İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ SOSYAL HİZMETLER ÖN LISANS PROGRAMI PSİKOLOJİ YRD. DOÇ. DR. FATİH ÖZBAY PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1. BÖLÜM 1 1. BÖLÜM PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu 1.2. Psikolojinin Tarihçesi 1.3. Psikolojinin Alanları 1.3.1.Deneysel Psikoloji 1.3.2.Gelişim Psikoloji 1.3.3.Eğitim ve Okul Psikolojisi 1.3.4.Klinik Psikolojisi 1.3.5.Kişilik Psikolojisi 1.3.6.Sosyal Psikolojisi 1.3.7.Endüstri ve Örgüt Psikolojisi 1.3.8.Sağlık psikolojisi (Sağlık psikoloğu) 2 1. BÖLÜM PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI İnsanı anlama uğraşısı ya da bu dersle ilgisi bakımından insan davranışlarının psikolojik temelleri tarihsel süreçte de her zaman ilgi çekici olmuştur. 3 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI Günlük hayatımızda psikoloji kavramını ya da ilişkili kavramları sıklıkla kullanırız. Nedenini bilemediğimiz, gerekçelendiremediğimiz ya da belki anlamsız görünen davranışları kişinin psikolojik durumuna atfederiz. Ancak bilimsel anlamda psikolojinin kuramlarını, çalışma alanlarını derinlikli olarak bilmeden değerlendirmelerde bulunuruz. 4 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu Psikoloji hayatımızın hemen her yönünü ilgilendirmektedir. Günlük hayatımızda sıklıkla karşılaştığımız şu türlü sorular hep psikolojiyle alakalıdır. • Ebeveynlerinizin sizi yetiştirme biçimi, sizin ve kendi çocuklarınızı yetiştirme biçiminizi nasıl etkiler? • Uyuşturucu bağımlılığından kurtulmanın yolu nedir? • Erkekler bebeklere kadınlar kadar iyi bakabilirler mi? • Çocukluğunuzda yaşadığınız travmatik bir deneyimin etkilerinden hipnoz altında kurtulabilir misiniz? 5 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu • Bir nükleer reaktördeki aygıtlar insan hatasını en aza indirecek şekilde nasıl tasarlanmalıdır? • Uzun süreli stresin bağışıklık sisteminde oluşturduğu etkiler nelerdir? • Depresyon tedavisinde psikoterapinin etkisinden daha mı fazladır? 6 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu • Öğrenme yeteneği nöral transmisyonu kolaylaştıran ilaçların kullanımıyla arttırılabilir mi? • Yüzme, bisiklete binme gibi çocukken öğrendiğimiz maharetleri yıllar sonra nasıl oluyor da hatırlayabiliyoruz? • Şahsiyetimiz kalıtımın mı yoksa edindiğimiz hayat tecrübelerinin mi bir ürünü? • Niçin bazı şeyleri yaparken daha dikkatli olmamız gerekir de diğerlerini hiç dikkat gerekmeden yapabiliriz? 7 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu Bu tarz ve benzeri birçok soru psikolojinin çalışma alanıyla ilgilidir. Bugünün modern toplum hayatı her geçen gün daha karmaşık bir duruma doğru yol almaktadır. 8 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu Sanayi, teknik ve iletişim alanındaki gelişmeler sonucunda meydana gelen davranış kalıplarındaki değişmeler her geçen gün yeni problemleri ve izah edilmesi gereken yeni konuları beraberinde getirmektedir. Tüm bu gelişmeler psikoloji biliminin önemini daha da arttırmaktadır. Burada psikolojinin tanımını yaparak işe başlayabiliriz. 9 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu Psikoloji en genel anlamda, insan davranışının altında yatan temel nedenleri bulmaya çalışan bilimsel çabaya verilen addır. Bir insanın veya insanlar grubunun zihinsel durumlarının, özelliklerinin ve süreçlerinin, ya da belli bir etkinlik alanlarında söz konusu olan zihinsel-ruhsal durumların, süreçlerin toplamına verilen addır. Diğer bir tanım da insanın normal yaşantısını inceleyerek zihinsel yetenekleri, davranışları, çevre ilişkisini ve kişilik niteliklerini tanımlamak ve açıklamaktır. 