap beklemek yerine, tek başına ibadet etmek daha evladır.
Birbirini sevmeyen, saymayan, hoş görmeyen, dayanışma göstermeyen, kaynaşmayan, kucaklaşmayan, bölüşmeyen, paylaşmayan ve Allah rızasını gözeterek hareket etmeyen bir topluluk cemaat değildir. Zaten Müslüman olmak da bir topluluğa
dahil olan değil, bir duruşa sahip olandır. Seslerinden rahatsızlık duymakla Cami‟de çocukları azarlayan, inciten ve korkutan bir cemaat, Müslüman‟ın sahip olması gereken duruşunun
bilincinde olmayan bir cemaattir. Bu cemaat, varlığını böyle
devam ettiği surece İslam dünyasından bir hareket beklemek
mümkün değildir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hayatını ezberlemek yerine, O‟nun ortaya koyduğu duruşunu ve her şeyini örnek alan bir cemaat, Allah‟ın rızasını kazanmış bir cemaat olarak kurtuluş kaynağıdır. İslam dünyası ya bunu yapacak, ya
da yaşadığı hezimeti devam ettirecektir.
Namaz, dinin direğidir. Dinin direği olan namaz, Müslüman fertlerin
günde 5 defa İlahi huzura kabullerini ifade eder. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
ifadesiyle: “Kim namaz kılarsa dinini yükseltir. Kim namazı
terk ederse dinini terk etmiş olur.”1104 Namaz, İmanın işaretidir ve
insanı Allah‟a yaklaştırır. Aynı zamanda temizliğin de sembolüdür. Namaz,
yardımlaşma ve dayanışmayı temin eder ve insana planlı ve programlı olmaya alıştırır. Namazın 5 ayrı vakitte farz kılınışı, mü‟minin bütün gün belli
aralıklarla kendini kontrol etmesini sağlar. Kulun, günahlarından pişmanlık
duyarak af dilemesi ve Allah'ın huzurunda olduğunu idrak etmesinin en
güzel vasıtasıdır. Namazın, insan için bir idman olduğunu söylemek de
mümkündür. Namaz, bir kalkandır ve insanları bütün kötülüklerden uzaklaştırır. İnsandaki kibir ve gururu yıkar. İnsana, Allah‟a olan itaat fikrini aşılar. İnsanlar arasında eşitliği sağlar. İnsanlar üzerine ilk farz olan bu ibadet, İnsan nefsinin en büyük ilacıdır. İnsanın ruhunu tatmin eder ve olgunlaştırır. Müslümanlar, Mirac hükmünde olan bu ibadetle huzur bulurlar. Bu
1104
Ebu Davud, Salat, 47
İslam’da İbadet Anlayışı
331
huzuru yakalayan insanlar, “…Namazı da dosdoğru kıl. Çünkü
namaz, insanı hayasızlıktan ve kötülükten alıkoyar…” 1105 ayetinde bildirildiği gibi, her türlü kötü işlerden ve uygunsuzluklardan uzak kalırlar.
Namaz, vatan sevgisini aşılar. Çünkü hürriyeti olmayan insanın ibadet etme zorunluluğu yoktur. Allah‟a şükretmeyi temin eder. Namaz,
Allah‟ın yüceliği karşısında, insanın acizliğini anlayıp, boyun bükerek O‟na
ibadet etmeye davet eder. Yaratan ile yaratılanları birbirinden ayırır. Dinin
direği, mü‟minin Miracı olan namaz, İslam‟ın bütün şartlarını toplayan ve
kulu aracısız Allah‟a ulaştırır. Namaz, birlik ve beraberliği sağlar. Disiplinli
yaşamayı temin eder. Namazın altısı daha başlamadan, altısı da namazla
birlikte yerine getirilen on iki farzı, diğer hiçbir dinde bulunmayan bu en
mükemmel ibadetin bir diğer özelliğini teşkil etmektedir. Diğer dinlerdeki
ibadetlerin hiçbirinde namazdaki disiplini görmek mümkün değildir. Ergenlik çağına gelmiş akıllı olan kadın ve erkek bütün Müslümanlar üzerine farz
kılınmış beş vakit namazın dışında, Cuma namazı da kadın ve erkek
bütün Müslümanlara farzdır. Ramazan bayramı ve kurban bayramı
namazı vacip, cenaze namazı ise Farz-ı Kifaye‟dir.
İnsana farz kılınan beş vakit namaz, mü‟minleri fenalıklardan ve günah işlemekten korur. Bu sayede mü‟minler, dünyadaki borcunu ödemiş
ve ahiret için sevap kazanmış olurlar. Aslında Allah‟ın bizim namazımıza
ihtiyacı yoktur. Asıl muhtaç olan biz insanlarız. Biz, şuurla kılmış olduğumuz namazlarımızla Allah‟ı hatırlarız. İbadet ve Allah‟a yönelmekle de varlığımızın asıl kaynağıyla bir bağ kurmuş oluruz. Ondan hayatımız için yardım dileriz. Namaz ve diğer ibadetler, aslında bir nevi yardım talep etmektir. Hayat sahibi olduğumuz için de ona ihtiyacımız vardır. Allah‟ın İhtiyacı
yoktur.
Namazın sayı ve şekil tarafının hikmeti üzerine yorumlar yapılmıştır.
Ancak bunlar beşeridir ve insanlar kendi hal ve intibalarına göre yapmışlardır, herkesi bağlamaz. Kısaca şunu söyleyebilirim: Namazdan amaç
Allah ile daha canlı, daha yakın ve daha etkili iletişim kurmaktır. Bu amaçla yapılan başka hiç bir hareket namazın yerini tutmaz. Bu yaklaşma ve
beraber olma tecrübesinde zihin, şuur ve beden işbirliği yapmalıdır; bu üçlü işbirliği, amacı daha kolay sağlamaktadır. Ellerimizi yukarıya kaldırarak
önümüzdeki dünya işlerini, yani Allah‟tan başka ne varsa hepsini arkaya
1105
Ankebut, 29/45
332
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
atarız, sonra O‟nun kelamı ile konuşmaya başlarız ve bu konuşma bizde
bir hasret ve bir kavuşma arzusu uyandırır. Bu arzuyu tatmin için huzurda
eğiliriz ve bu hareket arzuyu biraz daha kamçılar ve yerlere kapanmak isteriz, bu da tam olsun diye tekrar düzelir ve sonra secdeye gideriz. Secde
kulun Allah‟a en yakın olduğu andır, orada Mirac yaşanır ve sonunda oturur tahiyyat duasını, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Miraçta okuduğu gibi okuruz.
Bilindiği gibi, namaz 5 vakittir. Ancak Hz. Peygamber(s.a.v), mazeret
hallerinde, bunun üç vakitte toplanabileceğini göstermiştir. Yani bu uygulama bir sünnettir. Namazı cem halinde kılmak zorunlu görüldüğünde, öğle
ile ikindinin, akşam ile yatsının birleştirilmesi, yani bir vakitte kılınması olayıdır. Eğer ikindi, öğlenin; yatsı da akşamın vaktinde kılınıyorsa buna
cem‟i-takdim, yani öne alınarak birleştirmedir. Eğer öğle, ikindinin; akşam, yatsının vaktine alınarak birleştirme yapılırsa bunu da cem‟i-tehir,
yani sonraya alınarak birleştirmedir. Bu durum zorunlu haller için bir ruhsattır, yani kolaylıktır. Ancak kesinlikle böyle kılınmalıdır şeklinde anlamak
mümkün değildir. Çünkü Hz. Peygamber(s.a.v)‟in genel olarak böyle bir
uygulaması yoktur. Müslüman, zaruret hissettiği zaman bundan yararlanabilir. Bunun sadece Müzdelife ve Mina‟ya has bir uygulama olarak gösterilmesi de doğru değildir.1106
Namaz kılmak, akıllı olan ve ergenlik çağına giren her erkek ve kadın Müslüman‟a farzdır. Namazın farz olması için üç şart vardır.
1-Müslüman olmak,
2-Akıllı olmak, yani deli olmamak,
3-Ergenlik yaşına girmiş olmak.
İslam dininde, akıllı olmayan ve ergenlik çağına girmemiş olan küçük
çocuklar, namaz kılmaktan sorumlu değillerdir.
Kur‟an-ı Kerim‟e baktığımız zaman daha önceki ümmetlerde de namaz ibadetinin bulunduğu ve onlara da namazın emredildiği görülmektedir. Namaz İbadeti, Hz. Peygamber(s.a.v)‟den önce de var mıydı? sorusuna evet diyebiliriz. Kur‟an-ı Kerim‟de, Hz. Peygamber(s.a.v) ve önceki
Peygamberlerin namaz kılmakla emrolundukları değişik vesilelerle belirtil1106
İbn-i Abbas’in Tefsirinde geniş bilgi bulunmaktadır. Ayrıca Taberi
Tefsiri, c. 6, s. 127-135; “Tac”, c. 1, s. 106-107; Muhammed Hamdi
Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, c. 2, s. 1584; Süleyman Ateş, “Tefsir”,
c. 2, s. 412
İslam’da İbadet Anlayışı
333
mektedir1107 Bundan anlaşıldığına göre, namaz ibadeti sadece Hz. Muhammed (s.a.v) ümmetine has olmayıp, önceki ümmetlerde de bulunmaktaydı.
“Hz. Lokman (a.s)‟ın oğluna namaz kılmayı öğütlediği”1108
“Hz. Zekeriya (a.s)‟in namaz kıldığı,”1109
“Hz. İsa (a.s)‟in beşikte konuşurken, namazın emredildiğini söylediği1110’nden bahsetmektedir.1111
Arap müşriklerinin itikadı şirk olduğu gibi, ibadetleri de şirke benzerdi. Çoğunun evinde bir put bulunur ve girip çıkanlar tarafından ta‟zim olunurdu. İslam öncesi Arapların belli bir namazları yoktur. Sadece Harem‟e
girerler ve Beytullah‟ı ıslık çalarak ve el çırparak tavaf ettikten sonra putları
mesh ederler ve telbiye yaparken Allah‟a dua ederlerdi.1112 Nitekim Kur‟anı Kerim‟de yer alan, “Kabe’deki tapınmaları sadece ıslık çalmak ve
el çırpmaktan başka bir şey değildir. İnkarınıza karşılık artık
azabı tadın.”1113 ayeti cahiliye döneminde, müşrik Arapların namaza yabancı olmadıklarını göstermektedir. Nitekim bu dönem müşrikler, erkekkadın, açık saçık el ele tutuşur, Kabe‟nin etrafında dolaşırlar ve ıslık çalıp
el çırparlardı. Böylece ibadet ediyoruz diye çalar oynar ve yaptıklarını alkışlarlardı. Hz. Peygamber(s.a.v) Kabe‟ye gelip namaz kılmak veya
Kur‟an-ı Kerim okumak istediğinde, çoğu zaman böyle ayin yapmakta ileri
giderler, kendileri de namaz kılıyor ve dua ediyorlarmış gibi gösteri ve gürültü yaparlardı. Bunu kendilerine bir ibadet sayarlardı.1114 İyilik yapma
amacıyla dini törenlerde alkışlı hal ve hareketler, İslam dininde yeri yoktur ve yapılması doğru değildir. Dini dayanağı olmadığı gibi, milli dayanağı da yoktur. Son zamanlarda ülkemizde, özellikle cenazeleri alkış ile uğurlama adeti geliştirildi.
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1113
1114
Bakara, 2/83; Yunus,10/87; Hud, 11/87; İbrahim, 14/37-40; Meryem, 19/30-31-54-55; Taha, 20/14; Enbiya, 21/72-73; Lokman,
31/17
Lokman, 31/17
Al-i İmran, 3/39
Meryem, 19/31
Celal Yeniçeri, “Uzay Ayetleri Tefsiri”, s. 288-289
Enfal, 8/35
Enfal, 8/35
Muhammed Hamdi Yazır, age, IV, s. 2400
334
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Bu durum kaynağını hiçbir dinden almaz. Bundan ayıptan
şiddetle kaçınmak gerekir.
Kur‟an-ı Kerim‟de, çeşitli ayetlerde Hz. İbrahim (a.s) ve Hz. İsmail
(a.s)‟in namaz kıldıkları ve kendilerine tabi olan kimselere de namaz kılmayı emrettikleri bildirilmektedir. Çevresinde bulunanlara namaz kılmalarını ve zekat vermelerini emrederdi. Rabb’inin katında hoşnutluğa ermişti.1115Kur‟an-ı Kerim, Hz. İbrahim (a.s)‟in,“Ey Rabbim! Beni ve çocuklarımı namaz kılanlardan eyle..!”1116 diye dua ettiğini haber vermektedir. “...Bana hiçbir şeyi ortak koşma; tavaf edenler, orada kıyama duranlar, rüku edenler ve secdeye varanlar için evimi
temiz tut diye İbrahim‟i Kabe‟nin yerine yerleştirmiştik.”1117
ayeti de Hz. İbrahim (a.s)‟in namazında kıyam, rüku ve secde gibi rükünlerin olduğuna işaret etmektedir. İslami kaynaklardaki bazı rivayetler de bu
konuya ışık tutmaktadır. Ezraki‟nin kaydettiğine göre, Hz. İbrahim (a.s),
Makam-ı İbrahim‟i kıble edinmiş, kapı yönünden oraya doğru namaz
kılmıştır. Oğlu Hz. İsmail (a.s) de aynı uygulamayı devam ettirmiştir.1118
Hz. İbrahim (a.s) ve Hz. İsmail (a.s) dört bir yandan gelen mü‟minlerle birlikte, Zilhicce‟nin 8. günü Mina‟ya gelerek, cemaat halinde öğle, ikindi,
akşam ve yatsı namazlarını kılmışlardır. Geceyi orada geçirdikten sonra,
sabah namazını kılarak erkenden Arafat‟a çıkmışlar, orada öğle ve ikindi
namazlarını cem ederek kılmışlar ve güneşin batmasından sonra
Müzdelife‟ye gelmişler ve orada da akşam ile yatsı namazlarını cem
ederek kılmış ve geceyi orada geçirmişlerdir. Müzdelife‟de sabah namazını kıldıktan sonra da Cemre‟yi taşlamışlardır. Kaydedildiğine göre Hz. İbrahim (a.s)‟e bu uygulamayı Cebrail (a.s) öğretmiştir.1119 Daha sonra da
Allah, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e Hz. İbrahim (a.s)‟in bu uygulamasına uymasını emretmiştir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Sonra da sana:
Doğruya yönelen, puta tapanlardan olmayan İbrahim‟in dinine
uy diye vahyettik.” 1120
1115
1116
1117
1118
1119
1120
Bakara, 2/125;İbrahim, 14/37;Meryem, 19/55
İbrahim, 14/40
Hac, 22/26
Ezraki Ebü’l-Velid Muhammed bin Abdullah, “Ahbar’u -Mekke”, II,
s. 30
Taberi, “Tarihu’l-Ümem ve’l-Muluk”, I, s. 152; İbn İshak Muhammed, “Siyer”, s. 152–154
Nahl, 16/123
İslam’da İbadet Anlayışı
335
Namaz, İslam‟ın ilk zamanlarında Mekke döneminde farz kılınmıştır.
Müslümanlığın başlangıcından itibaren Müslümanlar, namaz kılmaya başlamışlardır. Hatta sayıları 40 kişiye ulaşmadan namaz kılıyorlardı. Bu gün
bizim bildiğimiz beş vakit namazın farz olduğu öncelikle Kur‟an-ı Kerim ile
sabittir. Beş vakit namaz, Mirac gecesinde farz kılındığı rivayet edilmekte
ve daha sonraki günlerde Hz. Peygamber(s.a.v) sahabelerini toplayarak
bütün namazların vakitlerini, bu vakitlerin ne zamana kadar devam ettiğini
öğretmiş ve kendisi imam olarak sahabeye sabah, öğle, ikindi, akşam ve
yatsı namazlarını kıldırmıştır. Mirac ise hicretten önce miladi 621 yılında
ve hicri aylardan Recep ayının 27. gecesinde meydana gelmiştir.1121
Mekke döneminde nazil olan birçok ayette, namazın önemi vurgulanmakla birlikte, namaz kılanları engellemeye çalışanlar, sert bir dille kınanmaktadır. “Sen, namaz kılan kulu (Peygamberi) bundan men
edeni gördün mü?”1122 Önceki namaz sabah ve akşam olmak üzere
ikişer rekat olarak kılınıyordu.1123 Kur‟an-ı Kerim‟de: “…Akşam ve sabah
Rabb’ini hamd ile tesbih et (övgü ile an)”1124 ayeti buna delalet etmektedir. İbn-i Abbas da bunların sabah ve akşam namazları olduğunu
söylemiştir.1125
Beş vakit namaz, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e Mirac‟a çıktığı zaman
Müslümanlar‟a farz kılındığı bildirilmiştir. Namazın Mirac olayı ile birlikte
farz kılındığına dair ittifak vardır.1126 Mirac olayı da hicretten bir buçuk yıl
önce gerçekleştiğine göre, beş vakit namazın hicretten bir buçuk yıl önce
farz kılındığı ortaya çıkmaktadır.
Kur‟an-ı Kerim, Allah‟a yaklaşmanın putlar çevresinde dolaşmakla
değil, gusül ve abdestten sonra sırf Allah rızası için kulluk secdesine kapanmakla olacağını bildirdi. Hz. Peygamber (s.a.v‟)in ilk namazı,
Müddesir suresinin ilk üç ayetinin ışığında, tahminen 43 yaşındayken
Cebrail (a.s)’in tarifiyle abdest alarak, önce kendisi ve daha sonra Hz. Hatice (r.anha) ile birlikte kıldığı ifade edilir. Bundan sonra İslam‟ın yayılma1121
1122
1123
1124
1125
1126
Tahir Olgun,” Müslümanlıkta İbadet Tarihi”, s. 62-63
Alak, 96/9-10
Tahir Olgun, age, s. 50-51
Mü’min, 40/55
İbn Kesir, “Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim”, VII, s. 139-141
Muhammed Hamidullah, age, s. 605; Hayreddin Karaman, age, s.
76; Ali Osman Ateş, “İslam’a Göre Cahiliye ve Ehli Kitap Örf ve
Adetleri”, s. 43-51
336
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
sıyla birlikte, önceleri gizli olarak ve daha sonra uygun bir yer bulununcaya
kadar şehir dışındaki izbe yerlerde namaz kılındı.1127
Muhammed Hamidullah ise bu konuda şunları söyler: “Hz. Muhammed (s.a.v) yılda bir itikafa çekilişinin beşinci senesi idi ve 40 yaşına
gelmişti. Bir meleğin kendisini ziyarete geldiğini gördü ve melek Allah‟ın
onu insanlara Peygamber olarak seçtiğini bildirdi ve O‟na abdest almayı,
Allah‟a nasıl ibadet edileceğini ve namazın nasıl kılınacağını öğretti ve
kendisine Alak suresinin ilk beş ayetini tebliğ etti.”1128 Konu ile doğrudan ilgisi olmasa da yeri gelmişken değinmede yarar görmekteyim. Dikkat edilirse Kur‟an-ı Kerim‟in ilk inen ayetleri olan bu beş ayette “oku” emri iki
defa tekrarlanmıştır. Yani iman, tebliğ ve aydınlık insanının ilk işi okumaktır. Dördüncü ayette kaleme de dikkat çekilmiştir. Nitekim iniş sırasıyla
ikinci sure Kalem suresidir. Orada da kalem ve yazdıkları kutsanmıştır.
Sureye, kaleme yeminle başlanmıştır. Kalemin ve yazdıklarının hayat ve
oluş bünyesinde çok önemli bir yer tuttuğuna işaret edilmiş ve surede tanıtılan değerlerin elde edilmesinde ve olumsuzluklardan kaçınmada kalem
ve yazdıklarının, yani kalem ürünü tüm verilerin doğrudan payı olduğuna
dikkat çekmektir. Vahyin ilk emri ve ilk suresi “oku” diyordu. İkici surede
ise “yaz” denmektedir. Okumadan yazılmaz ve okuyup yazılmadan tebliğde bulunulmaz. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim‟in iniş sırasında da bir hikmet
ve bir öncelik esası vardır. Olaylar vuku buldukça ve sıralamada öncelik
esas alınarak ayetler ve sureler inzal olmuştur.
Her özel ibadetin, mü‟minin ahlakında gerçekleştireceği özellikler
vardır. Namazın özelliği ise, en az ikidir. Birincisi mü‟mini her türlü kötülükten uzaklaştırmaktır. Bu birinci türden ayetler Mekke döneminde nazil olmuştur. Nitekim, “Kitap’tan sana vahy olunanı oku, namaz kıl, muhakkak ki namaz, hayasızlıktan ve kötülükten alıkoyar, Allah’ı
anmak en büyük şeydir! Allah yaptıklarınızı bilir.”1129 Bir başka
ayette de: “Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki, onlar namazlarını ciddiye almazlar. Onlar gösteriş yapanlardır...”1130 Bu ve
benzeri ayetlerden anladığımız kadarıyla Mekke döneminde inen namaz
ayetleri insanı, kötülüklerden uzaklaştırmakla birlikte aynı zamanda kalple1127
1128
1129
1130
Cessas Ebu Bekr Ahmed bin Ali er-Razi,“Ahkamü’l-Kur’an”,Tah.
Muhammed es-Sadık Kamhavi, V, s. 38
Muhammed Hamidullah, “İslam’a Giriş”, s. 9
Ankebut, 29/45
Maun, 107/4-5-6
İslam’da İbadet Anlayışı
337
ri yumuşatıyor, şefkat ve merhameti artırıyor, ahlakı güzelleştiriyor, yetimlere, yoksullara ve ihtiyaç sahibi kimselere karşı daha kibar ve nazik davranmaya teşvik ediyordu. Diğer hedefi de Allah‟ı zikirdir. Namaz kıyam, kıraat, rüku ve secde hallerinde tekbir, tesbih, tahmid ve kıraat ile çok yönlü
bir zikir mecmuasıdır.1131
Medine döneminde nazil olan surelerdeki ayetlere baktığımızda da,
namaz ibadeti vakte bağlı bir ibadet olduğu, mü‟minlerin de en büyük vasfının namaz ibadetini yerine getirme olduğu görülür. Nitekim “Namazı
kıldıktan başka, Allah’ı ayakta iken, otururken, yan yatarken de
anın. Emniyete kavuştuğunuzda, namazı gereğince kılın. Namaz
şüphesiz, inananlara vakitleri belli bir farzdır.”1132 Bir başka ayette
namaz, mü‟minin Allah‟ı zikretmesi ve Allah‟ın da mü‟mini anmasıdır.“Öyle ise siz beni (ibadetle) anın ki, ben de sizi anayım. Bana
şükredin; sakın bana nankörlük etmeyin!”1133
Bir diğer ayette de: “Ey İnananlar! Sabır ve namazla yardım
dileyin. Allah, muhakkak ki sabredenlerle beraberdir.”1134 Çünkü
O, kendisine iltica edip dayanan, bu amaçla sabreden ve duaları ile yalvarıp yakaran kimselere, mutlaka yardım eder, onları korur ve asla yüz üstü
bırakmaz.1135
Medine‟de de hicretten hemen sonra Müslümanları beş vakit namaza davet etmek için bir çare aranmış, Hz. Peygamber(s.a.v) ashabı ile bu
konuyu istişare etmiştir. Hıristiyanlar gibi çan çalınması, Yahudiler gibi boru öttürülmesi, ateş yakılması gibi teklifler edilmiş ise de Hz. Peygamber(s.a.v) bunları beğenmemiş ve meclis dağılmıştır. Hazrec kabilesinden
Abdullah bin Zeyd ismindeki sahabe rüyasında bir kişinin ezan okuyarak namaza davet ettiğini ve kamet getirerek de cemaati çağırdığını görmüş, uyanınca rüyasını Hz. Peygamber(s.a.v)‟e anlatmıştır. Hz. Peygamber(s.a.v): “Bu ilahi bir emirdir” buyurduktan sonra sesi müsait olan
Bilal (r.a)‟a emretmiştir. Hz. Bilal (r.a)‟in, Hz. Peygamber(s.a.v) Mescidine yakın yüksekçe bir yerden başlattığı Ezan-ı Muhammedi, kıyamete kadar, dalga dalga dünyaya yayılmak üzere güzel bir sünnet ve şiar olmuş1131
1132
1133
1134
1135
Zeki Duman, “Beyanu’l-Hak, Kur’an-Kerim’in Nüzul Sırasına Göre
Tefsiri”, II, s. 473
Nisa, 4/103
Bakara, 2/152
Bakara, 2/153
Zeki Duman, age, II, s. 473
338
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
tur. İlk ezanı duyunca koşarak gelen Hz. Ömer (r.a) de aynı rüyayı gördüğünü ifade etmiştir.1136
Hz. Aişe (r.anha) şöyle buyururlar: “Hz. Peygamber(s.a.v) namaza durduğunda, zaman zaman yüreğinden kazan kaynaması
gibi ses gelirdi.”1137 Hz. Peygamber(s.a.v)‟in meclisinde yetişenlerin ve
onların izinden yürüyenlerin halleri, daima şu Hadis‟in muhtevası dahilinde
olmuştur: “Namaza durduğunda sanki son namazın gibi kıl! Yarın
pişman olacağın şeyi söyleme; insanların (gafilane) arzu ettiklerine arzu duymayı bırak!”1138 Namazı mükemmel bir surette kılamayanlar ümitsiz olmayıp yollarına devam etmelidirler. Nasıl bir gram altına
ulaşmak için tonlarca toprak elenirse, namazın mükemmeline ulaşabilmek
için de sabır ve sebatla devam ederek huzuru elde etmeye çaba göstermek lazımdır.1139
Bir Müslüman‟ın Allah sevgisini kazanabilmesi için temiz olması gerekmektedir. Nitekim Kur‟an-ı Kerim: “...Şüphesiz ki Allah çok tevbe
edenleri ve çok temizlenenleri sever.”1140 Bu ayette Allah, hem maddi
ve hem de manevi temizliğe işaret etmektedir. Namaz kılmak için hem
maddi ve hem de manen temiz olmak gerekmektedir. Abdest ve boy abdesti almak, namaz kılmanın ön şartıdır. Abdest almadan namaz kılınmadığı gibi, boy abdesti gerektiren hallerde de namaz kılınmaz. Asıl itibariyle
başlı başına bir ibadet olmayan abdest, her Müslüman‟ın günde 5 defa
kılmakla mükellef olduğu, kişi ile küfür arasında perde olan namaz ibadetinin de ilk şartlarından biridir. Hz. Peygamber(s.a.v): “Şüphesiz benim
ümmetim, kıyamet gününde abdest izlerinden dolayı yüzleri
nurlu, elleri ve ayakları parlak olarak çağrılacaktır. Sizden her
kim abdest uzuvlarındaki parlaklığı çoğaltabiliyorsa çoğaltmaya baksın.”1141 Ayrıca hayırlı bir sonuca götüren yolların bütünü de hayırlıdır. Abdest, namaz ibadeti için bir ön hazırlıktır. Mü‟mini Rabb‟ine yaklaştıran namaz gibi nurlu bir yolun ilk adımlarından biridir. Mü‟minin Miracı
olan namaz ibadetinin anahtarı hükmünde olan abdesti tastamam olarak
1136
1137
1138
1139
1140
1141
Buhari, Ezan, 1; Tirmizi, Mevkıt, 27; Hayreddin Karaman, “İslam
Hukuk Tarihi”, s. 76
Ebu Davud, Salat, 157; Nesaii, Sehv, 18
İbn Mace, Zühd, 15
Osman Nuri Topbaşi, “Kur’an ve Sünnet İkliminde İslam İman İbadet”, s. 220-221
Bakara, 2/222; Tevbe, 9/108
Müslim, Taharet, 35
İslam’da İbadet Anlayışı
339
yerine getiren kimse, bu süre zarfında niyetininin derinliği ölçüsünde namazdaymış gibi sevap kazanabilir.
Namaz, Oruç, Hac ve Zekat gibi ibadetlerin biri dışa, diğeri içe
olmak üzere iki yönü vardır. Birinci yönü fıkıhçılar, ikinci yönü sufiler tarafından ele alınmış ve incelenmiştir. Aslolan ibadetlerin hakka dönük batını,
yani içe dönük yönüdür. Fıkıhçıların ibadetlerin dış, yani zahiri yönünü incelemeleri sadece şekil ve düzen itibariyledir, özle ilgili değildir. Buna
rağmen bazı fıkıh bilginlerinin, ibadetleri İslam hukukunun kapsamında
görmeleri, konuya bu açıdan bakmaları ve alanlarının dışına çıkmaları birçok hatanın kaynağı olmuştur. Örnek olmak üzere ihmali ve tembelliği nedeniyle namaz kılma görevini yerine getirmeyen bir Müslüman‟ın durumunu ele aldığımızda, bazı İslam bilginlerine göre, hiçbir geçerli özrü olmadığı halde sadece tembelliği ve gevşekliği nedeniyle namazını ihmal eden
bir Müslüman dinden çıkar ve kafir olur. Hambeli mezhebinin kurucusu
olan İmam Ahmed bin Hanbel‟in görüşü budur. Namazın farz olduğunu inkar ederek kılmayan ise bütün İslam bilginlerine göre kafir olur. Bazı
İslam bilginlerine göre de hiçbir geçerli özrü olmadığı halde sadece
tenbelliği ve gevşekliği nedeniyle namazını ihmal eden bir Müslüman, kafir
olmaz ama günahkar olur. İşlediği günaha tevbe etmesi önerilir, tevbe etmezse katledilir. Maliki mezhebinin kurucusu İmam Malik ve Şafii mezhebinin kurucusu İmam Şafii‟nin görüşü budur. Bu görüş İslam bilginlerinin çoğunluğu tarafından da benimsenmiştir. Hanefi mezhebinin kurucusu İmam-ı Azam Ebu Hanife‟ye göre bu durumda olan birisi ne kafir
olur, ne de katledilir. Fakat ta‟zir1142 cezası verilir ve namaza başlayıncaya kadar hapsedilir.
Görülmektedir ki, bütün mezhep imamları namaz kılmayan bir Müslüman‟ın durumunu hukuki bir konu olarak görmüşlerdir. Bu görüşleri
Kur‟an-ı Kerim‟e değil, sadece Hadislere dayanır. Bu görüşe göre devlet
ve onun yetkili kıldığı memurlar, Müslüman halkı namaz kılmaya mecbur
eder ve kılmamakta ısrar edenlere çeşitli cezalar verebilirler. Buna karşılık
Müslüman olmayanların ibadetlerine karışmazlar ve onlar bu konuda serbesttirler. Fıkıhçılar Müslüman olmayanlara tanıdıkları ibadet etme veya
etmeme özgürlüğünü, Müslüman olanlara tanımamışlardır. Fıkıh kitaplarında durum bu şekilde yazılmıştır. Ancak Kur‟an-ı Kerim‟de kişileri ibadete
1142
Ta’zir: “Yasaklamak, menetmek, eğitmek, saygı göstermek, ululamak, yardım etmek ve şiddetle dövmek” gibi anlamlara gelmektedir. İslam hukukunda Ayet ve Hadisler ile had cezası konulmamış
olan suçlar için İslam devletinin serbestçe belirleyip uyguladığı cezaları ifade eder.
340
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
zorlayan ve ibadet etmeyenlerin dünyada cezalandırılmalarını öngören
herhangi bir ifade ve emir mevcut değildir. İbadet etmeyenlere Kur‟an-ı
Kerim‟in öngördüğü cezalar manevi ve uhrevidir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in
uygulamalarında, Müslümanlar ibadete teşvik edilmiş, ibadetin öneminden, maddi ve manevi faydalarından bahsedilmiş, ancak şu ya da bu nedenle ibadet etmeyen bir kimseyi cezalandırmamıştır. Zorla ve baskı ile
ibadet yaptırdığına, ibadet etmeyenleri cezalandırdığına dair hiçbir örnek
yoktur. Dört halife dönemindeki uygulama da böyle olmuştur. İbadet etmeyenlerin, özellikle namaz kılmayanların cezalandırılmasını öngören Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in beyanları ve sözleri ise sadece önemli ve ciddi uyarılar olarak algılanmıştır. İbadet tıpkı itikad, yani inanç gibi ihtiyaridir, bir gönül konusudur. Bir terbiye, bir irşad ve bir ikna konusudur. Kesinlikle bir
hukuk, maddi ve dünyevi ceza konusu değildir. Kişinin içinden gelerek ihlas ile yaptığı ibadetler makbuldur, bunun dışındaki ibadetler geçersizdir.1143
-Abdest
Abdest kelimesi Farsça olup, Arapça‟daki karşılığı vudu‟dur. Türkçe‟ye Farsçadan geçmiştir. Sözlükte “güzel ve temiz olmak” manasına gelir. Fıkıh terimi olarak abdest, belirli uzuvları usulüne uygun olarak su
ile yıkamak ve bazılarını ise eldeki su ıslaklığı ile mesh etmekten ibaret bir
ibadet temizliği demektir.1144 Abdest başlı başına bir maddi temizlik özelliği
taşımakla ve sağlık açısından faydalar içermekle birlikte, her şeyden önce
bir manevi temizlik işlemi ve manevi arınma yoludur. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in bir defasında su isteyerek abdest uzuvlarını üçer defa yıkadıktan sonra, “İşte bu, benim ve benden önceki Peygamberlerin
abdestidir.”1145 buyurmuş olması, İslam bilginlerine göre abdestin sadece İslam‟a has hükümlerden ibaret olmayıp, geçmiş ilahi dinlerde de mevcut olduğunun bir delilidir. Ancak bu hükmün yalnız Peygamberler hakkında geçerli olduğu veya onların ümmetlerini de kapsadığı konusu tartışmalıdır.1146
1143
1144
1145
1146
Süleyman Uludağ, “İslam Siyaset İlişkileri”, s. 21-22
İbn Rüşd Muhammed Kurtubi, “Bidayetü’l-Muctehid ve Nihayetü’lMuktasad”, I,7; Cürcani, “Kitabü’t-Ta’rifat”, s. 253; İbrahim Kafi
Dönmez, “İslam’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi”, I,
s. 17
İbn Mace, “Taharet”, s. 47
İbrahim Kafi Dönmez, age,” I, s. 17-18
İslam’da İbadet Anlayışı
341
Kur‟an-ı Kerim, abdest ile ilgili olarak: “Ey iman edenler! Namaz
kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi, başlarınızı mesh edip, topuklara kadar ayaklarınızı yıkayın. Eğer cünüp iseniz iyice yıkanarak temizlenin (boy abdesti alın). Hasta olursanız veya seferde bulunursanız veya biriniz
abdest bozmaktan (def-i hacetten) gelir veya kadınlara dokunur
(cinsel ilişkide bulunur) da su bulamazsanız, o zaman temiz bir
toprakla teyemmüm edin. Onunla yüzlerinizi ve (dirseklere kadar) ellerinizi mesh edin (teyemmüm edin). Allah size herhangi
bir güçlük çıkarmak istemez. Fakat O, sizi tertemiz yapmak ve
üzerinizdeki nimetini tamamlamak ister ki, umulur ki, şükredersiniz.”1147
Abdest bizzat ibadet değil, esas olan namaz ibadetine ön şart olarak
yapılması istenen bir temizliktir. Kur‟an-ı Kerim, yukarıda ifade edilen ayette abdestin hikmetini, yani dini amacını açık bir biçimde göstermiştir. Abdest, namaza hazırlıktır. Hz. Peygamber(s.a.v) abdestin namaz dışındaki
şeyler için ön şart yapılmasını önlemek amacıyla şöyle buyurmuştur:
“Ben, ancak namaza kalktığım zaman abdest almakla
emrolundum”1148
Abdestin ne zaman ve nerede farz kılındığı konusunda ilk bakışta
çatışan iki delil vardır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in abdest almadan hiçbir iş
yapmadığı nakledilir.1149 Kur‟an-ı Kerim‟de abdest, namazın ön şartı olarak
zikredilir ki, biz bu ayeti yukarıda vermiştik. Ayet, Medine‟de inmiştir. Namazın hicretten bir buçuk yıl kadar önce Mekke‟de, Mirac gecesinde farz
kılındığı düşünülürse,1150 abdestin başlangıçta mendup olarak uygulandığı,
Medine döneminden itibaren de özellikle namaz için farz kılındığı sonucuna varılır. Bunun hikmeti, abdestin farz oluşunun Kur‟an-ı Kerim‟de okunan
bir vahiy ile olmasıdır. Ya da ayetin baş kısmı, yani abdest hükmünün bulunduğu kısım, abdestin farz kılınması zamanında inmiş, kalan kısmı, yani
teyemmümle ilgili hükmün bulunduğu kısım ise daha sonra meydana gelen bir olay üzerine, yani Hz. Aişe (r.anha)‟in gerdanlığının ikinci
kez kaybolduğu olay üzerine inmiştir. Ancak bu cevaplardan birin1147
1148
1149
1150
Maide, 5/6
Tirmizi, Şemail, 89
Muhammed Hamdi Yazır, age, II, 1583
Muhammed Hamidullah, “İslam Peygamberi”, s. 605; Ali Osman
Ateş, age, s. 43–51
342
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
cisi daha uygun gibi görünmektedir. Çünkü abdestin farz kılınması Mekke‟de olmakla birlikte, ayet bütün olarak Medine‟de nazil olmuştur.1151 Abdestin dini bir hüküm oluşu Kur‟an-ı Kerim, Sünnet ve İcma ile de sabittir.
Hz. Peygamber(s.a.v): “Allah, hiç birinizin (abdestsiz iken) abdest
almadan kılacağı namazı kabul etmez.”1152 Hadisinde ve benzeri
Hadislerde bu durum vurgulanmıştır. İslam ümmeti de abdestin Hz. Peygamber(s.a.v) zamanından beri dinin kaçınılmaz hükümlerinden olduğunu
kabul ede gelmiştir.
Abdestte yıkanması farz olan yerler konusu ile ilgili ayet, son derece
esnek bir ifade taşımakta ve ayakları hem mesh ve hem de yıkama konusu halinde anlamamıza imkan vermektedir. Ancak söz konusu ayet1153
Allah‟ın, bu emri ile insanların temizlenmesini istediğini söylediğine göre,
ayakların mesh edilmesi ile yetinilmesinin, onların temiz olmaları halinde
geçerli kabul edilebileceğini söyleyebiliriz. Anlaşılan odur ki, Kur‟an-ı Kerim, kelam mucizelerinden birini de burada sergileyerek, mü‟minlerin abdest halinde ayaklarını yıkama veya mesh etme şıklarından birini seçmelerini, şartların zaman ve mekanın durumuna göre, onların vicdanlarına bırakmış olup, ancak ayakların temiz olmasını zorunlu kılmıştır.
Yüz, eller ve kolların her mevsimde sürekli toz, kir ve radyoaktif
maddelere maruz kaldığından, onların her seferinde yıkanmaları tartışmasız emredilmiştir. Abdest ayetinde ayakların yıkanmasını veya mesh edilmesini emrettiğini söylemek mümkün değildir. Anlaşılan odur ki, Kur‟an-ı
Kerim, birçok konuda olduğu gibi, bir azimet, bir de ruhsat boyutu tespit
etmektedir. Azimet boyutuna göre, abdestte eller, kollar, yüz ve ayaklar yıkanır, baş mesh edilir, yani ıslak elle sıvazlanır. Ancak ruhsat boyutuna
göre, ayaklar da mesh edilir. Ayaklar yıkandığında, topuklarla birlikte iyice
yıkanmalıdır. Rivayete göre Hz. Peygamber(s.a.v), ayakları baştan savma
yıkayanları kınamıştır. Rivayet doğru olabilir, ancak bu kınama, ayakların
her seferinde yıkanmasının gereğini ifade etmez. Bizzat Hz. Peygamber(s.a.v), ayaklarını her seferinde yıkamamıştır. O halde mü‟min, kendi
durumunu, şartları ve iklimi dikkate alarak, abdestin azimet veya ruhsat
boyutundan birini seçme yönüne gidecektir. Kur‟an-ı Kerim‟in emri bunu
göstermektedir. Abdest konusunda en iyi yol, her namaz için özel olarak
abdest almaktır. Aslında Kur‟an-ı Kerim, “namaza kalktığınızda ab1151
1152
1153
Bedrettin Çetiner, “Esbab-ı Nüzul”, s. 297-298
Buhari, Vudu’, s. 2
Maide, 5/6
İslam’da İbadet Anlayışı
343
dest alın” diyor. İşin “azimet” olanı budur. Bir abdest ile birden çok
namaz kılmak ise “ruhsat”tır.
Ancak Şiilerin yaptığı gibi, “ayakları mesh etmek farzdır.” demek veya bazı Sünnilerin yaptığı gibi “ayaklar mutlaka yıkanacaktır” iddiasında bulunmak, mezhep taassubu ile Kur‟an-ı Kerim‟in mucize
beyanlarından birini saptırmak olur. Yıkanacak organları, en az bir defa yıkanması gerekir, daha fazlası için sınır yoktur. Ancak Hz. Peygamber(s.a.v), abdest organlarını bir defa yıkadığı gibi, iki, üç ve hatta dört defa yıkamıştır.1154 Abdestin alınmasının gerekliliğinin cevabını bizzat Kur‟anı Kerim vermiştir. Abdest ancak namaz için gereklidir. Hz. Peygamber(s.a.v), “Rabb‟im bana sadece namaz için abdest almamı emretti.”1155 buyurarak bu gerçeği ifade etmiştir.
Abdest organlarının yıkanmasında sıra, Kur‟an-ı Kerim‟in ifade tarzını esas alırsak, eller, yüz, sonra kollar yıkanır ve daha sonra baş ve ayaklar mesh edilir. Ancak bu uygulama bir farz değildir. Sıranın bozulması,
abdestin geçerliliğini engellemez. Sıra önemlidir, ancak farz değildir.
Kur‟an-ı Kerim‟in abdestle ilgili emri, dolaylı olarak ön ve arka yollardan çıkan şeylerin abdesti bozduğunu söyler. Uyku ve baygınlık da abdesti bozar. Doğal olarak boy abdesti gerektiren her türlü hal, abdesti mutlaka
bozmaktadır.
-Gusül (Boy Abdesti)
Hz. Peygamber(s.a.v) temizlik konusuna çok önem vermiştir. Ağız
temizliğinden, beden temizliğine ve çevre temizliğine kadar her konuda
uyarıda bulunmuştur. Yemeklerden sonra dişlerin fırçalanmasını, elbiselerin temiz olmasını, birlikte yaşanılan mekanlarda pis sayılabilecek kokular
ile insanların rahatsız edilmemesini istemiştir. Temizliği imanın yarısı olarak görüp, önemi iman açısından değerlendirilmiştir. İslam dininde şart,
yani farz bağlamında belirtilen temizlik boy abdestiyle mümkündür. Namaz
kılmak, Kur‟an-ı Kerim okumak gibi ibadetler için abdest almak gerekir. Fıkıh kavramı olarak gusül, bütün vücudun temiz su ile yıkanmasını kapsayan temizlik işlemini ifade eder. Fıkıh‟ta Abdest‟e Taharet-i Suğra, yani
küçük temizlik, Gusül‟e de Taharet-i Kübra, yani büyük temizlik denir.1156 Ayrıca Gusül için Türkçe‟de boy abdesti tabiri de kullanılır. Boy ab1154
1155
1156
İbn-i Kayyım, “ Zadül- Mead”, 1/191-199
Tirmizi, Şemail, 89
İbrahim Kafi Dönmez, age, II, s. 84
344
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
destinin zorunlu olduğu hallerde yıkanmada ibadet yapılmaz. Kur‟an-ı Kerim‟de Gusül temizliği ile ilgili ayetlerin bazılarına burada yer vermek daha
uygun olacaktır.
“…Eğer cünüp iseniz iyice yıkanarak temizlenin (boy abdesti alın). Hasta olursanız veya seferde bulunursanız veya biriniz abdest bozmaktan (def-i hacetten) gelir veya kadınlara
dokunur (cinsel ilişkide bulunur) da su bulamazsanız, o zaman
temiz bir toprakla teyemmüm edin. Onunla yüzlerinizi ve (dirseklere kadar) ellerinizi meshedin (teyemmüm edin).1157
“Ey İnananlar! Siz sarhoş iken, (ne dediğinizi bilene kadar),
cünüp iken, (yolcu olan müstesna), gusül edinceye kadar namaza yaklaşmayın. Eğer hasta olur veya yolculukta iseniz yahut
biriniz ayakyolundan gelmişseniz veya kadınlara yaklaşmışsanız ve (bu durumlarda) su bulamamışsanız, o zaman temiz bir
toprak ile teyemmüm edin, yüzlerinize ve ellerinize sürün.
Şüphesiz Allah affedicidir ve bağışlayıcıdır.”1158
Bu ayetler bize guslün hangi durumlarda yapılacağını haber vermektedir. Allah her şeyi temiz yaratmıştır, dolayısıyla insanın maddi ve manevi
anlamda temiz olması gerekir. Kaynakların bize verdiği bilgilerden guslün
kaynağının Hz. İbrahim (a.s)‟e kadar uzandığını görmekteyiz. Hz. İbrahim
(a.s)‟in getirdiği dinde yer almış olan gusül, Haniflerin ayırt edici bir özelliği
olmuştur. İslam öncesi cahiliye döneminde, Hacc eden, sünnet olan ve
cünüplükten dolayı yıkanan kimselere “Hanif” 1159 denilmekteydi.1160 Ay1157
1158
1159
1160
Maide, 5/6
Nisa, 4/43
Hanif: Bu kavram Kur’an-ı Kerim’de 11 yerde kullanılmıştır. Bu kullanımların tamamında terim Tevhid değeri taşıyan bir ilke üzerinde
tesis edilmiştir. Bu kullanımların neredeyse tamamını oluşturan Hz.
İbrahim (a.s) örnekliğindeki kullanımları da yine Allah’ın birliği ve
tekliği üzerinden işlenerek, karşıt eğilim olan şirkin iptali için delil
olarak ileri sürülmüştür. (Namık Kemal Okumuş,“İnsan Sorumluluğu
Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi,
Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 96 (Dip not: 84);
Bakara, 2/135; Al-i İmran, 3/67, 95; Nisa, 4/125; En’am, 6/79, 161;
Yunus, 10/105; Nahl, 16/120; Hac, 22/31; Beyyine, 98/5; Rum,
30/30)
Zebidi, “Tacu’l-Arus min Cevahiri’l-Kamus”,“h-n-f Md.” XXIII, 168173; Cevad Ali, “el-Mufassal fi Tarihi’l-Arab kable’l-İslam”, V, s. 49
İslam’da İbadet Anlayışı
345
rıca Hz Peygamber (s.a.v)‟in “fıtrattandır” diye haber verdiği istinşak,
yani ağza burna su vermek gibi gusülde mevcut olan durumlar,1161 Hz. İbrahim (a.s) ve daha önceki Peygamberlerin uygulamalarındandır. Bu da
guslün daha önceki Peygamberlerin sünnetinde yer aldığını gösteren bir
durumdur.
“Cünüp olduğunuz zaman iyice temizlenin” ayetin ifadesinden anlaşılmaktadır ki, boy abdesti veya gusül diye andığımız işlem, vücudu ısrarlı bir biçimde yıkamayı gerektirir. İslam bilginlerinin tamamına
yakını buna, ağzın ve burnun içini yıkamayı da dahil eder. O halde gusül,
boy abdesti niyetiyle bütün vücudu ağız ve burun içi dahil olmak üzere iyice yıkamaktır. Boy abdesti en ideal anlamda namaz abdestini de içerdiği
için, gusletmiş bir kimsenin bundan sonra ikinci bir abdest almasına gerek
yoktur. Cünüp olan insan, temizlenmedikçe namaz kılamaz. Kabe‟nin kutsallığı vahiy ile belirlendiğinden, oraya da temiz girmek gerekir. İnsan nefsi, alabildiğine bedeni zevklere ve azami hazlara daldığında, boy abdesti
alma zorunluluğu halinde nefsi kirlenir. Kirlenen nefis, manevi aleme ilgi
duyamaz. Uzun süre kendini tamamen manevi hayata veren bir kimsenin,
aniden dünyevi hayata yönelmesi uyumsuzluğa neden olduğu gibi, kendini
tamamı ile dünyevi zevklere veren bir kimsenin bir anda manevi hayata
yönelmesi de aynı şekilde bir uyumsuzluğa yol açabilir. Bundan dolayı da
geçişlerin tedrici olarak yapılması gerekir. Abdest ve boy abdesti bu gerçekleri düzenlemekte ve kolaylaştırmaktadır.
Cahiliye dönemine ait bazı şiirlerden, bu dönemde hayız halinde
olan kadınların putlara yaklaşmadıkları anlaşılmaktadır.1162 Bu durumun
Hz. İbrahim (a.s)‟in dininden kaldığı ve tahrif edilmiş şekliyle müşrik Araplar arasında süregeldiği anlaşılmaktadır. Buradan yola çıkarak bu dönemde Hanif inancında olanlar, hayız, nifas ve cünüplük gibi bazı hallerden dolayı guslettiklerini söyleyebiliriz. Hanif inancında olanların dışında, müşrik
Araplar da cünüplükten dolayı gusül etmekte ve istinşak yapıp misvak kullanmaktaydılar. Araplarda, İslam‟dan önce de cünüplükten dolayı yıkanma
adeti vardı. Mekke döneminde farz namazlar kılınınca, cünüp olanların yıkanmadıkça namaz kılamayacakları bildirildi ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in fiili uygulaması ile guslün şekli öğrenildi. “Ona (Kur’an’a) ancak temizlenenler dokunabilir.”1163 ayeti de Mekke‟de nazil olmuş ve burada
1161
1162
1163
Müslim, Taharet, 1; Ebu Davud, Taharet, 44–46
İbnü’l-Kelbi, “Kitabu’l-Esnam”, s. 19, 21
Vakıa, 56/79
346
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
geçen “iyice temizlenmekten maksat” gusüldür. Hz. Ömer (r.a)‟in
Müslüman olması olayında kız kardeşi, gusül etmedikçe Kur‟an-ı Kerim
sayfasına dokunmasına izin vermemişti. Bu olay da guslün Mekke dönemine ait olduğunu göstermektedir.1164
İmam Malik, öğretmen ve öğrencilerin abdestsiz Mushaf‟ı tutmalarına izin vermiştir. Çünkü bunların, her defasında abdest almaları
güçtür. Cünüp olanın Kur‟an-ı Kerim okuyup okuyamayacağında ihtilaf etmişlerdir. İmam Şafii ve İmam Ebu Hanife‟nin cünüp olan kişinin dokunamayacağı yönünde görüş beyan etmişlerdir. İmam Maliki ise Kur‟anı Kerim‟den az bir şey okumaya izin vermiştir. Ancak bazı İslam bilginleri
de ayette geçen,“iyice temizlenmiş olanlardan” kastedilenler, Allah
tarafından temizlenmiş olan meleklerdir. Levh-i Mahfuz‟da Kur‟an-ı Kerim‟in korunmasına işaret edilmiş, bunun ardından da: “Ona iyice temizlenmiş olanlardan başkası dokunamaz.”1165 Kastedilen, Levhi Mahfuz’daki meleklerdir. Yani burada bir emir yoktur, bir durum tespiti
vardır şeklinde görüşler beyan etmişlerdir. Sonuç olarak, Kur‟an-ı Kerim
Allah kelamı olduğundan, O‟na abdestli dokunmak, O‟na karşı saygımızın
bir gereği olmalıdır kanaatindeyiz. Çünkü O, herhangi bir kitap değildir.
-Teyemmüm
Teyemmüm sözlükte; “bir işe yönelmek, bir şeyi kastetmek”
demektir. Istılah olarak su bulunmadığı veya bulunsa da kullanma imkanının olmadığı durumlarda, abdest ya da boy abdesti niyetiyle toprak veya
toprak türü temiz bir maddeye sürülen ellerle, yüzü ve iki kolu mesh etmekten ibaret hükmi temizlik demektir.1166 Yani toprak veya toprak cinsinden bir şeyle ellerin ve yüzün mesh edilmesi veya sıvazlanmasıdır. Su ile
temizlik yapma imkanını kaybeden bir kişinin vücudundaki artıknegatif elektriği toprağa veya o cinsten bir şeye boşaltması olayıdır. Bu işlem aynı zamanda ibadete hazırlık şuurunu diri tutarak psikolojik bir katkı da sağlar. İnsan böylece, tamamını elde edemediği bir yararın,
bir kısmını sağlamış olur ki, akla ve yaradılışa uygun olan da budur. Abdesti bozan her şey teyemmümü da bozar. Ayrıca suyu kullanma imkanına sahip olunca teyemmüm kendiliğinden bozulur.
1164
1165
1166
Hayreddin Karaman, “İslam Hukuk Tarihi”, s. 75
Vakia, 56/79
Taberi, “Tarihu’l-Ümem ve’l-Muluk”, II, s. 483-484; İbn Hişam, “esSiretü’n-Nebeviyye”, III, s. 47
İslam’da İbadet Anlayışı
347
Teyemmüm, hicretin 5. yılında meşru kılınmıştır. Mustalik Oğulları
gazvesi sırasında, Hz. Peygamber(s.a.v) ve 1000 kadar İslam askeri, susuz bir yerde gecelemişti. Su bulunan yere ulaşmak için hareket gecikince,
sabah namazı için abdest alacak su bulamadılar. Bunun üzerine Maide
suresinin 6. ayeti nazil oldu ve sahabe buna çok sevindi ve teyemmüm
ederek sabah namazını kıldılar. Teyemmüm‟ün dini bir hüküm oluşu,
Kur‟an-ı Kerim‟in emirlerinin yanı sıra, Sünnet ve İcma ile de sabittir. İslam
ümmeti de Hz. Peygamber(s.a.v) zamanında İslam dininin hükümlerinden
olduğunu kabul ede gelmiştir. İslam bilginlerine göre, Teyemmüm ilk defa
İslam ümmetine tanınmış bir kolaylık hükmüdür. Fıkıh bilginleri bu kolaylık
hükmünün ruhsat veya azimet olduğunda ihtilaf etmişlerdir. Bazılarına
göre bu bir ruhsat, diğer bir kısmına göre azimettir. Bir kısmına göre ise,
su bulunmaması halinde azimet, suyu kullanma imkanı bulmayan durumlarda ruhsattır.1167 Teyemmüm‟den yararlanma imkanı, suyun kullanılabilir
hale gelmesiyle ortadan kalkar.
Ayrıca Kur‟an-ı Kerim: “Ey İnananlar! Siz sarhoş iken, ne dediğinizi bilene kadar, cünüp iken, yolcu olan müstesna, gusül
edinceye kadar namaza yaklaşmayın. Eğer hasta olur veya yolculukta iseniz yahut biriniz ayakyolundan gelmişseniz veya
kadınlara yaklaşmışsanız ve (bu durumlarda) su bulamamışsanız, o zaman temiz bir toprak ile teyemmüm edin, yüzlerinize
ve ellerinize sürün. Şüphesiz Allah affedicidir ve bağışlayıcıdır.”1168
Bu ayet ile getirilen ilk hüküm, sarhoş halde namaza yaklaşılamayacağıdır. Ayetin açık beyanına göre, sarhoş olan insan, ne söylediğini anlayacak hale gelinceye kadar namaz kılamaz. Konumuz olan ayet, cünüp
halde iken de namaza durulmamasını emretmektedir. Cünüplük halinin
cinsel temasla vücut bulduğunu söyleyen ayet, hastalık ve yolculuk halinde yıkanma, zorluk veya sağlık için tehlike arz edeceğinden, bu durumda
teyemmüm edilmesini emretmektedir. Ayet ayrıca tuvalete gitmenin abdesti bozacağını da hükme bağlamıştır.
Ayetlerde de görüldüğü gibi, belirli ibadetlerin yerine getirilebilmesi
için önce bedenin, giysilerin ve ibadet yerinin temizlenmesi farzdır. “(Ey
1167
1168
İbrahim Kafi Dönmez, age, IV, s. 368-369
Nisa, 4/43
348
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Resulüm!) Elbiseni (Giydiklerini) temiz tut…”1169ayeti ve daha önce verilen ayetler, namaz kılabilmek için elbiselerin pis sayılan şeylerden
temizlenmiş bulunması gerektiğini ifade etmektedir. Ayet, Mekke‟de nazil
olmuş ve o halde necasetten taharet Mekke döneminde farz kılınmış bir
ibadet hazırlığıdır.1170
-Cuma Namazı
Cuma namazının tanımı ve mahiyetine geçmeden önce, Kur‟an-ı Kerim‟de Cuma namazı ile ilgili ayetleri gözden geçirmek gerekir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Ey İman edenler! Cuma günü namaza çağrıldığı (ezan
okunduğu) zaman, hemen Allah‟ı anmaya koşun ve alış verişi
bırakın. Eğer bilseniz bu sizin için daha hayırlıdır.” “Namaz
bitince yeryüzüne dağılın ve Allah‟ın lütfünden rızık isteyin,
Allah‟ı çok anın ki, umulur ki, kurtuluşa erişesiniz.”1171
Türkçemiz‟de cuma denince, hem cuma günü, hem de cuma namazı
anlaşılır. Arapça‟da bu kelime, “cum‟a, cumu‟a, cume‟a” şeklinde de
söylenebilir. Ancak yaygın olan şekli cumu‟a olanıdır. Cuma namazı, cuma
günü öğle vaktinde ve cemaatle iki rekat olarak, şartlarını taşıyan her mükellefin kılması, farz olan özel bir namazdır. Cuma‟ya ilk defa cuma adını
veren zatın Mekke‟nin başkanı Ka’b bin Lüey olduğu rivayet edilmektedir.1172
Cuma namazı toplu bir namazdır ve Müslümanlara farzdır. Cuma
esas olarak toplanmak, bir araya gelmek anlamındadır. O halde, Müslümanlar hangi yerde ve hangi şartlar içinde olurlarsa olsunlar, Cuma namazı kılma imkanına sahip bulunduklarında, kendilerine bu namaz farz olmuştur. Hitap bütün müminlere olduğuna göre, kadınların da Cuma
namazı kılmaları kesinlikle farzdır. Elbette ki, zorlayıcı nedenlerden
dolayı istisnai durumlar olabilir. Ancak kadınların Cuma namazı kalmamalarını prensip haline getirip Allah‟ın emrini erkeklere özgü haline getirerek,
kadınları bu hayatı ve ilahi emrin dışında tutmak, Kur‟an-ı Kerim‟in ruhuna
1169
1170
1171
1172
Müddesir, 74/4
Hayrettin Karaman, “İslam Hukuk Tarihi”, s. 6
Cum’a, 62/9-11
Vehbi Yunus Yavuz,“Cuma Namazı”,s. 7-9; Vecdi Akyüz, “Mukayeseli İbadetler İlmihali”, II, s. 152
İslam’da İbadet Anlayışı
349
aykırıdır. Kesinlikle kadınların Cuma namazına katılmaları, diğer namazları kılmalarından çok daha önemli nimet ve bereketlerin doğmasına yol
açacaktır. Bu gün var olan uygulama, kaynağını Kur‟an-ı Kerim‟den almamaktadır. Tamamen bir Emevi geleneğidir ve günümüze kadar varlığını
korumaktadır. Kur‟an-ı Kerim‟de Cuma namazı ile ilgili sadece bir ayet
vardır. Yukarıda ifade edilen ayet, herkesin rahatlıkla anlayabileceği kadar
açıktır. Herkese hitap ederek başlayan ayette kadın ve erkek ayırımı yapılmamaktadır. Ne acıdır ki, bu anlamda bir açıklama yapan her ilahiyatçıya, her nedense toplumumuzda bir tepki ortaya çıkmıştır. Bu satırları
okurken bana çok kızabilirsiniz ve şaşırabilirsiniz, ama amacım
ilahi emri bir defa daha bilgilerinize arz etmek ve bu konuda düşünmenizi sağlamaktır. Bu gün camilerimizde kadınların namaz kılma ortamları arzulanan doğrultuda olmasa da, onları Cami‟nin dışında tutmak,
sosyal hayatın dışına itmek ve cemaatten uzaklaştırmak anlayışı, İslam‟dan onay alamaz. İslam‟ın bu konudaki emri de bu anlayışı ortaya
koymaz. Kadını Cami‟den ve sosyal hayattan uzaklaştırmak, İslam‟ın emri
değil, Emevi geleneğinin devamı ve erkek egemen bir din anlayışının sonucudur. Oysa dinin bütün emirlerinin muhatabı, kadın-erkek bütün Müslümanlardır. Bu konu, uzmanlarınca açıkça konuşulmalı ve tartışılmalıdır. Bir an önce bu konuda toplum aydınlatılmalı ve yanlıştan dönülmelidir. Çünkü Allah‟ın emri, “Ey iman Edenler!” diye başlar. Bu
iman edenler, sadece erkeklerden ibaret olamaz. İlahi emir gayet açıktır.
Cemaatle namaz kılmanın hükmü, Hanbeli mezhebine göre Farzı Ayn, Şafii mezhebine göre Farz-ı Kifaye, Hanefi ve Maliki mezheplerine göre ise Sünnet-i Müekked olarak tespit edilmiştir.1173 Cemaatle namaz kılmanın fazileti, kadın ve erkek için aynı derecededir. Çünkü
Hz. Peygamber(s.a.v), kadınların camiye gitmelerine engel olunmamasını
ısrarla istemiş, onların geceleri bile camiye gitme taleplerinin olumlu karşılanmasını emretmiştir.1174 Kadınlar bayram, Cuma ve vakit namazlarında saf tutmuş,1175 engellenmemiş,1176sorularını sorup bilgi sahibi ol1173
1174
1175
1176
Mahmut Yeşil, Cami Kadın ve Aile, “Rivayetler Işığında Cami ve Kadın”, adlı makalesi”, s. 74; Alıntı: Abdullah Kahraman, “Klasik Fıkıh
Literatüründe Kadının Cemaatle İbadet Konusundaki Yaklaşımlarda
Fitne Söyleminin Rolü”, adlı makalesi, Marife, Yıl: 4, Sayı: 2, s. 59-80
Mahmut Yeşil, “Cami Kadın ve Aile”, agm, s. 75; Alıntı: Mustafa
Uzunpostalcı, “Cemaat”, DİB, VII, s. 288
Buhari, Salat, 2; İdeyn, 7; İlim, 32
Buhari, Ezan, 162; Müslim, Salat, 139
350
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
muş,1177 toplumsal meselelerde fikirlerini kınanmadan beyan edebilmişlerdir.1178 Kadınları camiden ve cemaatten uzaklaştırmak, onları ilim ve irfan
meclisinden, toplumsal hayattan da uzaklaştırmaktır. Kadınları camiden ve
cemaatten uzak tutmak, aileyi cehaletin kucağına, hurafe ve batıl inanışların kör kuyusuna terk etmektir. Çocukları ve gelecek nesilleri edepten,
adaptan, sohbetten, terbiyeden, sevgiden, bilgiden, birlikten, ibadetten,
saftan, huzurdan ve maneviyattan mahrum etmektir.1179Camiler, ibadet için
kullara temiz kılınmış yeryüzünün cennet bahçeleridir. Cennet ise annelerimizin ayaklarının altındadır. Camiler ve kadınlar arasında böyle
bir bağ varken kadınları camisiz ve camileri de kadınlarsız düşünemeyiz.1180
Bugün toplumumuzda insanların İslam hakkındaki bilgi düzeyleri zayıftır. Her hafta en azından Cuma hutbesini dinlemelerine rağmen böyle
bir durum söz konusudur. Ancak kadınların din konusunda daha da yetersiz bir bilgi seviyesinde olduklarını söylemek zor değildir. Çünkü onlar,
caminin bu bilgilendirici ve eğitici yanından erkekler gibi istifade edememektedirler.1181
Eğitimde cinsiyet eşitliği prensibinin gözetildiği İslam dininde, ilim öğrenmenin herkes için önemli olduğu ifade edilmiştir.1182 Nazil olan ayetler,
herhangi bir ayırım gözetilmeksizin hem erkeklere ve hem de kadınlara
bildirilmiştir.1183 Çünkü İslam inancına göre erkekler için gerekli görülen
pek çok bilgi kadınlar için de gereklidir. Hz. Peygamber(s.a.v) döneminde
genç-yaşlı, kadın-erkek bütün Müslümanlar camiye gidiyordu. Mescid-i
Nebevi‟de kılınan vakit, Cuma ve bayram namazlarına kadınlar da katılıyor, orada sunulan eğitim faaliyetlerinden toplumun her kesimi yararlanı1177
1178
1179
1180
1181
1182
1183
Ahmet İbn-i Hambel, “Müsned”, c. VI, s. 148
Fatma Bayraktar Karahan, “Cami Kadın ve Aile” “Caminin Fonksiyon Çeşitliliği”, adlı makalesi, s. 68; Alıntı: Muhammed Reşid Rıza,
“Vahyu’l-Muhammedi”, s. 283
Mehmet Görmez, “Cami Kadın ve Aile”, Sunuş, s. 9
İrfan Aycan, Cami Kadın ve Aile, “İslam Geleneğinde Cami ve Kadın”
adlı makalesi, s. 13
İbrahim H. Karslı, Cami Kadın ve Aile, “Kadın, Sosyal Hayat ve Cami”, adlı makalesi, s. 36
Ankebut, 29/43; Fatır, 35/28; Kalem, 68/1-3, Alak, 96/1-5; İbn-i
Mace, I/81
Hüseyin Yılmaz, “Cami Kadın ve Aile” “Kadınların Eğitiminde Camilerin Rolü”, adlı makalesi, s. 49; Alıntı: Muhammed bin İshak, “esSiretu’n- Nebeviye”, Tahk. Muhammed Hamidullah, s. 128
İslam’da İbadet Anlayışı
351
yordu. “Kadınlarınızı Mescitten alıkoymayınız!”1184 buyuran Hz.
Peygamber(s.a.v), bu konuda yasaklama eğiliminde olanları uyarmıştır.1185
Cuma günü, Cuma vaktinde ezan okunduğunda Müslümanlar iş ve
alışverişlerini durdurup, Hak huzurunda bir araya gelmeleri emredilmiştir.
O halde ilahi emir bu iken, Müslüman toplumda yönetim, Cuma namazının
rahatlıkla yapılabilmesi için gerekli süre tatil olarak verilmelidir. İlahi emrin
yanı sıra, bunu bir insan hakları olduğu inancımı de öncelikle ifade etmek
isterim. Cuma namazından hemen sonra iş hayatının bütün canlılığı ile
devamı istenir. Hz. Peygamber(s.a.v) döneminde hutbeden sonra iki rekat
farz namaz kılınır ve daha sora cemaat dağılırdı. Farzdan sonra çeşitli adlarla kılınan 10 rekatlık kılınan namaz, tespihler ve dualar tamamen sonradan ilavedir. Bu uygulama bid‟at olsa da, secde edildiği için karşı çıkmak
mümkün değil ve yanlış olarak da göremeyiz.
Cuma günü ve cuma namazı ile ilgili olarak, Hz. Peygamber(s.a.v)
şöyle buyurmaktadır.
“Güneş, Cuma gününden daha üstün bir gün üzerine doğup batmamıştır. Cuma günü içinde öyle bir saat vardır ki, bir
Müslüman Allah‟tan hayırlı bir şey isteyerek bu saate denk getirirse, mutlaka dileği kabul olur. Herhangi bir kötülükten de
Allah‟a sığınırsa, mutlaka Allah, onu bu kötülükten korur.”1186
“Cuma günü yıkanmak her ergenlik yaşına girmiş olan
kimseye vaciptir.”1187
Cahiliye devrinde cuma gününe “arube” denilirdi. Bu “saygı gösterilen farklı bir gün” demektir. Sonradan toplanmak veya içinde toplanılan manasında “cum‟a” denilmiştir. Daha kuvvetli olan iki rivayete
göre, Hz. Adem (a.s)‟in yaratılmasının bugün toparlanması veya halkın
namaz için toplanmaları sebebiyle böyle adlandırılmıştır. Cuma namazı
konusundaki gelişmeler ile ilgili, Hz. Peygamber(s.a.v) Medine‟ye hicret
etmeden önce, Cuma namazının farz olduğunu bildiren ayet henüz inmemişti. Buna rağmen Medineli Müslümanlar, kendi aralarında toplanarak
şöyle bir karara vardılar: “Yahudiler ile Hıristiyanlar haftada bir gün toplanıyorlar. Bizler de kendimize bir gün ayırarak toplanalım ve Allah‟ı topluca
1184
1185
1186
1187
Buharı, Nikah, 116
Hüseyin Yılmaz, Cami Kadın ve Aile, agm, s. 49
Ebu Muhammed Muhyissünne Begavi, “Şerhu’s-Sünne”, IV, s. 204
Buhari, Cum’a, 2
352
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
zikredelim, şükredelim, denildi. Cumartesi Yahudilerin günü, Pazar da
Hıristiyanların günüdür. Arube gününü ise kendimiz için toplanma günü
yapalım.”
Medineliler, daha önce cuma gününe arube günü diyorlardı. Medineli
Müslümanlar yukarıdaki kararı aldıktan sonra Esad bin Zürare (r.a)‟in
evinde toplandılar. Esad bin Zürare (r.a) toplanan cemaate burada iki rekat namaz kıldırdı ve bir de konuşma yaptı. Toplandıkları o güne de Cuma
adını verdiler. Esad bin Zürare (r.a) Cuma‟dan sonra cemaate bir koyun
keserek ziyafet verdi. Öğle ve akşam yemeklerini orada beraber yediler.
Cuma namazının farz olduğunu bildiren ayet, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hicretinden sonra Medine‟de inmişti.1188 İslam tarihinde kılınan bu ilk cuma
namazında kırk kişi bulunmuştur. Bazı İslam bilginlerinin naklettiğine göre,
Cuma namazı Mekke‟de farz kılındı, ancak yeterli sayıda cemaat bulunmadığı veya Cuma‟nın anlamı, Müslümanların bir gösterisi mahiyeti arz ettiğinden, burada Cuma namazı kılınamamıştı. Oysa Hz. Peygamber(s.a.v)
ve ashabı, ibadetlerini ancak gizli olarak yapabiliyor ve açıktan açığa ibadetlerini yerine getiremiyorlardı.1189 İbn-i Münziri‟nin kaydettiğine göre,
Cuma namazı Mekke‟de Mirac gecesi farz olmuştur. Müslümanların sayısı
az, İslam da gizli olarak yaşandığı için orada Cuma namazı kılma imkanı
bulamamışlardır.1190
Cuma namazının ne zaman farz olduğu konusunda farklı görüşler
vardır. Bir görüşe göre, hicretten önce, bir görüşe göre hicretin ilk yılında,
bir görüşe göre ikinci yılında ve başka bir görüşe göre de hicretin altıncı yılında farz olmuştu. En doğru görüşün hicretin altıncı yılında farz olduğunu
söyleyenlerin görüşüdür, diyenler de vardır.
Cuma‟nın, hicretin 6. yılında farz olduğu görüşünün doğru görüş olduğunu ileri sürenlerin düşünceleri de kuvvetli değildir.1191 Sonuç olarak
Cuma namazının ne zaman farz olduğu hususunda ittifak edilen bir görüş
yoktur. Çünkü Cuma namazı farz olmazsa veya böyle bir namaz bilinmezse, bunu ne Medine‟li Müslümanlar kendi başlarına müzakereye koyabilirler ve ne de Hz. Peygamber(s.a.v), Mus’ab (r.a)‟ı Cuma kıldırmak üzere
1188
1189
1190
1191
Ebü’s-Sena Şehabeddin Alusi, “Ruhu’l-Meani fi Tefsiri’l-Kur’anı’lAzım ve’s-Sab’i’l-Mesanii”, 28/100; Suyuti, “ed-Durrü’l-Mensur”,
8/159-160; Muhammed Hamdi Yazır, age, 6/4975-4978
Alusi, “Ruuu’l-Meani”, 28/99-100; Begavi, age, 4/221
Alusi, age, 28/99-100
Vehbi Yunus Yavuz, age, s. 17
İslam’da İbadet Anlayışı
353
Medine‟ye gönderirdi? Ne de hicretin ilk haftasında Hz. Peygamber(s.a.v),
yolcu olduğu halde bu namazı kılmazdı. Bu namaz için gösterilen bütün bu
ihtimamlar, onun hicretten önce Mekke‟de farz olduğunu, fakat orada bunu
eda etme fırsatı bulunmadığı için kılınmadığını ve bu fırsat bulunur bulunmaz hemen kılındığını göstermektedir. Bu durum, onun farz olduğuna delildir. Farz olmazsa, onun üzerinde bu kadar önemle durulmazdı.”1192
Taberani’nin bir rivayetine göre, Cuma namazı, hicretten önce farz
kılınmış olmakla beraber, müşriklerin baskısı yüzünden, Mekke‟de kılınmamıştır. Sahabe‟den bir kısmı hicret edince, Hz. Peygamber(s.a.v), onların da arzularını göz önüne alarak, kılmalarını emretmiştir. Hz. Peygamber(s.a.v) hicret sırasında, Kuba‟ya gelince burada pazartesi, salı, çarşamba ve perşembe günleri kalmış ve en yakınları ile beraber çalışarak
Kuba Mescidi’ni yapmıştır. Aynı zamanda bu Mescit, ilk Mescit‟tir.
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Kuba‟da konakladığı bu tarih, daha sonra hicri tarihin başlangıcı olarak kabul edilmiştir. Sonra Cuma günü yola çıkmışlar
ve Cuma namazı vaktinde Medine‟ye bağlı olan Saim bin Avf yurduna
gelmişler, Ranuna vadisinde ilk Cuma namazını kıldırmışlardır. Bu uygulamaya bakılarak Cuma namazının, hicretin ilk yılında farz kılındığı ifade
edilmiştir.1193
Cumhur‟a göre, Cuma namazı Farz-ı Ayın‟dır ve inkar edenler
dinden çıkar. Cuma‟nın farz olduğu kitap, Sünnet ve İcma ile sabittir. “Ey
İnan edenler! Cuma günü namaza çağrıldığı (ezan okunduğu)
zaman, hemen Allah‟ı anmaya koşun ve alış verişi bırakın.
Eğer bilseniz bu sizin için daha hayırlıdır.”1194 Yani alış-verişi bırakıp Allah‟ı zikretmeye gidin emri, bu ayette Cuma‟ya gitmek için emredilmiştir. Bu emir Cuma‟nın farz olmasını gerektirir. Çünkü ancak farz olan
bir şeye farz koşmak farz olur. Bu ayet, Cuma namazını kaçırmamak için,
namaz vakti yaklaştığında alış veriş ile meşgul olmayı yasaklamıştır. Eğer
Cuma‟ya gitmek farz olmasaydı, bundan dolayı alışveriş yasaklanmazdı.
Bu ayetteki “Allah‟ı anmaya koşun”‟dan amaç, Cuma‟ya gitmek olup,
soluk soluğa koşmak demek değildir. Ayetteki “zikrullah” Allah‟ın zikri
ifadesi Cuma namazı ve hutbesi olarak tefsir edilmiştir.1195
1192
1193
1194
1195
Vehbi Yunus Yavuz, age, 18
Kurtubi, “el-Camu’l-Ahkami’l-Kur’an”, s. 97-98; Hayrettin Karaman,“İslam’ın Işığında Günün Meseleleri”, s. 23
Cum’a, 62/9
Kasani, “Bedaiü’s-Sanai’ fi Tertibi’ş-Şerai”, I, s. 256
354
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Birçok Hadis‟te Cuma namazının farz olduğu ifade edildiği gibi, Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in tatbikatında, onun farz olarak uygulandığını görmekteyiz. Hz. Peygamber(s.a.v): “Bazı kimseler ya Cuma‟ya gitmemeye son verirler veya Allah onların kalplerine mühür vurur da
sonra gafillerden olurlar.”1196 Ayrıca,“Cuma ezanı duyan kimselere Cuma namazı farzdır.”1197 Cuma‟nın farz kılındığı günden itibaren, büyük bir titizlilikle kılınması İcma meydana getirmiştir.1198
İbadetler içinde Cuma namazının ayrı bir yeri var ve bir bakıma Hac
da Cuma‟ya benzer. Baştan beri Cuma namazının siyasi bir niteliği olmuştur. Siyasetçiler ve idareciler çoğu zaman bizzat hutbe okuyarak buradan
halka hitap etmişlerdir. İtikad, ibadet ve ahlak dinin temel ve öz konularıdır. Laik olan bir devlette politikacıların ve yöneticilerin bu alana müdahale
etmemeleri, dini kendi alanında serbest bırakmaları gerekir. Bir yönetici,
devlet ve siyaset adamı, dini konularda geniş bilgi sahibi ve dindar olabilir.
Fakat bu, bir yönetici olarak ona dini konulara karışma yetkisi vermez. Dine
ve dinin emirleri olan insan inancına devletin müdahalesi, büyük bir haksızlıktır. Dine karşı çıkış, Kur‟an-ı Kerim‟in genel mesajına göre, Allah‟a karşı
çıkış ile eşdeğerdedir. Bunun da İslam‟a göre hükmü bellidir. Tarih boyunca ülkemizde, dine ve dini inancından dolayı insana ciddi mağduriyetler
yaşatıldığı bilinmektedir. Bu haksızlığın zaman zaman zulüm derecesinde,
bir boyut kazandığı da milletin hafızasında yerini almıştır. Bu da bir kul
hakkıdır ve mahşerde hesabı görülecektir. Ancak dünya durdukça, nesilden nesile bu utanç konuşulacak ve geleceğe aktarılacaktır. Dileğimiz o
dur ki, insanlar inancından dolayı mağduriyet yaşamasın..! Çünkü inanç,
insanın en tabii haklarından birisidir.
-Teheccüd Namazı
Teheccüd sözcüğü, “hem uyumak ve hem de uyanmak” anlamına gelir, yani uyumamak veya uykudan bir süre uzak kalmaktır. Bir terim olarak “geceleyin uyanıp namaz kılmak ve gece namazı” anlamındadır. O halde, teheccüd, Kur‟an-ı Kerim ile meşgul olmak üzere hiç
1196
1197
1198
Müslim, Cum’a, 40
Ebu Davud, 129, 131
İbn Rüşd, “Bidayetu’l-Muctehid”, I, 121–123; Kasani, age, I, s. 256258; İbn-i Kudame, “Muvaffaku’d-Din, el-Muğni”, II, s. 301-302;
Ayetullah Humeyni Ruhullah bin Mustafa, “Zubdetü’l-Ahkam”, s.
82-87
İslam’da İbadet Anlayışı
355
uyumamak veya bir süre uyuduktan sonra kalkmaktır. Konu ile ilgili olarak
Hüseyin Atay, “Teheccüd; sözlük bakımından, uykudan uyanmak,
uykuyu terk etmektir. Bundan şu ortaya çıkar. Teheccüd, yalnız uykudan
uyanmakla değil, hiç uyumadan da olur, yani uyumamak suretiyle
teheccüd yapılabilir.” demektedir. Bazı İslam bilginleri de ayeti, Kur‟an-ı
Kerim‟i okumak şeklinde de anlamışlardır.
Kur‟an-ı Kerim‟de teheccüd namazı ile ilgili olarak: “Gecenin bir
kısmında uyanarak, sana mahsus (Peygambere) fazla bir ibadet
olmak üzere teheccüd namazı kıl ki, Rabb‟in seni Makam-ı
Mahmud‟a (övgüye değer bir makama) ulaştırsın.”1199
Bu namaza diğer mü‟minleri de teşvik eden ayet ve hadisler vardır.
Bu konuda Kur‟an-ı Kerim: “Ey Muhammed! Şüphesiz Rabb‟in senin ve beraberinde ashabından olan bir topluluğun, gecenin
üçte ikisinden az, yarısı veya üçte biri kadar bir bölümünde,
namaz için kalktığınızı bilmektedir.”1200
Başka ayetlerde gece namazına kalkanların durumu şöyle açıklanır:
“Onlar gece namazı kılmak için yataklarından kalkarlar. Korku ve ümit içinde Rabb‟lerine dua ederler...”1201
“Onlar, geceleri az uyuyanlardı.” “Seher vakitlerinde bağışlanma dilerlerdi.”1202
Farz ve nafile bütün çeşitleri ile ibadetlerde esas olan, en küçük detaylarına varıncaya kadar, onları Hz. Peygamber(s.a.v)‟in sözlü ve fiili uygulamalarına uyarak yerine getirmektir. Çünkü ibadetler, hayatın diğer
alanlarındaki meseleler ölçüsünde içtihada açık değildir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, “Beni nasıl namaz kılıyor görüyorsanız, siz de öylece kılın.”1203 beyanı bu yaklaşımın temelini oluşturur. Dolayısıyla
teheccüd namazının vakti konusu da bu anlamda ele alınmalıdır.
Hz. Peygamber(s.a.v)'in hayatına baktığımızda İslam bilginlerinin ittifakla belirttiği üzere, kendisi için farz, ümmeti için nafile olan teheccüd
namazını genelde gecenin üçte birinden sonra ve kısa veya uzun belli bir
müddet uyuyup uyandıktan sonra veya hiç uyumadan kılmıştır. Gecenin
1199
1200
1201
1202
1203
İsra, 17/79
Müzemmil, 73/20
Secde, 32/16
Zariyat, 51/17-18
Buharı, Ezan, 10/18- I, 155
356
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
üçte biri, toplam gece müddeti üçe bölünüp, akşam namazı vaktinin girişine ilave edilmekle bulunur. Çünkü gece, akşam namazının girişi ile başlar.
Söz konusu zaman, teheccüd namazının olmazsa olmaz şartı mıdır? Yatsı
namazından hemen sonra hiç uyumadan kılınamaz mı? Elbette ki, kılınabilir. Bu konu biraz açıklamaya gerek vardır.
Teheccüd namazının vaktini, yukarıda Hz. Peygamber(s.a.v)‟in uygulamalarından hareketle belirtmeye çalıştık. Bu namazın eda edilmesi,
hiç şüphesiz bu uygulamayı esas almakla olur. Bununla birlikte Hz. Peygamber(s.a.v)‟in kış ve yaz mevsimlerinde, vakit namazları dahil farklı uygulamaları vardır. Uzun kış gecelerinde sabah namazını imsak vaktinin
hemen akabinde, yazın ise güneşin doğmasına çok yakın bir zamanda kılıyordu. Hz. Peygamber(s.a.v), bunu ister Cebrail (a.s)‟in kendisine rehberlik ettiği zaman ile ilgili uygulamasından hareketle ve isterse mevsim şartları nedeniyle değişen iş takvimi nedeniyle yapsın, son tahlilde farz olan
vakit namazları için böyle bir model ortaya koymuştur. Aynı şeyler, bazı rivayetlerde öğle ve ikindi namazları adına da yer almaktadır. Bu da bize
göstermektedir ki, vaktin sınırları içinde kalmak şartıyla, namazı önce veya
sonraya alma konusunda bir irade ve kısmen de olsa bir serbestlik söz
konusudur.
Teheccüd namazı ile ilgili olarak hayat şartlarımız, Hz. Peygamber(s.a.v) dönemindeki gibi olmadığı kesindir. İster sanayi devrimi sonrası
oluşan metropol hayatımız, ister değişen iş hayatı ve mesai anlayışımız,
ister ülkelere ve milletlere göre değişen zamanın kullanımı ve zaman tanzimi noktasındaki hayat felsefemiz, bizim yatsı namazını kıldıktan sonra
hemen yatağa girmemize imkan tanımıyor. Bu farklılığın doğru veya yanlışlığını tartışmıyorum, sadece Hz. Peygamber(s.a.v) dönemi ile aramızdaki farka işaret etmek istiyorum. O dönemdeki insanların yatsı namazını
kıldıktan sonra yatağa gittiği saatlerde, bugünün insanı, özellikle büyük
şehirlerde, işten sonra eve yeni dönmektedir. Mutlaka bir süre uyuduktan sonra, gece yarısından sonra kalkarak teheccüt kılınmalıdır şeklindeki görüş zorlamadır ve İslam‟ın ana ruhuna
aykırıdır kanaatindeyiz. Uyumadan da gece yarısından sonra
teheccüd namazı kılmak mümkündür.
Gecenin yarısını aşkın bir vakitte yorgun bir şekilde yatağa giden ve
gece kalkması görünüşte imkansız olan insan, yatmadan önce, zaten vakti
girmiş olan teheccüd namazını kılabilir mi? Erken dönemlerden itibaren İslam bilginlerinin bu konudaki yaklaşımı çok nettir ve çeşitli sebeplerle gece
İslam’da İbadet Anlayışı
357
teheccüd namazına kalkamayacağını düşünenler, yatsı namazından sonra
teheccüd namazını kılabilirler. Bu namazı kılma konusunda bir alışkanlık
kazanmak da mümkündür. Zaten toplumumuzda, genel olarak insanlar gece yarısından sonra uyumaya hazırlanıyorlardır.
Uymudan önce teheccüd namazlarını kılabilirler.
Gecelerini teheccüd feneriyle gündüz gibi aydınlatmış olanlar, berzah hayatlarını da aydınlatmış sayılırlar. Teheccüd, berzah karanlığına
karşı bir zırh, bir silah, bir meş‟ale ve kişiyi berzah azabından koruyan bir
emniyet yamacıdır. Teheccüd ötelerin azığı ve aydınlatıcısıdır. Kur‟an-ı
Kerim‟de birkaç yerde teheccüde işaret edilmiştir.1204 İki rekat kılınabileceği gibi, sekiz rekat da kılınabilir. Özellikle uzun kış geceleri, teheccüdün
ihmal edilmemesi ve hayatımızın değişmez bir parçası haline gelmesi için
çok büyük bir fırsattır.
-Seferi Namazı
Bu gün mevcut fıkıh kitaplarında seferi namazı ile ilgili olarak; “her
ne kadar ulaşım vasıtaları iyileştiği için insanlara eskisi kadar yorgunluk ve
sıkıntı vermese de, mutlaka yolculuğun kendisine has bir takım zorlukları
vardır. İşte bu nedenle İslam, misafirlere bir takım kolaylıklar ve ruhsatlar
tanımıştır. Namaz ile ilgili yolcuya sağlanan bu kolaylıklardan, dört rekatlı
farz olan namazları iki rekat olarak kılınmasıdır. Buna göre yolcu, yani seferi olan insan, ikamet ettiği mahallin dışına çıktığı andan itibaren öğle,
,ikindi ve yatsı namazlarının dört rekat olan farzlarını iki rekat kılabilir. Yolculukta iken kazaya kalan dört rekatlı farz namazlar, yolculuk bitiminde de
kaza edilirken yine iki rekat olarak kılınır. “Hanefi mezhebine göre, insanının yolcu sayılabilmesi için 90 km ve daha uzak mesafeye,
orada 15 gün ve daha az bir süre kalmak niyetiyle yola çıkması
gerekir.” denilmektedir. Bu konuda asırlar önce alınan kararın dayanağı
olan Ayet‟i ve o günün şartlarında yeryüzünde yaşananları açısından değerlendirilmiştir. Hemen hemen yeryüzünün tamamında güvenlik açısından tehlike var ve ulaşımda ciddi zorluklar vardır, büyük ölçüde yolculukta
yürüyüş esastır. Bundan dolayı konu ile ilgili olan Ayet, insanlara bir ruhsat, yani Allah tarafından getirilen bir kolaylıktır.
Yolculuk esnasında dört rekatlık namazları, yani öğle, ikindi ve yatsı
farz namazlarını iki rekat olarak kılmak da namazları birleştirmek gibi bir
1204
İsra, 17/79; Secde, 32/16; İnsan, 76/26
358
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ruhsat, yani bir kolaylıktır. Sabah ve akşam namazları ise yolculukta da
tam kılınır. Bilhassa şehirler ve ülkeler arası kara, hava veya deniz yolculuklarında, namazları normal vakitlerinde kılmakta sıkıntı doğduğunda veya ihtiyaç duyulduğunda dört rekatlık namazları kısaltarak iki rekat olarak
kılmak mümkündür. Bu kolaylık bir ruhsat olduğundan isteyen bu kolaylıktan yararlanır, isteyen ise namazlarını normal olarak tam kılar. Bu kısaltma
için ilmihal kitaplarında bir takım mesafeler, Şiilikte 20 km, Sünnilikte 90
km şart koşulmuşsa da, bunların Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟ten kesin delillere dayandığı söylenemez. Tam aksine ilmihallerde yaygın olan mesafelerden daha kısa mesafeli yolculuklarda da Hz. Peygamber(s.a.v)‟in namazlarını kısalttığına dair pek çok rivayet vardır.1205
Ancak seferi namazının dayanağı olarak kabul edilen ayette açıkça,
yolculuk halinde gelebilecek herhangi bir tehlike karşısında dört rekatlı
namazların, iki rekat olarak kılınacağına dair bir kolaylık görülmektedir.
Tehlikenin gelebileceğine karar verecek olan kişinin kendisidir veya bulunulan bölgenin genel durumudur. Tehlike söz konusu değilse, kesinlikle
namazı kısaltmak doğru değildir. Günümüzde olgunlaşan ve kolaylaşan
hayat şartları ve insanın sahip olduğu imkanlara karşı, tehlike söz konusu
değilse, farz olan namazları kısaltarak kılmanın dini ve akli dayanağı yoktur. Kaldı ki, farz namazları kısaltarak kılmak ve o vakte ait Sünnet namazlarını tam olarak (kılınması halinde sevap, kılınmamasında günah olmayan) kılmanın sağlıklı bir yol olmadığı gibi, ayrıca bir çelişkidir. Doğru, iyi
ve güzel olanın ise; tehlike, korku ve endişe söz konusu değilse, farz ve
sünnet namazlarını tam olarak kılmaktır. İslam dininin de bizlerden istediği
budur. Yüzlerce yıl önceki şartlara göre verilen fetvaya uygun oluşan bir
uygulamayı, bu günün şartlarında, ortada ayette ifade edilen gerekçe
mevcut değilken, devam ettirmek, dayanak olarak kabul edilen ayeti, bugüne göre anlamamak anlamına gelir. Eğer gerçekten tehlike varsa, elbette ki, ilahi iradenin sağladığı kolaylıktan yararlanarak, dört rekatlı farz namazları, iki rekat olarak kılabiliriz.1206 Bu ruhsattan yararlanmak, şartlar gerektiriyorsa insanın iradesine bırakılmalıdır. Ancak ölağanüstü bir durum
yoksa, fazla secde etmek ve namazları normal kılmak daha iyidir.
Oysa yolculukta namazı kısaltmak, bir tehlikenin geleceğine yönelik
ruhsat, yani kolaylıktır. Ayrıca Allah, namazı kısaltın diye emretmemektedir. Kısaltılması halinde bir günaha girilemeyeceğine dair bir ruhsattır,
1205
1206
M.Hayrı Kırbaşoğlu, “Ahir Zaman İlmihali”, s. 316
Mehmet Bozkurt, “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir?”, s. 170
İslam’da İbadet Anlayışı
359
yani hayatı kolaylaştırmaktır. Konu ile ilgili olarak, herkesin çok rahatlıkla
anlayabileceği hadar açık olan uygulamanın dayanağı olan Ayet‟te Allah:
“Yeryüzünde sefere (yolculuğa) çıktığınız zaman kafirlerin
(inkar edenlerin) size kötülük etmelerinden endişe (korkarsanız)
ederseniz, namazı kısaltmanızda size bir günah yoktur. Şüphesiz kafirler, sizin açık düşmanınızdır.”1207
“Namazı bitirince de ayakta, otururken ve yanınız üzerinde yatarken (daima) Allah‟ı anın. Huzura kavuşunca da namazı
dosdoğru kılın; çünkü namaz mü‟minler üzerine vakitleri belli
bir farzdır.‟‟1208
Seferi olanlara tamamen ruhsat ve kolaylığın gerekçesi olan fiilen
gerçekleşecek sıkıntı, darlık ve zorluk değil, bunun muhtemel olmasıdır.
Böyle olmasaydı yolcu, varacağı yere gidip, bazen evinden daha rahat yaşamaya başladığında seferi olmaktan çıkardı, namazları tam kılması gerekirdi şeklinde ortaya konulan görüşler de mevcuttur. Ancak gideceği yerde
muhtemelen yaşanacak sıkıntıyı, kendi evinde de yaşamak mümkündür.
Konu ile ilgili detaylı bilgi, “Sünnilik Şiilik Alevilik Vehhabilik Nedir? adlı kitabımızda mevcuttur.
-Teravih Namazı
Teravih, Arapça “terviha” kelimesinin çoğulu olup, sözlükte
“rahatlamak, dinlenmek” demektir. Ramazan ayına mahsus olmak
üzere yatsı namazından sonra kılınan nafile namazdır. Bu namazın her
dört rekatının sonunda biraz dinlenerek kılınması müstehaptır. Buna dinlendirmek, rahatlatmak anlamına gelen terviha olarak adlandırılmış, sonradan bu kelimenin çoğulu olan “teravih” Ramazan gecelerinde kılınan
bu nafile namazın adı olmuştur. Teravih namazını cemaatle kılmak sünnettir.
Ramazan ayı, Allah‟ın kullarına ihsan ettiği önemli bir aydır. Faziletiyle ilgili yazılmış ve söylenmiş çok söz vardır. Ama ne olursa olsun asıl
olan yaşanmasıdır. Aksi takdirde bildiğini yaşamayan insan konumuna düşülür ki, bu da İslam‟ın kabul etmediği bir gerçektir. Hz. Peygamber(s.a.v)
teravih namazını devamlı cemaatle kılmadığından, İslam bilginlerinin bir
1207
1208
Nisa, 4/101
Nisa, 4/103
360
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kısmı evde kılmanın faziletli olduğu kanaatine varmışlar. Hz. Ömer (r.a)
devrinden sonra teravih namazı İslam‟ın şiari haline geldi ve Müslümanlar
bunu devamlı olarak kıldılar. Bu nedenle bilginler teravih namazını camilerde kılmanın faziletli olduğu hususunda görüş birliğine vardılar.
Hz. Aişe (r.anha) diyor ki: “Hz. Peygamber mescitte namaz
kılmıştı. Bir grup cemaat de O‟na uyarak namaz kıldılar. Sonra ikinci gün
yine kıldı. Bu sefer cemaat çoğaldı. Sonra üçüncü gün yahut dördüncü
gün cemaat yine toplandı. Fakat Hz. Peygamber(s.a.v) onların yanına
çıkmadı. Sabah olunca da şöyle buyurdu: “Yaptığınızı gördüm. Ancak size çıkmaktan beni alıkoyan şey, size bu namazın farz olmasından korkmamdır.”1209 Görüldüğü gibi, Hz. Peygamber(s.a.v),
teravih namazını cemaatle kılmıştır. O‟nu cemaate devam etmekten
“ümmetime farz kılınır” endişesi alıkoymuştur.1210 Hz. Peygamber(s.a.v)‟in cemaate çıkmaması üzerine, cemaatten bazıları kendi evinde,
bazıları da Mescit‟te münferit olarak veya biri beş altı kişiye imam olmak
suretiyle teravih namazı eda edilmiştir.
Teravih namazı konusunda sahabe uygulamasına gelince; Hz. Peygamber(s.a.v)‟in vefatından sonra Hz. Ebu Bekir (r.a) ve kısmen de Hz.
Ömer (r.a) döneminde teravih namazı münferiden, yani cemaat olmaksızın
kılınmaktaydı. Bir Ramazan öncesi Hz. Ömer (r.a) Mescid‟e çıktığında,
halkın dağınık bir şekilde teravih namazı kıldığını görmüş ve dağınık bir
şekilde kılmak yerine, insanları bir imamın arkasında toplayıp teravih namazının cemaatle daha düzenli bir şekilde kılınmasının uygun olacağını
düşünmüş ve ertesi gün Ubey bin Kab‟i teravih namazı için imam tayin
etmiş ve teravih namazını cemaat ile 20 rekat olarak kıldırtması konusundaki emrine dayalı bir uygulamadır. Düzenli bir şekilde namazın kılındığını
görünce de: “Bu ne de güzel bir yeniliktir.” diye memnuniyetini ifade
etmiştir. Teravih namazının cemaatle kılınması Müslümanlar arsında birlik,
beraberlik ve kardeşlik duygularını güçlendirmektedir.
Teravih namazı tatavvu, yani nafile bir ibadet olduğundan, onu resmi
bir sayıya bağlamak yanlıştır. Dileyen insan, dilediği kadar kılabilir. Hz.
Peygamber(s.a.v), bazen 4 ve bazen de 8 rekatı tek başına kılmıştır.
Müslümanın borcu olan namaz, farzlardan ibarettir. Tatavvu namazlarının
1209
1210
Buhari, Ezan, 81;Muslim, Musafırin, 213
Şa’rani, Ebu Abdurrahman Abdülvehhab,“Keşfü’l-Gumme an Camii’l-Ümme”, s. 146-147; Tahir Olgun, “Müslümanlıkta İbadet Tarihi”, s. 113; Hayrettin Karaman, “İslam Işığında Günün Meseleleri”,
s. 46
İslam’da İbadet Anlayışı
361
ne sayısı ve ne de vakti bellidir. Dileyen kimse, ruhen yükselmek için, dilediği vakit ve dilediği kadar kılabilir. Hz. Peygamber(s.a.v), sünnet olan namazları Mescit‟te kılmamış ve Mescit‟te kılanlara da iyi gözle bakmamıştır.
3- Oruç
İslam‟ın beş temel esasından biri de yılda bir ay Ramazan ayında
oruç tutmaktır. Oruç ergenlik yaşına girmiş her Müslümana farz olan bir
bedeni ibadettir. Oruç, aslında Farsça bir kelime olup, Arapçadaki karşılığı
ise Savm, çoğulu Sıyam‟dır. Sözlükte “tutmak, susmak ve hareketsiz kalmak” anlamına gelir. Fıkhi bir kavram olarak oruç, “İmsakten
iftara kadar, başka bir deyişle fecr-i sadığın doğuşundan güneş
batana kadar kişinin kendisini özel şartlarla yemekten, içmekten ve cinsi münasebetten alıkoyması” demektir.1211
Muhammed Hamidullah ise buna biraz farklı bir tanım yapmaktadır. Ona göre Oruç, “Ramazan ayının her günü ekvator ve sıcak ülkelerde fecirden guruba; yeryüzünün kırk beşinci enlem dairesinden uzak bölgelerinde, kırk beşinci derecedekilerin tuttuğu zamana eşit bir zaman kadar, mükellefin kendini yemekten, içmekten ve cinsi münasebetten alıkoymasıdır.”
Ramazan ayı, bizzat Kur‟an-ı Kerim‟in açıkladığı gibi, semavi dinlerin
bütün gerçeklerini bünyesinde toplayan son vahiyler topluluğunun insanlığa lütfedilmeye başlandığı aydır. Kur‟an-ı Kerim, bir başka emrinde de
kendisinin Kadir gecesinde indiğini bildirmektedir. Kur‟an-ı Kerim‟in ifadesi
ile “bin aydan daha hayırlı olan”1212 ve gecelerin en faziletlisi olan
Kadir gecesi de Ramazan ayının içindedir.
Konu ile ilgili olarak Hz. Peygamber(s.a.v): “İbrahim Peygamber‟e indirilen vahiy sahifeleri Ramazan‟ın ilk gecesinde, Musa‟ya indirilen Tevrat Ramazan‟ın altıncı gecesinde, İsa‟ya indirilen İncil Ramazan‟ın on dördüncü gecesinde, bana indirilen
Kur‟an-ı Kerim de Ramazan‟ın yirmi yedinci gecesinde
vahyedildi.”1213 Demek ki, Ramazan ayı, bütün semavi dinlerin vahiylerine iniş zamanı olmuş kutsal bir aydır.
1211
1212
1213
Kasani,“Bedaiü’s-Sanai’ fi Tertibi’ş-Şerai’,” II, s. 75
Kadir, 97/2
Taberi, “Tefsir”, 2/144
362
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Orucun farz olmasında; insani, ahlaki, psikolojik, sosyolojik ve sıhhı
pek çok faydalar vardır. Hz. Peygamber(s.a.v): “Oruç kötülüklere ve
cehenneme karşı bir kalkan ve bir siperdir.”1214 İnsan, Oruç sayesinde nefsani arzularına direnerek iradesini güçlendirir. Oruç, nefsi terbiye ve iradeyi güçlendirir. İnsanı daha sabırlı ve tahammüllü yapar. Oruç,
sağlık yönünden de fayda sağlayan bir ibadettir. Hz. Peygamber(s.a.v):
“Oruç tutunuz ki, sıhhat bulasınız.”1215 Ramazan, günahların bağışlanıp gönüllerin nurlandığı, maddi ve manevi arınmanın gerçekleştiği
aydır. Böyle bir aydan azami derecede istifade etmek, ancak Ramazan‟ın
ardından da aynı şevk ve çaba ile Allah‟a ibadeti yerine getirmekle mümkün olabilir. Nitekim Hz. Peygamber(s.a.v): “Her kim Ramazan orucunu tutar, sonra buna Şevval ayında altı gün daha eklerse bütün yıl oruç tutmuş gibi olur.”1216 buyurarak, Ramazan‟dan sonra
oruç ibadetinin tamamen bırakılmamasını tavsiye etmiştir. Ramazan‟dan
önceki kötü alışkanlık ve davranışlara dönmek ise Ramazan‟dan istifade
edilmediğinin bir göstergesidir. Çünkü güzel kulluk yanlıca Ramazan‟a has
değil, hayatın tümüne şamil olmalıdır.
Ramazan ayı; Allah‟ın sonsuz rahmet, mağfiret ve affına erişmek için
kaçırılmaz bir fırsattır. Ramazan ayı, af ve bağışlanma ayıdır. Toplumsal
bir uzlaşmaya, on bir ayın yanlışlarını gözden geçirip, onları bırakmaya yol
almaktır. Ramazan ayı, Cennet kapılarını aralamaktır. Nitekim Hz. Peygamber(s.a.v): “Ramazan ayı gelince Cehennem kapıları kapanır, Cennet kapıları açılır, şeytanlar bağlanır.”1217 “Ramazan
ayı öyle bir aydır ki; evveli rahmet, ortası mağfiret ve sonu Cehennem ateşinden kurtuluştur.”1218 Ramazan, ibadetlerin, sosyal
yardımlaşma ve dayanışmanın yoğunlaştığı, nefislerin terbiye edildiği, fakir
ve yoksulların gözetildiği, sevap ve mükafatın, af ve mağfiretin zirveye
ulaştığı bir aydır.
Oruç, Medine‟de hicretin 2. yılında farz kılınmıştır. Oruç ibadeti,
Kur‟an-ı Kerim‟de 9 yerde geçmektedir.1219 Dilimizde orucun başlama vak-
1214
1215
1216
1217
1218
1219
Ahmet İbn-i Hambel, “Müsned”, I, 195
Ahmet İbn-i Hambel, “Müsned”, IX, 218
Müslim, “Siyam”, 204
Buhari, Savm, 5
Et-Terğib, c. 2, s. 72
M. Fuad Abdulbaki, “Mu’cemu’l-Müfehresu’I Elfazı’l-Kur’an”, s. 417
İslam’da İbadet Anlayışı
363
tine İmsak, orucu bozma vaktine ise İftar denilmektedir. Konu ile ilgili
olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Ey İman edenler! Oruç, sizden önce gelip geçmiş ümmetlere farz kılındığı gibi size de farz kılındı. Umulur ki korunursunuz.”
“Sayılı günlerde olmak üzere (oruç size farz kılındı). Sizden
her kim hasta yahut yolcu olursa (tutamadığı günler kadar) diğer
günlerde kaza eder. (ihtiyarlık veya şifa umudu kalmamış hastalık
gibi devamlı mazereti olup da) oruç tutmaya güçleri yetmeyenlere
bir fakir doyumu kadar fidye gerekir. Bununla beraber kim gönüllü olarak hayır yaparsa, bu kendisi için daha iyidir. Eğer bilirseniz (güçlüğüne rağmen) oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır.”
“Ramazan ayı, insanlara yol gösterici, doğrunun ve doğruyu
eğriden ayırmanın açık delilleri olarak Kur’an’ın indirildiği aydır. Öyle ise sizden ramazan ayını idrak edenler onda oruç tutsun. Kim o anda hasta veya yolcu olursa (tutamadığı günler sayısınca) başka günlerde kaza etsin. Allah sizin için kolaylık ister,
zorluk istemez. Bütün bunlar, sayıyı tamamlayasınız ve size doğru yolu göstermesine karşılık, Allah’ı ta’zim etmeniz, şükretmeniz içindir.”1220
Oruç konusunu düzenleyen bu ayetlere göre, Allah‟ın emri olarak
Müslümanlara yüklenmiş bir görevdir. Oruç, hem beden ve hem de ruh
temizliğini temin eden bir ibadettir. Aynı zamanda ruh sağlığı ve kalp temizliği yönünden son derece önemli bir ibadettir. İnsandaki hayır ve şer
duyguları birbirleriyle çarpışma halindedir. Önceki ümmetlere de oruç,
ruhsal yükselişi sağlayan yollardan biri olarak farz kılınmıştır. Farz olan
orucun günleri, ramazan ayının günleridir. Bu günlerde hastalık yahut yolculuk nedeniyle oruç tutamayanlar, tutamadıkları gün sayısınca orucu
başka günlerde tutarlar. Oruca zorluk ve güçlük nedeniyle tahammül edemeyenler, oruç yerine fidye verebilirler. Ancak oruca zorlukla dayanabilenlerin oruç tutmaları, kendileri için daha hayırlıdır. Bu konuda Allah‟ın
temel tavrı, kulları için kolaylık istemek, güçlük istemek değildir. İnsan hürdür ve ibadet bu hürriyet içinde yapıldığında anlam taşır. İnsanın eğer içten niyeti yoksa ona Oruç tutturmak doğru değildir. Tutması halinde de bir
1220
Bakara, 2/183-184-185
364
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
anlam taşımaz. Oruç, varlıkların birbirinden seçilebileceği sabahın erken
saatlerinde başlar, güneşin batması ile biter.
Bazı durumlarda oruçlarını bozmuş olanlara uygulanan 61 gün hiç
ara vermeden oruç tutma cezası, yani oruç kefareti konusunda Kur‟an-ı
Kerim‟de herhangi bir emir yoktur. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in uygulamalarında da böyle bir şey yoktur. Esasen böyle bir uygulama, Kur‟an-ı Kerim‟in tanıttığı Allah‟ın tavrına uygun düşmez. Bu ceza, Fıkıh bilginlerinin
başka konulardaki kefaret uygulamalarını oruca tatbik etmelerinde doğmuştur. Yani Allah adına hüküm koymanın da ötesinde, Allah adına kullara ceza uygulamak gibi bir dayanaksız anlayış vardır. Böyle bir anlayışı
Allah‟ın dinine fatura etmekten Allah‟a sığınmak gerekir. Kur‟an-ı Kerim‟in
bu konuda söylediği açık ve kesindir. Ramazan günlerinde orucunu tutamamış yahut bozmuş olanlar, tutamadığı günler sayısınca orucu başka
zamanda tutarlar.
Bu konuyu biraz daha detaylandırarak anlatmak gerekirse, bilerek
orucunu bozanların, bozdukları oruç yanında, ceza, yani kefaret olarak 60
gün peş peşe oruç tutmaları gerektiğine dair ilmihallerde ve fıkıh kitaplarında yer alan bilgilere gelince, çağımızda yapılan bazı araştırmalarda bu
görüşün Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟te kesin bir delilin bulunmadığı, mevcut
delillerin ise aslına zıhar kefareti1221 ile ilgili olduğu, ön görülen kefare1221
Zıhar Kefareti: Sözlükte “sırt” anlamına gelen zıhar kelimesi, kökü
İslam öncesi dönem Hicaz-Arap toplumuna kadar uzanan bir geleneği simgeler. Cahiliye döneminde bir erkeğin karısına “Artık sen
bana anamın sırtı gibisin” demesiyle onu kendisine haram kıldığına
inanılır ve bu bir nevi boşanma sayılırdı. İslam, kadının aleyhine
olan bu boşanma tarzını kaldırdı. Hatta bu üslupta bir söz söylemeyi kınadı. Bununla birlikte karısının herhangi bir uzvunu kendisine
nikahı ebediyen haram olan bir kadının uzvuna benzeterek perhiz
yemini yapan kimseye, kefaret ödemesi mükellefiyeti yükledi. Bu
sebeple zıhar kefareti, zıhar yemini yapan kimsenin karısıyla tekrar
bir araya gelebilmesi için ödemesi gereken kefaretin adıdır. Kur’an-ı
Kerim’de zıhar yemini ve kefaretiyle ilgili olarak eski Arap örfüne de
atıfta bulunulur ve mealen şöyle buyrulur: “İçinizden zıhar yapanların kadınları, onların anaları değildir. Onların anaları kendilerini doğuran kadınlardır. Şüphesiz onlar, çirkin ve yalan söz söylüyorlar.
Kuşkusuz Allah affedicidir, bağışlayıcıdır. Hanımlarından zıhar ile
ayrılmak isteyip de sonra söylediklerinden dönenlerin onlarla temas etmeden önce bir köleyi hürriyete kavuşturmaları gerekir. Size
öğütlenen budur. Allah yaptıklarınızdan haberdardır. Buna (köle
İslam’da İbadet Anlayışı
365
tin de zıhar kefaretine kıyasla verilen bir hükme dayandığı ifade edilmektedir. Bu nedenledir ki, sahabe, tabiin ve sonraki nesillere mensup ulemadan pek çoğu sadece bir gün kaza orucu tutulmasını yeterli görmüşlerdir.
Ciddiye alınması gereken bu görüş doğrultusunda, kasten bozulan orucun
yerine bir gün oruç tutmanın yeterli olacağı anlaşılmaktadır.1222 En güzel
hüküm Allah‟ındır.
Oruç, her şeyden önce, Allah rızası için tutulur. Ancak faydası
Allah‟ındır anlamı bulunmaz. Çünkü Allah oruç tutmamıza muhtaç değildir.
İslami ibadetlerin çoğu, özellikle de oruç, sabır ve kararlılık huylarını kazandırma özelliğini içerirler. Ruhi bir egzersiz, bedene galebe çalma ve insanda bulunan hayvani istekler için bir gemleme ve onları kontrol altına
almaktan ibarettir. Mutlak hakim olan Allah‟ın kullarına emrettiklerinde, hiç
şüphesiz gerek fert ve gerekse toplumla ilgili birçok faydalar vardır. İbadetler yerine getirilirken katlanılan mahrumiyetler, Allah‟a kullukta ruhi bir idman içindir. Bu nedenle oruç tutmak da fert ve toplum hayatıyla ilgili bazı
faydalar ve hayatın çeşitli güçlüklerine karşı hazırlık sağlar.1223 İnsanı sürekli olarak kötülüğe çekmek için uğraşan nefis, oruç ibadeti ile sükunet
bulur ve nefsin harama karşı isteği kırılır. Yoksullara karşı acımayı ve şefkatli davranmayı öğretir. Bu şekilde nefis, açlığın acısını tadınca, yoksulla-
1222
1223
azat etmeye) imkan bulamayan kimse, temas etmeden önce aralıksız olarak iki ay oruç tutmalıdır. Buna da gücü yetmeyen altmış fakiri doyurur. Bu (hafifletme), Allah’a ve Resulüne inanmanızdan dolayıdır. Bunlar Allah’ın hükümleridir. Kafirler için acı bir azap vardır.”
(Mücadele, 58/2-4) Ayetlerde kefaret seçenekleri arasındaki sıraya
riayetin zikredilmesi ve orucun peş peşe tutulmasının istenmesi diğer bazı kefaret çeşitleri için de geçerli görülmüştür. Öte yandan aile mahremiyeti içinde kalan bir yanlış söz ve davranış sebebiyle bile
köle azat etme, fakirlerin doyurulması gibi sosyal amaçlı ibadetlerin
kefaret olarak emredilmiş olması, İslam’ın insan hürriyetine ve toplumda sosyal adaletin sağlanmasına verdiği önemin bir göstergesi
olmaktadır. (Diyanet İşleri Başkanlığı, İlmihal II, İslam ve Toplum, s.
17-18)
M. Hayri Kırbaşoğlu, “Ahir Zaman İlmihali, s. 324 Alıntı: ibn-i
Kudame, “el- Muğni”, (I-IX) III, 115; İbn-i Hacer, “Feth’ul- Bari”, IV,
162-172
Muhammed Hamidullah,” İslama Giriş”, s. 91-94; Muhammed
Hamidullah, “Resulullah Muhammed”, s. 253; Muhammed Hamidullah, “Niçin Oruç Tutarız?”, Nesil Dergisi, I, Sayı: 12, s. 28-33;
Dihlevi Şah Veliyullah, “Huccetullahi’l-Baliğa, Çev. Mehmet Erdoğan, II, s. 149
366
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
rın halinden anlar ve yapacağı yardımlarla Allah katında güzel bir karşılığa
ulaşır. Yoksulların katlandıkları güçlükleri bizzat yaşar ve onların sıkıntılarını daha iyi anlamış olur. Bu da kendisini, onların sorunlarına eğilmeye ve
çözüm aramaya sevk eder. Kişi böylece Allah katında önemli bir derece
kazanmış olur.1224 Kısacası, doktorun tavsiyesine göre veya mecbur oldukları için oruç tutamayanlar, bunun sadece maddi faydalarından yararlanırlar. Ancak buna hiçbir ruhi niyeti katmayanlar, manevi mükafattan istifade
edemezler. Müslümanlar, Allah‟ın emirlerine uymak niyetiyle oruç tutarlar.
Dolayısıyla Müslümanlar, takvayla hareket ederler ve bu nedenle mükafatlanırlar. Aynı zamanda amellerinin fiziki ve maddi yararlarını da kaybetmezler.1225
Bazı rivayetlerde Hz. İbrahim (a.s)‟in her ayın üç gününde oruç tuttuğu nakledilmektedir.1226 Daha önce verdiğimiz ilgili ayette bunun geçmiş
ümmetlere de farz kılındığı ifade edilir. Hz. İbrahim (a.s) ve Hz. İsmail
(a.s)‟den sonra Araplara hususi bir Peygamber gönderilmediğine göre, İslam‟dan önce Arapların tutmuş oldukları orucun Hz. İbrahim (a.s)‟den kalmış olması muhtemeldir. Yukarıdaki ayette bu duruma işaret edilmiştir. Aslında oruç ibadeti Hz. İbrahim (a.s)‟den önce de Hz. Nuh (a.s)‟un tufan ile
ilgili olarak tuttuğu Muharrem orucu, İslam‟daki Aşure orucunun kaynağı
olarak görülmektedir. Nitekim bir Hadis‟te Hz. Nuh (a.s)‟un, Ramazan ve
Kurban bayramları hariç, bütün yılı oruç tutarak geçirdiği bildirilmiştir.1227
Oruç, Kur‟an-ı Kerim bağlılarına, Allah‟ın emri olarak yüklenmiş bir
görevdir. Fidye imkanı ile toplumda yoksulluk ve imkansızlığa çare yaratmak amaçlanmıştır. Ancak gerçekten oruç tutmaya engel bir hastalığı olmayan veya yolculuğu oruç tutmaya engelleyecek kadar uzun ve meşakkatli olmayanın, ya da bu ruhsatı kullanmayı haklı çıkaracak kadar ağır
şartlarda çalışmayanın, yani hakkı olmadığı halde bu ruhsattan yararlanmak isteyenlerin Ramazan orucunu terk etmekle, Allah‟ı değil, aslında sadece kendilerini kandırmış olacaklarını hatırlatmak bu konuda yeterli olacaktır. Kur‟an-ı Kerim‟in temel kabullerine göre, bir insanın diğer insanlara
hizmet ve yardım ulaştırması, yalnız kendi nefsi için diğer dünya yatırımı
yapmasından üstündür. İnsan hürdür, ibadet bu hürriyet içinde
yapıldığında anlam taşır. İnsanın eğer içten niyeti yoksa ona
1224
1225
1226
1227
İbn’ül-Hümam, “Fethu’l-Kadir”, II, s. 43
Vecdi Akyüz, “Mukayeseli İbadetler İlmihali”, II, s. 346
İbn-i Kesir Ebü’l-Fida İmadüddin, “El-Bidaye ve’n-Nihaye”, I, s. 122
İbn-i Mace, Siyam, 32; Ali Osman Ateş, age, s. 112
İslam’da İbadet Anlayışı
367
oruç tutturmak bir anlam taşımaz. Allah‟ın kullarına lütfettiği ruhsat
ve kolaylıkları, onların elinden almakla hayırlı bir iş yapılmaz. Böyle bir durumda onları gösteriş yapmaya itmiş oluruz. Oruçlu olunan saatlerde cinsel hayatın devamı yasaklanmış, geceleri serbest bırakılmıştır. Ancak
Mescit‟lerde İtikaf‟ta1228 olanlar bunu yapamazlar. Oruç, varlıkların birbirinden seçilebileceği sabahın erken saatlerinde başlar, güneşin batışıyla
biter. Kur‟an-ı Kerim‟in Bakara suresinin 187. ayeti bunu açıkça belirlemiştir.
Oruca niyet ederek tan yeri ağarmaya başladığı andan, akşam güneşi batıncaya kadar yeme-içme ve cinsel arzu ve isteklerden uzak kalmak suretiyle eda edilen bir ibadettir. Büyük ölçüde bedeni bir ibadet olan
orucun sayılmayacak kadar çok sağlıkla ilgili yararları vardır. Bugün tıbben
de sabit olduğu üzere, birçok bedeni hastalıkların tedavisi ancak oruçla,
yani perhizle mümkün olmaktadır. Hz. Peygamber(s.a.v): “Oruç tutun
ki, sıhhat bulasınız.”1229 Hadisinde de buna işaret etmektedir. Oruç
sayesinde, yeme içme açısından zengin-fakir ayırımı büyük ölçüde giderilmektedir. Dini bir görevi yerine getirmek amacıyla tutulan oruç, aynı zamanda iradeyi kuvvetlendirir. Açlığa, susuzluğa dayanma gücü verir. Oruç
sayesinde Müslümanlar, haramları daha fazla terk ederek helalleri aramaya yönelir. Ramazan‟dan sonraki aylarda da, daha disiplinli ibadet etme
alışkanlığını kazanır. İslam‟ın oruç ibadetinde, diğer bazı dinlerin oruca
benzer ibadetlerinden mevcut olan perhiz, belirli gıdaların dışında bir şey
yememe, iki gün geceli-gündüzlü aç kalma gibi haller yoktur. Oruç, tamamen mü‟minin yemek ve ruhi disiplinini sağlamayı hedef almıştır. Yahudilik
ve Hıristiyanlıkta Hz. Musa (a.s) ile Hz. İsa (a.s)‟in uygulamalarından kalma 40 güne kadar varan ve perhizi esas alan bir anlayış, İslam‟ın oruç
ibadetinde görülmez.
İslam dininin emirlerinden olan oruç ibadeti, kötülüklere karşı bir kalkandır. Bir ay boyunca nefsin isteklerini yerine getirmemek vasıtasıyla nefis, söz dinlemesini öğrenir ve isyandan vazgeçer. Ayrıca oruç ibadeti ile
açlığı yaşayan zenginler, aç insanların halini daha iyi anlarlar. Anlatılır ki,
1228
1229
İtikaf: Ramazan ayının son on gününü Cami’de veya başka bir ibadet mahallinde inzivaya çekilerek devamlı ibadetle meşgul olmak
demektir. Bazı insanlar Kadir gecesini yakalamak için bu on günlük
süreyi dualar ve tövbelerle geçirmektedir. İtikaf, Cuma namazı kılınan bir Mescit’te ibadet kasdıyla belli bir süre bulunmak demektir.
İbn-i Mace, Siyam, Hadis No:1345; Cami’us-Sağir, II, 46
368
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Hz. Yusuf (a.s) Mısır Aziz‟i iken, kıtlık yıllarında doyuncaya kadar yemiyordu. “Hazine eliniz altında iken niçin aç kalıyorsunuz?” diye
sorulunca, şu anlamlı cevabı verir: “Tok karınla aç insanları unutmaktan korkuyorum.”
Zengin Müslümanlar, Ramazan ayı boyunca iftarlar vererek fakirlerin
gönlünü hoş ederler. Zenginlerden ikram gören fakirler, onlara düşman
değil, duacı olurlar. Böylece toplumda sosyal bir denge tesis edilmiş olur.
Ancak bu sofralarda zengin ve seçkin insanlar için verilen iftarlarda
Allah‟ın rızasını aramak mümkün değildir. Eğer basın ve medyaya da açık
yapılıyorsa, riyadan uzak görmemek mümkün değildir. Bundan azami kaçınmak gerekir. Yapılan işte Allah‟ın rızasını kazanmak amaç olarak kabul
edilmemişse, o işte sahibi için hiçbir kazanç olmadığı gibi zarar söz konusudur. İnsanların en cömerdi olan Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, Ramazan‟da
daha çok ikramda ve ihsanda bulunması olayından hareketle, zengin Müslümanlar zekatlarını özellikle Ramazan ayında vermeye gayret ederler.
Ayrıca bu ayda daha çok sadaka verirler. İşte bütün bunlar, bu mübarek
ayın sosyal dengelerin tesis edildiği mübarek bir ay olmasına sebebiyet
vermiştir.
Oruç, beden ile yapılan bir ibadettir. İnsana merhamet ve şefkat
duygusunu aşılayarak, fakir-zengin ilişkisini ve eşitliğini temin eder. Nefse
hakimiyeti sağlayarak, bütün arzulara gem vurmayı sağlar. Ramazan
ayında verilen “Sadaka-ı Fitr” nedeniyle toplumsal bir yardımlaşma
ayıdır. Oruç, ilahi iradeye bağlılığı sağlar. Bedenin ve sağlıklı yaşamın zekatıdır. Oruç, insana sabırlı olmaya alıştırır, insana tahammül gücü verir
ve insanı daima ibadet halinde tutar. Oruç, insanı açlığa alıştırır ve insanı
ruhen ve bedenen temizler. Oruç, insanın Allah‟a tam teslimiyetini sağlar.
Bin aydan daha hayırlı olan kadir gecesi, Ramazan ayında olduğundan
dolayı, mübarek bir ayda yerine getirilen bir ibadettir.
Oruç ile ilgili ilk ayet nazil olunca Müslümanlar oruç ibadetine, Yahudilerin yaptığı gibi, güneş battıktan sonra başlıyor ve ertesi gün, gün batana kadar yirmi dört saat gece ve gündüz devam ediyorlardı. Daha sonra
konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Tan yerinde, beyaz iplik siyah iplikten sizce ayırt edilinceye kadar, yiyin için, sonra orucu geceye
kadar tamamlayınız.”1230 emri ile oruç, yalnız gündüze mahsus kılın-
1230
Bakara, 2/187
İslam’da İbadet Anlayışı
369
mıştır. Kur‟an-ı Kerim oruçla ilgili bir takım yenilikler getirmiştir.1231 Bu ayetteki “iplik” kelimesi mecazi anlamda kullanılmıştır. Bununla gündüzün
beyazlığı ve gecenin karanlığı arasındaki sınır kastedilmektedir Hz. Peygamber(s.a.v) “Sahur yapın, çünkü sahurda bereket vardır.”1232
Buna göre gecenin sonuna doğru, imsaktan önce kalkıp bir şeyler yemek
ve içmek hem sünnet ve hem de bunun ruh ve bedene faydaları vardır.
Sahurun tehiri, vaktin sonuna doğru yenmesi Hz. Peygamber(s.a.v)‟in tavsiyesi ve sahabenin adetlerindendir.
Oruç, hicretten bir buçuk yıl sonra Şaban ayının onuncu günü farz
kılındı. Farz olduğu Kitap, Sünnet ve İcma ile sabittir. Kur‟an-ı Kerim‟deki
sistematik ibadetlerden sayabileceğimiz bir ibadet de oruçtur. Oruç bedeni
bir ibadettir. Diğer ibadetlerden farklı olarak ne bir söz ve ne de bir fiil
içermez. Oruç ibadeti dinen farz kategorisinde telakki edilmiştir. Konu ile
ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Ey İman edenler! Oruç, sizden önce gelip geçmiş ümmetlere farz kılındığı gibi size de farz kılındı. Umulur ki korunursunuz.”1233 buyurarak, ayette bu durum açıkça belirtilmekte ve Hz. Peygamber(s.a.v) ifadesiyle, oruç İslam‟ın beş temel esası
içinde gösterilir. “İslam dini, beş temel üzerine kurulmuştur. Kelime-i şahadet, Namaz kılmak, Zekat vermek, Haccetmek,
Oruç tutmak, Haccetmek.”1234
Oruç her yıl Kameri ay takvimine göre Ramazan ayında yerine getirilmesi gereken bir ibadettir. Ramazan ayının başlangıcı konusunda bazı
çevrelerde her yıl özellikle gündeme getirilen tartışmalara iltifat etmeksizin,
herkes bulunduğu ülkenin takvimi uyarınca orucunu tutar ve bayramını
yapar. Bütün İslam dünyasının ya da dünyadaki bütün Müslümanların aynı
gün oruca başlayıp, aynı gün bayram yapmaları tercihe şayan olmakla birlikte, bölgeler arasındaki zaman farkı nedeniyle uygulamada bu mümkün
olamamakta, bunun sonucunda bir takım İslam ülkeleri arasında Ramazan
başlangıcı ve bayram konusunda kaçınılmaz olarak farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bu konu fazlaca abartılmaktadır. Çok yakın ülkeler arasında
farklı zaman tayinlerini doğru görmek mümkün olmasa da, farklı kıtalardaki
1231
1232
1233
1234
Ebü’l-Hasan Burhaneddin Merginani,“el-Hidaye Şerhu Bidayeti’lMübtedi”,Thk. Muhammed Tamir, Aşur Hafız, I, s. 299-302; Şerahsi,
Ebu Bekr Şemsüleimme Muhammed, “el-Mebsut”, III, s. 89-90;
Şeybani, Ebu Abdullah Muhammed, “el-Aslu’l-Maruf bi’l-Mebsut”,
II, 197-200; Vecdi Akyüz, age, II, s. 350
Buhari, Savm, 20
Bakara, 2/183-185
Buhari, İman, 1; Müslim, İman, 22
370
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ülkeler arasında, farklı zamanlarda ve zaman farkı da göz önüne alındığında Hilal‟in görülmesi nedeniyle oruca farklı günlerde başlanması
normaldir. Bunu Müslümanların zaafı olarak görmek doğru değildir.
4- Zekat
Sözlükte; “temizlik, büyümek ve çoğalmak” anlamlarına gelen
zekat, bu manalara uygun olarak veren kişinin malını temizlemekte ve artarak çoğalmasını sağlamaktadır. Mali bir ibadet olan zekat, Kur‟an-ı Kerim‟de çeşitli isimlerle, namazla birlikte 37 ayette zikredilmiştir. Zekat emrinin geçtiği hemen bütün ayetlerde namazla birlikte anılmakta, böylece
namazın psikolojik-mistik arındırma özelliği yanında, zekatın sosyoekonomik bir arındırma getirdiğine dikkat çekilmektedir.1235 Zekat, dinen
zengin sayılan Müslümanların, bir yıl dolduran 80.18 gr. altın, 561 gr.
gümüş ve bunların karşılığı olan para, döviz veya ticari eşyasının 1/40‟ini
fakirlere vermesidir. Kur‟an-ı Kerim, zekat verilmesi gerekenleri 8 sınıfta
toplamıştır. Zekat akıllı, ergenlik çağına gelmiş, hür, nisap miktarı servete
sahip ve bu malın üzerinden de bir yıl geçmiş olan Müslümanlara farzdır.
Bediüzzaman Said Nursi‟ye göre, sosyal bünyedeki nizamı muhafaza etmenin en büyük şartı, toplumsal sınıflar arasında boşluğun kalmamasıdır. Başka bir deyimle, zenginlerle fakirler arasındaki bağın kopuk
olmaması gerekir. Kuşkusuz zenginle fakir arasında birleşmeyi sağlayan
en önemli unsurlar, zekat ve yardımlardır. Zekatın ödenmediği ve Faizin
yaygın olduğu toplumlarda bu iki sınıf arasında sılayı temin etmek imkansız hale geldiğinden, sınıflar arasında gerginlik baş gösterir. Durum böyle
olunca ekonomik yönden alt sınıf oluşturan fakirlerden zenginlere saygı ve
hürmet yerine ihtilal sesleri, haset bağırışları, kin ve nefret kokan sloganlar
yükselir. Aynı şekilde ekonomik yönden üst sınıf sayılan zenginlerden fakirlere merhamet, iyilik ve iltifat yerine, zulüm ateşleri, tahakküm ve şimşek
gibi hakaretler yağmaya başlar. Bunun sonucunda, üst sınıflara mensup
insanlardaki meziyetler tevazu ve merhamete yol açması gerekirken, onları tekebbür ve gurura sevk ediyor. Fakirlerdeki acizlik de onları esaret ve
sefalete sürüklüyor.1236
1235
1236
Bakara, 2/43-83-110-227; Maide, 5/12; Tevbe, 9/5-11-18-71; Nur,
24/37-56
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz,“Bediüzzaman Said
Nursi’ye Göre Ahlakın Kaynağı ve Nefsin Tezkiyesi”, Alıntı: İşaratü'lİcaz, s. 49
İslam’da İbadet Anlayışı
371
Zenginleriyle fakirleri arasında bu derece açık mesafe bulunan bir
toplumda güzel ahlak numunelerini bulmak kolay olmayacaktır. Bu yüzdendir ki, Hz. Peygamber(s.a.v): “Zekat İslam‟ın köprüsüdür.”1237
Bu mesajı ile bir ekonomik değer olan zekatın ahlak üzerindeki etkisine
işaret etmiştir. Bu Hadis‟e göre, toplum katmanları arasında yardımlaşmayı esas alan zekat ibadeti emniyet ve asayişi muhafazaya sebep olduğu
gibi, toplumun ilerlemesine engel olan isyan, karışıklık ve ihtilallerin ateşini
de söndürmekte ve yoksulluktan ötürü toplum dışına itilmiş olan insanları
topluma kazandırmaktadır. Bediüzzaman Said Nursi, “ayet-i Kur‟aniyye
alem kapısında durup” kavga kapısını kapamak için faizin kapısını kapayınız” diyerek Kur‟an-ı Kerim‟in faizi bir kavga kapısı olarak gördüğünü ifade
eder. O halde denilebilir ki, zekatın vacip kılınması ve faizin yasaklanmış
olması güzel ahlakın temel dinamiklerinin korunması anlamına gelmektedir.
İslam dini, toplumun huzur ve mutluluğuna büyük önem vermiş, bunun için bir takım esaslar koymuştur. Allah, zekatı farz kılarak zenginlerin
mallarından ve paralarından belirli bir kısmını her yıl fakirlere vermelerini
emretmiştir. Zekat bir yardım değil, fakirin hakkı ve zenginin yerine getirmesi gereken bir görevidir. Yani takva sahipleri, malından başkaları için bir
pay çıkarmayı bir görev bilir. Allah, konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim‟de:
“Onların mallarında muhtaç ve yoksullar için bir hak vardır.”1238
Zekat, bir sosyal yardımlaşma kurumudur. Zengin ile fakir arasında
doğabilecek dengesizlikleri giderir ve toplumun huzurunun tesis edilmesini
sağlar. Zekat, zenginin malını fakirin hakkından temizlediği gibi, kalbini de
cimrilikten temizleyerek günahlardan arındırır. Varlıklı Müslümanlar, zekatlarını ihtiyacı olanlara verdiklerinde, hem Allah‟ın rızasını ve hem de insanların sevgisini kazanmış olurlar. Kur‟an-ı Kerim‟de, 37 yerde geçen Zekat,
İnfakın en çarpıcı görünümü ve müeyyideli bir uygulanışıdır. Zekat, ekonomik bir fedakarlık olarak Kur‟an-ı Kerim‟in sadaka kavramının da bir görünümüdür. Zekat, sadakanın da yaptırıma bağlanmış resmi kısmıdır.
Tevbe suresinin 103. ayetinde, mallardan resmen alınan sadakanın tezkiye fonksiyonundan söz etmektedir. Bu tezkiye, temizleme ve arıtma anla-
1237
1238
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age, Alıntı: “Et-Tarğib
ve't-Tarhib”, I, 517
Zariyat, 51/19
372
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
mındadır. Zekat aynı zamanda bir infak ve sadakadır, ancak her
infak ve sadaka, zekat değildir.
Zekat, sosyal dayanışmayı sağlayan, Müslümanlar arasındaki birlik
ve sevgiyi kuvvetlendiren mali bir ibadettir. Fakirlerin zenginler üzerindeki
haklarıdır. Kitap, Sünnet ve İcma ile sabit olmuş bir farzdır. Çok belirgin
olan faydaların, hemen fiilin ardından açıkça ortaya çıkışı bilinir. Engelleri
de aynı şekildedir. Mali hak ve muhtaca yardım demek olan zekat böyledir. Mal sahibi zekatı hak sahibine tam ve zamanında aktardığında, yararı
hemen görülmüş olur. Ödeme konusunda herhangi bir şekilde hile yaparsa, hak sahibi olmayana öderse ya da nafakasını sağlamakla yükümlü olduğuna nafaka yerine öderse, hedeflenen amaç ortadan kalkmış olur ve
beyhude bir duruma dönüşür.
Zekatın yoksul ve fakir tabakaların “hakkı” olduğunu tekrar vurgulamakta yarar vardır. Bu nedenle zekat verilirken asla bir başa kakma,
minnet altında bırakma, karşılığında herhangi bir şey bekleme tavrı içerisinde olmamak, buna hakkımızın olmadığını bilmek gerekir. Dolayısıyla
zekatın, fakir ve fukaranın onurunu rencide etmeyecek şekilde dağıtılması
da zekatın kendisi kadar önem verilmesi gereken bir durumdur. Aksi takdirde Allah‟ın bir emrini, onun kullarını üzerek, onları rencide ederek yerine
getirmiş, yani kaş yapalım derken göz çıkarmış oluruz. Hele bu dağıtım
işini basın ve medyanın önünde büyük bir izdiham içinde dağıtmak, hem
insani değil ve hem de asla İslami değildir. Riya ve gösteriştir. Ateşin odunu yaktığı gibi, riya ve gösteriş de ibadeti yok eder. Sevap kazanılacak
yerde, günah kazanılır. O halde ne yapmak ve nasıl dağıtmak gerekir?
Öncelikle Allah‟ın rızasını gözeterek yapmak gerekir. Daha sonra imanlı
sayılabilmemiz,“kendimiz için neyi arzuluyor ve istiyorsak, başkası için de aynı şeyi arzulamalıyız ve istemeliyiz,”1239 düsturu ile
hareket ederek görevimizi yerine getirmeliyiz.
Zekatın en büyük fonksiyonlarından biri de toplumlardaki sınıf farklılaşmalarını gidermesi ve zenginlerle fakirler arasında bir orta sınıfın oluşmasını sağlayarak aşırı uçların oluşmasını önlemesidir. Her şeyden önce
şunu bilmek gerekir ki, Kur‟an-ı Kerim, servetin belli ellerde toplanmasını,
insan hayatının mutlu bir zeminde seyrine engel görmektedir. Servet belli
ellerde toplanırsa, kitleyi ezen bir araç, bir tahakküm ve sömürü unsuru
olur. Kur‟an-ı Kerim böyle servete “dule” diyor ki, saltanat, kudret ve hükümet aracı demektir. Kur‟an-ı Kerim, servetin dule olmamasını ısrarla is1239
Buhari, İman, 6
İslam’da İbadet Anlayışı
373
temektedir. Servetin dule haline gelmemesi, onun toplumda dengeli bir biçimde yayılmasıyla mümkündür.1240 Kur‟an-ı Kerim, servet sahibinin malında, fakirin hakkı bulunduğunu, bu hakkın fakire mutlaka ulaştırılması gerektiğini açıkça belirtmektedir.1241 İslam‟ın zekatla getirdiği zorunlu ödemenin bir benzerinin, diğer dinlerin hiçbirinde bu derece çok yönlü görmek
mümkün değildir. İşte bundan dolayıdır ki, Müslüman toplumlarında farklı
gelir gruplarındaki insanlar arasında daima sevgi ve saygı ortamı yaşatılabilmiştir. Denilebilinir ki, bu gün yeryüzünde Müslümanların yaşadığı bölgelerde fakirlik ve yoksulluk kol gezmektedir. Acaba bu bölgelerde Zekat
kurumu tam olarak yerleşmemiş midir? sorusunun cevabı kesinlikle
“evet”dır. Ne acıdır ki, Müslümanlar, Namaz ve Oruç kadar Zekat emrini
yerine getirmiyorlar. Bu açlık ve yoksulluğun sadece bir nedeni budur. Bunun dışında birçok neden sıralamak mümkündür.
Elbette ki, namaz çok önemli bir ibadettir. Zekat da çok önemli bir
ibadettir. Namaz manevi, zekat ise sosyal mahiyettedir. Namaz insana,
zekat ise insanlara yönelmiş bulunmaktadır. Namazın karekteri ferdi, zekatın karekteri ise sosyaldır. Amaçları da ayrıdır; Namaz terbiye vasıtasıdır, zekat ise düzenin bir parçasıdır. Şahsi bir ibadet olan namaz ile onunla ahenk içinde bulunan ve sosyal bir davranış teşkil eden zekat arasında
bir nevi birliğin bulunması hakkında hemen hemen bütün İslam bilginleri
hemfikirdir. Namaz ile zekat arasındaki birlik Kur‟an-ı Kerim‟in aralarındaki
bağı sık sık belirtmesiyle tesbit edilmiştir. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim‟de
namaz ile zekat bir çok ayette birlikte ifade edilmektedir.
İslam‟ın önemli bir sosyal kurumu olan Zekat, servetin kir ve pasını
temizler ve insanın kalben ve ruhen yükselmesini sağlar. Zekat, malı artırır
ve her türlü afetlerden korur ve verilen malın korunmasını sağlar. Yardımlaşma ve dayanışmayı sağlayarak, fakir ile zengin arasındaki diyaloğu temin eder. Zekat, toplumu fesattan korur ve sosyal ahengi sağlar. İnsanlar
arasındaki kıskançlık ve hasedi kaldıran zekat, Allah‟ın verdiği nimetin
şükrünü ödemektir. Çalışmanın önemini anlatır, insana birlik ve beraberlik
ruhu aşılar. Zekat, günahları yok eder ve zengini fakire karşı merhametli
olmaya davet eder. Zekat, fakiri zenginin malına saygılı olmaya davet eder
ve böylece toplumda sosyal yardımlaşma fikrini doğurur. Zekat, insanlar
arasındaki ilişkileri geliştirerek malın belli ellerde toplanmasını önleyerek,
hayatın bir yardımlaşmadan ibaret olduğunu hatırlatır. Kısaca Zekat, İs1240
1241
Haşr, 59/7
En’am, 6/141; İsra,17/26; Rum, 30/38
374
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
lam‟ın çok önemli gördüğü ve birlikte huzur içinde yaşamanın teminatı olduğundan, toplum olarak mutlaka yerine getirilmesi gereken bir ilahi emirdir. Bu emri yerine getirenler, Cennet‟e çok daha yakındırlar.
Zekat, toplumdaki mal ve servet sahiplerinin, sahip olduklarından
yoksullara ve kamu harcamalarına pay çıkarma kurumudur. Bu pay, bir
maldan birkaç defa çıkarılmaz. Çıkarılacak miktarın bir kısmının resmen
alınmış olması onu geçersiz kılmaz. O halde Müslümanlar, devletin kendisinden resmen aldığı vergiyi hesaplayarak tespit ettiği zekat rakamından
mahsup edebilir şeklinde görüşler vardır. Kaldı ki, Kur‟an-ı Kerim ne zekatın miktarından ve ne de zekatın konusu olan mallardan bahseder. Bunlar
ictihadi konulardır. Yani her devir ve toplumda, içinde bulunulan şartlara
göre belirlenir şeklindeki düşünce ve yorumlarla, devlete verilen vergilerin
de zekat yerine geçebileceğini ifade eden İslam bilginlerinin görüşlerine
rastlamak mümkündür. Ancak Zekat mali bir ibadettir. İslami esaslara dayanan İslam devleti, nisaba malik olan Müslümanlardan muayyen bir
oranda mallarının bir kısmını, zekat niyeti ile alarak muhtaç kimselere verir. İslam devleti olmadığı takdirde, mükellef olan bizzat zekatını, verilmesi
gereken yerlere verir. Devletin, mükelleflerden aldığı şey zekat olarak kabul edilmez. Ayrıca devlet, zekat adıyla değil, vergi olarak almakta ve aldığı vergiyi de zekatın verilmesi gereken ve Kur‟an-ı Kerim‟de belirtilen 8 sınıfa vermemektedir. Devlete verilen vergiyi zekat olarak kabul etmek
mümkün değildir. Devletin, ihtiyaca binaen adaletli bir şekilde zenginlerden
aldığı şey zekat sayılmaz. Çünkü zekat niyetiyle alınmamaktadır.1242
Çağdaş hukukçular ve iktisatçılar zekata, “devlet vergisi”1243
“ictimai vergi”1244 “servet vergisi”1245 gibi, biraz da konunun çağdaş
hayat açısından değerlendirilmesinden etkilenerek “vergi” kelimesiyle
ifade edilen isimler vermektedirler. Aslında zekat, devletçe Müslümanlardan alınan her çeşit vergi demektir. Gerek Hz. Peygamber(s.a.v) ve gerekse Halifeler döneminde Müslümanlardan tahsil edilen bütün vergiler bu
tabirle ifade edilmiştir.1246
1242
1243
1244
1245
1246
İbn-i Hacer el- Heytemi, “Zevacir”, 1/183; İbn-i Abidin, “Reddu'l
Muhtar”, 2/39
Muhammed, Hamidullah, “İslam’a Giriş”, s. 100-101, 183
Muhammed Ebu Zehra, “İslam’da Sosyal Dayanışma”, Çev. E. Ruhi
Fığlalı, s. 151-156
Hayrettin Karaman, “İslam Işığında Günün Meseleleri”, I, s. 116
Muhammed Hamidullah, age, 100, 183; Muhammed Hamidullah,
“Modern İktisat ve İslam”, Çev. Salih TUĞ, s. 17
İslam’da İbadet Anlayışı
375
Namaz dinin direği olduğu gibi, Zekat da İslam‟ın bir köprüsüdür.
Toplumdaki zengin ve fakir insanlar arasındaki uçurum, bu köprü ile aşılır.
Zekat olarak malının 1/40 veren zengin, bununla malını temizlemiş olur.
Muhtaç durumda olan kimseler, yardımlarını gördükleri zengin zümreye
kin ve düşmanlık hisleri yerine, hürmet, muhabbet duyguları beslerler ve
onlara duacı olurlar. Toplumumuz oldukça yüksek bir zekat potansiyeline
sahiptir. Bu potansiyelin iyi değerlendirilmesiyle dengeler ve sosyal adalet
tesis edilecektir. Zekat, isteğe bağlı bir mali fedakarlık değil, tamamen zorunlu bir vergidir. Bununla İslam, dünyevi olan şeyi, manevi bir konu haline
getirmiş ve vergi ödeme mükellefiyetini insan şuur ve zihnine yerleştirmiştir. İslam, kesinlikle zenginliğin değil, zekatını vermeyen zenginlerin karşısındadır.
Zengin ve varlıklı kabul edilebileceği makul bir gelire sahip olması ve
bu geliri üzerinden bir yıl geçmesi durumunda 1/40, yani %2,5 oranında
zekat vermesi farz, yani zorunlu olur. Ancak bu oran da Hz. Peygamber(s.a.v) tarafından dönemin şartları göz önüne alınarak belirlenmiş olduğundan, her bir İslam toplumunun, hatta her bir beldenin özel şartları
göz önüne alınarak, bu oranın, fakirliğin ve yoksulluğun ağır bir tablo sergilediği durumlarda arttırılmasına yönelik kararlar da verilir. Zekat, görünüşte zenginin servetini noksanlaştırır, gerçekte ise malın artmasını ve bereketlenmesini sağlar. Fakirlere satın alma gücü kazandırdığı için pazarların hareketlenmesine ve alışverişin canlanmasına neden olur. Bir yandan
servetin adil bir şekilde paylaşılmasını ve diğer yandan servetin güven ortamında çoğalmasını temin eder. Meşru ve helal yoldan zorunlu ihtiyaçlarını gideren yoksul ve düşkün insanlar, zekat sayesinde hırsızlık, dolandırıcılık ve gasp gibi kötü davranışlar edinmez ve gayrimeşru yollardan ihtiyaçlarını gidermek zorunda kalmazlar. Bu bakımdan zekat, hem bireysel,
hem sosyal ve hem de ahlaki faziletleri koruma altına alır. İslam toplumu
bir aile olarak kabul edilmiştir. Fakir bu ailenin bakıma muhtaç bireyleri,
zenginler ise bu ailenin geçimini sağlamakla sorumlu olan mali ve iktisadi
işlerin sorumluları durumundadır. Zekat bir çeşit sosyal bir sigortadır. Yoksul ve fakir olanlar bu sigortadan tabii olarak yararlanırlar.1247
Yardımlaşma, İslam kardeşliği ilkesinin içinde yer alır. Çünkü bu kardeşlik, bu ayetin gereğince Müslümanları kan bağı bulunan kardeş gibi
yapmıştır. “Mü‟minler, ancak kardeştir.”1248 Kan kardeşliği, ihtiyaç
1247
1248
Yunus Vehbi Yavuz, “İslam’da Zekat Müessesesi”, s. 40-117
Hucurat, 49/10
376
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
durumunda kardeşine yardım etmeyi gerektirir. Yardımlaşma, İslam düzeninin bir ilkesidir. İslam‟ın ilk çağrıda bulunduğu, Kur‟an-ı Kerim‟in ilk inen
ayetlerinde yer alan ilkedir.1249 İslam‟ın geleneği, nefisleri tedavi etmektir.
Yardımlaşmayı zorunlu kılıp teşvik edince, Müslüman‟ın tembelliğe düşmemesi, çalışmaktan vazgeçmemesi ve insanların elindekini gözlemlemesi için, yardıma ihtiyacı olmayanları yardım almaktan sakındırmıştır. Zorunlu yardımlaşmalar, zekat ve vacip olan sadakalar, zorunlu nafakalardır. Bunların dışındakiler ise gönüllüdür. Zekat ölçüsü belli bir sadakadır.
Zekat kurumu incelendiğinde, İslam‟ın komünizm ve kapitalizmin aşırılıklarından uzak olduğu görülecektir. Komünizm, servet düşmanlığı yapar. “Fakire ve işçiye vereceğiz” der, zengine ve patrona cephe alır.
Kapitalizm ise, bunlara cephe almaz, fakat onları fakir ve işçiye yardıma
da sevk etmez. Kapitalist sistemde, müteşebbis insanın aşırı kazanç fikri
ve hırsı, kayıtsız ve şartsız rekabet duygusu, bencillik ve dünyaya bağlılık
zihniyeti, çalışanları düşünmekten patronları alıkoymuştur. Komünizm, hür
teşebbüsü engeller, kapitalizm ise sınırsız hürriyet getirir. Bunun sonucu
olarak, komünist sistemde ekonomi gelişmez, kapitalist sistemde ise fakirler ve işçiler büsbütün mağdur olurlar. Zekat kurumu ile İslam, bu dengeyi
sağlamıştır.
İslam, zekat sistemiyle bu olumsuzlukları bertaraf eder ve dengeli bir
toplum meydana getirirken, bu sistemde zenginler, “ben tok olduktan
sonra, başkası açlıktan ölse bana ne!” demezler. Fakirler, “kahrolsun zenginler!” diye beddua yapmazlar ve onların servetine göz dikmezler. Böyle bir toplum, kargaşalardan ve sosyal çalkantılardan uzak bir
huzurlu toplum olur. “Onların mallarında muhtaç ve yoksullar için
belli bir hak vardır.”1250 ayetinin bildirdiği gibi, zekat miktarı olan mal,
gerçekte fakirin hakkıdır. Bu nedenle zengin olanların zekat verirken minnet etmeye hakları yoktur. Zekat kurumunun iyi işlediği dönemlerde, zekat
verilecek fakirin kalmaması, bu sistemin ne derece başarılı olduğunu gösteren önemli bir göstergedir.
İslam‟ın en çok önem verdiği hususlardan biri de infaktır. İnfak lügatte, “sarf etmek, bitmek, yok olmak, azalmak, noksanlaşmak
ve bir malı uygun bir yere harcamak” anlamına gelir. Yani infak,
1249
1250
Beled, 90/12-16
Zariyat, 51/19
İslam’da İbadet Anlayışı
377
Allah rızası için kişinin kendi servetinden hayır yollarında harcama yapması, ihtiyaç sahiplerine ayni ve nakit olarak karşılıksız yardım ve iyilikte bulunmasıdır.1251 Diğer bir ifadeyle infak, farz kılınan zekatı ve gönüllü olarak
yapılan her türlü hayrı içine alan bir davranıştır. İnfak, hem farz olan zekatı
ve hem de gönüllü olarak yapılan her çeşit hayrı ve sadakayı içerir. İnsanın sahip olduğu servetin gerçek sahibi Allah‟tır. O‟nun emanet olarak verdiği servetten başkalarına vermek gerekir.1252 İnfakın sevabı bire yedi
yüz olarak bildirilmiştir.1253 Kur‟an-ı Kerim‟de mü‟minlerin özellikleri
arasında infak da zikredilmiştir.1254 İnfak gösteriş ve israftan uzak, yalnız
Allah rızası için yapılmalı, malın iyisinden verilmeli ve verirken özellikle
gerçek ihtiyaç sahiplerini arayıp bulmak gerekir.1255 Müslüman malını,
isteğine göre değil, ihtiyaçlarına göre harcamalıdır. Hedef sadece kazanmak olmamalıdır. İhtiyaç fazlasını infak etmek, Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in arzusu ve sahabenin bakışı ve ahlak anlayışıdır.
Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “İyilik, yüzlerinizi doğu ve
batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır ki, Allah‟a, Ahiret gününe, Meleklere, Kitaplara ve Peygamberlere inanır. (Allah’ın rızasını gözeterek) sevdiği malını
yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilencilere
ve boyunduruk altında bulunanlara (köle ve esirlere) verdi;
namazı kıldı, zekatı verdi. Antlaşma yaptıkları zaman antlaşmalarını yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında
sabreder. İşte doğru olanlar, bu vasfı taşıyanlardır. (Allah'ın
azabından) korunanlar da onlardır.”1256
Bu ayette Allah‟ın hoşnutluğunu kazanma yolunun “Allah yolunda” sevdiği malını harcamak olduğunu, yani infak etmek olduğunu görmekteyiz. Başka bir ayette de mal toplayarak Allah yolunda infak etmeyenleri yakıcı bir azap ile uyarmaktadır Allah: “Ey İnananlar! Hahamlar
ve rahiplerin çoğu, insanların mallarını haksızlıkla yerler. Allah
1251
1252
1253
1254
1255
1256
İbn Manzur, “Lisanü’l-Arab”, “n-f-k Md.”, X, s. 357; Mehmet Erdoğan, “Fıkıh ve Hukuk Terimleri”, s. 251; Mustafa Çağrıcı, “İnfak
Md.”, XXII, s. 289
Nur, 24/33
Bakara, 2/261
Bakara, 2/2-3
Bakara, 2/261-274
Bakara, 2/177
378
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yolundan alıkoyarlar. Altın ve gümüşü biriktirip Allah yolunda
sarf etmeyenlere can yakıcı bir azabı müjdele
İslam, malından Allah‟ın emrettiği şekilde harcamayarak cimrilik
edenleri veya savurganlık yaparak israf edenleri asla kabul etmez ve her
konuda orta yolu önermektedir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Elini boynuna asıp bağlama (cimri olma), hem de onu
büsbütün açıp saçma (israf etme); aksi halde kınanmış olursun
ve eli boş açıkta kalırsın.”1257
“...Yiyin, için, fakat israf etmeyin; çünkü Allah, israf
edenleri sevmez.”1258
“Onlar, sarf ettikleri zaman ne israf ederler ne de cimrilik
ederler; ikisi arasında orta bir yol tutarlar.”1259
İnfak ederken asıl amacın, Allah rızasını kazanmak olduğunu ifade
eden Kur‟an-ı Kerim: “Onların doğru yola iletilmeleri sana ait değildir. Fakat Allah dilediğini doğru yola eriştirir. Sarf ettiğiniz
iyi şey kendinizedir, zaten ancak Allah‟ın rızasını kazanmak
için sarf edersiniz. Sarf ettiğiniz iyi bir şeyin karşılığı haksızlığa uğratılmaksızın size verilir.”1260
Allah yolunda mallarınızı harcayın buyurarak infakı emreden Kur‟an-ı
Kerim:
“Allah yolunda sarf edin...”1261
“...Onlara, Allah‟ın size verdiği maldan verin...”1262
“...Ürün verdiği zaman ürününden yiyin, devşirildiği ve
biçildiği gün hakkını verin…”1263
“Onların mallarında muhtaç ve yoksullar için bir hak
vardı.”1264
1257
1258
1259
1260
1261
1262
1263
İsra, 17/29
A’raf, 7/31
Furkan, 25/67
Bakara, 2/272
Bakara, 2/195
Nur, 24/33
En’am, 6/141
İslam’da İbadet Anlayışı
379
“Onlar, içleri çektiği halde, yiyeceği yoksulla, öksüze ve
esire yedirirler.” Biz sizi ancak Allah rızası için doyuruyoruz,
ne bir karşılık ve ne de teşekkür bekliyoruz.”1265
Kur‟an-ı Kerim‟de infak etmeyi emreden Allah, mü‟minleri hayır yapmaya teşvik etmiş, ancak infak yaparken kalp kırılmaması, fakirin küçümsenmemesi, eziyet edilmemesi, yapılan iyiliğin başa kakılmaması ve gösterişten kaçınılması gerektiğini, aksi takdirde yapılan hayrın boşa gideceğini bize bildirmektedir. Konu ile ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim:
“Allah yolunda mallarını infak eden, sonra verdiklerinin
arkasından başa kakmayı, gönül incitmeyi uygun görmeyen kimselerin Rab’leri yanında mükafatları vardır. Onlara hiçbir korku
yoktur ve onlar, üzülmeyeceklerdir. Güzel bir söz ve bağışlama,
arkasından incitme gelen sadakadan daha iyidir. Allah zengindir,
acelesi de yoktur.”
“Ey iman edenler! Allah‟a ve ahiret gününe inanmadığı
halde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa kakmak ve
incitmek suretiyle, yaptığınız hayırlarınızı boşa çıkarmayın.
Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan düz kayaya
benzer ki, sağanak bir yağmur isabet etmiş de onu çıplak pürüzsüz kaya haline getirivermiştir. Bunlar kazandıklarından
hiçbir şeye sahip olamazlar. Allah, kafirleri doğru yola iletmez.”1266
Bir kısım Mekki surelerde “infak” tan söz edilir ve mü‟minlerden
Allah‟ın kendilerine rızk olarak verdiklerinden hayra harcamaları istenilir.
Bu harcamaların onların servetlerini azaltmayıp, bilakis daha da artmasına
sebep olacağı bir kazanca yol açacağı ifade edilir.1267 Zekat kelimesinin
geçtiği ayetlerde, onun sarf edileceği yerler gösterilmez. Fakat aynı şekilde yine zorunlu vergiyi ifade eden “İnfak” ve “sadaka” kavramlarının
geçtiği ayetlerin bazılarında, zekatın sarf edileceği yerler gösterilmiştir.1268
Mekke devrinde, mali mükellefiyetleri belirten kavramların pek çoğunun
hicretten sonra da aynen kullanıldığını görürüz.“İt’am: “Yedirme, do1264
1265
1266
1267
1268
Zariyat, 51/19
İnsan, 76/8-9
Bakara, 2/262-263-264
İbrahim, 14/31; Sebe’, 34/39; Fatır, 35/29
Celal Yeniçeri, “İslam’da Devlet Bütçesi”, s. 31
380
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yurma” kavramına bu dönemde bir tek ayette rastlanır ve burada ilk defa
“esir”den bahsedilir ki, ilk olarak Bedir‟de hicretin 2. yılında esir alınmış
ve mü‟minler, onları doyurmaya teşvik edilerek şöyle denilir: “Onlar içleri çektiği halde, yiyeceği yoksulla, öksüze ve esire yedirirler.”1269
Kur‟an-ı Kerim: “Onlar gayba inanırlar, namazlarını dosdoğru
kılarlar ve kendilerine rızk olarak verdiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar...”1270 şeklinde namazla yan yana zikredilen “infak”
bundan sonra namazın yanındaki yerini “zekat” kelimesine bıraktı.1271 Medine‟de her geçen gün Müslümanların sayısı çoğalıyor ve bu şehre her taraftan göçler oluyordu. İslam‟a katılan bu yeni Müslümanlar, nafaka ve
vergi hususunda mali mükellefiyetlerinin ne olduğunu ve tabiatıyla nispetinin de ne olacağını soruyorlardı. Bu konu ile ilgili ayette şöyle denilir:
“...Sana hangi şeyi vereceklerini sorarlar. De ki; fazlayı (ihtiyacınızdan artanı) verin...”1272 Nitekim yukarda geçtiği üzere Hz. Peygamber(s.a.v)‟e Mekke devrinde de “fazlayı” alması konusunda bir yetki verilmişti.
Medine devrinde “sadaka” kavramı bir kısım ayetlerde, gönüllü
yardımlar anlamına geliyorsa da bazılarında doğrudan zorunlu vergiyi ifade ediyor. Tevbe suresinin 60 ve 103. ayetlerinde, sadaka zorunlu vergiyi
ifade eder. Bunlardan ilkinde zekatın sarf yerleri kesin şeklini alırken, diğerinde Hz. Peygamber(s.a.v)‟e, zekat tahsil emri verilerek şöyle denilmektedir: “Onların mallarından sadaka al ki, bununla kendilerini temizlemiş ve onları bereketlendirmiş olasın.”1273 Kur‟an-ı Kerim‟de
infak‟a baktığımız zaman sadece mal ile değil, başka şeylerle de yapıldığını görmekteyiz. Bunlar “mal ile infak”, olmak üzere “söz ile infak”,
“ilim ile infak”, “zaman ile infak” ve “can ile infak” gibi yapıldığını görmekteyiz.
İnfak, Müslümanların Allah‟ın lütuf ve inayetine mazhar olabilmeleri
için sahip oldukları ve severek bağlandıkları mallarını Allah yolunda harcamaktır. Bu harcamalar mal ve para olabileceği gibi mevki, makam, zekatın tahsil edilmesi ve gerekli yerlere sarfı Hz. Peygamber(s.a.v) devrinde
1269
1270
1271
1272
1273
İnsan, 76/8
Bakara, 2/3
Celal Yeniçeri, age, s. 31
Bakara, 2/219
Tevbe, 9/103
İslam’da İbadet Anlayışı
381
mevcuttu ve bu işler Beyt‟ül-Mal‟in esas görevleri arasında bulunuyordu.
Zekat, iktisadi hayatın önemli konularındandır. Zekat ile ilgili ayetler
ilk Mekke döneminde, nihai olarak da Medine döneminde nazil olmuştur.
Nüzul sürecinin Mekke aşamasında daha sonra getirilecek düzenlemelerin
inanç temeli oluşturulmaya çalışılmış, bunun için çarpıcı deliller serdedilmiştir. Zekat kelimesinin geçtiği 37 ayete bir göz atan herkes görür ki,
bunlardan 8 tanesi Mekki surelerde, diğerleri ise Medeni surelerde geçmektedir.1274 Bu yeni inanç düzeninin hayata dönük düzenlemeleri bir defada getirilmemiş, aksine nihai hüküm getirilmeden önce muhatapların fikir
aleminde ruhi bir altyapı oluşturulmuştur. Yapılacak düzenlemelerle ilgili
bir takım ipuçları verilerek muhataplar önceden hazırlanmıştır. Kur‟an-ı
Kerim‟de, indirilen ayetler, ait oldukları konu hakkında nihai hüküm vazedilmeden önce muhataplarına bir mefhum yaratılmakta, bazı ipuçları verilmekte, hatta bazı kıssalar ve konularla desteklenmekte ve böylece bir
altyapı oluşturulduktan sonra, artık nihai hüküm getirilmektedir.1275
Kur‟an-ı Kerim‟de zekat kelimesi, sekizi Mekki, diğerleri Medeni surelerde olmak üzere otuzu bilinen, ikisi de farklı anlamlarda kullanılmıştır. Bu
iki faklı ayetler Kehf suresi 81. ayeti ve Meryem suresi 13. ayetleridir. Bu
isim dışında, sadaka,1276 on iki yerde ve hepsi de Medeni surelerde geçer,
hak,1277 Birr,1278 infak1279 ve ta‟ami‟l-miskin1280 gibi çeşitli isimler
altında zikredilirken, namazla birlikte 37 yerde tekrarlanır.1281 Ayetlerde
“zekat”ın Namaz‟dan ayrı olarak geçmesi, yani önceki ayette namaz, bir
sonraki ayette de “zekat” zikredilmek üzere yalnızca bir yerde geçmektedir.1282
Kur‟an-ı Kerim‟de zekat çokça zikredilmiş olmakla birlikte, nisap ve
nispetleri ile ilgili herhangi bir bilgiye yer verilmemiştir. Dolayısıyla “ni1274
1275
1276
1277
1278
1279
1280
1281
1282
M.Fuad Abdulbaki,“Mu’cemü’l-Müfehresu’I Elfazı’l-Kur’an”, s. 331;
Yusuf Kardavi,“Fıkhu’z-Zekat”,I, s. 42
Salih Tuğ, “İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı”, s. 51
Tevbe, 9/60
En’am, 6/141; Mearic, 70/24; Zariyat, 51/19
Al-i İmran, 3/92; Bakara, 2/177
Bakara, 2/267
Maun, 107/3
M. Fuad Abdulbaki, age, s. 331
Mü’minun, 23/2-4; M. Fuad Abdulbaki, age, s. 331
382
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
sap”la ilgili olan bilgiler tamamen Hadislere dayanmaktadır. Ruh ve bedeni birleştirme ve insanda içindeki hiçbir şeyin diğeri aleyhine üstün olmadığı bir bütün meydana getirme amacı ile Hz. Peygamber(s.a.v), İslam‟ın dört temelinden biri olan vergi ödeme görevini, namaz kılma, Ramazan ayında oruç tutma ve Kabe‟yi ziyaret etme görevlerinin içine dahil
etti. O halde Kur‟an-ı Kerim‟in, “Namazı kılınız ve zekatı veriniz”
şeklinde her iki görevi birleştiren ve bu cümleyi yirmiden fazla yerde tekrar
etmesi bir tesadüften ibaret değildir. Bu görevin önemini zihne daha iyi bir
şekilde nakşetmek için, vergiye verilen isim bile anlamlıdır.
Kur‟an-ı Kerim, Müslümanlar tarafından kendi hükümetlerine ödenen
vergi için özellikle “Zekat, sadaka ve hakk” gibi üç kelime kullanır.
Bunları herhangi bir kişiye verilen ferdi ve ihtiyari sadakadan ayırt ederken, bu sonuncusunu da “İnfak fi sebilillah, yani “Allah yolunda
harcama” adını vererek durmadan teşvik etmektedir. Daha önce de ifade edildiği gibi, “Zekat” kelimesi, “artma, büyüme ve temizlenme”
anlamlarına gelir. Bu muhtemelen artan mallardan bir kısmını ihtiyaç sahiplerine vermek suretiyle, bunları temizlemek gerektiği anlamını taşımaktadır.
Çok eski toplum ve medeniyetlerden beri, fakirler ve fakirlik sorunu
var olmuş, hemen bütün dinler bu konu üzerinde durmuş, varlıklı kimseleri
fakirlere yardıma çağırmış ve bunu teşvik etmişlerdir. İslam‟dan önceki
dinlerde zekat yavaş yavaş gelişmiş ve İslam dini ile mükemmeliyetine
erişmiştir.1283 Kur‟an-ı Kerim‟de zekat, önceki Peygamberlere de genellikle
namazla birlikte emredilmiştir. Hz. İbrahim (a.s) ve oğulları Hz. İshak (a.s)
ve Hz. Yakup (a.s)‟un doğru yolu gösteren önderler olduğu belirtilir. Yukarıda geçen ayetlerde zekat ibadetinin mahiyeti, şekli ve miktarı hakkında
ayrıntılı bilgiye sahip değiliz. Cahiliye döneminde yaşayan Hanif inancında
olanlar, zekatla ilgili uygulamaları hakkında da yeterli bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak hayvanlardan ve zirai mahsullerden zekat verdikleri düşünülebilir.
Yardım şiddetle kendisini hissettiriyordu. Bu nedenle varlıklı olanlara,
“Allah yolunda vermeyi” emrediyor. Görüldüğü üzere bu ayetlerde
“verme” emri vardır ki, Hz. Peygamber(s.a.v) 622 tarihinde Medine‟ye
hicret edince, orada bir devlet oluştu ve bu devlet için bir de yazılı anayasa
hazırladı. Böylece O, maddi bir müeyyideye, yani bir devlet gücüne sahip
1283
Yusuf Kardavi, “Fıkhu’z-Zekat”, I, s. 47-52
İslam’da İbadet Anlayışı
383
oluyordu. Devletten beklenen hizmet ve amaçları vergisiz yerine getirmek
mümkün olmadığından, bu vergilerin düzenli toplanması gerekiyordu. Bu
nedenle devlet, maliye teşkilatını kurmakta gecikmedi. Medine devrinde
gelen vergi ayetlerinin bir kısmı, Mekke‟de olduğu gibi, hem vergi mükellefiyeti getiriyor ve hem de bazı sarf yerlerini gösteriyordu. Bir kısım ayetler
ise sadece vergiye temas etmektedirler.
Bu dönemde zorunlu vergiyi ifade eden “sadaka” ve bilhassa “zekat” kavramı ayetlerde sık sık geçer. Zekat, genellikle namazla beraber
zikredilir. Bu da Allah‟a karşı yerine getirilecek görev ile topluma karşı yerine getirilecek görevin aynı derecede önemli olduklarını gösterir. Mali mükellefiyetleri yerine getirmeyenler, üstün hayra erişemezler ve itaat etmiş
de sayılmazlar ki, bu ayet bunu açıkça ortaya koymaktadır. Günümüz kavramlarıyla ifade etmek gerekirse zekatı, isteğe bağlı bir yardım olarak değil, zenginler için bir “sosyal görev”, fakirler için ise bir “sosyal hak”
olarak nitelendirmek daha doğru olur.
Aslında Kur‟an-ı Kerim‟de, “Zekatlar; Allah‟tan bir farz olarak yoksullara, düşkünlere, onu toplayan memurlara, kalpleri
Müslümanlığa ısındırılacaklara verilir; kölelerin, borçluların,
Allah yolunda olanların ve yolda kalanların uğrunda sarf edilir. Allah bilendir, hakimdir.”1284
“Mallarının bir kısmını, kendilerini temizleyip arıtacak
sadaka olarak al, onlara dua et; senin duan onlar için bir güvendir. Allah işitir ve bilir.”1285
Kur‟an-ı Kerim‟de vergi matrah ve nispetleri tayin edilmiş değildir.
Ancak vergiye tabi bütün malların hemen hemen hepsi gösterilmiştir. Bu
mallar bazen; “altın ve gümüş” olarak ismen, bazen “ekin ve meyve” olarak cins ve nevi şeklinde, bazen de “kazandıklarınızdan, yerden sizin için çıkardıklarımızdan” şeklinde genel ve yine “mal”
ismi altında her şeyi kapsayan bir ifadeyle dile getirildi.1286 Buraya kadar
söylenilenler Müslümanlardan alınan vergilerle ilgilidir.
İslam‟da hicretin ilk yıllarında nazil olan Muhammed suresiyle, en
son hicretin 9. yılında nazil olan Tevbe suresinde yine sadece “Allah
1284
1285
1286
Tevbe, 9/60
Tevbe, 9/103
Tevbe, 9/34, 103; En’am, 6/141; Bakara, 2/267; Zariyat, 51/19
384
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yolunda” harcamaya davet vardır. Muhammed suresinde, toplumun ancak “Allah yolunda” harcanmak üzere ödenecek vergilerle ayakta duracağı, aksi halde yerini başka toplumlara veya iktidarlara bırakacağı şöyle
anlatılır: “İşte siz Allah yolunda (ancak farz olanı) harcamanıza
davet edilmekte olanlarsınız. Fakat içinizden (yine) cimrilik
edenler vardır. Kim cimrilik ederse ancak kendine cimrilik
etmiş olur. Allah (sizin infakınıza muhtaç değildir) ganidir. Siz
ise (O’nun) fakirlerisiniz. Eğer yüz çevirirseniz, yerinize sizden
başka bir kavmi getirir. Sonra da onlar sizin benzerleriniz olmazlar”1287
Tevbe suresinde ise Allah yolunda mallarını harcamayanlara uğrayacakları acıklı azap haber verilir: “...Altını ve gümüşü yığıp ve biriktirip de onları Allah yolunda harcamayanlar (yok mu?) İşte
bunlara pek acıklı bir azabı müjdele!”1288 Çok çeşitli harcama sahalarına yorumlanabilecek olan bu terim, zekatın sarf yerlerini en son ve
kesin olarak tanzim eden ayette ayrı bir faslı oluşturmuştur.1289
Kur‟an-ı Kerim‟de sadece vergi mükellefiyetine ve vergiye tabi mal
ve kazançlara temas edilmeyip, her çeşit gelirin sarf yerlerinin de gösterilmesi; dünyada ilk kez devlet başkanlarının keyfi tasarruflarına son vermesi
açısından önem taşıdığı gibi, gelirin yaygınlaştırılması ve sosyal güvenliğin temini açısından da büyük önem taşır. Çünkü bu sarf yerleri gözden
geçirilirse, vergilerin halktan yine halk için ve onun yararına toplandığı
açıkça görülür. Eğer böyle olmasaydı, Kur‟an-ı Kerim sadece vergilerden
bahseder ve bunlardan yararlandırılacak olanlara temas etmezdi.1290
Mekke ve Medine devirlerinde her çeşit mali-dini sorumlulukların veya doğrudan Müslümanların yapacakları tahsislerin gösterilen sarf yerlerini şu şekilde bir araya toplamak
mümkündür.
1- Allah (O’nun hissesi Kabe, cami hizmetlerine ve fakirlere
harcanır.)
2- Resulullah,
1287
1288
1289
1290
Muhammed, 47/38
Tevbe, 9/34
Celal Yeniçeri, “İslam’da Devlet Bütçesi”, s. 38-39
Celal Yeniçeri, age, s. 20-42
İslam’da İbadet Anlayışı
385
3- Miskinler (yoksullar)
4- Fakirler,
5- Mahrumlar,
6- Dilenenler,
7- Yetimler,
8- Kölelerin azadı,
9- Köle hizmetçiler,
10- Esirler,
11- Yolcular,
12- Anne-baba ve akrabalar,
13- Hz. Peygamber (a.s)‟in akrabaları,
14- Borçlular,
15- Ağır mali sorumluluklar altında bulunanlar,
16- Kan diyetleri,
17- Kurtuluş fidyesinin ödenmesi,
18- Harp masraflarını karşılama ve malla cihada iştirak,
19- Fisebilillah (Allah yolunda harcamak),
20. Zekat memurları,
21- Kalpleri İslam‟a kazanılmak istenenler,
22- Muhacirler,
23- Medine‟yi önceden yurt edinenler (fakir yerliler),
24- Gelecek nesiller,
25- Komşular,
26- Arkadaşlar.
-Kur‟an-ı Kerim‟in İnfak Çeşitlerine Bakışı
1- Mal ile infak: Bu infak çeşidini yukarıda genişçe ele aldık.
Kur‟an-ı Kerim infak ile toplumda fertler arasındaki iktisadi uçurumun önü-
386
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ne geçmeyi hedeflediğini ve bu uygulama ile zenginlerin aşırı mal toplamasını engellemekte, fakirlerin ve muhtaçların iktisadi durumunu da yükseltmiş olacağını söyleyebiliriz.
2- Söz ile infak: Bununla ilgili olarak Allah: “Güzel bir söz ve
bağışlama, arkasından incitme gelen sadakadan daha iyidir...”1291 demekte ve başka bir ayette de Hz. Peygamber(s.a.v)‟e insanlarla nasıl muamele yapması gerektiğini söylemektedir:“(Resulüm!) Sen
Rabb’inin yoluna hikmetle ve güzel öğütle çağır ve onlarla en
güzel şekilde mücadele et...”1292
3- İlim ile infak: Sahip oldukları ilmi başkalarına aktarmayıp cimrilik edenlere Allah diyor ki: “Gerçekten, Allah‟ın indirdiği Kitap‟tan bir şeyi gizlemede bulunup, onu az bir değere değişenler var ya, onların karınlarına tıkındıkları ancak ateştir. Allah
kıyamet günü onlarla konuşmaz ve onları günahlardan arıtmaz. Onlara elem verici azap vardır.”1293
“De ki: „Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?‟ Doğrusu
ancak akıl sahipleri öğüt alırlar.”1294
4- Zaman ile infak: Zamanı iyi ve yerinde kullanmak da bir infak
çeşididir. Dinimizde vaktin önemli bir yeri vardır. Kur‟an-ı Kerim‟de bunu
görmekteyiz. “Tanyerinin ağarmasına and olsun, (Zilhicce ayının
ilk) on gecesine and olsun.”1295
“Kuşluk vaktine and olsun ve sükuna erdiği zaman geceye
and olsun ki…”1296
“(Asra) İkindi vaktine and olsun ki.”1297 diyerek zamana dikkat çekmektedir. Ayrıca Allah‟a inanan ve zamanını ibadetle geçirenle,
Allah‟ı inkar edenin durumunun aynı olmayacağını bildirmektedir. “Geceleyin secde ederek ve ayakta durarak boyun buken, ahiretten
1291
1292
1293
1294
1295
1296
1297
Bakara, 2/263
Nahl, 16/125
Bakara, 2/174
Zümer, 39/9
Fecr, 89/1-2
Duha, 93/1-2
Asr, 103/1
İslam’da İbadet Anlayışı
387
çekinen, Rabbinin rahmetini dileyen kimse inkar eden kimse
gibi olur mu..? ”1298
5- Can ile infak: Bunun en güzel örneği Allah yolunda yapılan cihattır. Görüldüğü gibi, böyle bir infakın karşılığı da ancak Cennet‟tir.
“Allah‟a ve Peygamberine inanırsınız, Allah yolunda canlarınızla, mallarınızla cihat edersiniz, bilseniz bu sizin için en iyi
yoldur.” Böyle yaparsanız, Allah günahlarınızı bağışlar, sizi,
içlerinden ırmaklar akan cennetlere, Adn cennetlerinde hoş
yerlere koyar. Büyük kurtuluş budur.”1299
-Zekat ve Sadakaların Verildiği Kişiler
1- Fakirler: Fakir olmak, zekat verebilecek kadar nisap miktarı
malı olmayan, geliri ihtiyaçlarını karşılamayan ve geçimine kafi gelmeyen
kimsedir.
2- Miskinler: Miskin olmak, hiçbir malı ve geliri olmayan yoksuldur. Bir fakire veya miskine zekat, ihtiyacını karşılayacak, borcunu ödeyecek ve onu muhtaç durumdan kurtaracak kadar verilir.
3- Zekat toplamaya memur edilen kişiler: İslam devletinde
zekat, devlet eliyle toplanır. Zekata tabi olan malın tesbiti, ne kadar verileceği, toplanması, depolanması ve muhafaza edilmesi devlet tarafından görevlendirilen kimseler tarafından yapılır. Bu işte çalışanlara da zekattan bir
hisse verilir. Bunlar fakir olmasalar da hizmetleri karşılığında verilen bu
hisse kendilerinin hakkıdır.
4- Kalpleri İslam‟a ısındırılmak istenen yabancılar:
“Müellefe-i kulub” olarak bilinen bu kimseler, kalpleri İslam‟a ısındırılmak istenen ve kötülüklerinden emin olunmaya çalışılan veya herhangi bir
şekilde Müslümanlara faydası dokunması umulanlardır veya kalpleri İslam‟a ısındırılmak istenen yeni Müslüman olmuş kimselerdir.
5- Boyunduruk altında bulunan, özgürlüğünü yitirmiş köleler: Bir bedel karşılığında serbest bırakılmak üzere efendisiyle anlaşma
yapmış köle ve cariyelerdir. Bugün ferdi anlamdaki kölelik, dünyadan tamamen kalkmıştır. Buradan anlaşılması gereken, İslam‟ın insan haysiyet
ve şerefine, onun hürriyet ve hakkına ne kadar değer verdiği görülmekte1298
1299
Zümer, 39/9
Saf, 61/11-12
388
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
dir. İslam her vesile ile insan yaratılışına aykırı düşen kölelik gibi bir adetin
kaldırılması için en büyük bir ibadet ve yardımlaşma olan zekat kurumunu
bu olayda destek kılmıştır.
6- Borcu olan kimseler: Borçlu olup, borcundan başka nisap
miktarı malı olmayan kimselerdir. Yiyecek, içecek ve giyecek gibi zaruri ihtiyaçlarını karşılamak için borçlanan, yangın, sel ve deprem gibi bir felakete maruz kalan, hastalanan veya bu yüzden borçlanan kimseler muhtaç
durumda bulunuyorlarsa, ihtiyaçlarını karşılayacak miktarda kendilerine
zekat verilir. Evlenmek, çocuğunu evlendirmek, ev yahut ev eşyası almak
gibi meşru bir sebep ve ihtiyaç dolayısıyla borçlananlar da zekat verilecek
borçlular sınıfına girerler.
7- Parasızlık yüzünden yolda kalmış kişiler: Cihat, Hac, rızık
temini ve ilim tahsili gibi nedenlerle memleketinden ayrılan ve gurbette
muhtaç hale düşen kimseler bu gruba girerler. Bunlar aslında zengin olmakla birlikte, sadece o an sıkıntıya düşmüşlerse, ihtiyaçlarını karşılayacak miktarda kendilerine zekat verilir ve eğer fakirlerse kendilerine fazla
miktarda zekat verilebilir.
8- Allah yolunda cihat edenler: Allah‟ın dinini ve dince mukaddes bilinen şeyleri korumak için mücadele eden ihtiyaç sahibi insanlardır.
5- Hac
Kur‟an-ı Kerim‟de 9 yerde “Hacc”, 1 yerde de “Hicc” şeklinde
geçen bu kelime ziyaret anlamındadır. Hac, İslam dininin rükünlerinden bir
rükün ve dinin sembollerinden de ulvi bir semboldür. İbadetlerden en son
olarak farz kılınanıdır. Hayatın birbirinden farklı birçok yönünü onaran faydaları içerdiği için, diğer rükünlerin faziletini de içerebilecek bir konumdadır. Emin beldeyi ve Müslümanların kıblesini ziyaret etmek, her Müslüman‟ın arzusu ve amacı, her akıllı ve zeki insanın dileği olmalıdır. Zira ziyaret şerefli bir taleptir. Bu emin belde, tarih boyunca bütün Müslümanların
buluşma noktası olmuştur. Büyük bir özlemin giderildiği yüce bir mekandır.
Bu mübarek belde, İslam‟ın doğduğu yer ve Müslümanların başkenti
olan Mekke‟dir.
Sözlükte; saygıdeğer makamlara isteyerek ziyarette bulunmak
demektir. Hac ibadetinin ana unsuru olan “ziyaret” Kabe‟nin ziyaretidir.
Kur‟an-ı Kerim, Kabe‟yi, yeryüzünde Tevhid inancının ilk mabedi olarak
İslam’da İbadet Anlayışı
389
anlamakta ve kutsamaktadır. Hac yükümlülüğü ile zengin Müslümanların
dünya barışı ve Müslüman birliğine katkıda bulunmaları istenmiştir. Gerek
Kabe ve gerekse diğer Hac toprakları, Peygamberler tarihinin, özellikle
son Peygamberin hayatının yüzlerce hatırasını barındırmaktadır. Bu anlamda Hac, ilk insan ve ilk Peygamber olan Hz. Adem (a.s)‟den beri gelmiş geçmiş bütün Peygamberler ve onlara gönül vermiş bütün mü‟minler
ile bir iman ve gönül birliğini ilan etmek ve pekiştirmektir.
Dindeki anlamı ise, İhram‟a girerek belli zamanda Arafat‟ta bulunmak
ve Kabe‟yi usulüne uygun olarak ziyaret etmektir. Hac, İslam dininin temel
şartlarından biridir ve maddi imkanı olan her Müslüman‟a ömründe bir defa
Hacc‟a gitmek farzdır. Gücü yeten kimsenin hayatta bir defa, Hacc etmesinin farz olduğunu İcma ile bütün ümmet kabul etmiş bulunmaktadır.1300
Bu ibadeti yerine getiren kimseye ise Hacı denir. 1301
İslam‟ın beş temel şartından biri olan Hacc, “…yoluna gücü yetenlerin o evi ziyaret etmesi, Allah’ın insanlar üzerinde bir hakkıdır…”1302 ayeti ile farz kılınmıştır. Bu ibadet insanın ömründe bir defa
yapmasıyla yerine getirilmiş olmaktadır. Hac İslam‟ın getirmiş olduğu yüksek insani değerlerin Müslüman‟ı eğiten ameli bir tatbikatıdır. Bilindiği gibi
İslam eşitlik birlik ve barıştan söz eder. İşte bu prensipler o kutsal mekanda uygulanır. Sistematik ibadetleri kısaca ele aldıktan sonra belirtelim ki,
esasen ibadetler öz ve amacı bakımından kulun yaratanı ve onun üstün
kudreti karşısında aczini itiraf etmesi ve onunla iletişim kurması olduğundan, sonuçta insanın mutluluğuna, insanın kendisini tanımasına ve bunun
devamında da toplumsal huzur ve barışın sağlanmasına hizmet eder.
İslam dininde Hac ibadeti, derin hikmetleri ile Hz. İbrahim (a.s)‟in
çağlar üstü davetidir. Hac adeta mahşeri andırır. Farklı ırk, dil ve kültürlere
sahip insanların farklılığı, bencilliği ve ihtirası temsil eden elbiselerini çıkarıp, ihram elbisesiyle topluca ibadet etmesi, adeta ahirette yaratıcının huzurunda dirilişi ve toplanışı hatırlatır. Böylelikle Hac ibadeti, mü‟minleri bilinçlendirerek hayatlarında kalıcı etkilere sahip bir dönüm noktası olur.
Hac‟da her ibadetin bir anlamı, eğitici ve bilinçlendirici bir yönü vardır. Hac
ibadetinde bu bilinci yakalayarak Hac‟ın hikmetlerine nüfuz edebilen
mü‟minler, hata ve günahlarından arınıp yaşadıkları ülkelere yeni bir şuurla dönerler.
1300
1301
1302
İbn-i Kudame, “el- Muğni”, V, s. 6
Mehmet Bozkurt, “Kabe Tarihi ve Hac Rehberi”, s. 33
Al-i İmran, 3/97
390
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
Hac, muazzam insani bir ibadettir. Her yıl, her nesil, her insan; hayattan, toplumsal sistemden ve kendi bağ, bağlılık ve bağımlılığından sıyrılır. Yaşamın, insanın sırtına yüklediği, insanlığı paramparça eden sınıfsal, kavmi, ailevi bütün renk ve nişaneleri; toplumu, çürük, çirkin sınır ve
bağların tümünü bir kenara iter. Kefene bürünen renksiz ve şekilsiz
eşitliktir. Kefene bürünen o görkemli sahneye dahil olur. Orada her insan, Hz. İbrahim (a.s)‟in rolunü oynar. Tarihin bu muhacir ve mücahit şahsiyetinin çok hareketli ve çok heyecanlı kıssasının rolunü oynar. Öyle bir
oyun ki, orada herkes başrol oynamaktadır ve herkes kahramandır. O çok
sarsıcı ve devrimci merasimde bütün hareketleri, halleri ve duruşu ile Hz.
İbrahim (a.s)‟in, Hz. Hacer‟in ve Hz. İsmail (a.s)‟in o muazzam hatırasını
yeniden canlandırır. Hac, insanların eşitliği, milletlerin ve sınıfların birlik
göstergesidir.1303Hacc‟ın esas odak noktası, insanların kıblesi ve tavafın
esas merkezidir. Yani insan hayatının tüm hareketlerinin odağıdır. İşte o
Hacer‟dir, Hacer‟in türbesidir.1304 Bütün Peygamberlere dahi bu evin etrafında tavaf etmelerini emrediyor. İşte, her bir hareketi derin anlamlar, dersler ve hikmetler içeren; terbiye ve ıslah edici olan Hac budur. Nitekim
Müslümanların birbirini daha iyi tanıdığı, birbirleri için ve bütün insanlık için
hayır ve iyilik düşündükleri, karar aldıkları, işbirliği, dostluk ve yardımlaşma
üzerine anlaştıkları yerdir.1305
“Beytullah” Allah‟ın evidir. Bu eve Allah‟ı ziyaret için gelinir. Hem
mali ve hem de bedeni bir ibadet olan Hac kelimesinin sözlük anlamı:
“Yönelmek, kastetmek, bir kimseyi ya da bir yeri çokça ziyaret
etmek” demektir. Hac, hicretin 10. yılında, yani H. 631 tarihinde farz kılınmıştır.
Müslümanlara Hacc‟ın farz olduğunun delili konusunda Kur‟an-ı Kerim: “Orada apaçık deliller, ayrıca İbrahim‟in makamı vardır.
Oraya giren emniyette olur. Yoluna (gitmeye) gücü yetenlerin o
evi ziyaret etmesi, Allah‟ın insanlar üzerinde bir hakkıdır. Kim
inkar ederse bilmelidir ki, Allah bütün alemlerden müstağnidir.”1306
“Yoluna gücü yetenler” Hacc‟a gitme imkanına kavuşanlar demektir. Bu imkanın ölçüsünün ne olduğu konusunda mezhepler farklı gö1303
1304
1305
1306
Ali Şeriati, “Dine Karşı Din”, s. 120
Ali Şeriati, age, s.121
Ali Şeriati, age, s. 121
Al-i İmran, 3/97
İslam’da İbadet Anlayışı
391
rüşler ortaya koymaktadırlar. İmam Şafii‟ye göre bu imkan, vasıta ve yol
masraflarını karşılama kudreti, İmam Malik’e göre, yürüme ve çalışıp
kazanma iktidarı, İmam Azam Ebu Hanife’ye göre ise, bu söylenenlerin tamamıdır.
Hz. Peygamber(s.a.v): “İslam beş temel kaide üzerine bina
edilmiştir. Bunlar, Allah‟tan başka İlah olmadığına ve Hz Muhammed (s.a.v)‟in Allah‟ın Peygamberi olduğunu tasdik etmek, Namaz kılmak, Zekat vermek, Ramazan orucunu tutmak
ve Kabe‟yi Haccetmek” 1307 Bir başka Hadisinde Hz. Peygamber(s.a.v): “Ey İnsanlar! Haccetmek size farz kılındı. Binaenaleyh Haccediniz.”1308
Bazı Ayet ve Hadisler‟de de, Hz. İbrahim (a.s)‟in Hacc‟a gitmesinden
ve insanları Hacc‟a çağırmasından bahsedilmektedir.
“Şüphesiz, alemlere bereket ve hidayet kaynağı olarak insanlar için kurulan ilk ev (mabed), Mekke‟deki (Kabe)’ dir.”1309
Bu Ayet, Kabe‟nin mabet olarak yeryüzünde yapılmış ilk bina olduğunu ve
tarih boyunca saygınlığını koruduğunu ifade etmektedir. Mekke‟deki evden
amaç Kabe‟dir. Allah, Mekke‟yi dünyanın en kutsal şehri kılmıştır. Mekke
şehrinin yer aldığı bölge, her şeyden önce mukaddes, saygınlığı korunan
ve içinde kan dökmekten sakınılan yer anlamına gelen Harem adıyla
anılmaktadır.
“Hani biz İbrahim‟e, Kabe‟nin yerini, “Bana hiçbir şeyi
ortak koşma; evimi, tavaf edenler, namaz kılanlar, rüku ve
secde edenler için temizle” diye belirlemiştik.”
“İnsanlar arasında Haccı ilan et ki, gerek yaya olarak, gerekse nice uzak yoldan gelen yorgun argın develer üzerinde sana ulaşsınlar.”
“Böylece kendilerine ait bir takım yararları yakinen görmeleri, Allah‟ın kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık
hayvanlar üzerine belli günlerde Allah‟ın ismini anmaları (kurban kesmeleri için) sana (Kabe’ye) gelsinler. Artık ondan hem
kendiniz yiyin, hem de yoksula, fakire yedirin…”
1307
1308
1309
Buharı, İman,1; Müslim, İman,1
Müslim, II,975
Al-i İmran, 3/96
392
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
“Sonra kirlerini gidersinler, adaklarını yerine getirsinler
ve o eski evi (Kabe’yi) tavaf etsinler.”1310
Müfessirlere göre, ayetin birinci cümlesinde işaret edilen faydalar,
hem dünyevi ve hem de uhrevidir. Dünyevi olanı, Hac‟ın insan üzerinde
meydana getirdiği ahlaki tesirler ile ticari ve sosyal faydalardır. Uhrevi
olanlar ise, Allah‟ın hoşnutluğu ve O‟nun mü‟minlere olan af ve mağfiretidir. Müslümanların, Allah‟ın ismini anarak kurban kesmeleri emredilen,
“belli günler”e “Eyyam-ı Nahr, yani Kurban kesme günleri” denilir. Bu günler Zilhicce ayının 10. 11. ve 12. günleridir. Hacı‟ların
“kirlerini gidermelerinden” maksat, özellikle tıraş olmaları, tırnaklarını kesmeleri, koltuk altlarını, kasıklarını temizlemeleri ve genel olarak bütün bedeni kirlerden arınmalarıdır. “Eski evi tavaf etsinler” demek
“Kabe‟nin etrafını dolaşsınlar” demektir. Bir defa dolaşmaya bir
“Şavt” denilir. Tavaf yedi Şavt‟tan ibarettir. Bunlardan ilk dördü farz, üçü
vaciptir. Bu, Hac‟ın rükünlerinden olan tavaftır. Bu tavafa “Tavaf-ı Ziyaret” denir. Kabe‟ye ilk varıldığında yapılan kavuşma tavafına “Tavaf-ı
Kudüm”, Kabe‟den ayrılırken yapılan veda tavafına da “Tavaf-ı
Sader” denir.1311
“Şüphesiz, Safa ile Merve Allah‟ın (dininin) nişanelerindendir. Onun için her kim Hac ve Umre niyetiyle Kabe‟yi ziyaret eder ve onları da tavaf ederse bunda bir günah yoktur. Her
kim de gönlünden koparak bir hayır işlerse şüphesiz, Allah onu
bilir, karşılığını verir.”1312
Safa ve Merve Kabe yakınındaki iki küçük tepenin adıdır. Allah‟a
güvenini devam ettirip bir sabır ve tevekkül sınavını başarıyla veren Hz.
Hacer‟in anısını yaşatmak üzere, bu iki tepe arasında yedi defa gidip gelmek, Hac‟ın uygulamaları arasında yer alır ve bu uygulamaya “Sa‟y” denilir. Hz. Hacer, su bulmanın imkansız gibi göründüğü bu ıssız çöl ortamında bile, Allah‟tan ümidini kesmemiş, yerinde oturup kendisinin ve çocuğunun ölümünü beklemeye razı olmamış, aksine inanıp güvendiği Allah
için, hiçbir şeyin imkansız olmadığını düşünerek sabırla su aramaya devam etmiş, sonunda Allah, aradığını O‟na lütfetmiştir. Allah insanları her
zaman bu şekilde sınamalardan geçirebilir. Hz. Hacer‟in gösterdiği inanç,
1310
1311
1312
Hac, 22/26-27-28-29
Mehmet Bozkurt, “Kabe Tarihi ve Hac Rehberi”, s. 35
Bakara. 2/158
İslam’da İbadet Anlayışı
393
ümit, sabır, tevekkül ve kararlılığı gösterenler bir şekilde Allah‟ın keremine
nail olurlar
“Hacc‟ı da, Umre‟yi de Allah için tamamlayın. Eğer (düşman, hastalık ve benzer sebeplerle) engellenmiş olursanız artık
size kolay gelen kurbanı gönderin. Bu kurban, yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin. İçinizden her kim hastalanır
veya başından rahatsız olursa (tıraş olmak zorunda kalır) fidye
olarak ya oruç tutması, ya sadaka vermesi, ya da kurban kesmesi gerekir. Güvende olduğunuz zaman Hacc‟a kadar Umre
ile faydalanmak isteyen kimse, kolayına gelen kurbanı keser.
Kurban bulamayan kimse üçü Hac‟da, yedisi de döndüğünüz
zaman (olmak üzere) tam on gün oruç tutar. Bu (durum), ailesi
Mescid-i Haram civarında olmayanlar içindir. Allah‟a karşı
gelmekten sakının ve Allah‟ın cezasının çetin olduğunu bilin.”
1313
“Allah için” kaydı, Hacc‟ı ve Umre‟yi yalnız Allah‟a ibadet amacıyla yapın, başka amaçlar gütmeyin, Hacc‟a riya katmayın anlamına gelir.
Ayet‟te, “Engellenirseniz kolayınıza gelen bir kurban gönderin”
buyrulmaktadır. Buradaki engellerden amaç, ağırlıklı görüşe göre, Hac
yapma imkanını ortadan kaldıran veya tehlikeye düşüren hastalık, yol emniyetinin olmayışı, düşman tehlikesi gibi iç ve dış olumsuzluklardır. Nitekim
Ayet‟in devamındaki “Güvenlikte olduğunuzda” ifadesi de bunu desteklemektedir. Mealinde “Kurban” diye çevirdiğimiz Hedy kelimesi,
sözlükte “Gönderilen, hediye edilen” demektir veya hediye kelimesinin çoğuludur. Dini bir terim olarak, “Kabe‟ye hediye olarak kesilen
kurban” anlamına gelir. Konumuz olan bu Ayet‟te de işaret buyrulduğu
üzere, aynı Hac döneminde hem Hac ve hem de Umre yapanların (Kıran
ve Temettü Hac‟ı) kurban kesmeleri vaciptir. Sadece Hac (İfrat Hac‟ı) yapanlar ise, isterlerse kurban kesmeyebilirler. Ayette bir engel yüzünden
Kabe‟ye varamayanların uygun bir kurbanlık göndermeleri, bir özrü bulunmayanların kurbanlık hayvan ve mahalline ulaşıncaya kadar tıraş olmamaları istenmektedir. Hacıların ihramlı oldukları süre içinde tıraş olmaları yasaktır. Ancak Ayet sağlık sorunu bulunanlara, bir fidye ödemeleri
koşuluyla tıraş olma ruhsatı vermektedir. Fidye, mazereti nedeniyle belirli
bazı dini görevleri yerine getiremeyen kimseden, buna karşılık olarak
1313
Bakara, 2/196
394
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ödemesi istenen bedeli ifade eder. Hac görevleriyle ilgili bu bedel oruç
tutmak, sadaka vermek veya kurban kesmekle ödenir.1314
“Hac (ayları), bilinen aylardır. Kim o aylarda Hacc‟a başlarsa, artık ona Hac‟da cinsel ilişki, günaha sapmak, kavga etmek yoktur. Siz ne hayır yaparsanız Allah onu bilir. (Ahiret
için) azık toplayın. Kuşkusuz, azığın en hayırlısı takva (Allah’a
karşı gelmekten sakınma)’dır. Ey akıl sahipleri, bana karşı gelmekten sakının.”1315
“Hac bilinen aylardadır” buyrularak, genel bir ifade ile anılan
Hac ibadetinin yerine getirilme zamanı, bizzat Hz. Peygamber(s.a.v)‟in bu
uygulamasıyla tam olarak tayin ve tespit edilmiş ve bugüne kadar bütün
uygulamalar da bu şekilde sürdürüldü. Bu nedenle ayette geçen “Hac bilinen aylardadır.” şeklindeki mutlak ifadeye bakarak, bu ibadetin belirtilen iki ay on gün günlük zaman içinde, başka günlerde de yerine getirilebileceğini veya bazı güçlükleri azaltmak ya da ortadan kaldırmak için bu
süre içinde farklı zamanlara yayılabileceğini düşünmek, bizzat Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, Hulefa-i Raşidin‟in ve bugüne kadar gelmiş geçmiş bütün
Müslüman bilginlerin görüşlerine aykırıdır.
“Sayılı günlerde Allah‟ı anın (Telbiye ve Tekbir getirin).
Kim iki gün içinde acele edip (Mina’dan Mekke’ye) dönerse,
ona günah yoktur. Kim geri kalırsa, ona da günah yoktur. Bu,
Allah‟a karşı gelmekten sakınanlar içindir. Allah‟a karşı gelmekten sakının ve onun huzurunda toplanacağınızı bilin.1316
“Sayılı günlerden” amaç,“Teşrik Tekbirleri” yani Tekbir günleri; Allah‟ı zikretmekten amaç da bu günlerde, beş vakit namazın farzlarından sonra okunması vacip olan tekbir sözleridir. Arefe günü sabah namazından itibaren teşrik tekbirleri başlar ve Kurban bayramının dördüncü
gününe kadar devam eder. Namazın vaciplerinden olduğu için farzlardan
sonra teşrik tekbirlerini unutmamak gerekir.
Hac, Müslümanları Asr-ı Saadet’e götürür. Hac, birlik ve kardeşlik
ruhu aşılar. İnsana ölüm ve ölüm ötesini hatırlatır. Irk ve renk ayırımını
reddeder. Hac hem mali ve hem de bedeni bir ibadettir. Tanışma ve daya1314
1315
1316
Mehmet Bozkurt, “Kabe Tarihi ve Hac Rehberi”, s. 36
Bakara, 2/197
Bakara, 2/203
İslam’da İbadet Anlayışı
395
nışmayı sağlayan Hac ibadeti, milyonlarca insanın bir arada ibadet etmesini sağlar ve ibadet etmeye davet eder. Hac ibadeti vesilesiyle insanların
mukaddes toprakları ve yerleri ziyaret etmesi sağlanır. Bu ibadetle insan
hayatına yeni bir düzen sağlanır. Hac, insanın kalbine Allah korkusunu ve
merhameti yerleştirir.
Kur‟an ı Kerim‟de: “Hac, belli aylardadır” 1317 denilmiştir. Buna
göre Hac Şemsi, yani güneşe bağlı takvim hesabı ile her zaman sabit bir
ay ve günde olamayacağı gibi, her zaman dönüp dolaşan kameri takvimi
içerisinde de onun zamanı buna göre dolaşıp durur. Arafat bu kameri aylardan belli bir ayın belli bir günü olduğu gibi, o aynı zamanda tarihindeki
ilk gününden itibaren o gün ile özdeşleşmiş bir yerin de adıdır. Gün ile
mekan burada özdeşleşmiş ve örtüşmüştür. Nitekim her yerde Müslümanlar, bayramın ilk günü öncesine de buradaki zaman boyutunu alarak
“arefe” demişlerdir. Ay zamanının tabii dolaşımı içerisinde, o gün hangi
gün ise “vakfe”günü de sadece ve sadece o gündür ve bunu oynatmak
mümkün değildir.
Hicri takvime göre Zilhicce ayının 8. gününe “Tevriye”, 9. gününe ise “Arefe” günü denir. Zilhiccenin 10. günü ise Kurban bayramıdır. Hz. Peygamber(s.a.v): “Allah hiçbir günde, Arefe gününde affettiği kadar kulunu affetmemiştir.”1318 Arefe günü Hacı‟lar Arafat‟ta vakfe yaparlar. Arafat vakfesi Hacc‟ın farzlarındandır. Hz. Adem (a.s)
ve Hz Havva, Cennet‟ten dünyaya gönderildikten sonra Arafat‟ta, Arefe
günü buluşmuş olduğu rivayet edilir. Arefe günü oruç tutmak müstehaptır.
Kur‟an-ı Kerim Arafat‟a değinirken1319 aynı zamanda onun gününe
de değinmiş olur. Bu durumda Hac‟ın belli aylarda olduğunu ifade eden
ayetin nesi ile bir ilgisi vardır ve buna göre burada anlatılmak istenen,
onun her yıl gelecek olan aylarının belli olup, bunların değiştirilemez olduğudur. Bu durumda Hac ibadetinin başlangıç zamanı vakfe hiç bir şekilde
senenin öteki aylarına taşınıp yayılamayacaktır. Çünkü bu takdirde “belli
aylar” ifadesinin bir anlamı kalmaz. Nitekim belli aylardan söz eden ayetten sonra aynı surede Hac ibadetinin“sayılı günler”‟e indirgendiği görülür.1320
1317
1318
1319
1320
Bakara,2/197
Müslim, Hac, 436
Bakara, 2/198
Bakara, 2/203
396
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
İslami kaynaklara göre Hacc‟ın Hz. Adem (a.s) dönemine kadar uzanan bir geçmişi vardır. Hz. Adem (a.s) Allah‟ın emriyle Mekke‟ye giderek
Arafat‟ta Hz. Havva ile buluşup kendisine Beytullah‟ın etrafındaki Hac ile
ilgili mukaddes yerleri gösteren meleklerin rehberliğinde Hac etmiştir.1321
Kur‟an-ı Kerim‟den anlaşıldığına göre, İslam‟dan önce Araplarda mevcut
Hac ibadeti, Hz. İbrahim (a.s)‟den kalmıştır. Kur‟an-ı Kerim, Kabe‟nin
Allah‟ın emri üzerine, Hz. İbrahim (a.s) ile oğlu Hz. İsmail (a.s) tarafından
inşa edildiğini haber vermektedir. “İbrahim ve İsmail, Kabe’nin temellerini yükseltiyordu. “Rabbimiz! Yaptığımızı kabul buyur.
Şüphesiz ki, Sen hem işitir hem bilirsin.”dediler.”1322Kabe‟nin inşası bitince, Allah, Hz. İbrahim (a.s)‟e:“İnsanları Hac’a çağır; yürüyerek veya binekler üstünde uzak yollardan sana gelsinler.”1323
buyurmuş ve Hz. İbrahim (a.s)‟de, “Nasıl çağırayım, Ya Rab?” demiş, Allah da: “Lebbeyk Allahümme lebbeyk, de” buyurmuştur.
Bunun üzerine Hz. İbrahim (a.s) Yemen, Şam ve diğer yönlere dönerek,
insanları Hacc‟a çağırmış ve bu ilk telbiye olmuştur.1324 Allah‟ın buyruğu ile
Hz. İbrahim (a.s)‟in Hacc‟a çağırdığı insanlar, sadece Hz. İsmail (a.s) nesli
değildir. Hz. İbrahim (a.s)‟e iman eden, onun Hanif dinini benimseyen bütün insanlar, hangi ırk veya bölgeye mensup olurlarsa olsunlar bu davetin
içine girerler. Kısaca söylemek gerekirse, Hac ibadeti Hz. İbrahim (a.s)
zamanında başlamıştır ve bu ibadetin kuralları, nasıl yerine getirileceği de
yine Hz. İbrahim (a.s) tarafından insanlara tebliğ edilmiştir.1325
Safa ve Merve arasında Sa‟y da, Hz. İbrahim (a.s) devrinden kalmıştır. Bazı İslam tarihçilerinin kaydettiklerine göre, Allah, Hz. İbrahim (a.s)‟in
eşi Hz. Hacer‟in, oğlu Hz. İsmail (a.s)‟e su aramak için Safa ve Merve arsında koşuşmasını, Allah‟a itaat ve emirlerine bağlılıklarından dolayı
Hacc‟ın menasıkına dahil etmiştir1326 Cemrelerin taşlanması da Hz. İbrahim (a.s)‟den kalmıştır.1327
İslami kaynaklar, Hz. İbrahim (a.s) ile oğlu Hz. İsmail (a.s)‟in Hac sırasında Mina vadisine indiklerine Cemretü’l-Akabe’de şeytanın kendi1321
1322
1323
1324
1325
1326
1327
Muhammed Hamidullah, “İslam’a Giriş”, s. 95-96
Bakara, 2/127
Hac, 22/27
Muhammed İbn-i İshak, “ Siyer”, s. 147; Taberi, “Tarih’ül-Ümem
ve’l-Muluk”, I, s. 156-157
Bakara, 2/127; Hac, 22/26-29
Taberi, “Tarihu’l-Ümem ve’l-Muluk”, I, s. 154
İbn’ül-Kelbi, “Kitabu’l-Esnam”, s. 7
İslam’da İbadet Anlayışı
397
lerine göründüğünü, Cebrail‟in (a.s) Hz. İbrahim (a.s)‟e “ona taş at” diye
emrettiğini, Hz. İbrahim (a.s)‟in de yedi tane taş attığını, bu olayın
Cemretü’l-Vusta ve Cemretü’l-Süfla‟da aynen cereyan ettiğini kaydetmektedirler.1328 Hac esnasında kurban kesme adeti de Hz. İbrahim
(a.s)‟den kalmıştır.
İslam‟da olduğu gibi, cahiliye devrinde de, Hac esnasında kurbanlar
kesilirdi. Fakat cahiliye devrinde kurbanlar, İslam‟da olduğu gibi Mina‟da
değil, Kabe‟nin yanında kesilirdi. Cahiliye döneminde müşrikler kurban
kestikleri zaman, kanını Kabe‟nin yüzüne sürerler, etini parçalar halinde
taşların üzerine koyarlar, “Allah için kestiğimiz şeyden vahşi hayvanlar ve kuşlar yiyinceye kadar bize bir şey yemek helal olmaz”1329 derlerdi. Bazen de putlar için kestikleri kurbanın kanını putlara
sürerler ve etlerini de onların üzerine koyarlardı. O dönemde kurbanların
Mina‟da değil, Kabe‟de kesildiği anlaşılmaktadır.
Cahiliye dönemi Arapları, Amr b. Luhay‟dan beri telbiyelerine şirk karıştırmışlardı. Kureyş, Kinane ve Huza’a kabileleri: “Buyur Allah‟ım,
buyur! Buyur, senin ortağın yoktur. Ancak bir şerikin vardır.
Sen ona ve onun sahip olduklarına hükmedersin” şeklinde telbiye
ediyorlardı. Bu şekilde, ilk önce telbiyelerinde onu birliyorlardı, daha sonra
da putlarını işin içine sokuyorlardı. 1330 Bu şirk dolu telbiyelerinde “ortak”olarak Hübel ve İsaf adlı putları kastediyorlardı.1331 Kaynaklarımız
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Zü’l-Huleyfe Mescit‟inin yanında devesinin üzerinde şöyle telbiye ettiğini nakletmektedir. “Ey Allah’ım? Senin davetine uydum. Her emrine amadeyim. Senin hiçbir ortağın yoktur.
Hamd Sanadır. Nimet Senindir, mülkte Senindir. Senin hiçbir
ortağın yoktur.” 1332
Çok ilginç olduğu için ABD‟li Malcolm X, yani Hacı Malik elŞahbaz’ın hayat hikayesini anlatmak isterim. “X”, Afrika‟dayken ailelerin
sahip oldukları soyadlarını simgelemektedir. ABD‟li Müslüman önder
Elijah Muhammed, “X” soyadını kullanmalarını onlara öğütlemişti.
Şimdiki soyadları, kölelikten kalma efendilerinin soyadlarını kullandıkların1328
1329
1330
1331
1332
Ezraki, “Ahbar’ul- Mekke”, II, s. 40
Muhammed İbn-i İshak, age, s. 53
Muhammed İbn-i İshak, age, s. 175-176; Tahir Olgun, “Müslümanlıkta İbadet Tarihi”, s. 259
İbn-i Habib, Kitabu’l-Muhabber, 311; Tahir Olgun, age, s. 259
Buhari, Hac, 26; Müslim, Hac, 20, 21; Malik, Muvatta, Menasik, 13
398
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
dan, kendilerine ait değildi. “X” Matematikte bilinmeyenin simgesidir. Bir
gün gelip Allah‟a dönünceye değin bu “X”i kullandı. Artık onun ismi
Malcolm X‟ti. Malcolm X ve daha sonrasında Hacı Malik el-Şahbaz,
1925 tarihinde New York‟ta doğdu, ABD‟li siyaset adamı ve siyah hakları
savunucusudur. 1952 tarihinde Malcolm X adıyla siyah Müslümanlar hareketine girdi. Elijah Muhammad’ın yolunu izledi ve ona ABD içinde
tümüyle bağımsız olacak bir siyah cumhuriyetinin kurulması fikrini benimsedi. Ancak 1964 tarihinde bu ikilinin arası açıldı. Malcolm X, AfrikaAmerika birliği örgütünü kurdu ve 1964 tarihinde Afrika‟ya ve daha sonra
Mekke‟ye Hac ibadeti için gezi yaptı. Elijah Muhammed, yeterlilik kazandığına inanınca, Malcolm X‟i Boston‟a yolladı. Başarılı çalışmalarından sonra Malcolm X‟i New York‟u teşkilatlandırması için görevlendirdi. Malcolm
X, gerçek İslam‟ın Elijah Muhammad’tan çok uzak olduğunu biliyordu.
Ancak İslam‟ı bütün incelikleriyle kavrayabilmek ırk, renk ve dil ayrımı
yapmadığını görebilmek için Hacc‟a gitmesi gerekiyordu. O, Amerika‟da
bildiği İslam ile Hac‟da/ Mekke‟de gördüğü İslam arasında dağlar kadar
fark olduğunu anlayınca, X olan soyadını El-Şahbaz olarak çevirdi. Çünkü O, “gözleri mavinin en mavisi, saçları sarının en sarısı insanlarla aynı
tabaktan yemek yemiş, aynı saflarda omuz omuza namaz” kılmıştı.
Malcolm X başlangıçta, ilk siyah Müslüman hareketinin öncüsü
Elijah Muhammed‟in bağlısı olarak ırkçı düşünceler taşıyor iken, Hac dolayısıyla İslam dünyasına yaptığı bu gezi onu bu düşüncelerden vazgeçirdi.
Artık kendisini İslam‟ın sömürgecilik ve ırkçılık karşıtı evrensel mesajını
tüm dünyaya iletmeye adamıştı. Bu amacını kitleler çapında gerçekleştirmeye çalıştığı toplantılarının birinde suikasta uğradı. Malcolm X, New
York, Manhattan‟da konuşma yaparken bir kişi “Zenci, ellerini cebimden çek!” şeklinde bağırdı. Bu bağırma üzerine korumalar adama yönelirken, bu kişi daha hızlı davrandı ve namlusu kesilmiş tüfekle Malcolm X‟i
göğsünden vurarak, 21 Şubat 1965 tarihinde şehid etti.
Malcolm X‟in öyküsünün en çarpıcı kısmı Hac ziyaretiyle ilgili bölümüdür. O, Hac tecrübesini son derece içten ve etkileyici üslubuyla şöyle
özetlemektedir: “Yeryüzündeki otuz dokuz yılımda her şeyin yaratıcısı önünde ilk kez Mekke-i Mükerreme‟de kıyama durdum ve ilk kez orada kendimi bir insan olarak hissettim.”
Malcolm X rengin ve ırkın hayatın en temel gerçekleri olduğu ırkçı Amerika
gibi bir çevreden Dar‟ül-İslam‟a Hac için gitti. Aslında gerçekten Hac
için gitmişti, fakat bu kendisinin de söylediği gibi hayatının yönünü değişti-
İslam’da İbadet Anlayışı
399
ren bir tecrübenin başlangıcı olmuş, ona insanlığını iade etmişti. Daha Kahire‟den bindiği Cidde uçağında, uçaktaki “beyaz, siyah, esmer, kızıl ve
sarışın insanlar, mavi gözlüler ve kendisi gibi kıvırcık saçlıların hepsinin
kardeş olduğunu görüp etkilenmiştir. Hepsi hepsine aynı şerefi bahşeden
aynı Allah‟a hamd ediyordu.” “Şimdiye kadar hiçbir zaman bu kadar ibadet
etme arzusu duymamıştım ve odamda seccademe kapandım.” diyor.
Hac ziyareti kendisinde büyük değişimler oluşturan Malcolm X
şöyle der: “Hac yolculuğum sırasında gördüklerim ve yaşadıklarım, beni
önceki düşüncelerimi gözden geçirmeye ve bazı yargılarımı terk etmeye
zorladı.” Hac döneminde aynı duygu ve düşüncelerle Kabe‟de toplanan
değişik ırklara mensup insanlar, herkesin Hz. Adem (a.s) ile Hz. Havva‟nın
çocukları ve bütün Müslümanların kardeş olduğu Hadisini hatırlatmaktadır.
Hac döneminde, adeta küçük haşri sembolize eden Mekke, sosyolojik olarak ırklar arası yakınlaşmanın, barışın ve hoşgörünün en güzel zeminlerinden birisi haline gelir. Arab‟ın Acem‟den üstün olmadığını, üstünlüğün
Allah‟a yakınlıkta olduğunu bilen Müslümanlar, Hac‟da diğer milletlerin bütün farklılıklarına hoşgörüyle bakmasını öğrenirler. Irkçılığın ve çıkarcılığın
daha belirgin hissedildiği bir ülkede yaşayan Malcolm X ve Yusuf İslam, Hacc‟ın bu yönünü daha derinlemesine hissetmişlerdir.
Malcolm X lakablı El-Hacc Malik el-Şahbaz‟ın Hac ibadetini
yaparken intibaları şöyledir: “Sen Allah ile beraber olunca, O, daima varlığının işaretlerini sana hissettirir. Ben Mekke‟ye gitmek için S. Arabistan
konsolosluğuna vize talebinde bulununca bana Amerika‟da Müslüman olmuş kişilerin vize alabilmesi için, Dr. Mahmud Şavarbi‟den onay alması gerektiğini söylediler. Dr. Şavarbi bana Hacc‟a gidebilmem için gerekli olan onay mektubunu verdi. Hacc‟a gitmek üzere Kahire havaalanına
indim, Hacıların ihrama girdikleri yerlerden birisidir. Havaalanına giderken
heyecanlıydım. Çünkü ne yapacağımı tam bilemiyordum. Elbiselerimizi çıkardık ve beyaz havlularla ihrama girdik. Cidde havaalanındaki binlerce
kişi aynı şekilde giyinmişti. Kimse senin kral olduğunu veya çiftçi olduğunu
fark edemezdi. Bana ekabirden diye tanıtılan bazı kişiler de benim gibi giyinmişti. İhramı giyince hep beraber “Lebbeyk” diye başlayan duayı
yüksek sesle okumaya başladık: “Ey Allah‟ım işte geldim, huzurundayım...” Kahire‟den Cidde‟ye giden uçakta yer olmadığı halde, beni
üzmemek için bir başkasının yerini bana vermiş olduklarını öğrendim.
Mahcup oldum. Uçakta beyaz, siyah, kırmızı ve sarı renkten insanlar vardı. Mavi gözlü ve kumral saçlı insanlarla benim gibi kıvırcık saçlılar hep
400
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
beraber, hepsi aynı Allah‟a ibadet ediyor ve hepsi birbirine eşit seviyede
saygı duyuyordu. Uçakta koltuktan koltuğa benim Amerikalı bir Müslüman
olduğum sözü dolaşıyordu. Uçağın pilotu benimle tanışmaya geldi. Mısırlıydı. Deri rengi benimkinden siyahtı. Bunun bana ne kadar zevk verdiğini
anlatamam. Çünkü şimdiye kadar hiçbir siyahın jet pilotu olduğunu görmemiştim. Cidde‟ye kadar yaklaşık bir saatlik yol boyunca “Lebbeyk”
duasını okuduk. Cidde havaalanı, Kahire‟den daha kalabalık görünüyordu.
Cidde havaalanında Amerikan pasaportunu görünce benden şüphelendiler, Dr. Şavarbi‟nin onay mektubunu istediler. Tartışmalar devam etti.
Ve benim gerçekten Müslüman olduğumun anlaşılması için mahkemeye
çıkmam gerektiğini söylediler. “Daha sonra Mekke‟ye gidebilme iznini alır.
Sonra Mekke‟ye gelir ve Hac eder.
Hem bedeninin, hem zihin ve ruhunun yapmış olduğu bu seyahati
Malcolm X şöyle özetler: “Ömrümde, her renkten ve her ırktan insanların birlikte kaynaştığı, Hz. İbrahim (a.s)‟in, Hz. Muhammed (s.a.v)‟in ve
semavi kitaplardaki bütün Peygamberlere ev sahipliği yapan, şimdi bulunduğum bu mukaddes topraklardaki kadar, insanlar arasında böylesine
coşkulu ve içtenlikli bir konukseverlik, böylesine yüreklerden taşan gerçek
bir kardeşlik hiç görmedim. Geçen hafta çevremde her renkten insanların
oluşturduğu asil ve anlatılamaz ihtişamdan büyülenmiş bir halde ve konuşmaktan aciz kaldım. Beni yaratan Allah beni Mukaddes Mekke‟yi ziyaret etmekle ödüllendirdi. Kabe‟nin çevresini yedi kere döndüm. İnsanlığın
dertlerine deva İslam‟ın kutsal suyu Zemzem‟den kana kana içtim. Safa ve
Merve tepeleri arasında yedi defa gittim ve geldim. Hz. Adem (a.s)‟in yurdunda tarihin en eski kenti Mina‟da ve Arafat‟ta dua ettim.
Dünyanın dört bucağından on binlerce Hacı ile birlikteydim. Mavi
gözlü sarışınlardan siyah derili Afrikalıya kadar bütün renkler kaynaşmıştı.
Fakat hepsi insanların birlikteliğini, tek bir ruh halinin ibadeti içinde idiler.
Bu benim Amerika‟da siyah ile beyaz arasında göremediğim, fakat görülmesi kaçınılmaz olan ve olanaklı olan bir manzaraydı. Amerika, İslam‟ı tanımalı, anlamalı ve bilmelidir. Çünkü sadece bu din toplumdaki ırk, renk ve
insanlar arasındaki ayırımı kökten reddetmektedir. İslam ülkelerine yaptığım gezilerde konuştuğum insanlar ve hatta beraber yemek yediğim beyaz
Amerikalılar kafalarındaki beyaz ayırımcılığın İslam ile tanıştıktan sonra
yok olduğunu söylediler. İnsanların renklerine bakılmaksızın birlikte iç içe
oldukları böylesine içtenlikli ve gerçek bir kardeşlik manzarasını bundan
önce hiç görmemiştim. Bu Hac sırasında gördüğüm ve yaşadığım bu ger-
İslam’da İbadet Anlayışı
401
çekler, benim daha önceden eriştiğim düşünce biçimini yeniden temellendirmede büyük etkisi oldu ve bazı varsayımlarımı terk etmeye karar verdim. Bu benim için hiç de zor olmayacaktı. Sıkı ve kesin kabul ettiğim düşüncelerime rağmen, ben her zaman gerçeğin arayışı içinde oldum ve
karşılaştığım her yeni gerçeği yeni bir aşama ve yeni bir bilginin açılımı
olarak kabul ettim. Gerçeğin yetenekle aranmasının önemli ve belki de ilk
şartı olan beynimi ve aklımı daima açık tuttum. Bu kutsal yerlerde geçirdiğim 11 gün içinde bu Müslüman kardeşlerimle tek ve aynı Allah‟a ibadet
ve dua ederken, onlarla birlikte aynı tabaktan yedim, aynı bardaktan içtim
ve aynı kilimin üstünde uyudum. Gözleri mavilerin en mavisi, saçları sarıların en sarısı ve derileri beyazların en beyazı idi. Beyaz Müslümanların
sözcükleriyle ben Nijerya‟dan, Sudan‟dan ve Gana‟dan siyah Afrikalı Müslümanlar arasında ayni ve gerçek içtenliği ve duyarlılığı yaşadım. Biz gerçekten kardeşlerdik, kardeştik. Çünkü inançlarımız tek Allah‟a idi ve aramızda renkler kalmamış ve beyaz renk, Amerika‟da var olan tutum ve davranışlarıyla düşüncelerimizden sökülüp atılmıştı. Eğer beyaz Amerikalılar
Allah‟ın tekliğini kabul ettiklerinde insanın da birliği gerçeğini kabul edecekler, insanlar arasında antropolojik üstünlük ölçülerine, farklı renklere
farklı muamelede bulunmaya son vereceklerdir. Amerika‟daki ırkçılık tedavi kabul etmez bir kanser salgınıdır. Beyaz Amerikalının Hıristiyan kalbi
böylesine yıkıcı bir hastalığın tedavisinde kanıtlanmış bir gerçeği kabul
etmesi kaçınılmazdır. Irkçılık Almanya‟da, Almanları içerden vurmuş ve
yıkmıştır.
Bu kutsal topraklarda geçen her saat bana Amerika‟daki siyah-beyaz
çatışmasına yaklaşımda çok daha güçlü bir iç zenginliği kazandırıyor.
Amerikan zencileri ırkçı kinleri nedeniyle asla suçlanamazlar. Onların tepkileri Amerikan beyazlarının 400 senelik bilinçli ırkçı davranışlarına karşı
oluşan bir bilinçaltının doğal sonucudur. Irkçılık Amerika‟yı bir intihar yolunda sarmalayarak yürütmektedir. Gözlemlerime dayanarak çeşitli zaman
ve mekanlarda kolej ve üniversitelerde birlikte olduğum yeni nesil beyaz
gençlerin duvarlardaki yazıları görüp okuduktan sonra birçoğunun Amerika‟yı tümden bir yıkıma götürecek ırkçılık hastalığından kurtaracak tek
doğru yolu bulmaları kadar doğal bir şey olamazdı. Hiç de öyle çok yüksekten bir saygınlık görmedim ve bunu da beklemiyordum. Kendimi o kadar saygıya değer veya değersiz de hissetmedim. Birkaç gece önce Amerika‟da kendisini beyaz olarak gören bir beyaz adam, Birleşmiş Milletler‟de
bir diplomat, bir elçi, kralların bir arkadaşı kendi dairesini, kendi yatağını
bana verdi. Amerika‟da böyle bir muamele göreceğim aklımın ucundan
402
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
geçmesi bir yana rüyalarımda bile olası değildir. Böyle saygınlık ve şerefli
bir muamele Amerika‟da değil bir zenciye bir krala bile yapılması şaşkınlık
yaratacak bir gelişmedir. Bütün övgüler yerin, yedi kat semanın ve evrenlerin yegane yaratıcısı ve sahibi Allah‟a aittir.”1333
-Hacer‟ül-Esved
Kabe‟yi tavaf etmek Hz. İbrahim (a.s)‟den kaldığı gibi, Kabe‟nin tavafına nereden başlanılacağını gösteren Hacer’ül-Esved de Hz. İbrahim
(a.s)‟in emriyle, oğlu Hz. İsmail (a.s) tarafından Ebu Kubeys dağından
getirilmiş ve Hz. İbrahim (a.s)‟de Ka‟be‟nin duvarına yerleştirmiştir.1334 Kabe‟nin tavafına nereden başlanacağını gösteren bir işaret olmak üzere,
Hz. İbrahim (a.s)‟in emriyle, oğlu Hz. İsmail (a.s) tarafından Ebu Kubeys
dağından getirilmiştir. Bu taş vaktiyle beyaz iken, yangınlardan ve fazla istilam edilmekten karardı diye rivayet olunur. Bunun Müslümanlar tarafından da istilamı, yani selamlanması sünnettir. Hz. Peygamber(s.a.v) Hac
esnasında Hacer’ül-Esved‟i ve Rükn’ü Yemani’yi selamlamıştır.
Yemen doğrultusundaki bu iki rükün Hz.İbrahim (a.s)‟in temelleri üzerinde
olduklarından hassaten ta‟zim edilmiştir.1335 Cahiliye döneminde Kabe‟nin
tamiri esnasında, Hacer’ül-Esvad‟in yerine konulması konusu Kureyşliler
arasında ihtilafa sebep olmuş ve bu konu Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ridasını
yere yayarak, Hacer’ül-Esved‟i ortasına koymuş, Kureyş‟in ileri gelenlerine
ridasının uçlarından tutturup kaldırtmış ve konulacağı yerin hizasına gelince, Hacer’ül-Esved‟i kendisi alıp yerine yerleştirmiştir.1336 Hacer’ül-Esved,
Hz. İbrahim (a.s) tarafından Kabe‟nin inşası esnasında konulan yerini cahiliye devrinde de muhafaza etmiş ve bu dönemde de Haceru’l-Esved
mesh edilmiştir.1337 Hz. Ömer (r.a), cahil halkın, Hacer‟ül-Esved‟in
istilamını putlara hürmet ve ibadet zannetmemeleri için, Haceru‟l-Evsed‟i
öptükten sonra:“Vallahi çok iyi biliyorum ki sen, sadece bir taşsın, zarar da veremezsin, fayda da veremezsin. Eğer Rasulullah
(s.a.v)‟ı seni öperken görmeseydim, seni öpmezdim.”1338
1333
1334
1335
1336
1337
1338
Alex Halley, “Malcolm X”, Çev. Yaşar Kaplan, s. 28-51
Muhammed İbn-i İshak, “Siyer”, s. 148-149
Buhari, Hac, 56; Müslim, Hac, 244, 245; Muhammed İbn-i İshak,
age, s. 148-149
Muhammed Hamidullah, “İslam Peygamberi”, I, 75; Muhammed
İbn-i İshak, age, s. 161
İbn-i Habib, “Kitabu’l-Muhabber”, s. 311
Buhari, Hac, 57; Müslim, Hac, 250
İslam’da İbadet Anlayışı
403
-Zemzem
Böyle bir çalışma yaparken kısaca Zemzem‟den bahsetmemek, ciddi
bir eksiklik olur kanaatindeyiz. Herhangi bir su olmadığı nedeniyle çok
önemli olan Zemzem ve tarihçesi hakkında kısa da olsa açıklama yapma
gereği duydum. Zemzem, Arapça bir kelime olup “alçak sesle konuşmak” demektir. Aslında atların çıkardığı alçak sese Zemzem denir. Herhangi bir şeyi muhafaza etmek için de kullanılır. Zemzem kuyusu,
Mescid-i Haram içinde Kabe‟nin Hacer‟ül-Esved taşının bulunduğu köşesinden 14.5 m uzakta, yer altında bir odada bulunuyor. Zemzem suyu 3 ayrı kaynaktan beslenmektedir, 3’ü birleşince
Zemzem olmaktadır. Sadece 173 cm. derinliğindeki bir kuyuda bulunan
Zemzem suyuna, dışarıdan herhangi bir kaçak giriş yoktur. Binlerce yıldan
beri çöl sıcaklarında kavrulan insanlara su sağlayan bu kuyu hiçbir zaman
kurumamıştır. Genelde kuyu sularında yosun vb. parazitler ortaya çıkar.
Bu ise suyun tadının bozulmasına ve kokuşmaya neden olur. Oysa Zemzem suyunda bu tür biyolojik olaylar yaşanmaz. Dahası, şehirlerin içme
suları klorlanır, ancak zemzem suyu herhangi bir kimyasal işlemden de
geçirilmez.
Uzun yıllardır zemzem suyu ve kristalleri üzerinde araştırma yürüten
bilim adamları kaynağın sırlarını çözdü. Ren Nehri‟nin suyundan içen kişinin enerjisinin azaldığını belirleyen Alman bilim adamı Dr. Knut
Pfeiffer, sular üzerine araştırma yaparken, bir şekilde bir miktar zemzem
bulur ve içer, 35 dakika sonra da rahatladığını hisseder. Araştırmasını derinleştiren Alman bilim adamı Dr. Knut Pfeiffer, şaşırtıcı bir gerçekle karşılaşır. Zemzemin mayalama özelliği bulunduğunu, bir bardağın bir kova şebeke suyunu temizlediğini, bu özelliğiyle bile enerji ve şifa kaynağı olduğunu tespit eder. Dr. Knut Pfeiffer: “Zemzem suyu, her şart altında değişmiyor, ama değiştiriyor.” Çok acayip bir deney yaptığını
söyleyerek, “bir damla zemzem suyuna yüz damla normal su karıştırdım.” ve sonuçta gördüm ki, suyun hepsi zemzeme dönüşmüştür.
Sonra “bir damla zemzeme bin damla normal su karıştırdım”
ve yine gördüm ki, hepsi zemzeme dönüşmüştür. Bunun sebebi nedir, neden? Zemzem‟de öyle bir enerji var ki, “başkasını değiştirir, ama
kendisi değişmez.” diyor.
Zemzem suyu ile ilgili olarak araştırmalarını sürdüren Japon bilim
adamı Dr. Masura Emoto, zemzem suyunun ne niyetle içilirse o sıkıntıdan kurtulmaya vesile olduğunu araştırmaları sonucu ispatladı. Zem-
404
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
zem kristallerini mikroskop ortamında inceleyen Japon bilim adamı Dr.
Masura Emoto, suyun moleküler, yani kristal düzeninin değişen frekanslara göre farklılaştığını görür. Zemzem kristallerinin Çan sesinde karardığını,
Kur‟an-ı Kerim ve ezan sesinde ise parlaklaştığını ve netleştiği tespit edildi
Zemzem üzerine kaleme aldığı kitabı, Japonya‟da en çok satanlar
arasına giren Dr. Masura Emoto‟ya göre Zemzem, fiziksel ve kimyasal
özellikleri bakımından yeryüzündeki bütün sulardan farklıdır. Dr. Masura
Emoto, “Zemzem, çevresinde meydana gelen bütün değişimleri hafızasına alıyor. Yapısı çok farklıdır. Bu, onu dünyadaki diğer elementlerin efendisi yapıyor. Müslümanların niçin hastaları tedavi etmek ümidiyle Kur‟an-ı
Kerim‟den sureler okunup, suya üflediğini daha iyi anlıyorum” ifadesini kullanıyor. Zemzem suyu, hiç bozulmadan, kirlenmeden ve yosun bile tutmadan 4 bin yıldır kullanılıyor. Daha önce Dünya Sağlık Örgütünün yaptığı
çalışmalar sonucundaki raporlarında, Zemzem suyunun, dünyanın en içilebilir ve sağlıklı sularından biri olduğu, içinde mikroorganizma ve bakteri
bulundurmayan tek suyun Zemzem suyu olduğu açıklanmıştı.
Suudi Arabistan‟da Zemzem suyunu inceleyen ve tetkik eden
“Zemzem Araştırmaları ve Geliştirmeleri Enstitüsü” var. Bu
Enstitü‟nün hali hazırda başında Türkiyeli Zekai Şen bulunuyor. Zekai
Şen‟in Suudi Arabistan‟daki görevi sadece Zemzem ile sınırlı değildir. Aynı
zamanda Suudi Arabistan‟ın stratejik yeraltı sularının da sorumlu baş danışmanıdır. Stratejik Yeraltı Suları Enstitüsü, bir ülkenin ne kadar tatlı suyu
olduğunu, bu suyun ne kadar kişiye ve ne zamana kadar yeteceğini araştırıyor. Suudi Arabistan‟da bölgenin çöl olması nedeni ile yeraltı sularına
özel bir önem gösteriliyor. Ama Arap yarımadasının altı sadece petrolle
dolu değildir. Bölgenin tüm yeraltı sularını inceleyen Zekai Şen, Suudi
Arabistan‟ın altının değerli mineralli sularla dolu olduğunu belirtiyor.
Zemzem suyu üzerinde Batılı ve Müslüman bilim adamlarının yaptıkları araştırmalar sonucu ulaşılan neticelerden, Avrupa‟da laboratuarlarda
yapılan araştırmaya göre Zemzem suyu diğer sulara göre çok daha az
kükürt taşımaktadır. Yine aynı araştırmaya göre diğer sulara göre çok
daha besleyicidir ve çok daha fazla mineral barındırmaktadır. Kaynağı henüz bulunamamıştır, ancak nereden geldiği şu anki teknolojiye göre bile
bilinemiyor. Yakınlarında hiçbir kuyu yok ve denize de 80 km uzaklıktadır.
Bu şartlarda suyunu denizden veya başka bir kuyudan alması imkansızdır.
Nasıl oluyor da yıllardır bu su bitmiyor, bunu hiç kimse bilmiyor. Açlığını
İslam’da İbadet Anlayışı
405
gidermek için içen kişinin açlığını ve susuzluğunu gidermek için içenin susuzluğunu giderir. Sadece 1,5 m derinliğindeki ufacık bir kuyudan çıkan
su, Hac mevsimi boyunca milyonlarca Hacı‟nın tüm su ihtiyacını karşılamaktadır. Hiçbir zaman ne azalma ve ne de kuruma göstermektedir. Dünya Sağlık Örgütünün raporlarına göre dünyadaki en içilebilir ve sağlıklı sulardan biridir. Amerika‟da yapılan test sonuçlarına göre Dünya‟da içinde
mikroorganizma ve bakteri bulundurmayan tek su Zemzem suyudur. Yani
Zemzem mikrobik hastalıklara karşı etkili olan florürleri barındırıyor. Bir
başka özelliği ise kalsiyum ve magnezyum tuzlarının oranının yüksekliğidir. Bu ise yorgun insanların yüzlerine sürdükleri zaman neden ferahladıklarını izah etmektedir. Bir başka araştırmada da Zemzem suyunun mayalama özelliğinin de bulunduğu ortaya çıktı. Konu ile ilgili detaylı bilgi,
“Kabe Tarihi ve Hac Reberi” aklı kitabımızda verilmiştir.
Zemzem suyu hakkında kısaca bilgi verdikten sonra, Kabe‟nin hemen yanında bulunan gökdelenlerden, yani Zemzem Tower‟den de kısaca bahsetmek gerekir. Öncelikle belirtmeliyim ki, Kabe‟ye çok yakın bir
yerde Allah‟ın evini gölgeleyen bu binaların yapılması nezaketen doğru
olmamıştır. Diğer yandan estetik açıdan da Kabe alanına bu binalar yakışmamıştır. Ayrıca son derece konforlu lüks kral dairelerinde kalarak Hac
ibadeti yapmanın dünyevileşmenin, dünya nimetlerine meyletmenin ve israfın sembolü olabilme tehlikesi olabileceğinden, sakınmanın daha doğru
olacağı düşüncesi ile; bütün üstünlükleri yok eden ve gerçek eşitliği sağlayan Hac ibadetinin mesajına aykırı olacağından, fevkalade tehlikeli bir
yozlaşmadır. Bu nedenle Hacc‟ın bu tür yozlaşmalardan, Müslümanların
eşitlik ve kardeşlik anlayışını zedeleyen bu tür uygulamalardan uzak kalmak suretiyle, yerine getirilmesine çalışmak da Hacc‟ın ahlaki şartları arasında yer almalıdır.
406
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
C- İSLAM‟DA AHLAK ANLAYIŞI
----------------------------------------------------------------------“Ve sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.”
Kelam, 68/4
----------------------------------------------------------------------“Ahlak” kelimesi, Arapçada “hulk” kelimesinden türemiştir.
“Yaratılış” manasına geldiği gibi, “insaf” ve “din” manasına da gelmektedir.1339 Dilimizde ahlak kelimesi tekil anlamda kullanılagelmiştir. Ahlak, aslında güzel olan huylar demektir. Çirkin huylara ise ahlaksız denir.1340 Gerçekte ahlak, insanın iç dünyasında yer alan nefsinin özellikleridir. Başka bir deyimle, “yaratılış ve fıtrat” manasına gelen “ahlak”
kelimesi insanın fıtri ve ruhi tüm özelliklerini ifade etmektedir. “Halk”,
gözlerle görülebilen suret, şekil ve durumlara, “hulk” ise, gönülle anlaşılabilen kuvvetlere aittir. Çoğulu huluk ve ahlak olarak gelmektedir. Yani
çaba sar federek çalışmakla en yüksek hayır amacına ulaştıracak pek büyük huylar, gerçekten saygıya değer karakter, meleke ve maneviyat üzere
yaratılmış bulunmaktır. İşte o ahlak, doğru yolu hak din olan İslam dinini
teşkil eden Kur‟an-ı Kerim‟in edebi ve ilahi ahlaktır.1341
“Muhakkak ki Allah, adaleti, ihsanı, akrabaya yardım etmeyi emreder, çirkin işleri, fenalığı ve azgınlığı da yasaklar. O,
düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.”1342
Kuran-ı Kerim‟de inanç ve ibadetin yanı sıra üzerinde önemle durulan konulardan biri de ahlaktır. Ahlak; niyet, irade ve davranışa dönüşmüş
bir “din”dir. İlme göre insan “akıllı hayvan”dır. Dine göre ise şahsiyet
ve ahlak sahibi bir “canlı”dır. İnsan ile hayvan arasındaki temel fark, fiziki, bedeni veya zeka ile ilgili değil, bilakis her şeyden önce manevi olup,
dini ahlaki ve estetik şuurun varlığında kendini gösterir. İnanç ve ibadet,
kişinin doğrudan Allah ile bağ kurmasını sağlar. Ahlak ise inanç ve ibadet1339
1340
1341
1342
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, “Bediüzzaman Said
Nursi’ye Göre Ahlakın Kaynağı ve Nefsin Tezkiyesi”, Alıntı: Tac’ülArus, “Hulk” Md.
Mehmet Canbulat, “Ahlak Md.”, “Dini Kavramlar Sözlüğü”, TDV, s.
13
Muhammed Hamdi Yazır, age, c. 8, s. 5268
Muhammed Hamdi Yazır, “Nahl, 16/90. ayet”, age, c. 5, s. 3116
lerin gereği olarak ortaya çıkan, ihlas ve samimiyetle ortaya konan, gönül
ve duygu kaynaklı davranışlardır. Kur‟an-ı Kerim, Allah‟a karşı sorumluluğumuzu, O‟na inanmak ve ibadet etmek olarak belirlerken, insanlara karşı
sorumluluğumuzun da güzel ahlak ile davranmak olduğunu bildirir. Dinin
temelini oluşturan iman, bir bakıma dinin Allah‟ı tanıma ve bilme boyutunu,
ibadetler de Allah‟a itaat boyutunu ve ahlak ise Allah‟ı sevme boyutunu
teşkil eder. Ahlaklı olma ve ahlaki yaşayış, İslam dininin çok önem verdiği
ve üzerinde durduğu bir davranış biçimidir. Tüm evresel ahlaki değerler,
kendisini en geniş ve en doğru biçimi ile İslam ahlakında bulur. Kur‟an-ı
Kerim‟in bütün emir ve yasakların insana mükemmel ve en üstün ahlakı
kazandırmayı hedeflemiştir. Ahlaki üstünlüklerin özü, Kur‟an-ı Kerim‟in getirdiği ve Sünnet‟in açıkladığı ödevler, adap, onların öğretim ve uygulama
yollarıdır. Hz Aişe (r.anha)‟in, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ahlakı ile ilgili soruya, “O‟nun ahlakı, Kur‟andı.”1343 şeklinde verdiği cevap, bunu açıkça ortaya koyar. Konu ile ilgili olarak Allah, “Elbette sen büyük bir ahlak üzerindesin.”1344 emri ile Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ahlakta bir üstünlüğe sahip olduğunu ortaya koymuştur. Mü‟minlerin görevi, Hz Peygamber
(s.a.v)‟in izinden gitmek ve mümkün olduğunca O‟nu örnek almaktır. Doğruluk, iman ve iyi davranışı kapsayan bir derecedir. Eylem ve davranışların
doğruluğu demektir. Bu doğruluğu kendinde toplayan ahlak, adalettir. Adalet ise, sahibini büyük suçlar işlemekten alıkoyan bir melekedir. İslam ahlakı üstünlüklere ve bunlarla donanmaya çağrısını dayandırdığı en önemli
şey, nefis terbiyesine, onu olgunlaştırmaya ve doğru yoldan gitmeye alıştırmayı, sağduyunun gerçekliğine, doğruluğuna ve yararlarına tanıklık ettiği irşada özen göstermesidir. İslam, üstün ahlakı emretmesiyle ve ilk çıkışından itibaren mensuplarını ahlaken eğitmiş ve güzelleştirmiş olmasıyla
tanınır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in söz, fiil ve eylemlerinde ortaya koyduğu
mesaj, buna yöneliktir ve insanlardan da istenilen budur.
İslam‟da ahlak ayrı bir değer alanıdır. Dindar olmayan bir Müslüman‟ın ve Gayr-ı Müslim‟in ahlaksız olması gerekmez. Dindar bir Müslüman gibi bunlar da ahlak ilke ve kurallarına bağlı olabilir. Fakat dinine bağlı olan bir Müslüman‟ın ahlak anlayışı, dinin emir ve yasakları ile sıkı bir
şekilde bağlantılıdır. Çünkü bütün ahlak ilkelerine uymak, Kur‟an-ı Kerim‟de ve Hadislerde emredilmiş ve farz kılınmış, ahlak kurallarına uymamak yasaklanmış ve haram kılınmıştır. Örneğin: Doğru söylemek farz,
1343
1344
Müslim, Musafirin, 139
Kelam, 68/4
408
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
yalan söylemek haramdır. Bu nedenle Kur‟an-ı Kerim ve Hadislere inanan
bir Müslüman, bu iki kaynaktan bağımsız bir ahlak anlayışına sahip olamaz. Ahlak kurallarına uymanın Allah‟ın rızasını kazanmaya ve sevap almaya vesile olduğuna inanan bir kişinin bu tarz ahlaki davranışları ahiret
inancıyla da yakından ilgilidir. Bu anlayışla ahlak kurallarına uymak aynı
zamanda ibadettir ve Allah‟a kul olmanın gereğidir. Onun için İslam ahlakını, itikat ve ibadet gibi İslam‟ın özünü oluşturan bir unsur sayıyoruz. İslam ahlakı, İslam ülkelerinde uygulanan siyasetin, idarenin, iktisadi ve ticari faaliyetlerin, aile hayatının ve diğer sosyal ilişkilerin temelini oluşturur.
Ahlaksız bir siyaset, iktisat ve aile hayatının sonu hüsrandır. Laik ahlak
veya demokratik ahlak, İslam toplumlarında İslam ahlakının yerine geçemez.
Ahlak insanın beden ve ruh bütünlüğüyle alakalı olduğu için, insanın
kendi iradesiyle iyi davranışlarda bulunup kötülüklerden uzak durmak istemesi anlamına gelir. Diğer taraftan ahlak, hem insanın ruhi ve zihni hallerini ve huylarını hem de toplumun alışkanlık, töre ve adetlerini, yani moral değerlerini anlatan bir kelimedir. Ahlak, sadece iyi huylar ve değerler
manasına gelmez. Çünkü iyi ve kötü huyların tümüne ahlak denir. Bu tanıma göre “ahlaksız insan yoktur, iyi veya kötü ahlaklı insan
vardır” denilebilir. Ancak halk arasında “ahlaklı insan” övgü makamında, “ahlaksız insan” da yergi makamında kullanılmaktadır. İslami
kaynaklarda iyi huylara “Ahlak-ı Hamide, Ahlak-ı Hasene”, kötü
huylara da “Ahlak-ı Zemime, ahlak-ı seyyie” gibi adlar verilmiştir.
Bediüzzaman Said Nursi’nin, kötü huylar için sık sık “Ahlak-ı Rezile”1345 deyimini de kullandığını görüyoruz.
Ahlakın kaynağı konusunda felsefecilerle din bilginleri arasında öteden beri tartışmalar söz konusu olmuştur. Felsefecilere göre ahlakın kaynağı beşer aklı iken, İslam bilginlerine göre güzel ahlakın kaynağı akıl değil, vahiydir. Başka bir deyimle, tarih boyunca güzel ahlakın en güzel numunelerini bize gösteren Peygamberler ve onları takip eden din önderleri
olmuştur. Bu nedenle Bediüzzaman Said Nursi, güzel ahlakın salt insan aklından ortaya çıkmış olabileceğini kabul etmemektedir. O‟na göre,
insanın ruhuna manen yükselmeyi ve ahlaken kemalatın zirvesine çıkmayı
aşılayan ve teşvik eden şeriatlardır. Eğer Peygamberler gönderilmeseydi,
vahye dayalı dinler de olmayacaktı; dolayısıyla insan, hayvanlar seviye1345
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age, Alıntı: Sözler, s.
29; Emirdağ Lahikası, s. 378
İslam’da Ahlak Anlayışı
409
sinde basit bir mahluk olarak kalacağı için insanda güzel ahlaktan ve vicdani kemalattan söz edilemezdi.1346 Buna göre diyebiliriz ki, güzel ahlakın
kaynağı dinler ve Peygamberlerdir, yani vahiydir.
Bediüzzaman Said Nursi, Kur‟an-ı Kerim‟ın insanları terbiye ettiğini, nefislerini tezkiye ve kalplerini tasfiye ettiğini, ruhlara inkişaf ve terakki, akıllara istikamet ve nur sağladığını, ayrıca hayata hayat ve saadet
verdiğini,1347 ifade ederek güzel ahlakın kaynağının Kur‟an-ı Kerim olduğunu vurgulamaktadır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, “Benim Allah tarafından gönderilmemin hikmeti, güzel ahlakı tamamlamak ve
insanlığı ahlaksızlıktan kurtarmaktır.”1348 şeklindeki sözleri; diğer
taraftan Hz. Aişe (r.anha)‟in Hz. Peygamber(s.a.v)‟i anlatırken “O‟nun
ahlakı Kur‟an‟dı.”1349 diyerek güzel ahlakın kaynağı olarak Allah‟ın kitabını göstermesi, Bediüzzaman Said Nursi‟nin tezini doğrulamaktadır.
İslam düşüncesinde kişisel menfaat kadar toplum menfaatinin korunması da esas alınmıştır. Ancak kişinin ve toplumun menfaati, birbirine
zarar vermeyecek ve birbirini inkar etmeyecek şekilde dengelemiştir.1350
Bu durum “sosyal” veya “içtimai” ahlak dinamiklerinin toplumda var
olduğunu göstermektedir. Çünkü toplumda yaşayan bireyler ya güzel ahlaklı olurlar ya da kötü ahlaklı olurlar. Güzel ahlaklı insanların toplum ve
sosyal hayat için faydalı oldukları hususunda şüphe yoktur. Buna karşılık
kötü ahlak sahiplerinin topluma zarar vermeyeceğini tahmin etmek safdillik
olur. Dolayısıyla toplumu, aileyi, kurumları, çalışma hayatını, çevre ve tabiatı; hatta bilim ve siyaset dünyasını kötü ahlakın etkilerinden korumak
için “sosyal ahlak” kurallarına ihtiyaç vardır. Sosyal ahlak, bir bakıma
bireylerde hakim olan kişisel ve deruni olan ahlakın, eyleme dönüşerek
toplumu etkilemesidir. Kuşkusuz bu konu sosyologların ilgilendiği bir sosyal davranış bilimi olarak da incelenmektedir. Burada bizi ilgilendiren yönüyle sosyal ahlak, bencillikten uzak durmak, kardeşlik esaslarına riayet
1346
1347
1348
1349
1350
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age, Alıntı: İşarat’ülİcaz, s. 214
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age, Alıntı: Şualar, s.
124
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age, Alıntı: Malik,
Muvatta, Hüsnü'l-Huluk, 8
Müslim, Sahih, Müsafirin, 139
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age, Alıntı: Safa
Mürsel, “Bediüzzaman Said Nursi ve Devlet Felsefesi”, s. 99
410
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
etmek, yardımsever olmak gibi toplumu doğrudan etkileyen davranışları
ifade etmektedir.
“Ahlak” sözcüğünden amacımız İslam ahlakıdır. “İslam ahlakı”
deyiminden anlaşılması gereken şey, Kur‟an-ı Kerim ve Sünnet‟in ön gördüğü güzel ahlaktır. İslam ahlakı dinden ayrılmaz, bilakis tamamen onun
üstüne bina edilmiştir. Kur‟an-ı Kerim: “Ben nefsimi temize çıkarmam, çünkü Rabb‟imin merhamet ettiği hariç, nefis aşırı derecede kötülüğü emreder.”1351 ayetinin ifade ettiği emirle müminlere,
başkalarıyla mücadele etme yerine öncelikle kendi nefisleriyle mücadele
etme prensibini telkin etmiştir. İslam‟ın bu temel esasını ilke edinen
Bediüzzaman Said Nursi, “Nefsini ıslah etmeyen başkasını ıslah edemez...”1352 düsturundan hareketle öncelikle nefsin ıslah edilmesini ahlakın vazgeçilmez şartı olarak kabul etmiştir. İnsanın nefsini dizginlemesi, nefsine tapmaması ve nesini temize çıkarmaması, tabiatında var
olan öfke ve şehvetin esiri olmaması gibi konulara Risale-i Nur‟da çokça yer veren Bediüzzaman Said Nursi, insanın kendi dışındakilere çevirdiği mücadele enerjisini kendi nefsinin kötü temayüllerine yöneltmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. Bilindiği gibi Kur‟an-ı Kerim Hz. Peygamber(s.a.v)‟in 1353 ve Hz. İbrahim (a.s)‟in,1354 güzel ahlakın zirvesinde birer
örnek olduklarını ifade ederek, mü‟minleri bu ikisinin yoluna uymaya davet
etmiştir. Kuşkusuz model olarak gösterilen bu Peygamberlere benzemek
ancak nefsin kötü eğilimlerini bastırmakla mümkündür. “...Her kim nefsinin hırslarından ve mala düşkünlüğünden kendini kurtarırsa,
işte felah ve mutluluğa erenler onlar olacaklardır.”1355 ayeti, güzel ahlakın ilk şartının, insanın kendisini kötü hasletlerden ve fena duygulardan kurtarması olduğunu açıkça gösterir. Anlaşılıyor ki, insan güzel ahlak sahibi olabilmek için öncelikle Allah‟ı tanımak amacıyla kendisine verilmiş bulunan yetenek ve cihazları kendi nefsi için kullanmamalıdır. Başka
bir deyimle nefsin tezkiyesi yolunda ilk adım Allah'a sağlam bir imandır.
Aksi takdirde Allah‟ı tanımayan insan nefsine tapmakla şirke düşeceği için
zulüm ve ahlak dışı davranışlarda bulunması kaçınılmaz olur. Kuşkusuz
Allah‟a inanan bir insan, nefsin tezkiyesi konusunda her şeyi yerine getir1351
1352
1353
1354
1355
Yusuf, 12/53
www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age, Alıntı: Sözler,
21.Söz, s. 243
Ahzab, 33/21
Mümtehine, 60/4
Haşir, 59/9
İslam’da Ahlak Anlayışı
411
miş sayılmaz. Allah‟a inandığını söylemekle birlikte O‟nu hiçbir zaman
unutmamalıdır. İnsan yalnız ücret ve lezzet zamanında değil, hizmet ve
külfet zamanında da ortaya çıkmalı ve Allah‟ı unutmadığını göstermelidir.
Kuşkusuz bu da ibadet etmekle mümkün olur. Çünkü İslam dininde yapılması emredilen ibadetlerin amacı insanları güzel ahlak sahibi yapmaktır.
İmanın mükemmel oluşu, ahlakın güzel oluşuyla orantılıdır. Zira ibadet insanı kötü ahlaktan korur.1356
Daha önce ifade edildiği gibi, Ahlak, sadece iyi huylar ve kabiliyetler
anlamına gelmez. Kelimenin asıl anlamı ile iyi ve kötü huyların hepsine
birden ahlak denir. Buna göre ahlaksız insan yoktur, iyi veya kötü ahlaklı
insan vardır. İslami kaynaklar da iyi huylara “Ahlak-ı Hasene”, kötü
huylara ise “Ahlak-ı Zemime” denir. Ahlak, insanda gelip geçici bir hal
olmayıp, onun manevi yapısında yerleşen, bir meleke halini alan yatkınlık
ve kabiliyetler bütünüdür. Seciye ve huy denilen şey; insanda Rüsuh
bulmuş, yani yerleşmiş bir melekedir. Diğer bir tabirle huy; insan nefsinde
meydana gelen, sabit ve sakin olan bir melekedir ki, o meleke sebebiyle
nefisten fiiller kolayca ortaya çıkar ve iyice düşünmeye muhtaç olmaksızın,
yani zihni yormaksızın, güçlük çekmeyerek kolaylıkla nefisten fiillerin çıkmasına sebep olur. O halde huy; aslı ve kaynağı itibariyle melekelerden ve
batini kuvvetlerdendir.1357
İyi ve güzel ahlakın temeli, ilahi vahye dayanan dindir. Ancak dine
dayanan ahlak kurumu insanların ruhlarını tatmin eder, huzura kavuşturur
ve maddi manevi yükselmelerini sağlar. Filozofların bir kısmı, ahlak kurumunu hazza, zevke, nefse ve maddi bir menfaate dayandırmak istemişlerdir. Halbuki bunların hiç biri ahlak için yeterli bir dayanak ve insana huzur
kaynağı olmamaktadır. İslam, Peygamberler aracılığı ile insanlara yapılmış ilahi bir vahiy inancını temel alır. İslam‟ın kanunu ve ahlakı, tıpkı imanı
gibi, ilahi emirlere dayanır. Ahlak konusunda insan aklının vahy edilmiş
kanunla aynı sonuçlara varması mümkündür, fakat İslam‟da önemli olan
asıl itibariyle vahy edilmiş kanundur, yoksa bir filozofun, bir hukukçunun ve
bir ahlakçının akıl yürütmesi değildir. Çeşitli bireylerin akıl yürütmeleri farklılık gösterebileceği ve tamamen zıt sonuçlara varılabileceği için bu husus
son derece önem taşır. Nitekim bazen bir disiplin gerekçesi, dışarıdan ba1356
1357
Ankebut, 29/45; www.koprudergisi.com, Musa Kazım Yılmaz, age,
s. 42
Zehra Alkan Koyuncu, “Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an-ı Kerim’de Ortak Ahlaki İlkeler”, Yüksek Lisans Tezi, s. 36
412
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
kıldığında lüzumsuz görülen bir ödevin ve bir uygulamanın temelini oluşturabilir.1358
İslam‟da ahlaki hükümler manevi müeyyidelere bağlanmış, sadece
Toplumun kınama ve kötülemesi veya bir takım cezai tedbirler alınması ile
yetinilmemiştir. Ahlakın vicdani, akli, hukuki ve toplumsal müeyyidesinden
ayrı olarak başta gelen müeyyidesi Allah korkusu ve sevgisidir. Önce insan
Allah‟ı sevdiği için emirlerine itaat ederek yasaklarından kaçınır. Bu suretle
O‟nun rızasını kazanır. Bunun için İslam ahlakının temeli Allah sevgisi ve Allah aşkıdır. Sonra insan, Allah‟ın gazabından korktuğu için
ahlaki hükümlere uyar. Uymadığı zaman Allah‟ın gazabına uğrayacağını
bilir. Her yerde ilahi denetimin altında bulunduğuna inandığından, hiç bir
yerde ahlak dışı hareket etmez, kimsenin bulunmadığı ve görmediği mahallerde ahlaki kaidelere uyar. Demek ki, dini ahlakın diğer bir müeyyidesi
de Allah korkusudur. Konu ile ilgili gerçeği, Hz Peygamber (s.a.v) tarafından ünlü Cibril Hadisin‟de şu şekilde ifade edilmektedir.
“Her an Allah‟ı görüyormuşsun gibi hareket et. Her ne
kadar sen O‟nu görmüyorsan da O seni görmektedir.”1359 Çünkü “...O, insana şah damarından daha yakındır.’’1360
“(Ve O) Her nerede olursak olalım, bizimle beraberdir.‟‟1361
Kur‟an-ı Kerim, dinin, ahlakın ve insan tekamülünün hem hareket
noktası ve hem de varış noktası olarak, işte bu “Allah ile beraberlik‟‟
şuurunu gösterir. Bu, insanın ilahlaşması değildir, ama ilahileşmesidir.1362
Her işini, Allah‟ın rızasını düşünerek yapan bireylerin oluşturduğu bir toplumda şahsi arzular, şahsi hırslar ve kaygılar olmaz. Toplumda huzur ve
mutluluk olur. Her birey topluma daha faydalı olmak için hayırda yarışır.
Kur‟an-ı Kerim ahlakının diğer bir temel özelliği de, hayırda yarışmadır.
Hz. Peygamber(s.a.v): “Müslüman elinden ve dilinden herkesin
emin olduğu kişidir‟‟1363diyerek şerde durgunluğu bir aşama olarak
göstermiştir. Fakat bununla yetinilmemesi gerektiğini de başka bir Hadisin‟de dile getirerek şöyle demiştir: “İnsanların en hayırlısı, insanla1358
1359
1360
1361
1362
1363
Muhammed Hamidullah, “İslam’a Giriş”, s.152
Buhari, İman 37; Müslim, İman 8
Kaf, 50/16
Hadid, 57/4
Yaşar Nuri Öztürk, “Kur’an’ı Anlamaya Doğru”, s. 64
Müslim, İman, 14; Buhari, İman, 3
İslam’da Ahlak Anlayışı
413
ra en faydalı olanıdır.‟‟1364 Mü‟min benim kimseye zararım yoktur, diyerek oturmamalı ve benim herkese hizmetim var diyebilmelidir. İnsanlığa
faydalı olmalı ve her gün biraz daha kendini geliştirmelidir. Hadisden de
anlaşılacağı gibi İslam dini özellikle toplum için faydalı olacak insanları yetiştirmeyi amaçlamıştır.
Kur‟an-ı Kerim ahlakının bir diğer niteliği de Hürriyet ve Niyet‟tir.
Hürriyete ve serbest niyete oturmayan davranışlar, Kur‟an-ı Kerim‟in anladığı manada, ne ahlak olabilir ve ne de ibadet olabilir. Kur‟an-ı Kerim‟in
değer verdiği hareket, insan benliğinin bir aşk alakasıyla kucaklayabileceği
ve işte bu benimdir diyebileceği davranıştır. Belirli kalıpların gizli veya açık
baskılarla, şuursuzca icra edilişi veya ettirilişi, Kur‟an-ı Kerim‟in kutsadığı
şeyler değil, tiksindiği şeylerdir. Prensip, evrensel ve ölümsüz bir güzellikte
konmuştur. “Dinde zorlama yoktur.’’1365 Kur‟an-ı Kerim ahlakının en
önemli niteliği, Allah ile beraberlik şuuruna ulaşmaktır. İnsanın varoluş
amacı, başka bir deyimle varoluş budur. Hz. Peygamber(s.a.v), “Ben ahlak güzellikleri tamamlamak için gönderildim‟‟1366 Bu Hadis, bir
bakıma ahlak ilminin amacını göstermektedir. Buna göre ahlak ilminin
amacı, Hz. Peygamber(s.a.v) yalın ifadesiyle, insanlara “ahlaki güzellikler” yani iyi huylar ve yüksek nitelikler kazandırmaktır. Ahlak temelde
bir davranış bilimidir, bu da onun hem teorik ve hem de pratik bilgiler vermesini gerekli kılar. Bu bilgilerin oluşturduğu bölümlere de teorik ve pratik,
uygulamalı ahlak denilmektedir. Nazari ahlakta ahlak sorunları tahlil edilerek, insanın ahlaki yaşayışına temel oluşturacak genel prensipler, kaide ve
kanunlar tespit edilir. Bununla birlikte ahlak ilmi uygulamalı bir ilimdir, yani
bu ilim sadece “bilmek” için değil, fakat asıl “yapmak‟‟için vardır. Bu
nedenledir ki, insanın ahlaklı olabilmesi için nasıl yaşaması gerektiğini, görev ve sorumluluklarının nelerden ibaret olduğunu bildirmek üzere pratik
ahlak geliştirilmiştir.1367
Güzel ahlaka, yani “Ahlak-ı Hasane”, kötü ahlaka, yani “Ahlakı Seyyie” denir. İslam dininin emir ve tavsiye ettiği güzel olarak kabul edilen eğilimlerin teşkil ettiği ahlaka güzel ahlak, dinin kötülemiş olduğu eği1364
1365
1366
1367
Allame Abdürrauf El-Münavi “Feyz’ul-Kadir”, 3/480
Bakara, 2/256; Yaşar Nuri Öztürk, age, s. 66
İmam Malik,” Muvatta”, Hüsnü’l-Hulk, 8; Ahmed bin Hanbel,
“Müsned”, 2/381
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 41, Alıntı: Yunus Apaydın ve diğerleri,
age, s. 488
414
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
limlere ve çirkinliklere de kötü ahlak denilir. İnsanın ailesine, topluma ve
Allah‟a karşı görevleri vardır. Allah, Kur‟an-ı Kerim‟de iyilik yapmanın
mukafat olacağını ve kötülük yapmanın da cezalandırılacağını bildirmiştir.
O halde İslam ahlakında iyi davranışlarda bulunmak mutluluğa götürür.
Kötü davranışlar ise mutsuzluğun kaynağı olur.
“Güzel ahlak” veya “kötü ahlak” ile ilgili olarak Hz. Peygamber(s.a.v)'in çok Hadis‟i vardır. “Sizin iman bakımından en kamil
olanınız, ahlak bakımından en güzel olanınızdır.”1368 Hadisi göz
önüne alındığı zaman, ahlakın insan ruhu üzerindeki fonksiyonu daha iyi
anlaşılır. Ayrıca Hadis‟te imanın, ancak amel ile yüceleceğine dikkat çekilmektedir. İman ile ahlakı birbirinden ayırmak mümkün değildir. İman,
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Allah‟tan getirdiği ve haber verdiği kesin olarak bilinen esaslara inanmak ve bunların doğruluğunu tereddütsüz kabul etmektir. Ahlak ise, inanç ve ibadetin birey ve toplumun yaşantısına yansıyan
ve insani ilişkilere olumlu katkısı olan, her türlü güzel ve iyi davranışlardır.
İlahi emir ve yasakların hedefi, insanı mükemmel bir ahlak sahibi yapmaktır. Zira İslam güzel ahlaktır, barış ve huzurdur. Mü‟minin dünya ve ahiret
mutluluğuna erişmesinde güzel ahlakın rolü büyüktür. Güzel ahlak, imanın
meyvesi konumundadır. Her şeyin iyisi, bir ölçüye vurularak anlaşılır. İyi
mü‟min olmanın ölçüsü de iyi huylu olmaktır. Konu ile ilgili olarak Hz Peygamber (s.a.v): “İmanı en olgun olan kimseler, en güzel ahlaklılardır.”1369 İmanı en sağlam Müslüman‟ın, ahlakı en üstün insan olacağını belirtmiştir. Huzurlu ve mutlu bir hayat için iman ve ahlak birlikte gereklidir. Zira iman ve ahlak hayatın özü ve mayasıdır. Nitekim bizim için en
güzel örnek olan Hz Peygamber (s.a.v), kendisinin, ahlak güzelliklerini tamamlamak için gönderildiğini ifade etmektedir.1370
İslam‟da ahlak o kadar önemlidir ki, Hz. Peygamber(s.a.v):
“Güzel ahlak insanı mutluluğa götürür‟‟1371
Kur‟an-ı Kerim‟de Hz. Peygamber(s.a.v) şöyle övülmektedir. “Gerçekten sen büyük bir ahlak üzerindesin.‟‟1372
1368
1369
1370
1371
1372
Ebu Davud, “Sünen”, 14
Tirmizi, iman, 6
İmam Malik, “Muvatta”, Husn’ül-Huluk, 8
Müslim, İman, 93
Kalem, 68/4
İslam’da Ahlak Anlayışı
415
Ahlak konusunda bu ayetler de dikkat çekicidir. “İyilik ediniz.
Çünkü Allah iyilik edenleri sever.‟‟1373,
“İyilik yapan kendisine yapar, kötülük eden kendisine
eder. Allah kullarına zulmetmez.‟‟1374
İslam ahlakı iyi sayılan şeylerin yapılmasını, kötü sayılan şeylerden
de kaçınılmasını istemektir. Dinimize göre iyilik insanı mutluluğa, kötülük
ise mutsuzluğa götürür. Güzel ahlak, insanı temizler ve arındırır. Onun
için, iyi bir davranışta bulunan kişi, kendini rahat hisseder ve manen kötülüklerden arındığına inanır. Tıpkı maddi hayatta temizlenmeye ihtiyaç hissettiği gibi, manevi hayatta da kötülüklerden korunmaya ihtiyacı vardır.
Sadece kötülükleri terk etmek yeterli değil, yerine iyilikleri koymak gerekir.
Ahlaki her iyi davranış, kötülükten korunmanın yoludur. Bu nedenle Hz.
Peygamber(s.a.v): “Bir fenalık yaparsan, arkasından iyilik yap,
fena işi silip götürsün‟‟1375 Böylece iyilik, bir temizlenme veya arınma
vasıtasıdır. Aslında bu hukuki bir arınma vasıtasıdır ve ahlaki bir arınma
anlayışı ve insanın yaratılışına uygun gelen psikolojik tedavi yöntemidir.1376
Ahlak‟ın kaynağının ne olduğu konusunda insanlık tarihi boyunca ortaya konan üç temel tezin olduğu görülmektedir. Bu tezlerden ilki, ahlakı insanın hem yaratılışı, tabiatı veya fıtrat kanunları anlamında ve hem de
Peygamberler aracılığıyla gönderilen vahiy kaynaklı ilkeler ve kurallar anlamında kabul eden dinlerin tezleridir. İkinci tez ise ahlakı, akıl referanslı
olarak ele alan, onu hem bir metafizik ve hem de pratik bir insani olgu olarak gören farklı felsefe doktrinlerinin tezleridir. Üçüncü tez ise, ahlakın
toplumsal yönü üzerine geliştirdiği tezdir. Din ile ahlak ilişkisi bütün filozofları ve din bilginlerini meşgul etmiş bir konudur. Ahlak‟ın yegane kaynağı
din değildir. Öyle bir iddia sahibi olmak ileri derecede bir abartıdır. Ancak
şunu biliyoruz ki, her dindar, ahlaklı olmak zorundadır. Çünkü din, bize bu
dünyada ahlaklı davranmayı öğretir ve bir bakıma dinin mesajı da bu dünyada ahlak ekseninde bir dünya hayatı sürmemiz içindir. İlim ne kadar ilerlerse ilerlesin, ilerlemesi ne kadar büyük ve göz kamaştırıcı olursa olsun,
1373
1374
1375
1376
Bakara, 2/195
Fussilet,41/46
Riyaz’us-salihin, I,94, Hadis No:61
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 41, Alıntı: Hayrani, Altıntas, “İslam Ahlakı ve İnsani Davranışlar’’, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, Sayı: 36, s. 15-16
416
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ahlakı ve dini gereksiz kılamaz. Zira ilim insanlara nasıl yaşamaları gerektiğini öğretmez ve herhangi bir değer ölçüdsü de ortaya koymaz. Ahlak ilme dayandırılamaz, ahlak sadece dine dayandırılabilir. Ancak din ile ahlak
aynı şey değildir. İlke olarak ahlak, din olmadan var olamaz. Pratik olarak,
ferdi davranış olarak ise ahlak doğrudan dine bağlı değildir. Ne olursa olsun, yine de ahlakın en büyük destekçisi daima dinler olmuştur. Dindar
ama aynı zamanda ahlaksız olan insanlar bulunabileceği gibi,
ahlaklı ancak dinsiz veya materyalist insanların bulunabileceği
de doğrudur ve olabilir.
İslam ahlakının kaynağını Kur‟an-ı Kerim, Sünnet, İcma ve Kıyas
oluşturur. Kendisine Hz. Peygamber(s.a.v)‟in ahlakı sorulduğunda Hz.
Aişe (r.anha), O‟nun ahlakının “Kur‟an Ahlakı” olduğunu belirtmiştir.
İnsanı en güzel bir surette yaratan ve ona kendi ruhundan üfleyen Allah,
ona iyilik ve kötülüğün kaynakları olacak kabiliyetleri birlikte vermiş ve nefsini temiz tutanların kurtuluşa ereceklerini, ancak onu kirletenlerin zarar
edeceklerini haber vermiştir. İnsanın ahlaki mahiyetini dengeli bir şekilde
ele alan Kur‟an-ı Kerim, onun hüküm ve tercihlerine de aynı şekilde yaklaşmıştır. Buna göre hakkında ayet bulunan konularda kişiler, dini anlamda sorumludurlar. Zira Allah ve Rasulü bir şeye hükmederse, mü‟minlere
seçme hakkı kalmaz. Fakat Allah‟ın hükümlerine aykırı olmamak kaydıyla
anaya-babaya ve devlete itaat edilmesi de gerekir. Helal ve haramın da
belli olduğunu, bunların arasında şüphelilerin bulunduğunu, şüphelilerden
sakınan kişinin dinini ve şerefini koruyacağını haber veren Hz. Peygamber(s.a.v),helalleri haram, haramları ise helal sayma anlaşmanın geçersiz
olduğunu bildirmiştir ki, bunların arasında ahlaki hükümler de vardır.1377
İcma, inananların, iyi olarak üzerinde ittifak ettiği davranış şekli, ahlakın bir kaynağı olmaktadır. İlahi emirlere aykırı olmayan örf, adet ve
an‟anelerin bu çerçeve içinde mütalaa edilmeleri uygun olur. Daha ziyade,
hukuki konularda gerçekleşen bu müşterekliğin ahlaki konular için de geçerli olduğu muhakkaktır. Esasen hukuk kurallarıyla ilgili olan kısas, duruma göre ahlak için de kaynak olabilir.1378 Zaman ve mekan kaydı olmaksızın insanın bütün hayatını kuşatan İslam ahlakı, merkezine insanı yerleştirerek çevresindeki her şeyi kapsamına alır.
1377
1378
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 47
Hayrani Altıntaş, age, s. 9
İslam’da Ahlak Anlayışı
417
Kur‟an-ı Kerim‟de ahlakın önemine vurgu yapmak için, imandan hemen sonra iyi davranışta bulunmak da hatırlatılır. “İman edin ve iyi
amelde bulunun” emri Kur‟an-ı Kerim‟de en az elli defa tekrar edilir.
Bazı ayetlerde belirtildiği gibi, güzel bir ahlaki davranış aynı zamanda, dini
bağlılığı ve imanı da gösterir: “Sevdiğiniz şeylerden infak etmedikçe, iman etmiş olmazsınız...”1379 Güzel ahlak olmaksızın kıyamet ve
dünya işlerinden hiç biri herhangi bir düzene giremez ve hayatta bir huzur
sağlanamaz. O halde ahlakını düzeltip güzel temeller üzerine oturtmadan
fazla amelin bir yarar sağlayabileceğini sanmak hatadır. Aksine kötü huy,
hayır ameli, aynen sirkenin balı bozduğu gibi, bozar. Sonu fesat olan bir
şeyin ne gibi bir yararı olabilir ki? Ahlakı ıslah etmeksizin fazla ilim sahibi
olmanın bir yarar sağlayacağını da sanmamalıyız. Güzel ahlaklı insan,
anne ve babasına karşı saygı duyar. Kendisiyle barışıktır ve diğer insanlarla güzel iletişim kurar, onlara karşı son derece saygılı bir tavır gösterir.
Her zaman müjdeli ve sevinçli bir ortamda yaşar.1380
Kur‟an-ı Kerim ahlakına uyan insanlar birbirlerine değer verir ve birbirlerini her yönden güzel ve estetik bir ortamda yaşatmaya çalışırlar.
Cennete duyulan özlemden dolayı, dünya şartları maksimum kullanılarak
en güzel, en temiz, göze, kulağa ve tüm duyulara en güzel şekilde hitap
eden ortamlar oluşturulur. Bu nedenle sanat ve estetik her yönden çok gelişir. Dindar bir insanın vicdanı da temizdir ve bu nedenle aklının üzerinde
herhangi bir baskı olmaz, çok geniş düşünerek ortaya güzel ve benzersiz,
taklitten uzak eserler çıkarır. Ayrıca diğer dindar insanları da hoşnut etmek
ve onlara güzellikler sunmak isteği ile iş yapan insanlar, samimi olurlar.
Ahlaklı insanların bulunduğu toplumlarda, iş yerlerinde de karşılıklı anlayış, iş birliği ve adalet ortamı olur. Sonuçta ahlaklı olmak, kişinin fıtratına
uygundur. Kişi güzel davranışları yapmakla iç huzuru yakalar. Hem bu
dünyada ve hem de ahirette mutlu olur. Hem kendisine ve hem de çevresine faydalı olur. Güzel ahlaklı insanlardan oluşan toplumlarda anarşi, terör, hırsızlık, cinayet vb kötü davranışlar olmaz. Toplum daima gelişir ve
örnek bir toplum haline gelir. Kur‟an‟ı Kerim bizlerden örnek bir toplum olmamızı kendi ifadesiyle, “orta ümmet‟‟ olmamızı istemiştir. “Böylece
sizi vasat bir ümmet kıldık ki, insanlara karsı şahitler olasınız.
Peygamber de sizin üzerinize şahit olsun. Biz Peygambere uyanı,
ökçesi üzerinde geri dönenden ayıralım diye, eskiden yöneldiğini
1379
1380
Al-i İmran, 3/92
Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 49
418
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
(Kabe’yi) kıble yaptık. Bu, Allah’ın doğru yola ilettiği kimselerden başkasına elbette ağır gelir. Allah sizin imanınızı zayi edecek
değildir. Şüphesiz Allah, insanlara Rauf ve Rahim’dir”1381
İnsan sosyal bir varlıktır, toplum denilen sosyal bir çevre içinde doğar ve topluluk içinde yaşar. Toplum içinde yaşayan insan, toplumla olduğu gibi, toplum içerisindeki insanlarla da her an ilişki içindedir. İnsan, toplum içinde yaşadığı sürece sosyal ilişkiden ötürü birtakım yükümlülükler de
yüklenir. Sosyal ilişkilerin bir sonucu olan bu görev ve yükümlülükler toplumsal bir güce sahiptir. Yerine getirilmediği durumlarda toplumsal tepkiler
meydana gelmektedir. Toplumsal kuralları birkaç bölümde toplamak mümkündür. Toplumu ve sosyal ilişkilerimizi düzenleyen kaide ve kuralları olarak; dini, ahlaki, hukuki ve örf, adet ve geleneklere ait kaide ve kurallarıdır.
Bunlardan din kuralları, Allah tarafından konulmuş olan emir ve yasaklardan ibarettir. Allah ile kullar arasındaki dünyevi ve uhrevi ilişkileri düzenleyen kurallar bütünüdür. Bu kuralların içerdiği emir ve yasaklara uyulmadığı
zaman öngörülen cezalar manevidir.
Ahlak kurallarının toplumsal düzen kuralları içinde önemli bir yeri
vardır. Din ve hukuk kuralları gibi insanın kendine ve diğer insanlara karşı
görevlerini gösterir. Ahlak kuralları, insanların bazı davranışları devamlı
olarak iyi ve bazılarını da devamlı olarak kötü görmelerinden doğmuş bir
görüş tarzıdır. Toplumsal düzen kuralarının önemli bir kısmını da görgü
kuralları denilen birlikte yaşama sanatı oluşturur. Ahlak ilmi ve kurallarıyla da iç içe olan bu kurallar, bireyin benliğine yerleşen iyi huydan ve iyiyi
kötüden ayırıp onu iyiye yönlendiren melekelerden beslenir.1382
Toplumsal düzen kurallarından hukuk kuralları ise doğrudan doğruya
insanın dış ilişkilerini düzenlemektedir. Hukuk kuralları da toplumu ve sosyal ilişkilerimizi düzenleyen kaide ve kurallardandır. Hukuk, hak kelimesinin çoğuludur. Hukukun asıl amacı, toplumsal yaşamı düzenlemektir.
Kur‟an-ı Kerim her şeyden önce bir dini ilkeler ve uyarılar kitabıdır, bir hukuk metni değildir. Bununla birlikte Kur‟an-ı Kerim, vahyinin Medine‟de kurulan toplumun bazı hukuki ihtiyaçlarını karşılamayı da hedeflediği bir gerçektir. Buna bağlı olarak Kur‟an-ı Kerim‟de yer alan hukuki düzenlemeler,
o günkü toplumsal yapıyı veri olarak kullanmıştır.1383 Kur‟an-ı Kerim‟in ön1381
1382
1383
Bakara, 2/143; Zehra Alkan Koyuncu, age, s. 54
Necip Bilgi, “Hukuk Başlangıcı”, s. 22
Ömer Özsoy-İlhami Güler, “Konularına Göre Kur’an”, s. 487
İslam’da Ahlak Anlayışı
419
gördüğü kurallar, toplumdaki bireylerin birbirleriyle olan ilişkileri başta olmak üzere, bütün bir toplumun menfaatini koruma gibi evrensel bir amaca
yöneliktir. Kuralı koymak kadar, konulan kuralın işlerlik kazanmasını da sağlamak gereklidir. Bu nedenle onların ihlali durumunda, faillerin çeşitli şekillerde cezalandırılması gerekir.
Kur‟an-ı Kerim cahiliye ahlakına karşılık savaş açarak, onu rekabet
ve küçümseme duygusuyla geçici hazlara düşkünlüğün doğurduğu kaba
ve hoyrat gelenekleri yerle bir etmiş ve onun yerine Allah‟ın bütün yaratıklarına karşı merhametli olmak, beşeri ilişkilerde dürüstlük ve güvenilirlik,
karşılıksız sevgi ve fedakarlık, samimiyet ve iyi niyetli hareket etmek gibi
insan olmanın onuruna yakışan erdemleri yerleştirmiştir.1384 Kur‟an-ı Kerim
bütün bu faziletleri insanı ahlaki bakımdan olgunluğa ulaştırmak için öngörmüştür. Çünkü ona göre insanda hem ahlaki doğruları ayırt edebilecek
güç ve hem de bu gücü engelleyecek heva ve şehvetler vardır.1385 İnsanın
dünyada denenmeye tabi tutulmasının anlamı da esasen onun bu içgüdü
ve zaaflarla donatılmış olmasından kaynaklanır.1386 İslam ahlakının amacı,
insanın bu zaaflarını yenerek olumlu kabiliyetlerini en üst seviyeye çıkararak, onu olgun bir dereceye yükseltmektir. Bu hedefi gerçekleştirirken İslam, öncelikle insanın Allah‟a karşı ahlaki davranışlarının içeriğini, burada
asıl olanın doğru bir inanç ve temiz bir yaşayışla Allah‟ı sevmek ve onun
rızasına ulaşmak olduğunu belirtmiştir. Arkasından da yaratılanları sevip
onlara karşı şefkatli hareket etmenin gereği üzerinde durarak, insanın toplumun diğer fertleriyle olan ilişkilerindeki ahlaki tutum ve davranışların niteliklerini beyan etmektedir. İnsanın Allah‟a karşı olan ahlaki davranışlarının
başında iman gelmektedir. Bunun yanında Allah‟a karşı yerine getirmekle
yükümlü olduğu bazı ahlaki davranışları da takva, zikir, şükür, tevekkül olarak örneklendirebileceğimiz gibi çevresine karşı ahlaki davranışlarını da doğruluk-dürüstlük, adaletli olmak, emanete riayet etmek,
iyiliği emredip kötülükten sakındırmak ve infak etmek şeklinde örneklendirebiliriz.1387 Bütün bunları yerine getirmek, kamil bir
mü‟min olmak için gereklidir ve zorunlu bir görevdir.
1384
1385
1386
1387
Mustafa Çağrıcı, “Ahlak” DİA, c. II, s. 1
Furkan, 25/43; Casiye, 45/23
Şems, 91/9-10
Berrin Çelebi, “Kur’anı Kerim’in Kozmolojik Beyanlarının Allah’ın
Varlığına Delalet Boyutu”, Yüksek Lisans Tezi, s. 25
420
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
HIRİSTİYANLIK
----------------------------------------------------------------------“Yahudiler, „Üzeyir Allah‟ın oğludur‟ dediler.
Hıristiyanlar ise, “İsa Mesih Allah‟ın oğludur” dediler.
Bu onların ağızları ile söyledikleri
(gerçeği yansıtmayan) sözlerdir.
Onların bu sözleri daha önce inkar etmiş
kimselerin söylediklerine benziyor.
Allah onları kahretsin! Nasıl da (haktan batıla)
döndürülüyorlar!”
Tevbe, 9/30
-----------------------------------------------------------------------
-Hıristiyanlık
Hıristiyanlık, bugünkü dünya coğrafyasının hemen her bölgesinde
inananı bulunan, temelde vahiy ve mukaddes bir kitap ile tek ilah inancına dayanan bir dindir. Hıristiyanlık, bozulan Yahudi toplumuna Allah tarafından gönderilen bir dindir. Önce şahsi menfaatini ve sonra da milli menfaatini her şeyden üstün tutan Yahudi toplumu, yeryüzündeki bütün dinlere
adeta düşman kesilmiştir. Bu düşmanlığın bir sonucu olarak Hıristiyanlığı
asli kimliğinden uzaklaştırma amacı içinde bulunan Yahudi toplumu, bu
çalışmasında başarılı olmuştur. Bu nedenledir ki, Hz. İsa (a.s)‟a gönderilen
din ile bu gün, O‟nun adına yerine getirilen din arasında hiçbir benzerlik
kalmamıştır. Bu başarılı çalışmanın öncüsü sayılan Aziz Pavlus ve yaptıkları işler ile ilgili bazı bilgileri vermek, Hıristiyanlığın yaşadığı aşamaları
anlamamızı kolaylaştıracaktır.
Günümüzde Hıristiyanlık, dünyada hemen hemen her bölgede taraftara sahip bir inançtır. Taraftar sayısı bakımından dünyada ilk sıradadır.
Özellikle Avrupa, Amerika ve Avustralya kıtası ülkelerinde Hıristiyanlık
yaygın bir din konumundadır. Hıristiyan ülkelerdeki mezheplerin yoğunluğu farklılıklar göstermektedir. Rusya, Bulgaristan, Yunanistan gibi
ülkelerde Ortodokslar; İtalya, İspanya, Paraguay, Portekiz, Vatikan gibi ülkelerde Katolikler; İsveç, Norveç, Danimarka, Amerika
gibi ülkelerde Protestanlar; İngiltere‟de Anglikanlar, diğer Hıristiyan
mezheplerine göre çoğunluğu oluşturmaktadırlar. Hıristiyanlıktan kopan
bazı akımların, Yehova Şahitleri, Mormonlar, Unitaryenler, Kuveykırlar gibi
bağımsız ayrı bir din hüviyetine bürünmesi veya ayrı bir din gibi hareket
etmeleri ve farklı kültürlerin ortaya çıkarak yayılması, Hıristiyanlığın önündeki sorunların başında görünmektedir. Günümüzde çoğunluğu Katolik
olmak üzere, dünya nüfusunun %32 kadarı ve yaklaşık 2.200.000.000
Hıristiyan yaşamaktadır.
Bu gün, dünyanın her tarafında mensupları bulunan ve dünya nüfusunun 1/5’inin dini olan Hıristiyanlık, Filistin bölgesinde doğmuştur. Hıristiyanlıkta Hz. İsa (a.s), merkezi bir öneme sahiptir. Bugünkü Hıristiyanlık,
Yahudiliğin inanç, ibadet ve gelenekleriyle Yunan-Roma aleminin kültürlerinin birleştiren bir kurtarıcı Tanrı dinidir. Hıristiyanlık, Nasıralı İsa‟yı
merkez alan bir Yahudi Mesihi hareketidir. Hz. İsa (a.s), İsrail‟i gelecek Tanrı‟nın krallığına hazırlamak istemiştir. Ancak bugünkü Hıristiyanlık,
Hz. İsa (a.s)‟in Havarileri‟nin arasına sonradan giren Aziz Pavlus‟un yorumlarıyla değişik bir nitelik kazanmıştır.
İnciller‟de Allah ile ilgili açıklamalar, Hz. İsa (a.s)‟a nazaran pek azdır. Bununla beraber Allah‟ın “Göğün ve yerin Rabbi” olduğu da,
“Bir”olduğu da belirtilir. Hıristiyan kutsal kitabında Teslis, yani üçleme
açıkça hiçbir yerde anlatılmamaktadır. Ancak “Ben ve Baba biriz”,
“Babanızın ruhu”, “Allah‟ın ruhu” gibi deyimler, zamanla Allah‟ın
yanında Hz. İsa (a.s) ve Kutsal Ruh‟un da Tanrı sayılmasına kadar varan
yorumlara yol açmıştır. Bu yorumları ilk başlatan, Havarilere sonradan katılan Pavlus olmuştur. “Hz. İsa (a.s)‟in asrının en büyük ilahiyatçısı” diye nitelendirilen Pavlus, bugünkü Hıristiyanlığın kurucusu olarak görülmektedir. Modern bilginlere göre günümüzün Hıristiyanlığı, Hz. İsa
(a.s)‟in getirdiği nizamdan çok, Pavlus‟un yorumlarıdır. Hatta denilebilir ki,
sonraki yüzyıllarda Hıristiyanlar, dini inançlarını İnciller‟den çok, onun yazılarına dayandırırlar. Pavlus‟un iknaları, Allah‟ı değil, Hz. İsa Mesih‟i ağırlık
merkezi olarak almıştır. O‟na göre Hz. İsa (a.s), sadece bir insan değil,
Tanrı‟nın kudretiyle diriltilen kimsedir ve Hz. İsa Mesih‟dir.
Pavlus, Hz. İsa (a.s)‟in doğumu, hayatı, telkin ve faaliyetleriyle ilgilenmez. O‟nun odak noktası sadece Hz. İsa (a.s)‟in Haç‟a gerilmesi ve tekrar dirilmesidir. Hz. İsa (a.s)‟in üzerinde durmamasına rağmen, Pavlus,
“asli suç” hakkındaki düşüncelerinde pek titizdir. O‟na göre insan, katı
Tevrat gayretiyle değil, Hz. İsa (a.s)‟in ölümü ve yeniden dirilişiyle kendini
422
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
bütünleştirecek olan Vaftiz yoluyla ancak kurtulabilmektedir.1388 Bugünkü
Hıristiyanlık, Pavlus‟un yorumlarına dayanır. Aslında İncillerdeki “Babamdan duyduğum”, “Bana verdiğin sözler”, “İnciller” gibi bir
kısım ifadeler değerlendirilirse, bugün Hıristiyanların ellerinde bulunan İnciller‟den önce de bazı İnciller‟in mevcut olduğu anlaşılır. Luka İncili’nin
başında bulunan şu cümleler, bu konuya açıklık kazandırır: “Aramızda geçen şeylerin hikayesini, başlangıcından gözleriyle görenlerin ve kelamın
hizmetçisi olanların bizlere gönderdiklerine göre, tertip etmeye birçok kimseler giriştiklerinden, ben de, ta başından beri hepsini dikkatle araştırarak
ey faziletli Teofilos, olduğu gibi sırasıyla sana yazmayı uygun gördüm; ta
ki sana öğretilen kelamın doğruluğunu bilesin”1389
Dikkati çeken diğer bir konu da, en önemli İncil yazarı Luka‟nın,
Pavlus‟un öğrencisi olmasıdır. Bundan dolayı kutsal metinler, ilk Kilise, ilk
Hıristiyan inançları, kısacası Hıristiyanlık, Pavlus‟un eseridir. Pavlus‟un getirdikleri çıkarılırsa, Hz. İsa (a.s) bir Peygamberdir, Allah birdir, sünnet vardır ve domuz eti yemek yasaktır gibi esasları; aslı korunamamış, değişime
uğramış olsa da, İncil Hıristiyanlığında Tevhid izleri bulmak mümkündür.
Üçleme gibi inançlar sonradan çıkmıştır. Bu tarz Hıristiyanlığı, Hıristiyanlar
kabul etmeseler de Barnaba İncili ve Ebionitlerin kutsal metinlerinde
daha açık bir şekilde göze çarpmaktadır.
Kur‟an-ı Kerim‟de Hıristiyan için “Nasrani”, Hıristiyanlar için de
“Nasara” kelimeleri kullanılmaktadır. Ancak “Ehl-i Kitap” deyiminin
yer aldığı ayetlerde Hıristiyanlar da muhatap alınmıştır. Kur‟an-ı Kerim,
genellikle Hıristiyanları, Yahudiler ile birlikte ve hitap sırasına göre, Yahudiler‟den sonra yer verir. Kur‟an-ı Kerim‟e göre, Yahudiler gibi, Hıristiyanlar
da verdikleri sözde durmadıkları için, kıyamete kadar aralarına düşmanlık
ve kin salınmıştır. Hz. Muhammed (s.a.v), onlara da gönderilmiş bir Peygamberdir. O, Ehl-i Kitap‟ın gizledikleri şeylerin çoğunu onlara açıklamıştır.
Ancak Yahudi ve Hıristiyanlar, kendilerinin “Allah‟ın oğulları ve sevgilileri” olduklarını söyleyerek, Hz. Muhammed (s.a.v)‟e karşı çıkmışlardır.
Kur‟an-ı Kerim, Hz. İsa (a.s)‟in da Allah‟ın kulu ve elçisi olduğunu, O‟nun
da Tevhid‟i tebliğ ettiğini açıklar. Hz. İsa (a.s)‟in tanrılaştırılmasına karşı
çıkar, O‟nun bir Peygamber olduğunu ve kendisine İncil verildiğini belirtir.
İncil, bir hidayet ve nur kaynağıdır. Öğüt vericidir ve yol göstericidir. Onda,
1388
1389
Öznur Gider, “Budizm ve Hırıstiyanlığın Ruhbanlık Anlayışı, Karşılaştırmalı Bir Araştırma”, Yüksek Lisans Tezi, s. 109
Öznur Gider, age, s. 112
Hıristiyanlık
423
Hıristiyanların, Allah‟a, ahiret gününe inanmaları ve iyi işler yapmaları emredilmiştir.
Meryem oğlu Hz. İsa (a.s)‟ı Tanrı edinen Hıristiyanlar, “Allah üçün
üçüncüsüdür” diyerek doğru yoldan sapmışlar ve bu nedenle Tevhid
çizgisinden uzaklaşmışlardır.Tevhid‟den uzaklaşan Hıristiyanları Allah,
dinlerinin özüne, Tevhid ve İslam yoluna çağırmaktadır. Müslümanlara en
yaman düşman, Yahudiler ve müşriklerdir. “Biz Hıristiyanlarız” diyenler, sevgice Müslümanlara daha yakındır. Çünkü onların içinde kibirlenmeyen Keşişler ve Rahipler vardır.
Pavlus, önce katı bir Hıristiyan düşmanı iken, M. 32 yılında Şam
yolunda Hz. İsa (a.s)‟ı manen gördüğünü iddia ederek Hıristiyan oldu. Daha sonra Hıristiyanlığın, Yahudi olmayanlar arasında yayılmasında büyük
rol oynadı. Başta Petrus ve Pavlus, ilk Hıristiyanlar, çeşitli yerlere giderek oralarda cemaatler oluşturdu. Bu cemaatler, dini ayin ve törenleri, ibadet işlerini yürütmek üzere birer idareci seçti. Bu idareciler, Ruhban sınıfının başlangıcı oldu. Petrus ve Pavlus, Roma‟da öldürüldü. Onların mezarının Roma‟da bulunmaması, Roma Kilisesi‟nin bütün Hıristiyanlığı temsil
ettiği iddiasına yol açtı.
Hıristiyanlığı Kudüs ve civarı dışında yepyeni bir kimlikle yayan
Pavlus1390 olmuştur. Yaygın olan Hıristiyan nakillerine göre Pavlus, Hıristiyanlığı ve İncil‟i bir mucize ile Hz. İsa (a.s)‟dan almış, ileride Kilise‟nin talimlerine kendi zihniyetini hakim kılmak için çaba göstermiştir. İngiliz tarihçilerinden Wels’e göre Pavlus, zeki ve zamanının bütün dini cereyanlarını
bilen bir insandır. Diğer dinlerden birçok konuları Hıristiyanlığa aktarmıştır.
Yahudi bir ailenin çocuğu olan Pavlus‟un esas adı Seul’dur. Hıristiyan olduktan sonra, Hıristiyan gibi göründükten sonra şeklinde görüşler olmakla
birlikte ismi Pavlus olmuştur. Önceki hayati ile ilgili geniş bir bilgi olmamakla birlikte, Hıristiyanların çoğalmasına ve Hıristiyanlığın yayılmasına
doğrudan engel olamayan Pavlus, Hıristiyan görünmek suretiyle bu dini
1390
Pavlus: İlk adı Saul’dür. Kilisenin kuruluşunun ilk yıllarında Hıristiyanlar kin ve nefret sonucu O’na zulmetmişlerdir. Pavlus dinini,
Efes, Galatya, Makedonya ve Korent’te yaymıştır. M.52 yılında Esine’ye gitmiştir. Kudüs’te iki defa hapsedilmiş ve idam edilmek üzere Roma’ya gönderilmiştir. Yanında çeşitli Kiliseler’e yönelik 14
mektup bulunmuştur. Bu mektupların en önemlisi Galatya, Efes,
Korent ve Romalılara aittir.
424
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
başka bir görünüme soktuğu şeklinde iddialar olduğu bilinmektedir.1391 Hz.
İsa (a.s)‟in dininde olan birçok şeyi çıkararak ve dinde olmayan birçok şeyi
de dine sokan, fikirlerini yaymak için birçok ülkeyi dolaşan Pavlus, sonunda Roma‟da büyük bir kargaşaya neden olduğundan dolayı öldürülmüştür.
Pavlus, Roma‟nın Kudüs‟teki korkunç zulmünün intikamını, bir Yahudi‟ye
yakışır bir şekilde kat kat almış ve Roma topraklarını kana boyadıktan
sonra M. 67 tarihinde öldürülmüştür.1392
İsa Mesih merkezli bir din olan Hıristiyanlıkta, her şey Hz. İsa (a.s)
ile şekillenmekte ve Tanrı ile ilişkilendirilmektedir.1393 Yeni Ahit‟te metinler
arasında bazı farklılıklar vardır. Hıristiyanlar bu durumun tarihi ve toplumsal nedenlerden kaynaklandığını belirtmektedir.1394 “İzah edilmesi zor
ama inanılması gereken bir sır” olarak belirtilen Baba, Oğul ve
Kutsal Ruh‟tan oluşan Teslis inancına dayalı olan Hıristiyanlık, kendisini monoteist, yani tek Tanrı inancı olan bir din olarak tanımlamaktadır.
Bu Tanrı anlayışı Hıristiyanlığı diğer tek Tanrı‟lı dinlerden ayırarak farklı bir
din haline getirmektedir.1395Teslis‟e dayalı Tanrı anlayışına sahip Hıristiyanlar, M. 340 tarihinden itibaren devlet desteğini arkasına alan Kiliseleriyle birlikte putlara ve onlara tapınan putperestlere karşı çok sert davranmıştır. Putperestlerin ibadetini hedef alan fermanlar çıkarmıştır. Putperestler M. 360 tarihlerinde İmparator Julian‟ın zamanında kısa süren bir
tepki göstermişse de Hıristiyanlar onları tamamen yok etmeyi hedefleyen
acımasız ve sistematik bir kampanya ile karşılık vermiştir. Daha sonra gelişim süreci içersinde Hıristiyanlık bir toplum dini olmuştur.
Putperestler, Yahudi ve Hıristiyanlara yönelttikleri eleştirilerde, Hıristiyanlığın putperest mitolojiden pek çok şey alarak Hz. İsa (a.s)‟in hayatıyla birleştirmiş olduğunu ileri sürerek, Hıristiyanların inanç ve ibadet yönünden kendilerini taklit ettiklerini iddia etmiştir.1396 Bazı Hıristiyanlar da bu
konuda putperestlerle aynı görüşü paylaşmıştır. Onlar Hıristiyanlıkta putperestlik etkilerinin oldukça güçlü olduğunu iddia etmekte ve pek çok Hıris1391
1392
1393
1394
1395
1396
Herbert George Wells, “Cihan Tarihinin Umumi Hatları”, Trc. Heyet,
c. 3, s. 19
Ahmet Kahraman, “Dinler Tarihi”, s. 188
Mehmet Aydın, “Hıristiyanlık’ta Din ve Dini Anlayış”, s.68
Şinası Gündüz, age, s. 48-54
Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, age, s. 254
Aynur Eryiğit Bader, “Yahudilik Hıristiyanlık ve İslam’ın Putperestliğe Bakışı, Kutsal Kitaplar Açısından Bir Değerlendirme”, Doktora
Tezi, s. 102
Hıristiyanlık
425
tiyan doktrinlerinin İsa Mesih kaynaklı değil de putperest kaynaklı olduğuna inanmaktadır. Arthur Weigall adlı araştırmacı yazar bu konuda şöyle demektedir: “Kilise‟ye ait Hıristiyanlığın büyük bir kısmının, putperestliğin yeniden giydirilmiş hali olduğu açıktır ki, bir kimse onun hakkında eski
putperest Tanrı‟larının son kalesi dahi diyebilir. Ben bu antik Tanrı‟lara tapınmanın asla ölmediğine ve bugün bile hala onu, bilmeden Hıristiyan ibadet yerlerinde ve dinsel törenlerde anlatılan putperest efsanelerde devam
ettirdiğimize inanmaktayım.”1397
Hayız ve nifaslı olan kadınların yıkanıncaya kadar yataklarını ayıran ve o kadının pişirdiği yemeği yemeyen ve hatta imkan dahilinde onunla konuşmaktan kaçınan Yahudiler, Pavlus aracılığı ile Hıristiyanlıkta abdest ve gusül gibi her insanın tabii hakkı olan yıkanmayı da kaldırmıştır.
Doğu dinlerin hepsinde var olan yıkanma ve gusül abdestini Hıristiyanlıktan kaldırarak, onları toplumdan uzaklaştırmaya başarılı olmuştur. Ancak
bu şekilde Hıristiyan din bilginlerinin insanlarla konuşma ve onlara telkinde
bulunmanın önüne geçmiştir. Nitekim orta çağda Hıristiyan sofuları “yıkanmayı” bir günah saymışlardır. Hatta Azize Elizabeth, yıkanma
zevkinden öyle kaçınıyordu ki, kokmaya başlamış ve etrafındakiler bu kokuya dayanamaz hale gelince, onu yıkanmaya zorlamışlardı. Bu kadın su
ile temas eder etmez fırlayarak kaçmış ve işlediği günahtan dolayı tevbe
ve istiğfar etmiştir.1398 İşte bunun için Pavlus, düşmanları olan Hıristiyanları
bu şekilde bir silahla toplumdan uzak tutmaya çalışmıştır. Üstelik bunu, dinin bir emri gibi telakki edilmesini sağlamıştır. Sünnet olmayan bir insanın
tenasül uzuvlarında taşıyacağı mikropların ne kadar fazla olduğu tıp bilginlerince bilinen bir gerçektir. Bütün şark dinlerinde var olan bu güzel adeti
de kaldırarak, Hıristiyanları uzuv bakımından da Yahudilerden ayırmıştır.
Pavlus, Tevrat‟a göre Tanrı Yehova ile İsrailoğulları arasındaki bir sözleşmenin esaslı bir nişanesi olan sünnet olmayı kaldırarak, Hıristiyanları
bu sözleşmenin dışında bırakmıştır.
Pavlus tarafından Hıristiyanlığa sokulan hurafelerden birisi de Hz.
Adem (a.s) ve Hz. Havva (a.s)‟in işlediği günah nedeniyle bütün insanlığın
“suçlu” olarak kabul edilmesi ve suçun kefareti olarak Allah‟ın biricik oğlu
Hz. İsa (a.s)‟ı yeryüzüne göndererek Haç üzerine kurban etmesi iddiasıdır.
Hz. Adem (a.s)‟in işlediği suçtan dolayı bütün insanlık günahkar oldu. Bu
1397
1398
Arthur Weigall, “Hıristiyanlığımızdaki Putperestlik”, Trc. Ozan Yayıncılık, s. 11
Ahmet Gürkan, “İslam Kültürünün Garbi Medenileştirmesi”, s. 48
426
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
günahtan kurtulmak, masum bir kimsenin kurban edilmesi ile mümkün
oluyor. İşte bu masum insan da Allah‟ın oğlu olan ve sonradan insan şekline girmek suretiyle yeryüzüne inen Hz. İsa (a.s)‟dan başkası değildi. Bir
babanın işlediği suçtan dolayı evladını mahkum etmek ve onu idam etmek
doğrusu hem merak konusu ve hem de düşündürücüdür. Hz. İsa (a.s),
kendisini sadece kendisinden sonra gelenler için feda etmiş, daha öncekiler için böyle bir şey söz konusu olmadığı gibi, Hz. Adem (a.s)‟in evlatları
arasında yalnız Aziz Meryemana asli günahtan ari tutulmuştur. Hz.
Meryem (a.s)‟den başka bütün insanlar, bu günahı yüklenerek dünyaya
gelmişlerdi. Günahsız bir insanın suçlu olarak kabul edilmesi, bu günahı
temizlemek için de masum bir insanın öldürülmesi cinayetini izah etmek ve
anlamak gerçekten zordur.
Tevhid değerlerini merkeze alarak konuşacak olursak deriz ki, insanın günahsız olarak dünyaya gelmiş olması temel bir ahlaki ilkedir. Bu nedenledir ki, Hıristiyan inanışındaki ilk günah fikri İslam‟a bütünüyle yabancı
bir fikirdir. Bu nedenledir ki, günahın tevarüs edildiği bu algıyı insaf ehli
pek çok batılı düşünürler de eleştirmiştir. Bunlardan birisi olan medeniyet
tarihçisi Toynbee, bu sorunlu algıyı şöylece te‟vil etmektedir: “…Bu ilk
günah, Ademoğlunun egocentrizm, yani kendini her şeyin merkezi sayma ve hodbinlik hastalığıdır.”1399
Daha önceki örf ve adetlerden Yahudiliğe, oradan da Hıristiyanlığa
Pavlus tarafında sokulan “Keçinin Lanetlenmesi” olmuştur. Eti, sütü,
kılı ve derisi ile insanlığa faydası olan bir hayvanın lanetli sayılması nasıl
bir suç olabilir? Yahudiler sadece yılda bir keçiyi bu şekilde lanetler ve çöle bırakırlar. Ancak Hıristiyanlarda bütün keçi nesli lanetlenmiştir. Onlara
göre Hz. İsa (a.s) ikinci defa gelişinde keçiler ile koyunlar birbirine karışmış halde iken, Keçiler’e hitaben: “Gidin benden, siz ey lanetliler,
sonsuz ateşe girin.”1400 diyecektir. İlah olarak kabul edilen, Hz. İsa
(a.s)‟in emrinin dışında bir şeyin olması mümkün olmadığına göre, sonunda bu hayvanlar sonsuza dek ateşe gireceklerdir. Bu inanç da ciddi anlamda düşündürücüdür.
1399
1400
Namık Kemal Okumuş, “İnsan Sorumluluğu Bağlamında Misak Algısına Farklı Bir Bakış Denemesi” adlı makalesi, Kelam Araştırmaları
Dergisi, c. 11, Sayı: 2/2013, s. 81, Alıntı: Arnold J. Toynbee, “Tarihçi
Açısından Din”, Çev. İbrahim Canan, Kayıhan, s. 150, 360,
İncil, Matta, 25/41
Hıristiyanlık
427
Hıristiyanlıkta muska ve tılsımlara inanmak yaygındır. Hıristiyan din
adamları muska taşıma adetleri ile çok mücadele etmişlerdir. Hatta M.
366 tarihinde toplanan “Laodice” dini kurultayı, muska ve tılsım taşımayı yasak eden bir karar çıkararak ilan etmiştir. Fakat Hıristiyanlar bunları
taşımaktan bir türlü vazgeçememişlerdir. 8.yüzyılda Papa II. Gregoare,
bu batıl inançlara şiddetle karşı koydu. Ancak halk bildiğinden ve gördüğünden şaşmadı. Sonuçta Hıristiyan din adamları, bu hurafeye taviz vermeye mecbur kaldılar. Muskanın yerine“Haç”, Hıristiyanlık sembolü olan
balık resmi, “Agnus Dei”, yani İsa amblemi olarak kullanılan kuzu
şekli, yazılı levhaları taşıma tavsiye edildi.
7. yüzyıla kadar Hıristiyanlar, bir yandan kendi iç sorunları ile uğraşırken, diğer yandan dinlerini yaymak için azami çaba göstermişler ve ulaşabildikleri her yere Kitab-ı Mukaddesi yaymaya çalışmışlardır. Hıristiyanlar bu çalışmalarında oldukça başarılı sonuçlar almışlar ve dinlerini Asya,
Avrupa ve Afrika‟da hızla yaymışlardır. Ancak 7. yüzyılın başında Hıristiyanlığı yayma çalışmaları çok ciddi bir engelle karşılaşmıştır. İslam‟ın ortaya çıkışı ile bu hızlı yayılma birdenbire durdu ve kısa süre sonra da Asya
ve Afrika‟da gerilemeye başladı. Çünkü İslam‟ın kutsal kitabı Kur‟an-ı Kerim, Kitab-ı Mukaddes‟e karşı ciddi bir rakip olarak ortaya çıkmış ve Tevrat
ve İnciller‟de birtakım tahrifat ve değişikliklerin olduğunu belirterek, Kitab-ı
Mukaddes‟in kutsallığı ve sıhhati üzerinde insanları düşünmeye davet etmiştir.1401
Yahudi ve Hıristiyanlar, İslam‟ı kabul ederek sahabe arasına dahil
olmuşlardır. Hz. Muhammed (s.a.v)‟den sonra Sahabe, Tabiin ve onlardan
sonra gelenler, hep onun metodu ile, yani Kur‟an-ı Kerim‟i Tevrat ve İncil
ile karşılaştırmak sureti ile İslam‟ı yaymaya devam etmişlerdir. Onların
ayet ve Hadislere dayanarak yaptıkları bu çalışmalar, bilhassa Necran,
Filistin ve Suriye‟de birçok Hıristiyan‟ın kendi dinlerini terk ederek İslam‟a girmelerine neden olmuştur. Hicri 3. yüzyıla kadar bu şekilde yürütülen çalışmalar, gitgide daha sistemli bir hale gelmiş, bu yüzyılın ortalarından itibaren İslam dünyasında Hıristiyanlık ve Kitab-ı Mukaddes ile ilgili
olarak eserler yazılmaya başlanmıştır. Bu yüzyılda daha önce Hıristiyan
iken, bilahare Müslüman olan Ali bin Rabban et-Taberi isimli bir müellif, “ed-Din ve‟d-Devle” adlı bir eser yazarak, Kur‟an-ı Kerim‟i Tevrat
1401
www.kutsalkitaplar.net, Şaban Kuzgun, “Kitab-ı Mukaddes kutsallığı üzerine” s. 62
428
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ve İncil ile karşılaştırmış ve İslam‟ın Hıristiyanlığa karşı üstünlüğünü ortaya
koymuştur.1402
İslam dünyasında, Hıristiyan inancının yanlışlığını belirtmek üzere
sık sık Hıristiyan din adamları ile diyaloglara girilmiş, Hıristiyan krallar ve
diğer ileri gelenler zaman zaman mektuplarla İslam‟a davet edilmişlerdir.
Hıristiyanlık ve Kitab-ı Mukaddes üzerinde İslam dünyasında yapılan çalışmalar Kur‟an-ı Kerim ve Hadis ile başlamış, H. 2. yüzyılın sonlarından
itibaren, önce reddiye türünden eserler verilmiş ve daha sonra H. 4. yüzyıldan itibaren, bilhassa Tevrat ve İncilleri sistematik bir şekilde inceden
inceye tetkik eden eserler ortaya konmuştur.1403
Hıristiyanlık bir din olarak ilk defa Filistin‟de ortaya çıkmasına rağmen, İslam‟ın ortaya çıkmasından kısa bir süre sonra, Asya kıtasındaki etkisini ve ağırlığını kaybetmiş ve Avrupa‟ya yerleşmiştir. Hz. İsa (a.s)‟dan
sonraki ilk yüzyıllarda Filistin, Suriye, Anadolu ve çevresinde yaşayan Hıristiyanlık, birçok önemli merhaleleri bu topraklarda geçirmiştir. Asya‟da İslam hakimiyetinin yayılması sonucu, Anadolu‟dan da çıkmak zorunda kalan Hıristiyanlık, önemli bütün çalışmalarını Avrupa‟da yürütmeye başlamıştır. Hıristiyanlık daha birinci yüzyılda Roma‟ya kadar gitmiş, Avrupa‟nın
muhtelif ülkelerinde Hıristiyan cemaatler birinci yüzyıldan itibaren varlıklarını hissettirmişlerdir. Bizans-Roma rekabeti neticesinde Roma‟nın, Katolik Hıristiyanlığın merkezi haline gelişinden sonra Batı, Hıristiyan dünyasında ağırlığını hissettirmeye başlamıştır, Roma‟nın, Katolik Hıristiyanlığın
merkezi olarak ortaya çıkmasından sonra, Kitab-ı Mukaddes üzerinde yapılan çalışmalar, Batı‟da devam ettirilmiştir.1404
1402
1403
1404
www.kutsalkitaplar.net, Şaban Kuzgun, “Kitab-ı Mukaddes kutsallığı üzerine” s. 62, Alıntı: İbrahim el-Hardlu,” et-Tevrat vel-Yehud fi
Fikri İbn-i Hazm, s. 15
www.kutsalkitaplar.net, Şaban Kuzgun, “Kitab-ı Mukaddes kutsallığı üzerine”, s. 62, Alıntı: Mehmet Aydın, “Müslümanların Hıristiyanlığa Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışım Konuları”, s. 60-109
www.kutsalkitaplar.net, Şaban Kuzgun, “Kitab-ı Mukaddes kutsallığı üzerine” s. 62, Alıntı: George Every, “Chrisüan Mythology”, s. 19
Hıristiyanlık
429
-Kur‟an-ı Kerim Açısından Hıristiyanlık
Kur‟an-ı Kerim açısından Hıristiyanlığı incelerken öncelikle, Kur‟an-ı
Kerim‟in Hz. İsa (a.s)1405 ve O‟na verilen İncil‟i nasıl nitelediğine bakmakta yarar vardır. Kur‟an-ı Kerim, Hz. İsa (a.s)‟in iki yönünü özellikle vurgulamıştır.
1- Beşer hayatı,
2- Doğumundaki mucizevi durumu,
Hz. İsa (a.s)‟in annesi Hz. Meryem (a.s)‟dır. Hz. Meryem (a.s)‟in annesi bir erkek çocuk doğurursa, O‟nu Beyt-i Mukaddes‟in hizmetine vermeyi 1406 adamıştır. Ancak O, Meryem doğunca da bu vadinden caymamıştır. Hz. Meryem (a.s) Beyt-i Mukaddes‟teki günlerini ibadetle geçirmiştir. Kendisine Allah tarafından bir kelimenin müjdelenmesi, O‟nun adının
İsa, lakabının Mesih olacağı da yine burada, yani Beyt-i Mukaddes‟te 1407
olmuştur. Hz. Meryem (a.s)‟in, “...Bana bir beşer dokunmamışken
benim nasıl çocuğum olabilir... “1408 diye irkilmesini normal karşılamak lazımdır. O tertemiz bir kadındır ve namus timsali olarak yetişmiştir.1409 Hz. İsa (a.s)‟in babasız olarak yaratılışını hazmedemeyen Yahudi
toplumu, O‟na çeşitli iftiralar atmaktan geri kalmamıştır.1410 İlahi vahiy gereği, Hz. Meryem (a.s)‟in durumu Hz. İsa (a.s) tarafından açıklanmış ve O
beşikte iken konuşmuş, Allah‟ın kulu olduğunu, kendisine kitap verildiğini
ve Peygamber olarak görevlendirildiğini söylemiştir.1411 Kur‟an-ı Kerim, Hz.
İsa (a.s)‟in vasıflarıyla ilgili olarak şu noktalar üzerinde özellikle durmaktadır:
1- Allah‟ın Ruhu,1412
2- Allah‟ın Kelimesi,1413
1405
1406
1407
1408
1409
1410
1411
1412
Kur’an-ı Kerim’de İsa kelimesi 11 ayrı surede ve 25 ayette geçmektedir.
Al-i İmran, 3/35-36
Al-i İmran, 3/45
Al-i İmran, 3/47
Enbiya, 21/91; Al-i İmran, 3/42-43; Hıristiyanlar her yıl Ağustos ayının 15’ine en yakın Pazar gününü “Meryemana günü” olarak kutlarlar. Böylece O’nun namuslu bir kadın olduğunu anarlar.
Meryem, 19/24-28
Meryem, 19/30
Nisa, 4/171
430
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
3- Ruhu‟l-Kuds ile desteklenmiş olması,1414
Kur‟an-ı Kerim, Hz. İsa (a.s) hakkında “Ruhu‟l-Kuds” ve
“Allah‟ın Oğlu” terimlerini asla kullanmamış ve bu, Allah‟ın insan şeklinde tasavvur edilmesi düşüncesini ortadan kaldırmak içindir. Halbuki Hıristiyanlar O‟na Allah‟ın oğlu demek suretiyle, kendilerinden önceki küfredenleri körü körüne taklit etmiş oldular.1415 Bununla da yetinmeyen Hıristiyanlar, “Allah bir oğul edindi” diyecek kadar iftiralarında aşırı gitmişlerdi.1416 Kur‟an-ı Kerim, Hz. İsa (a.s)‟in özelliklerini sayarken özellikle şu
noktalara dikkat çeker:
1- Hz. İsa (a.s)‟in beşikte konuşması,1417
2- Hz. İsa (a.s)‟in körleri iyi etmesi, ölüleri diriltmesi ve
çamurdan bir kuşa can vermesi,1418
Hz. İsa (a.s)‟in kavmini hak yoluna davetinde on iki Havari 1419
kendisine yardımcı olmuştur. Hz. İsa (a.s) Peygamberliği süresince daima
bir olan Allah‟a kulluk tavsiyesinde bulunmuştur.1420 Kur‟an-ı Kerim‟de
açıklandığı üzere Hz. İsa (a.s)‟in vasıfları şunlardır:
1- Hz. Meryem (a.s)‟in oğludur.1421
2- Bakire olan Hz. Meryem (a.s)‟den, Allah‟ın kudretiyle
doğmuştur.1422
3- Allah‟ın, Hz. Meryem (a.s)‟e ilka ettiği “ol” kelimesi ile
var olmuştur.1423
1413
1414
1415
1416
1417
1418
1419
1420
1421
1422
1423
Nisa, 4/171
Bakara, 2/87
Tevbe, 9/30-31
Enbiya, 21/26; Zümer, 39/4
Meryem, 19/23-33
Al-i İmran, 3/49; Maide, 5/110
Havari: Hz. İsa (a.s)’in yardımcıları oldukları ve İncil’in çeşitli nüshalarını zaptederek Hıristiyanlığı yaydıkları rivayet edilen on iki kişidir. Hz. İsa (a.s)’a “İlah” ve “İlah’ın Oğlu” denilemiyeceğini, İncil ve
mantıki delillerle en güzel açıklayan eserlerden biri de, Ebu Hamid
el-Gazzali’nin, “er-Reddu’l-Cemil li İlahiyyatı İsa” adlı eserdır.
Zuhruf, 43/65; Maide, 5/117
Bakara, 2/87-253
Tahrim, 66/12; Enbiya, 21/91
Al-i İmran, 3/47
Hıristiyanlık
431
4- el-Mesih‟dir.1424
5- Hz. İsa (a.s) Peygamberdir.1425
Kur‟an-ı Kerim, Hz. İsa (a.s)‟dan bu şeklide bahsederken iftira eden
Yahudiler kin ve düşmanlık sonucu Hz. İsa (a.s)‟a “Esau” adını takmışlar, hatta daha ileri giderek, “Esau”nun ruhunun Hz. İsa (a.s)‟a geçtiğini iddia etmişlerdir.1426 Her Peygamber gibi, Hz. İsa (a.s) da, nübüvvetini pekiştirmek için zaman zaman mucizeler göstermiştir. O‟nun mucizeleri daha
çok tıpla ilgili olmuştur.1427 Hıristiyanlığa göre Hz. İsa (a.s)‟ı Yahudiler öldürmeye teşebbüs etmişler, ancak emellerine ulaşamamışlardır.1428 Hıristiyan toplumunda Hz. İsa (a.s)‟in “Haç‟ta can verme” konusunu
Kur‟an-ı Kerim açısından değerlendirenler yalnız Modaliste ve
Gnostigue’lerdir. Kur‟an-ı Kerim, Ehl-i Kitab‟ın Hz. İsa (a.s)‟a iman edeceklerini de kesinlikle açıklamıştır.1429 Hz. İsa (a.s), kendinden sonra Hz.
Peygamber(s.a.v)‟in geleceğini de müjdelemiştir.1430 Bugün Hıristiyan dünyasında okunmakta olan İncil‟in, Hz. İsa (a.s)‟a indirilen ilahi kitap olmadığından şüphe yoktur. Bizans İmparatoru Konstantinos, M. 325 tarihinde yapılan İznik Konsilin‟de, İnciller arasındaki çelişkilerin giderilmesini, sayıları yüzlere ulaşan İncil nüshalarının, dört rakamı ile sınırlandırılmasını, geriye kalanların da imha edilmesini emretmiştir. Bu ayıklama ve
İncil sayısını “dört” ile sınırlandırma görevini, Konsil‟e katılan ve Hz. İsa
(a.s)‟in hanlığına inanan 318 üye yerine getirmiştir. Hıristiyanların da büyük bir çoğunluğu yalnız ilk dört kitaba, yani Matta, Markos, Luka,
Yuhanna’ya İncil demektedir. Bunların dışındaki Resullerin İşleri,
Pavlus, Petrus, Yahuda vb. mektuplarını ihtiva eden “Dini Mecmua” ya ise Ahd-i Cedid adını vermektedir. Kur‟an-ı Kerim, Hz. İsa
1424
1425
1426
1427
1428
1429
1430
Al-i İmran, 3/45-157; Nisa, 4/171-172; Maide, 5/17-46-72-75; En’am,
6/30; Tevbe, 9/31
Bakara, 2/72-136-253; Al-i İmran, 3/45, 52, 55, 59, 84, 157; Nisa,
4/163-171; Maide, 5/46-78-110-112-114-116; Meryem, 19/34;
Ahzab, 33/7; Şura, 42/3, Zuhruf, 43/63; Hadid, 57/27; Saff, 61/6-14
İslam Ansiklopedisi, MEB, 5/1062
Maide, 5/110; Al-i İmran, 3/49
Al-i İmran, 3/54; Nisa, 4/157-158; Matta, 26/1-4; Markos, 24/1-2;
Luka, 27/1-4; 28/1-6; Yuhanna, 13/1-3
Nisa, 4/159; Hz. İsa (a.s)in Tevrat, İncil ve Kur’an-ı Kerim’daki gerçek konumunu merak edenler, Abdulkerim el-Hatib’in “el-Mesih
fı’l-Kur’an ve’t-Tevrat ve’l-İncili”ne bakabilirler.
Saff, 61/6; Yuhanna, 16/7; Dr. Halil Süade, İncil-i Barnaba, s. 126;
M. Zerin Akgün, “İlim Bakımından İslamiyet”, s. 176
432
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
(a.s)‟a İncil‟in verildiğini1431 açıklamıştır. Yine Kur‟an-ı Kerim, İncil‟e tabi
olanların O‟nun hükümleriyle hareket etmeleri gerektiğine, böyle davranmayanların günahkar sayılacağına işaret etmiştir.1432
Kur‟an-ı Kerim, Hıristiyan‟ı “Nasrani”, Hıristiyanları da “Nasara”
terimleriyle ifade etmiştir. Hıristiyanlar Ehl-i Kitap sayıldıkları için, “De ki;
Ey kitaplılar” ve “Ey Ehl-i Kitap” diye başlayan ayetlerde 1433 Hıristiyanlar da kastedilmiştir. “İbrahim, ne bir Yahudi, ne de bir
Hristiyandı. Fakat O, Allah‟ı bir tanıyan dosdoğru bir
Müslümandı. O, müşriklerden de değildi.”1434 ayetinde ise Hz. İbrahim (a.s)‟in “hanif” ve “Müslim” olduğu açıklanmıştır. Kur‟an-ı Kerim, hitapla ilgili ayetlerinde genellikle Yahudiler‟den sonra da Hıristiyanları
zikreder. Bu, Hıristiyanlığın Yahudilikten sonra gelen bir din olmasından
kaynaklanır. Yahudilik ve Hıristiyanlığın, ancak kendi dinlerinde bulunanların cennete girebilecekleri iddiasını Kur‟an-ı Kerim1435 bir kuruntu olarak nitelendirir. Yine Kur‟an-ı Kerim bu iki din mensuplarının Müslümanlara karşı, “Yahudi ve Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız...”1436 tarzındaki hitaplarına da gerekli cevabı vererek, Hz. İbrahim (a.s)‟in dininde
Allah‟a ortak koşulmadığına dikkat çeker.
Kur‟an-ı Kerim‟e göre bütün Peygamberlerin tebliğ ettikleri dinin aslı
İslam‟dır.1437Ancak, Hıristiyanlar sözlerinde durmamışlar ve bunun için de
kıyamete kadar aralarına kin ve düşmanlık salınmıştır. Son Peygamber
Hz. Muhammed (s.a.v) Ehl-i Kitap olmaları açısından onlara da gönderilmiş, O da, gizledikleri şeyleri kendilerine açıklamıştır. Hıristiyanların küfre
girmelerine en büyük sebeplerden biri, kendilerinin “Allah‟ın oğulları
ve sevgilileri”olduklarını iddia etmeleridir.1438 Kur‟an-ı Kerim onların bu
asılsız iddialarını cevaplandırarak, Meryem oğlu İsa‟ya Allah diyenlerin kafir olduklarını, göklerin, yerin ve aralarındaki her şeyin hükümranlığının
O‟na ait bulunduğunu açıklamıştır.1439 Hıristiyanlığın gereği gibi kendi ce1431
1432
1433
1434
1435
1436
1437
1438
1439
Maide, 5/46; Meryem, 5/30; Hadid, 57/27
Maide, 5/6-47-66
Al-i İmran, 3/64-65; Bu iki Ayet’in birincisinde, Hıristiyanlığın asli
yapısında Tevhid inancının bulunduğu anlaşılmaktadır.
Al-i İmran, 3/67
Bakara, 2/11
Bakara, 2/135
Bakara, 2/128-132-140
Maide, 5/18
Maide, 5/17
Hıristiyanlık
433
maatlerine tanıtılamamasında Rabbanilerin de sorumlulukları olmuştur.
Halbuki Hz. İsa (a.s) hemen her fırsatta, “Ey İsrailoğulları! Benim de
Rabb‟im sizin de Rabb‟iniz olan Allah‟a kulluk edin...”1440 ayetinin ışığında çağrıda bulunmuştur.1441
-Hz. İsa (a.s)
Hz. İsa (a.s), İmran ailesinden Hz Meryem‟in oğludur. Babasız
dünyaya gelmiştir. Hz. Meryem‟in annesi Beyt-i Maktis‟te kendisini ibadete adayan temiz bir insandır. Eğer bir çocuğu olursa onu mabede adayacağına dair Allah‟a söz verir. Kız doğunca adını Meryem koydu. Oradakilerin her biri Meryem‟i himayesine almak istiyordu. Bu görev Hz. Zekeriya (a.s)‟a nasip oldu. Hz. Zekeriya (a.s) aynı zamanda Meryem‟in teyzesinin kocasıydı. Meryem, Hz. Zekeriya (a.s)‟in himayesinde yetişmeye başladı. “..Zekeriya, Meryem‟in yanına her girdiğinde, onun yanında kendisini
hayrete düşürecek yiyecekler buldu ve “Ey Meryem, bunlar sana nereden geliyor? diye sorduğunda, “bunlar bana Allah katındandır diye cevap veriyordu...”1442 Hz. Meryem bir gün karşısında birini
gördü. İrkildi ve kim olduğunu sordu. Bu gelen kimse, kendisini Allah‟ın bir
elçisi olarak tanıttı. Gelen melek, Allah tarafından gönderildiğini, kendisine
zeki bir çocuk vereceğini söyledi. Hz Meryem kendisine hiçbir erkeğin dokunmadığını, bu halde nasıl bir çocuk doğuracağını sorması üzerine görevli melek, “Allah, nezdinde İsa’nın durumu, Adem’in durumu
gibidir. Allah onu topraktan yarattı. Sonra ona “ol” dedi ve oluverdi.”1443 Doğumu yaklaşan Hz. Meryem, şehrin dışına kuru bir ağacın
altına gitti. Orada Hz. İsa (a.s)‟ı dünyaya getiren Hz. Meryem, insanların
kendisini yanlış anlamasından korkarak, “Doğum sancısı onu bir
hurma ağacına (dayamaya) sevketti. “Keşke, dedi, bundan önce
ölseydim de unutulup gitseydim!”1444 dedi. Bu üzüntüsü esnasında
alt tarafından suyun aktığını ve kuru ağacın yeşererek hurma verdiğini
gördü. Allah bu esnada, “Ye, iç. Gözün aydın olsun..!”1445 diye nida
1440
1441
1442
1443
1444
1445
Maide, 5/72
www.islamiyasam.com, Osman CİLACI; "Günümüz Dünya Dinleri”,
Eylül/2013
Al-i İmran, 3/37
Al-i İmran, 3/59; Mu’minun, 23/50; Meryem, 19/16-34
Meryem, 19/23
Meryem, 19/26
434
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
etti. Hz Meryem bu çocuğu insanlara nasıl anlatacağını düşünürken, Allah
ona kendisinin susmasını ve çocuğu işaret etmesini ilham etti.
“Meryem, bana değil, çocuğa sorun dercesine çocuğu gösterdi: “Nasıl olur da, dediler, beşikteki bebekle konuşuruz?”
“Derken çocuk şöyle dedi: “Ben, Allah’ın kuluyum, dedi. O,
bana kitab’ı verdi ve beni Peygamber olarak görevlendirdi.”
“Nerede olursam olayım beni kutlu, mübarek kıldı, yaşadığım müddetçe bana namazı ve zekatı emretti.” “Beni anneme
saygılı kıldı, hayırlı evlat kılıp, asla zorba, bedbaht ve hayırsız biri
eylemedi.”
“Doğduğum gün, öleceğim gün de, diri olarak kabirden
kalkıp dirilecegim gün de selam (esenlik) üzerime olsun!”1446
Bu mucize karşısında bazılarının imanı artarken bazıları da bunun
bir sihir olduğunu söyleyerek küfürde daha da ileri gitti. Hz. İsa (a.s) 30
yaşına geldiğinde Allah onu İsrailogullarına Peygamber olarak gönderdi.
Hz. İsa (a.s) insanlara dinini anlatırken birtakım mucizeler gösterdi.
Hz. İsa (a.s), İbranice ve Süryanice kökenli “Yesu” kelimesinden
Arapça‟ya İsa şeklinde geçmiş olduğu kabul edilir. Batılı yazarlardan
Maracci ve Landaruer, bu kelimenin Yahudilikteki Tanrı anlamına gelen “Esau”dan geldiğini ileri sürerler. Yahudilik Esau‟nun ruhunun İsa‟ya
geçtiği düşüncesinden hareketle İsa‟yı, Esau şeklinde isimlendirirler.1447
“Yesu” Yunanca‟ya Lesus, Latince‟ye de Jesus olarak geçmiştir.1448
Hıristiyan kelimesi Yunanca “khristianos” kökünden gelir. Hz. İsa
(a.s)‟in adı bu dilde Khristos1449olarak geçer. Bu kökten çıkan
“khristianos” ve “khristian” kelimeleri de, Hz. İsa (a.s)‟a bağlanan,
1446
1447
1448
1449
Meryem, 19/29-30-31-32-33
Kenan Has, “Hz. İsa ve Tarihsel Yaşamın Bilgi Kaynakları”, s. 194,
Alıntı: D.B.Macdonald, “İsa”, c. 5, s. 1064; Zeki Sarıtoprak, “İslam
İnancı Açısından Nüzul-i İsa Meselesi”, s. 69-102
Kenan Has, “Hz. İsa ve Tarihsel Yaşamın Bilgi Kaynakları”, s. 194,
Alıntı: Felicien Challaye, “Dinler Tarihi”, Çev. Samih Tiryakioğlu, s.
256
Khristos: Kelimenin İbranicesi “Maşiah”tır ve “yağlanmış” anlamına
gelir. Hıristiyan ve Hıristiyanlık terimleri İncil’lerde geçmez. Bu terimleri ilk kez Hz. İsa (a.s)’den yaklaşık 20-30 yıl sonra Antakya’da
kullanıldığı ileri sürülmektedir.
Hıristiyanlık
435
O‟nun yolundan giden anlamına gelmektedir. Hıristiyanlık, Filistin bölgesinde doğmuştur. Nasıra‟lı Hz. İsa (a.s)‟i merkez alan bir Yahudi Mesihi
hareketidir. Hz. İsa (a.s), İsrail‟i gelecek Tanrı Krallığına hazırlamak istemiştir. Ancak bugünkü Hıristiyanlık Hz. İsa (a.s)‟in Havarileri‟nin arasına
sonradan giren Aziz Pavlus’un yorumlarıyla değişik bir kimlik kazanmıştır. Hz. İsa (a.s) soy itibariyle Yahudi‟dir ve Mesih1450 olduğunu açıklamıştır. Yahudilerin Hz. İsa (a.s)‟a inanmamaları, Mesih‟in Hz. Davud (a.s) soyundan geleceğine dair inançlarından kaynaklanmaktadır. Hz. İsa (a.s),
kendisinin bir Peygamber olduğunu ve insanları doğruluk, kardeşlik ve hak
yola çağırmak için geldiğini açıklaması Yahudilerin işine gelmemiştir.1451
Hz. İsa (a.s)‟in doğum ve ölüm tarihleri ile ilgili olarak kimi tarihçiler ve
araştırmacılar farklı görüşler belirtirler. “Nasıra‟lı İsa” olarak da bilinir
ve Hıristiyanlıktaki temel figürdür. Hıristiyanlara, Hz. İsa (a.s)‟ya yardım et1450
1451
Mesih: Bu kelimenin kökeni hakkında farklı bilgiler vardır. İbranice
“Meşiha”dan (Kenan Has, “Hz. İsa ve Tarihsel Yaşamın Bilgi Kaynakları”, s. 194, Alıntı: İbn-i Esir, İmam Mecdüddinü’l-Mubarek bin Muhammed el- Cezeri,” en- Nihayetü fi Garib’i-l Hadis ve’l-Eser, Beyrut1997, c. IV, s. 327) veya “Ha-Maşih”den geldiği kabul edilmektedir.
(Alıntı: Ahmed Hicazi es-Sega, “el-Mesiyye’l- Muntazar”, Kahire1977, s. 79) Hz. İsa (a.s) için kullanılan bu kelime, Yunanca’ya
“Christos” (Alıntı: Chirist kelimesi, özellikle dinsel bir törende, bir
ayinde yağ ile kutsanmiş anlamında kullanılmaktadır.) kelimesiyle
tercüme edilmiştir. Kutsal kitaplarda genellikle “O’nun Mesihi”,
“Rabbin Mesihi” v.b isim tamlaması şeklinde kullanıldığı gibi yüksek dereceli papazlar için de kullanıldığı görülmektedir. Çoğunlukla
tekil olarak kullanılan bu kelime sadece iki yerde “Benim Mesihlerim” şeklinde çoğul olarak ifade edilmiştir. (Alıntı: Mezmunlar 105,
15; I. Tarihler 16, 22) Ayrıca Allah tarafından “Peygamber” veya
“Melik” olarak gönderildiği kabul edilen kişilere de yine “Mesih”
tabiri kullanılmıştır. (Alıntı: Daniel IX 125,6) Özellikle bu kelimenin
Hz. İsa (a.s) için kullanımında, İsa (a.s)’in düztabanlı oluşu, annesinden yağ ile meshedilmiş olarak doğmuş olması, yeryüzünde seyehat
etmesi, doğru sözlü olması (Alıntı: İbnu’l- Esir, age, s. 326-327) gibi
nedenlerin olduğu ileri sürülür. Kur’an-ı Kerim’de 11 yerde görülen
bu kelime tek başına kullanıldığı gibi (Nisa, 4/172; Maide, 5/17-7275; Tevbe, 9/30-31) İsa kelimesiyle birlikte de kullanılmaktadır. (Al-i
İmran, 3/45; Nisa, 4/157-171) Terim anlamıyla Mesih, Allah tarafından yer yüzüne gönderilecek ve dünyayı hakimiyeti altına alacak bir
Peygamber olarak ifade edilir. (Kenan Has, “Hz. İsa ve Tarihsel Yaşamın Bilgi Kaynakları”, s. 194)
Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, age, s. 136
436
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
tikleri ve Nasıra köyünde onunla birlikte bulundukları için kendilerine Nasrani denilmiştir.
Hz. İsa (a.s)‟in hayatı ile ilgili bilgi veren tarihsel kaynakların sınırlı
olduğu belirtilmektedir.1452 Kononik,1453 Apokratif1454 kaynakların dışında Hz. İsa (a.s)‟in hayatı ile ilgili herhangi bir güvenilir kaynak bulmak
neredeyse imkansız gibidir.1455 Özellikle Hz. İsa (a.s)‟in çocukluk ve gençlik yıllarına yönelik birinci dereceden kaynakların olmaması, Hıristiyan teolojisinde Hz. İsa (a.s)‟in şahsından çok onun ilahi yönünün üzerinde durulduğuna delil gösterilmektedir.1456 Diğer taraftan Hz. İsa (a.s)‟in tarihi bir
şahsiyet olup olmadığı 19. yüzyılda birçok batılı teolog tarafından tartışılmış ve bazı1457 araştırmacılar gerçekte yaşamadığını ileri sürmüşlerdir.1458
İncillere göre Hz. İsa (a.s), Kral Herod günlerinde M.Ö. 4-6 yılarında1459 Beytelehem’de1460Bakire olan Meryem (a.s)‟den dünyaya gelmiştir.1461 Sekizinci gününde ismi konmuş ve sünnet olmuştur.1462 Kırk günlük
iken, Tanrı‟ya sunulmak üzere Kudüs‟e götürülmüştür.1463 Daha sonra belli
bir dönem Kral Herod tarafından öldürülmek istenmiştir.1464 On iki yaşlarına geldiğinde Fısıh Bayramı için Kudüs‟e götürülmüş1465 ve Yahudiler‟in ileri gelenleriyle sorulu cevaplı münazaralar yaptığı ve herkesi kendisine hayran bıraktığı bildirilmiştir.1466
1452
1453
1454
1455
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
1465
1466
Şinasi Gündüz, “Pavlus, Hıristiyanlığın Mimarı”, s. 126
Kononik: Kilise tarafından güvenilir ve M. 55 tarihinde Paul tarafından yazıldığı tahmin edilen mektuplar ile M.70-100 yılları arasında
yazıldığı sanılan dört İncil ve diğer Yeni Ahid yazılarıdır.
Apokratif: Petrus, Mısırlılar, Thomas, Barnaba, Çocukluk İncilleri,
Yahudi-Hıristiyan İncileri’dir
Şinasi Gündüz, age, s. 136.
Ömer Faruk Harman, “İsa”, DİA, 22, s. 446
Şinasi Gündüz, age, s. 129
Şinasi Gündüz, age, s. 126- 127
Mehmet Katar, “Hıristiyanlık’ta Hz. İsa’nın Doğumu ile İlgili Kutlamaların Ortaya Çıkışı”, İslamiyet, III, Sayı: 4, s. 115-131
İncil, Matta 2/1
Günay Tümer, “Hz. Meryem”, DİA, 29, s. 98-134 Şinasi Gündüz, age,
s. 154-159
İncil, Luka 2/1-21
İncil, Luka, 2/ 21-40
İncil, Matta, 2/1-23
İncil, Luka, 1/80, 2/52
İncil, Luka, 2/41-52
Hıristiyanlık
437
Hz. İsa (a.s)‟in hayatı konusunda bilgi alabileceğimiz en önemli Hıristiyan kaynak, günümüzdeki mevcut İncillerdir. Muhteva açısından baktığımızda da zaten İnciller, Hz. İsa (a.s)‟in hayatını anlatan biyografik bir eser
niteliğini taşımaktadır. Ancak bu konuda İnciller arasında dikkat edilmesi
gereken çok önemli farklılıklar vardır. Matta ve Luka İncilleri Hz. İsa
(a.s)‟in doğum öncesi yıllarından başlayarak Hz. İsa (a.s)‟in soy kütüğünü
vererek doğum olayını anlatırlar. Detaylı olmasa bile çocukluk yıllarından
kısaca bahsederler. Buna karşılık Markos ve Yuhanna İncillerin‟de ise
Hz. İsa (a.s)‟in doğumu veya çocukluk yılları hakkında en küçük bir bilgiye
dahi rastlanmamaktadır. Ancak İncillerin hemen hepsinin ortak yönü, Hz.
İsa (a.s)‟in gençlik yıllarından hiç bahsedilmemiş olmasıdır.1467
Hz. İsa (a.s), Yahudilerin yaşadığı topraklarda doğmuş, büyümüş ve
tebliğini de Yahudi toplumuna yapmıştır. “Sanmayın ki ben şeriati
yahut Peygamberleri yıkmaya geldim; ben yıkmaya değil, fakat tamam etmeye geldim.”1468 demiştir. Hz. İsa (a.s) hayatı boyunca
Tevrat‟ı ve İsrail Peygamberlerini kabul ettiğini belirtmiş, amacının bazı
şer‟i hükümleri hafifletmek, dini Yahudi din istismarcılarının elinden kurtarmak, o günün toplumunda yaşayan insanları zihni, fikri ve ameli dalaletlerden uzak tutmak olduğunu söylemiştir. O, hayatı boyunca hep bir Yahudi gibi yaşamış ve onlarla beraber mabede devam etmiştir. Hz. İsa
(a.s)‟dan sonra Havariler de Hz. İsa (a.s)‟in yolunu takip ederek, kendilerini Yahudi toplumundan farklı görmemişler, onlarla beraber yaşamışlar ve
aynı mabedi paylaşmışlardır. Her ne kadar Hıristiyanlık, daha sonraları
Pavlus ile beraber mabetten ayrılıp, kendi iman ve ibadet esaslarını oluştursa da Hıristiyanlar, Ahd-i Atik’i kabul etmek ve bir çok Yahudi ahkamını uygulamaktan vazgeçmemişlerdir. Günümüzde de Ahd-i Atik ile
Ahd-i Cedid’in beraber basılması bu birlikteliğin en açık örneğidir.
İslam açısından ise Müslümanların kıble olarak ilk önce Kudüs‟e1469 yönelmeleri; başta Hz. İbrahim (a.s) olmak üzere, Hz. Davud
1467
1468
1469
Kenan Has, “Hz. İsa ve Tarihsel Yaşamın Bilgi Kaynakları”, s. 194,
Alıntı: Şaban Kuzgun, “Dört İncil, Yazılması, Derlenmesi, Muhtevası,
Farklılıkları ve Çelişkileri”, s. 175
İncil, Matta, 5/18
Kudüs: İslam dininde büyük bir öneme sahip olan Mesci-i Aksa, Kudüs’te bulunmaktadır. Dünyada yapılan ikinci Mescid’dir. Hz. Süleyman(a.s) tarafından inşa edilmiştir. Mescid-i Haram’a bir aylık
uzaklıkta olduğu için ona “çok uzak Mescid” anlamında “Mescid-i
Aksa” denilmiştir. “Beyt-i Makdis” de denilir. Mescid-i Aksa, hicre-
438
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
(a.s), Hz. Süleyman (a.s) ve Hz. Musa (a.s) gibi Ulu‟l-Azm Peygamberlerin müşterek olması, Kur‟an-ı Kerim‟de İsrailoğullarının adının çokça zikredilmesi, tarih boyunca zikredilen bu üç din mensuplarının iç içe yaşaması ve İslam‟ın Ehl-i Kitap diyerek onları diğer inançlardan farklı bir konuma
oturtması gibi nedenler İslam ve Hırıstiyanlığın yanında, Yahudi teolojisindeki günah kavramını incelemeyi gerekli kılmıştır.1470
Hıristiyanlık, Filistin bölgesinde Yahudiler içinden çıkmış bir davettir.
Bu daveti yapan Nasıra’lı Hz. İsa (a.s)‟dır. Nasıra kelimesi, “Allah‟ın
mukaddes kıldığı” manasında olduğu gibi, “yardım etme” manasındaki ensar kelimesi ile de aynı kökten gelmiştir. Kimileri ise onu Hz. İsa
(a.s)‟in doğduğu farzedilen Nasıra kasabasına isnat etmişlerdir. Nasıra
kelimesi ister Allah‟ın mukaddes kıldığı anlamında, ister yardım etme anlamında ve isterse de Hz. İsa (a.s)‟in doğduğu kasabaya mensubiyeti ifade
için kullanılmış olsun, sonuçta Hz. İsa (a.s)‟a Nasıra‟lı, şeriatına da Nasara
denilmiştir.1471 Hz. İsa (a.s)‟in hayatı hakkında yeterli bilgiye sahip olunamamıştır. Ancak onun hayatı hakkında kesin olmasa da İnciller‟de bir takım bilgiler rivayet edilmektedir. Hz. İsa (a.s) davet hayatının başlangıcında, vaat edilen günün yaklaştığını söyleyerek insanları tövbeye çağırmıştır. Hz. İsa (a.s)‟a tebliğ geldiğinde onun yaşıtı Hz. Yahya (a.s) Peygamberlik yapıyor ve insanları günahlardan temizlemek için Ürdün nehrinde
1470
1471
tin 16. ayına kadar, Kabe kıble ilan edilene kadar (Bakara, 2/150)
Müslümanların kıblesi olmuştur. Hz. Peygamber(s.a.v) Mescid-i Haram, Mescid-i Nebevi, Mesci-i Aksa’yı “Ziyaret edilebilir üç Mescid”
(Buhari, Fezailu’s-Salat) olarak işaret etmiştir. Ancak ne acıdır ki bu
gün, Mescid-i Aksa adeta Yahudi Siyonizminin işgali altındadır. Asırlarca Müslümanların sorumluluğunda olan Mescid-i Aksa, bu gün
acılar yaşamaktadır. Müslümanların bu konuda arzulanan düzeyde
sorumluluklarını yerine getirdiğini söylemek mümkün değildir. Bu
nedenle de kanatimce mahşerde ağır bir hesap verileceği muhakkaktır. Bu konuda yapılan ihanetler ve umursamaz davranışlar, Kudüs ve Mescid-i Aksa sevdası ile sevdalanan Müslümanların da yüreğinde acılara neden olmuştur. Bu acılar, Allah’ın duzuruna götürülecek en büyük belge olacaktır. Ama Mescid-i Aksa’nın işgalden
kurtulması, her Müslümanın namus borcudur ve Allah’a karşı sorumluluğudur.
Ferruh Kahraman, age, s. 8; Alıntı: İncil, Matta, 5/18
İncil, Luka 1/ 26-27
Hıristiyanlık
439
Vaftiz yaptırıyordu. Hz. Yahya (a.s)‟in vaftizci lakabı buradan gelmiş
olup, Hz. İsa (a.s)‟ı da O, Vaftiz etmiştir.1472
İlk “Yahudi-Hıristiyanlar”, diğer Hıristiyanlardan farklı özelliklere sahiptiler. Bunlar, Hıristiyanlığı Yahudiler arasında yaymayı ilke edinmişlerdi. Bu dinin, Yahudilerin dışında yayılmasını istemiyorlardı. Bu nedenle Yahudi dini geleneğinden bazı şeyleri, yeni din ile birlikte yürütüyorlardı. Yahudi geleneğinden korudukları ve devam ettirdikleri şeylerin başında da Tevhid geliyordu. Hıristiyanlık kaynaklarına göre, Allah, Cebrail
(a.s)‟i Galile’nin Nasıra şehrinde Davud soyundan Yusuf‟un nişanlısı Hz.
Meryem‟e gönderir. Cebrail (a.s), Hz. Meryem‟e, Allah‟ın huzurunda inayet
bulacağını, bir oğlan doğuracağını, bu oğlana “Allah‟ın Oğlu” denileceğini, adının İsa konulacağını, Davud‟un tahtının ona verileceğini bildirir.
Ayrıca bu doğumun Kutsal Ruh vasıtasıyla olacağı da haber verilir. Hz.
Meryem Nasıra‟dan Beytlehem’e gelir. Orada iken Meryem oğlunu doğurur. O civarda bulunan çobanlara Rabb‟ın bir meleği ve bir kurtarıcının
doğduğu müjdesini verir. Çobanlar Beytlehem‟e gider ve orada Hz. Meryem ile beraber çocuğu bulurlar. O‟nun bir kurtarıcı olduğuna inanıp Tanrı‟ya hamd ederek geriye dönerler. Çocuk, 8. gün sünnet edilir. Adı İsa konulur. İsa, kırk günlük olunca, Meryem ile Yusuf, O‟nu Tanrı‟ya sunmak
üzere Kudüs’e götürürler.1473
Hz. İsa (a.s)‟in babasız olarak meydana gelmesi, Hıristiyanlığın teolojik esaslarını etkileyen ve mensupları arasında asırlardır şiddetli tartışmalara yol açan bir olay olma özelliğini korumuştur. Hz. İsa (a.s)‟in bir insan olduğuna ve ilahi iradenin bu yönde olduğu bilindikten sonra, O‟nun
babasız dünyaya gelmesinin yadırganacak bir durum olmaktan çıkması
gerektiğine, Hz. Adem (a.s) örneğine değinilerek dikkat çekilmektedir. Hz.
İsa (a.s)‟in meydana gelmesi aklen imkansız denebilecek bir durum değildir. Hz. Adem (a.s)‟in babasız meydana gelmesi kabul edildiğinde, Hz. İsa
(a.s)‟in da babasız dünyaya gelmesi kolaylıkla kabul edilmelidir. Konu ile
ilgili olarak Kur‟an-ı Kerim: “Şüphesiz Allah katında (yaratılışları bakımından) İsa‟nın durumu, Adem‟in durumu gibidir. Allah
O‟nu topraktan yarattı, sonra ona “ol” dedi, o da hemen oluverdi.”1474Ayeti‟n başında ve sonunda Allah‟ın bir şeyin olmasını isteme1472
1473
1474
İncil, Luka 3/ 21
Öznur Gider, age, s. 120
Al-i İmran, 3/59
440
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
si halinde, hemen meydana geldiği ve O‟nun kudretini engelleyecek hiçbir
güç bulunmadığı, iki olay arasındaki benzerliğe değinilmiş ve ayetin ortasında ayrıca Hz. Adem (a.s)‟in topraktan yaratıldığı belirtilmiştir.1475
Kral Herod, Hz. Yahya (a.s)‟ı hapsettirdikten sonra Peygamberlik
Hz. İsa (a.s)‟a kalmıştı.1476 Hz. İsa (a.s), davetinde Hz. Yahya (a.s)‟in ifade
ettiği temel unsurları; Allah‟ın melekutunu, ebedi saadeti, alemi şerden ve
zulümden kurtaracak büyük inkılabın yakın olduğunu, seçkinler arasında
olmak isteyenlerin tövbe etmeleri gerektiğini insanlara tebliğ etmiştir. Hz.
İsa (a.s), tebliği sırasında kendisinin ne Mesih ve ne de Tanrı‟nın oğlu
olduğunu söylemiştir. Nitekim İnciller‟de de böyle bir kullanım yoktur. Hıristiyanlık tarihinde Tanrı‟nın oğlu lakabını ilk önce İncil yazarlarından Matta,1477 Markos,1478Luka1479 ve sonra da St. Paul kullanmıştır.1480 Hz.
İsa (a.s)‟in Tanrı‟nın oğlu olduğu noktasındaki ibare İbranice‟deki “abd”
kelimesinin diğer dillere oğul ve çocuk şeklinde çevrilmesinden kaynaklandığı belirtilmektedir.1481 İbranice‟deki “oğul” kelimesi ilk olarak “Mesih” anlamına gelen krallar, seçkinler anlamında1482 ve ikinci olarak İsrail, İsrailoğulları,1483 üçüncü olarak ise melekler için bir ünvan olarak kullanılmıştır.1484
Hz. İsa (a.s) Tevrat‟ı kabul etmekle beraber,1485 bu kabul Yahudi
din adamlarının anladığı anlamda değildir. Aksine Hz. İsa (a.s) dine, din
adamlarından daha çok sarılmıştır. Hz. İsa (a.s)‟in diğer Yahudi bilginlerinden farklı olan din anlayışı ve tebliğ metodu, Yahudilik üzerinde otorite
sahibi olan kişilerin tepkisine sebep olmuştur.1486 Hz. İsa (a.s), Matta‟nın
5/18 ibaresi ve Kur‟an-ı Kerim‟in Saff suresi,7. ayetinde de ifade edildiği
1475
1476
1477
1478
1479
1480
1481
1482
1483
1484
1485
1486
Mehmet Bozkurt, “Bilim ve Kur’an’a Göre Evren ve İnsan!”, s. 104
Mehmet Aydın, age, s. 17-19
İncil, Matta, 11/ 27
İncil, Markos, 12/ 6
İncil, Luka, 20/ 13
Romalılar, 1/3; 5/10
Suat Yıldırım, age, s. 48
II. Samuel, 6/14
Tevrat, Çıkış, 4/22-24; Hoşa,11/1
Eyüp, 1/6; 2/1
Saff, 61/7; İncil, Matta 5/18; Ayrıca Bkz. Muhammed Ataurrahim,
“Bir İslam Peygamberi Hz. İsa”, Trc. Kürşat Demirci, s. 22; Şinasi
Gündüz, age, s. 159
İncil, Matta, 2/ 1-23
Hıristiyanlık
441
gibi, ne Havra’dan ayrı bir ibadethane kurmayı ve ne de günümüzdeki
Hıristiyan mezheplerindeki ibadet şekillerini oluşturmayı düşünmüştür. O,
hayatta kaldığı müddetçe Yahudileri Tevhid,1487 ilahi hakimiyete,1488 hak ile
batıl arasındaki mücadeleye,1489 hak yolunda imtihanın lüzumlu olduğuna,1490 sabır ve metanete,1491 ahirete yönelik yaşamaya,1492 ilahi hükümranlığa,1493 ve idarecileri halka hizmet etmeye davet etmiştir.1494
Hz. İsa (a.s)‟in muasırları olan Yahudi ve müşrik yazarlardan hiç birinin, Hz. İsa (a.s)‟in hayatı hakkında en ufak bir bilgi bırakmamasının anlamlı olduğu belirtilir.1495 Ancak üç yıl Peygamberlik yapma şansına sahip
olan ve bu sürede birçok defa hapsedilen Hz. İsa (a.s)‟a dair bilgileri muasırları olan Yahudi ve müşrik yazarların eserlerinde bulmak da mümkün
değildir. Böylece Hz. İsa (a.s)‟in hayatını iyi bir şekilde bilinmediğini öğrendiğimiz gibi, O‟na iman edenlerin ibadet ve itikatları hakkında da kesin
bir bilgiye sahip değiliz. Durum böyle olunca Hz. İsa (a.s)‟in hayatı hakkında söylenen ve açıklanan bir takım bilgilerin hiçbir ilmi değeri olamaz. Ayrıca bir takım yabancı yerlerden Hz. İsa (a.s)‟in hayatına aktarılan efsanevi
hikayelerin boş bir hayal olduğu söylenebilir. Bu konuda bize en sağlam
bilgileri Kur‟an-ı Kerim vermektedir. Allah‟ın Hz. İsa (a.s)‟i babasız olarak
yaratması, Hz. Nuh (a.s)‟u tufandan, Hz. İbrahim (a.s)‟i Nemrut‟un ateşinden kurtarması, Hz. Musa (a.s)‟a hitap etmesi gibi Allah‟ın bir lutfudur. Her
Peygamberin kendisine has bir özelliği vardır. Fakat onu, yaratılmışların
üstüne ve uluhiyet makamına çıkaramaz. Bu mucizeler ve fevkalade olaylar, ancak bir olan Allah‟ın sonsuz kudretine şehadet eder.1496
1487
1488
1489
1490
1491
1492
1493
1494
1495
1496
İncil, Markos, 12/ 28-32
İncil, Matta, 6/ 9-10
İncil, Matta, 10/ 34-37
İncil, Matta, 10/ 38-39
İncil, Matta, 5/ 39-42
İncil, Matta, 6/ 19-20
İncil, Matta, 11/ 28-30
İncil, Luka, 22/ 25-26; Ferruh Kahraman, “İslam Kelamı ve Hıristiyan
Teolojisine Göre Günah”, Yüksek Lisans Tezi, s. 31
Mehmet Tablamacıoğlu, “Karşılaştırmalı Dinler Tarihi”, s. 31
Muhammed Hamidullah, “İslam Peygamberi”, c. 1, s. 422
442
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
-Hz. İsa (a.s)‟in Mucizeleri
1- Ruhu‟l-Kudüs ile desteklenmesi: Bu mucize Bakara suresinde, iki ayrı ayette aynı ifadeyle geçmektedir: “...Biz onu Ruhu'lkudüs ile destekledik...”1497 Müfessirlerin çoğunluğunun en doğru görüş olarak tercih ettikleri, Ruhu‟l-Kudüs‟ün Cebrail (a.s)‟e işaret ettiğidir.1498
Hz. İsa (a.s)‟in, Cebrail (a.s) ile teyit edilmesi ifade edilirken, bu ismin tercihi Hz. İsa (a.s)‟in da tıpkı Cebrail gibi babasız olarak ve Cebrail (a.s)‟in
bu hayat şifresini Hz. Meryem‟e üflemesiyle rahme düşüp harikulade bir
şekilde doğduğunu anlatmak içindir.1499
2- Beşikteyken konuşması: Bu mucize Kur‟an-ı Kerim‟de üç yerde geçmektedir.
Al-i İmran suresinde; Meleklerin, Hz. Meryem‟e müjdelediği çocuğun
özellikleri sayılırken zikredilmiştir: “Beşiğinde de, yetişkinliğinde de
insanlara hitap edip onlarla konuşacak, salih insanlardan olacaktır.”1500
Maide suresinde; Allah, Hz. İsa (a.s)‟a, annesine ihsan buyurduğu,
nimetleri hatırlayıp şükretmesini emrediyor. “Düşün ki: Sen beşikte
iken de, yetişkin iken de insanlarla konuşmuştun.”1501
Meryem suresinde; Hz. Meryem‟in ilahi emir ve takdir doğrultusunda
indinden Ruh‟u, yani Cebrail (a.s)‟i gönderip hayat nefhasını üflemesiyle
hamile kalıp, Hz. İsa (a.s)‟ı dünyaya getirmesi, sonrasında karşılaşmış olduğu sıkıntılar ve bu sıkıntılara göstermiş olduğu sabır ve tevekkül, canlı
bir üslupla anlatılmıştır.
3- Çamurdan kuş şekline benzer bir şey yapıp onu diriltmesi: Bu mucize konusunda Kur‟an-ı Kerim:
“Onu (İsa’yı) İsrailoğullarına Resul olarak gönderecek o
da onlara şöyle diyecektir: Size Rabbiniz tarafından bir muci1497
1498
1499
1500
1501
Bakara, 2/87-253
Ali bin Ahmed el-Vahidi, “el-Vasit fi Tefsiri’l-Kur’an”, c. 1, s. 171;
Kurtubi, “l-Cami’li Ahkami’l-Kur’an”, c. 1, s. 180; Suyuti, “edDürrü’l-Mensur fi’t-Tefsiri bi’l-Me’sur”, c. 1, s. 212-213; Muhammed Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, c.l s. 342-343
Kurtubi, age, c.I, s. 180
Al-i İmran, 3/46
Maide, 5/110
Hıristiyanlık
443
zeyle gönderildim. Ben size çamurdan kus şekline benzer bir
şey yapar içine üflerim, o da Allah'ın izniyle hemen kuş oluverir... Eğer inanmaya niyetiniz varsa, elbette bunlarda sizin için
alacak dersler vardır.”1502
4- Ölüleri diriltmesi, anadan doğma amayı ve abraşı iyileştirmesi: Hz. İsa (a.s)‟in elinde zuhur eden mucizelerden olan bu iki
harikulade olayı gösteren ifadeler konusunda Kur‟an-ı Kerim:
“...Yine sen benim iznimle anadan doğma körü ve alacalıyı iyileştiriyordun. Benim iznimle ölüleri benim iznimle (hayata, kabirden) diri olarak çıkarıyordun...”1503
Bu mucizelerin nasıl ve ne şekilde gerçekleştiğine dair Kur‟an-ı Kerim‟de başka bilgi mevcut değildir. Bu mucizeler, tıp ilminin metotlarının
çok ileri seviyede olduğu bir devirde zuhur etmiştir. O dönem insanlığının
ileri sahada olduğu tıp ilminde, tedavisi imkansız olan hastaların iyileştirilmesi ve hatta tıp ilminin ulaşmayı hedeflediği en son nokta olan ölülerin diriltilmesi gibi imkansız gördükleri aşamada, Hz. İsa (a.s)‟in elinde meydana gelen bu mucizeler ile, onun Peygamberliğinin doğruluğu ortaya çıkmış
oluyor ve getirdiği kitap olan İncil‟in de Allah kelamı olduğu apaçık anlaşılmış oluyordu.
5- İnsanların yediklerini ve sakladıklarını bilmesi: Bu mucize de Kur‟an-ı Kerim‟de, bizzat Hz. İsa (a.s)‟in ifadeleri içinde geçmektedir: “...Evinizde ne yediğinizi ve biriktirip sakladıklarınızı da bilirim.”1504
Hz. İsa (a.s), insanlara dün yediklerini, yarın için ne sakladıklarını
haber vermiş, insanların kendilerinden başka hiçbir kimsenin bilmediğini
sandıkları konusunda, Hz. İsa (a.s)‟dan haber almaları karşısında, her şeyi
işiten ve gören yüce bir kudreti anlama ve tanıma konusunda zihinlerinde
bir yol açılmıştır.
6- Semadan sofra indirilmesi: Bu mucize, adının verildiği
Maide (sofra) suresinde zikredilmektedir. Havariler‟in Hz. İsa (a.s)‟dan,
Allah‟ın gökten bir sofra indirmesini talep etmeleri ve Hz. İsa (a.s)‟in da
1502
1503
1504
Al-i İmran,3/49
Maide, 5/110
Al-i İmran, 3/49
444
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
dua etmesi sonucunda bu sofranın indirileceği bildirilme konusunda
Kur‟an-ı Kerim:
“Allah: Ben onu yukarıdan size indiririm. Fakat bundan
sonra her kim nankörlük edip kafir olursa, onu dünyada hiç
kimseye yapmayacağım şiddette cezalandırırım.” 1505
Hz. İsa (a.s), materyalizmin ve her şeyi sebeplere bağlayan düşüncenin gözlerine mil çektiği, kulaklarını duyamaz hale getirdiği ve kalbini çalışamaz duruma soktuğu yarı canlı bir topluma, onların maddi bir takım
hastalıklarını tedavi etmek suretiyle esas manevi hastalıklarını iyileştirmek
üzere gönderilmiş olan bir Peygamberdir. Basiretli ve firasetli dokunuşlarıyla ama gözleri hakikate açmış, mucize ölçüsünde telkin ve konuşmalarıyla sağır kulakları vahye aşina kılmış ve hayat fışkıran nefhasıyla da
ölü kalpleri marifet diriliğine ulaştırmış, daha doğrusu bunlara vesile olmuştur.
-
Pavlus‟un, Hıristiyanlık İçin Ortaya Koyduğu Prensipler
1- Hıristiyanlık, sadece Yahudilere mahsus din değil, bilakis bütün
insanlığa hitap eden bir dindir.
2- Allah‟ın oğlu olan Mesih İsa (a.s), insanlığın günahlarına kefaret
olmak üzere Haç‟ta Çarmıh‟a gerilmiş ve can vermiştir.
3- Teslis; Baba, oğul, Kutsal-Ruh inancı gereği olarak Hz. İsa (a.s)
ile Ruh‟ul-Kudüs‟ün aynı derecede Tanrı olduklarına inanılır.
4- Ölüler arasından dirilerek kalkmış olan Hz. İsa (a.s), Sema‟ya çıkarak Baba‟sının sağ yanına oturmuştur.
Pavlus, Hz. İsa (a.s)‟in ve Ruh‟ul-Kudüs‟ün Tanrı oldukları inancını
yerleştirmeğe çalışmıştır. Ayrıca yine Pavlus, Hz. İsa (a.s)‟in va‟zettiği
sünnet olma, kurban kesme ve domuz eti yememeyi de kaldırmıştır. Bir
bakıma bugünkü Hıristiyanlığa, Pavlus‟un yorumları demek mübalağalı bir
ifade sayılmamalıdır. Nitekim gerek mukaddes metinler, gerek ilk Kilise ve
gerekse ilk Hıristiyan inançlarının Pavlus‟un eseri olduğunda, Hıristiyan
ilahiyatçıları görüş birliği içindedirler. Hıristiyanlığın mukaddes metinlerin1505
Maide, 5/112-115
Hıristiyanlık
445
de ve Kilise‟nin sahih kabul ettiği İncil metinlerinde, Hz. İsa (a.s) için
“Tanrı‟nın Oğlu” ve Allah için de “Baba” terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. Hıristiyanlığın mukaddes kitabında geçen “Ben ve Baba
biriz”, “Babanızın Ruhu”, “Allah‟ın Ruhu” vb. deyimler, “Teslis” olarak yorumlanabilir. Ancak Allah bundan münezzehtir. Hz. İsa (a.s)
da asla böyle bir iddiada bulunmamıştır. Hz. İsa (a.s) bir insandır ve Allah
tarafından Peygamber olarak görevlendirmiştir. Hz. İsa (a.s) da görevini
yaparken kendisini de böyle tanıtmıştır. Bunun dışında bir iddia, Hz. İsa
(a.s)‟a iftiradır ve Hz. İsa (a.s)‟ı “Tanrı‟nın oğlu” olarak kabul etmek,
İslam inancına göre küfürdür.
-Hıristiyanlıkta, Havariler İnanç Sistemi
1- Ben, Tanrı‟ya Kudretli Baba‟ya,
2- Ve O‟nun biricik oğlu Rab İsa‟ya,
3- Hz. İsa (a.s)‟in Bakire Meryem ve Ruhu‟l-Kudüs’ten, yani Kutsal Ruh‟tan doğmuş olduğuna,
4- Pilatus zamanında Çarmıh‟a gerildiğine, öldüğüne ve gömüldüğüne,
5- Üçüncü gün ölüler arasından dirildiğine,
6- Göklere yükseldiğine,
7- Baba‟nın sağında oturduğuna,
8- Oradan ölüleri ve dirileri yargılamak üzere oradan ineceğine,
9- Ve Ruhu‟l-Kudüs‟e (Kutsal Ruh‟a),
10- Mukaddes (Kutsal) Kilise‟ye,
11- Günahların bağışlanacağına,
12- Ölülerin dirileceğine ve sonsuz hayata,1506 inanırım.
Yukarıda sıralanan 12 madde, 3 bölüme ayrılabilmektedir. Bunlardan ilki Tanrı, ikincisi İsa ve üçüncüsüde Kutsal Ruh, dolayısıyla Kilise ile ilgilidir. Bundan dolayı Hıristiyanların inançları, Teslis‟in üç maddesi
etrafında kümelenmektedir.
1506
Abdullah Tercüman, “Hıristiyanlığa Reddiye”, s. 11
446
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
A- HIRİSTİYANLIKTA İNANÇ ESASLARI
1-Teslis İnancı
Teslis;1507 “Üçleme, üçe çıkarma, şarabı üçte biri buharlaşıncaya kadar kaynatmadır.” Hıristiyanlıkta Allah‟ın üç unsurdan
meydana geldiğine inanmadır. Hıristiyanlıkta Teslis genel olarak, Allah‟ın
tek ve bölünmez bir alemde ayrı, eşit ve tek cevherli üç kişi, yani “Baba,
Oğul, Ruhu‟l-Kudüs” olduğu şeklinde tarif edilmektedir. Hıristiyanlığın
üç şekilli tek Tanrı anlayışı demek olan bu temel inanç, Tanrı mefhumunu
Baba, Oğul, Kutsal Ruh formülü içinde “teklik” olarak açıklamaya çalışmaktadır. Hıristiyanlığın bu temel inancı üç görüntüde tek Tanrı anlayışını
anlatmaktadır. Buna göre “Oğul” diye nitelendirilen Hz. İsa (a.s) da Tanrı
kabul edilir. Zamanın bilginlerinden ve eski din ve mezhepleri çok iyi bilen
Pavlus, eski dinlerden aldığı üçlü ilah sistemini bu dine sokmuştur.
Allah‟ın Peygamberlerinden biri olan Hz. İsa (a.s)‟in böyle bir şeyden bahsetmesi asla mümkün değildir. Ayrıca kendisine gerçekten iman eden 12
Havari‟nin1508 de böyle bir şeyi söylemeleri mümkün değildir. Kur‟an-ı
Kerim‟in açık beyanına göre kendisine sadece 12 kişi tam anlamı ile iman
etmişti. Ancak İncillere göre kendisine önce iman etmiş ve sonra imanından dönen beş yüz kişiye beddua eden Hz. İsa (a.s)‟in onları domuz haline getirmesi ayrıca düşündürücüdür.
“İsa‟nın Hayatı” adlı eserinde Ernest Renan: “Hz. İsa (a.s)‟in
bir ilah olmadığını ve ilah oğlu da olamayacağını söyler. Bir ilaha bir kadının karnında dokuz ay çömelmek yakışmaz. Mademki O, insanları kurtarmaya gelmişti, ne diye böyle olsun? Doğrudan doğruya bir ilah olarak yeryüzüne inerdi. İşte bütün bunlar M. 325 tarihinde kabul edilen İncillerin
yazdığı şeylerdir.”1509 demektedir.
Teslis dogmasını belli esaslar dahilinde tespit edebilmek için, Kilise
ilk yüzyıllarda bir hayli uzun ve çetin tartışmalara sahne olmuştur. Teslis
1507
1508
1509
Teslis: Hıristiyan kelamcıları, “Teslis”i şöyle açıklarlar: 1- Baba (akıl),
2- Oğul (İsa natuk), 3-Ruhu’l-Kudüs (ilim)
Havari: Hz. İsa (a.s)’in öğüt ve inançlarını yayma işiyle görevlendirdiği on iki yardımcısı ve öğrencisinden her birine verilen isimdir.
Zamanla Havari sözcüğü, “herhangi bir davayı canla başla savunan
kişi” anlamında kullanılmıştır. Habeşçe’den geçmiş olan bu kelimenin aslı “Havarya”dır ve “yardımcı” anlamına gelmektedir.
Ernest Renan, “İsa’nın Hayatı”, Çev. Ziya İhsan, s. 183
Hıristiyanlıkta İnanç Esasları
447
inancını yaşatabilmek için her yıl Hamsin’i takip eden ilk pazar “Teslis
Yortusu” yapılır.1510 Teslis‟in sembollerle anlatılması konusundaki “Hidayet Tahtı” şeması, bütün Ortaçağ boyunca yaygınlık kazanmıştır.
Buna göre Baba, Papalık nişanlarını kuşanmış yaşlı bir adam olarak “Hidayet Tahtı”nda oturur ve kucağında “Oğul”un Çarmıh‟a gerilmiş veya
Çarmıh‟tan indirilmiş vücudunu tutar. Güvercin ise ikisinin başı arasında
uçmaktadır.1511
Hıristiyanlıkta üç ayrı kişinin tek bir Tanrı‟da birleşmesi inancını
sembolize için yapılan Yortu dışındaki faaliyetlere de Teslis denilmektedir.
Hıristiyanlar‟dan aşırı derecede Teslis inancına bağlı olanların kurdukları
Teslis tarikatına göre Baba, Oğul, Ruhu‟l-Kudüs, tek kişide toplanmış
üç kişidir ve aralarında eşitlik vardır. Bu bakımdan birinin diğerine
üstünlüğü söz konusu olamaz. “Kutsal Teslis Tarikatı” adlı tarikatın
üyeleri, “Teslisciler” diye bilinmektedir. Bu konudaki bir başka Hıristiyanlık inancına göre, Allah bir cevherdir. Bu cevherin üç temel rüknü vardır.
a- Baba (Tanrı): Gökleri ve yeryüzünü yaratan ve her şeyi yoktan
var eden cihanı elinde tutan bir varlıktır. Bu varlığa inanma imanın ilk şartıdır.
“... Göğü, yeryüzünü, denizi ve onlarda bulunan her seyi
yaratan O‟dur.”1512
“Allah‟ın olan Rabbe tap, yalnız O‟na kulluk et.”1513
“...Allah‟ımız olan Rab tek Rab‟dir. Allah‟ın olan Rabbi
bütün yüreğinle, bütün canınla, bütün aklınla ve bütün gücünle seveceksin...”1514
“... Allah tektir ve O‟ndan baskası yoktur.”1515
İncildeki ayetlerde görüldügü gibi aslında Rab olan Tanrı tektir eşi ve
benzeri yoktur. Buradaki Baba kelimesinin Aramice “abba” sözcüğünün
peder diye tercüme edilmesinden kaynaklandığı söylenmiştir.1516
1510
Osman Cilacı, İslam Ansiklopedisi,“Teslis Mad.”, Alıntı: A. Bertholet,
Wörterbuchder Religionen, Stutgart, 567
1511
Büyük Larousse, 18/11455
1512
Habercilerin İşleri, 14/15
1513
İncil, Matta, 4/10
1514
İncil, Markos, 12/29-30
1515
İncil, Markos, 12/32
448
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
b- Oğul (Hz. İsa): Hiristiyanlıkta ikinci unsur Oğul‟dur. Rab, İsa
Mesih‟tir. İsa Mesih, hem insan olarak insanlar arasında bulunmuş ve yine
insanlar için kendini feda ederek Çarmıh‟a gerilmiş, Baba Tanrı‟nın yanındaki yerini almıştır. İsa‟nın Rab olup olmadığı tartışılmış ve İznik‟te1517 yapılan ilk konsülde Baba ilk olan Tanrı, Oğul ise onun cevherini taşıyan bir
varlıktır fikri kabul edilmiştir. İnciller‟de Allah‟ın oğlu tabiri çeşitli şeklinde
geçmektedir. “Sevgili oğlum” 1518 “Hayy olan Allah‟ın oğlu Mesih”1519 “Babanın kucağında biricik oğul.”1520 Hiristiyan ilahiyatında İsa söz ve hareketleriyle Allah olarak davrandı. Allah görünüşüyle de
tüm günahları affetti. Kendi ilahi varlığını mucizelerle ispat etti. Ben ve Babam biriz dedi. Yahudiler bunu küfür sayarak onu taşlamak istediler.
Platos‟un mahkemesinde kudretle ve açıkça, “Ben Allah‟ın oğluyum”
dedi. Bu açık ve doğru söz yüzünden Haç‟a gerdiler. Böylece ölümü ile
kendi Allahlığına şahitlik etti.1521 “Ben ve Baba biriz”1522 “Ve baş kahin: Hay olan Allah hakkı için sana ant ettiririm. Eğer Allah‟ın
oğlu Mesih isen bize söyle, İsa da ona dedi: Evet ben oyum”1523
İncil‟de Hz İsa (a.s)‟in tabiatüstü doğumu, ölüleri dirilten, körleri gördüren,
hastaları iyi eden mucizeleri öldükten sonra dirilişi, onun uluhiyetine ispat
için kullanılmıştır. O bedenleşmiş Tanrı‟dır. Hiristiyan inanışa göre ilk insan
Adem, yasak meyveyi yediği için günahkar olmuştur. Tanrı ise insanoğlunu adaleti gereği cezasız bırakmamak ve aynı zamanda rahmeti gereği
günahlarını bağışlamak istemiş, bunun için de oğlu İsa‟yı kurban etmiştir.
“Zira insanoğlu da (İsa) kendisine hizmet etmeğe değil, ancak hizmet etmeğe ve bir çokları için canını fidye vermeye gelmiştir.1524 İncil‟de anlatılan
bu durum Peygamberlerin getirdigi tevhid inancına tamamen terstir. Çünkü
Kur‟an-ı Kerim‟de konunun geçişi bunun böyle olmadığını gösterdiği gibi,
1516
1517
1518
1519
1520
1521
1522
1523
1524
İslam Ansiklopedisi, “İsa Mad.”, Ömer Faruk Harman, Ekrem, Sarıkçıoğlu, age, s. 338
Sinasi Gündüz, age, “Katolik Kilisesi, Mad.”; Ekrem Sarıkçıoğlu, age,
s. 327; Suat Yıldırım, age, s. 100; Mehmet Aydın, age, s. 61
İncil, Matta, 3/17; Markos, 1/11; Luka, 9/35
İncil, Markos, 3/15
İncil, Yuhanna, 1/18
İslam Ansiklopedisi, “İsa Mad.”, Ömer Faruk Harman, Ekrem Sarıkçıoğlu, age, s. 338
İncil, Yuhanna, 10/30
İncil, Matta, 26/63
İslam Ansiklopedisi, “İsa Mad.”, Ömer Faruk Harman, Ekrem
Sarıkçıoğlu, age, s. 339; İncil, Markos 10/45
Hıristiyanlıkta İnanç Esasları
449
bunun, dinin evrenselliğine de aykırı olduğunu gösteriyor. Bu olay Kur‟an-ı
Kerim‟de:
“Allah: "Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, “Ben ve anamı,
Allah’tan başka iki tanrı bilin” diye sen mi dedin, buyurduğu
zaman o, “Haşa! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, halbuki ben senin zatında
olanı bilmem. Gizlilikleri eksiksiz bilen yalnızca sensin.”
“Ben onlara, ancak bana emrettiğini söyledim: Benim de
Rabb’im, sizin de Rabb’iniz olan Allah’a kulluk edin, dedim. İçlerinde bulunduğum müddetçe onlar üzerine kontrolcü idim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun.
Sen her şeyi hakkıyle görensin.”
“Eğer kendilerine azap edersen şüphesiz onlar senin kullarındır (dilediğini yaparsın). Eğer onları bağışlarsan şüphesiz sen
izzet ve hikmet sahibisin” dedi.”1525
c- Ruhu‟l-Kudüs,1526(Kutsal Ruh): Teslis inancının üçüncü unsurunu “Ruh‟ul-Kudüs” meydana getirmektedir. M. 325 tarihinde yapılan
İznik konsülünde Allah‟ın yeryüzüne kendisi vasıtasıyla hükmettigi “Ruh‟ulKudüs” Baba ve Oğul ile aynı cevherden ve aynı seviyede bir ilah olduğu
kabul edilmiştir. Ruh‟ul-Kudüs‟ün çıktığı yer konusunda tartışmalar olsa da
Kilise tarafından resmen üç ilahtan biri olarak kabul edilmiştir. Batı Roma
Kilisesi, Ruh‟ul-Kudüs‟ün çıktığı yer olarak Baba ve Oğul‟u işaret ederken, Doğu Rum Ortodoks Kilisesi, Ruh‟ul-Kudüs‟ün sadece Ba-
1525
1526
Maide, 5/116-117-118
Ruhu’l-Kudüs: Mukaddes ruh, vahiy meleği Ruhu’l-Kudüs, “ruh” ve
“Kudüs” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu kelimelerin ikisi de Arapça’dır. “Ruh”: Hayat, idrak ve hareketin kaynağı, manevi varlık, vahiy, Allah kelamı, Kur’an-ı Kerim, kuvvet, vahiy
meleği, Cebrail, his, duygu ve benzeri manalar için kullanılır. (Raşid
el-İsfahani,“el-Müfredat, Garib’il-Kur’an,“Ruh” Md.)“Kudüs” kelimesinin aslı ise, “Kudüs”dür ve mukaddes, mübarek ve her türlü fenalıktan arınmak demektir. Bu iki kelimenin birleşmesinden meydana
gelen “Ruhu’l-Kudüs”, herhangi bir şaibe ile lekelenme ihtimali olmayan, mukaddes ve temiz ruh, vahiy meleği, Cebrail demektir.
(Muhammed Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili”, V, 3125)
450
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
ba‟dan çıktığını söylemişlerdir.1527 Böylece Baba, Oğul ve Ruh‟ul-Kudüs,
tek cevherde toplanmış üç ilahtır. Hepsi de ebedidir. Tanrılıkta eşittir. Bu
inanç, düşündürücüdür ve aklen cevabı olmayan, Kur‟an-ı Kerim‟e göre
batıldır.
Hz. Meryem (a.s)‟e Allah tarafından ilka edilen, yani getiren ve kavuşturan ruhtur. İnançlarına göre bunların üçü de aynı ilahtır. Hıristiyanların bu ilah anlayışlarını Hz. İsa (a.s) bizzat Kur‟an-ı Kerim‟in diliyle şöyle
cevaplandırmıştır: “...Ey İsrailoğulları, benim ve sizin Rabbiniz
olan Allah’a ibadet edin...” 1528
Kur‟an-ı Kerim, Hıristiyanların Teslis ve Teslis‟e benzer inançlarını
kesinlikle reddeder ve böyle diyenlerin kafir olduklarını açıklar: “Andolsun, Allah üçün üçüncüsüdür.” diyenler elbette kafir olmuşlardır. Halbuki bir tek Allah‟tan başka hiçbir İlah yoktur. Eğer
dediklerinden vazgeçmezlerse, andolsun onlardan inkar edenlere elbette elem dolu bir azap dokunacaktır.”1529
Hıristiyan Mukaddes Kitabı‟nda “Teslis” kelimesi veya O‟na iman
etmeye çağıran açık bir ifade mevcut değilse de Hz. İsa (a.s)‟in,1530 “Baba, Oğul ve Ruhu‟l-Kudüs” ismiyle Vaftiz eyleyin1531 şeklinde Havariler‟e emir verdiği Hıristiyanlar tarafından kabul edilmektedir. Ancak ilk
Konsil‟de bu konu tartışılmış ve M. 325 tarihinde yapılan İznik
Konsil’inde Ruhu‟l-Kudüs‟ün Tanrılığı karara bağlanmıştır. Daha sonraki
dönemlerde birtakım ifadelerle açıklanmaya çalışılan Teslis‟in üç unsuru,
yani “Baba, Oğul, Ruhu‟l-Kudüs” bir uluhiyetin üç ayrı görüntüsü
olan bugünkü formülün benimsenmesiyle noktalanmıştır. Hıristiyanlara göre Teslis öyle büyük ve gizemli bir kavramdır ki, sırf insan aklı onu derinliği
ve şümulü ile kavrayamaz. Bu bakımdan, mahiyet ve köklerini araştırmaya
girişmeksizin, insanın O‟na inanması gerekir şeklinde bir kabul esastır.
Hz. İsa (a.s)‟in Havarilere; “Baba, Oğul ve Kutsal Ruh ismiyle
vaftiz eyleyin” şeklinde emir verdiğine inanılır. Ancak ilk konsillerde bu
konu tartışılmış, İznik Konsili‟nde Baba ve Oğul‟un, İstanbul
Konsili‟nde de Kutsal Ruh‟un Tanrılığı karara bağlanmıştır. Teslis,
“izah edilmesi zor, fakat inanılması gerekli bir sır” olarak formül1527
1528
1529
1530
1531
Ekrem Sarıkçıoğlu, age, s. 342; Mehmet Aydın, age, s. 116
Maide, 5/72
Maide, 5/73
Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, age, s. 149
İncil, “Matta”, 28/19
Hıristiyanlıkta İnanç Esasları
451
leştirilmiştir. Ancak belirtilmelidir ki Teslis, Hıristiyanların ilk defa buldukları
bir doktrin de değildir. Diğer bazı dinlerde ve felsefi-teolojik cereyanlarda,
Hıristiyanlıktan önce Teslis‟e rastlanmaktadır.
İlahi-beşeri iki tabiata sahip bir insan ve Baba ile aynı cevherden kabul edilmiştir. Kadıköy Konsili‟nde ise İsa da bir şahısta ayrı iki tabiatın
bulunduğu, bakire Meryem‟in, Baba‟sı tarafından ilahi, anası bakımından
beşeri İsa‟yı doğurduğu karar altına alınmıştır. Ancak bu karara İsa‟da tek
tabiat bulunduğunu, yani onda ilahi tabiatla beşeri tabiatın birleştiğini savunanlar itirazda bulunmuş ve daha sonra bu görüş tarafları Monofizit,
yani Hz. İsa (a.s)‟in hem insan ve hem de Tanrı olması inancı olarak adlandırılmıştır.
Pavlus, Hıristiyanlığı, merkezi Hz. İsa (a.s)‟in insanı kurtaran, eski
Yunan‟daki gibi, ölümü olan bir sır dini haline gelmiştir. Bu yeni görüşte
Hz. İsa (a.s), ilk şakirtlerinin gördüğü gibi, yalnız tarihi bir insan olarak değil, ölen, dirilen ve göklere yükselen Rab, yani Kyrios 1532 olarak tasvir
edilmiştir.1533
Hıristiyanlıkta Hz. İsa (a.s), “insan şeklinde bir ilah”tır. Allah,
Hz. İsa (a.s)‟da bedenleşmiştir. Baba Allah, insanlara, sevgi ve merhametini göstermek için İsa Mesih suretinde yaklaşmış ve aralarında yaşamıştır.
Böylece Allah‟ın inayeti, insanlara İsa Mesih vasıtasıyla erişmiştir. Hz. İsa
(a.s)‟a tapınmak, ona kul olmak, Baba Allah ile temas kurmaktır. Çünkü o,
Baba ile aynı cevherdendir ve Baba gibi mükemmeldir. O, gerçek Allah‟tır.
Çünkü O, çeşitli mucizeleriyle, ölmesi ve sonra dirilmesiyle “Tanrı” olduğunu göstermiştir. Allah‟ın oğludur. O, aynı zamanda gerçek insandır.
Bütün bunlarda Allah‟a sığınırım. Ayrıca bütün bunlardan Hz. İsa (a.s)‟ı
tenzih ederim. Ancak yazar olarak Hıristiyanlığı anlamak ve anlatmak için
yazmak zorunda kaldım. Doğrusu bu kadar araştırmanın sonunda çok iyi
anladığımı söylemek mümkün değildir. Akıl ve mantık ile de izahı zordur.
Katoliklere göre Kutsal Ruh, hem Baba ve hem de Oğul‟dan çıkar.
Ortodokslar ise Kutsal Ruh‟un, Oğul yoluyla Baba‟dan çıktığına inanır1532
1533
Kyrios: Hıristiyan teolojisine göre hem muallim, hem ilahi Rab ve
hem de kral anlamlarını içinde bulunduran bütün şeref ünvanlarını
ifade eder. “Kyrios” lakabı, Hz. İsa (a.s)’a yöneltilen dualarda büyük
önem taşır. Dolayısıyla eskiden beri Hıristiyanlar, İlahi Rab olarak
kabul ettikleri İsa Mesih’e dua veya onun adıyla Tanrı’ya niyaz ettiler.
Öznur Gider, age, s. 128
452
İslam Hıristiyanlık Yahudilik...
lar. Kutsal Ruh, Baba ile aynı cevherden, fakat ayrı bir mahiyet olarak kabul edilmektedir. Baba‟nın bütün kudret ve iradesini kendinde taşımaktadır. Baba, Oğul ve Kutsal Ruh, tek bir cevherde toplanmış üç ayrı şahıstır
ve hepsi de ebedidir. Hıristiyanlıkta Baba Allah‟tır. Yaratıcı, İsa
Mesih‟tir. Kurtarıcı ve Kutsal Ruh da takdis edicidir.
Hıristiyanlığın temel ilkelerinden biri olarak kabul edilen Teslis, yani
Baba-Oğul-Ruh‟ul-Kudüs, Kur‟an-ı Kerim‟de şiddetle reddedilmiştir.
Kur‟an-ı Kerim,Hz. İsa (a.s)‟in kul Peygamber olduğunu,1534 İsrailoğullarına
gönderilmiş olduğunu1535 ve Hz. İsa (a.s)‟in da kendisini daima Allah‟ın kulu olarak tanıttığını belirtmiştir.1536 Kur‟an-ı Kerim‟de Hz. İsa (a.s)‟in uluhiyeti reddedilmiş ve “Allah, ancak Meryemoğlu Mesih‟tir.” diyenlerin kafir
oldukları,1537 Allah‟ın güç ve kudretini yeterince tanımadıkları belirtilmiştir.1538 Diğer yandan Kur‟an-ı Kerim:
“Ey Ehl-i Kitap dininiz husussunda haddi aşmayın.
Allah‟a karşı hak olandan başkasını söylemeyin. Meryemoğlu
Mesih, yalnızca Allah‟ın Peygamberi ve kelimesidir ki, O‟nu
Meryem‟e bırakmıştır. O, Allah tarafından gelen bir ruhtur.
Artık Allah‟a ve Peygamberlerine inanın da Allah üçtür demeyin...”1539
“Andolsun „Allah, üçün üçüncüsüdür‟ diyenler de kafir
olmuşlardır. Halbuki bir tek Allah‟tan başka hiçbir ilah yoktur. Eğer dediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinde kafir olanlara acı bir azap dokunacaktır.”1540
Ayetleri ile Hıristiyanların yanlış inançta olduklarını bildirmektedir.
Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Necran Hıristiyanlarını tebliğ için Muğire bin
Şu‟be’yi Yemen‟e gönderdiğinde, onlar bu davete icabet etmişler ve altmış kişilik bir heyetle Medine‟ye gelmişlerdir. Hz. Peygamber(s.a.v) onları
İslam‟a davet ettiğinde, onlar: “Biz senden evvel Müslüman olduk”
demeleri üzerine Hz. Peygamber(s.a.v) onlara şöyle dedi: “Yalan söy1534
1535
1536
1537
1538
1539
1540
Meryem, 17/30
Maide, 5/72
Maide, 5/72-110-111; Al-i İmran, 2/44-48; Şura, 42/13; Sad, 38/6;
Meryem, 17/32
Maide, 5/72
Maide, 5/17
Nisa, 4/171
Maide, 5/73
Hıristiyanlıkta İnanç Esasları
453
lüyorsunuz, sizi İslam‟ı kabulden üç şey alıkoymaktadır. Bunlar; domuz eti yemeniz, Haç‟a tapmanız ve Allah‟ın oğlunun
bulunduğuna inanmanızdır.”1541
İmam-ı Azam Ebu Hanife ise, Hıristiyanların üçlü bir Tanrı anlayışına
sahip olmalarının bir sonucu olarak tek ilah olan Allah‟ı inkar ettiklerini ve
bu durumda onların iman etmiş olmadıklarını belirtmiştir.1542 İslam kelamcıları da Hıristiyanlığa yazdıkları reddiyelerde Teslis‟i eleştirmişlerdir.
İmam Maturidi, Hıristiyanların, Hz. İsa (a.s)‟in ilahi tabiatlara sahip olduğuna inanmaları sonucu ortaya çıkan “Baba-Oğul-Ruh‟ul-Kudüs”
inancını reddetmiştir ve onların Mesih hakkındaki görüşlerinden dolayı
farklı guruplara ayrıldıklarını belirtmiştir.1543 Bunun yanında Hz. İsa (a.s)‟in
tabiatı konusunda bazı Hıristiyanlar, Mesih‟teki ruhu Allah kabul edip, ruhun bedende tasarrufta bulunması şeklinde düşünmüşler, bazıları da
Allah‟tan bir cüz Mesih‟e ulaşır, diğer bir cüz de Mesih‟ten ayrılır, düşüncesine sahip olduklarını ifade etmiş, bu görüşleri, kutsal kitaplar ve akıl
bağlamında kabul etmenin mümkün olmadığını belirtmiştir. O, mantıki
reddiyelerini şu şekilde ifade etmiştir: “…mesihteki ruh kendisinin
bir parçası iken, kadim olduğuna göre, ruh bedenin diğer parçalarına sirayet etmeden Mesih nasıl oğul olabilmiştir? Eğer
ruh bedenin küçük bir parçası olduğu için denilirse tabiatın
bütün küçük parçalarının büyüklerinin oğulları olarak kabul
edilmesi gerekir. Yine bu iddiayı ileri sürene Mesih‟ten geride kalan her
bir parçayı da aynı şekilde oğul konumuna getirmesi lazım gelir ki, bu durumda, onun bedeninin tamamı oğullar haline gelir. Bilindiği üzere oğul
babadan küçük olur, şu halde ikisi de nasıl kadim olabilmiştir? Ruhun tamamını bedende kabul ediyorsa kendisine sorulur: Bedenin hangi parçası
oğuldur? Eğer “tamamı” derse, bütünü hem Oğul, hem de Baba konumuna getirmiş olur. Bu anlayışta aynı zamanda Baba‟yı yine kendisine
Oğul yapmak gibi bir çelişki vardır.”1544 İbn-i Hazm da Teslis‟te niçin illa
üçün seçildiği üzerinde durmuş ve üçten sonraki sayıların çift çift artı bir
daha büyük olduklarını söyleyerek bu görüşü ironik bir şekilde eleştirmiş1541
1542
1543
1544
İ
Download