10 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu • Psikoloji, zihinde geçen bilinç olaylarının incelenmesidir. • Psikoloji, insan ve hayvanların davranışlarının bilimsel olarak incelenmesidir. • Psikoloji, kişiler arası ilişkileri inceleyen bir bilimdir. • Psikoloji, insan ve çevresi arasındaki ilişkileri inceleyen bir bilimdir. • Psikoloji, insanın çevresine uyum sürecinin incelenmesidir. 11 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu Psikolojinin amacı da, insanların niçin ve nasıl davrandıklarını incelemektir. Bu anlamda aşağıdaki sorular bu amaca yöneliktir: Düşünme, belleme, hayâl kurma nasıl olmaktadır? Nasıl öğreniyor veya nasıl unutuyoruz? Zekâ, yetenek ve kişilik bakımlarından insanlar arasında ne gibi farklar vardır? Çevresi ve toplum, insanı nasıl etkilemektedir. İnsan niçin ve ne gibi durumlarda çevresi ile uyumsuzluk haline düşebilir? 12 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.1. Psikolojinin Tanımı ve Konusu Psikolojinin konusu birey olarak insanı incelemektir. Davranışların altında yatan sebepler, insan zihnin işleyişi, rüyalar, bellek, duyum, algı, hafıza, zekâ vs. psikolojinin konuları arasında yer almaktadır. 13 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.2. Psikolojinin Tarihçesi Psikoloji modern anlamda 19. yüzyılda bilim olarak adlandırılmışsa da köken olarak Platon, Aristo gibi Yunan filozofları psikolojinin konuları arasında yer alan; bellek öğrenme, motivasyon, algı, rüyalar, irrasyonel davranışlar gibi insan doğası hakkındaki görüşlerine kadar dayanmaktadır. M.Ö. 430’lu yıllarda Hipokrat, kişiliğin dört mizacı olduğunu savunmuştur. 17. Yüzyılda Descartes, beyin ve zihin arasındaki ayrımı ortaya koymuştur. Ona göre beyin somut bir maddeden oluşmaktadır, zihin ise ruhani bir varlıktır. 14 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.2. Psikolojinin Tarihçesi Bir bilim olarak ortaya çıkışı 19. yy’da olmuştur. Psikoloji alanında bilimsel olarak yapılan ilk çalışma 1879 yılında Alman psikolog Wilhelm Wundt tarafından kurulan psikoloji laboratuvarıdır ve psikoloji felsefeden ayrı bir bilim dalı olarak ele alınmaya başlamıştır. Wilhelm Wundt (1832-1920) 1879 yılında ilk psikoloji laboratuvarını kurdu. 15 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU ve ALANLARI 1.2. Psikolojinin Tarihçesi Wundt ayrıca 1881 yılında deneysel raporlar içeren ilk psikoloji dergisi olan Felsefe Çalışmaları’nı kurdu. 1888 yılında Pensilvanya Üniversitesinden James McKeen Cattel dünyada ilk kez ilan edilen şekliyle, psikoloji profesörü olarak atandı. 1887’de G. Stanley Hall Amerika’da basılmış ilk psikoloji dergisi olan Amerikan Psikoloji Dergisi’ni kurdu. Bir İngiliz Psikolog olan William McDougall 1908’de psikolojiyi, alan literatüründe ilk kez kullanılan bir ifadeyle bir “davranış bilimi” olarak tanımladı. Modern psikolojinin kurulmasıyla birlikte, her psikolog farklı yöntemler ortaya koyarak kendi akımlarını oluşturmuşlardır. 16 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3. Psikolojinin Alanları Davranış bilimleri içinde yer alan psikoloji, kendi içinde bazı alanlara ayrılır. Bu alanların her birinde davranış farklı bir biçimde incelenir. Bu dallar aynı zamanda birer uzmanlık alanıdır. Psikolojinin alanları aşağıda sıralanmıştır. • Deneysel Psikoloji • Gelişim Psikolojisi • Eğitim ve Okul Psikolojisi • Klinik Psikolojisi • Kişilik Psikolojisi • Sosyal Psikolojisi • Endüstri ve Örgüt Psikolojisi • Sağlık Psikolojisi 17 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.1. Deneysel Psikolojisi Psikolojinin, ağırlıklı olarak algı, öğrenme, bellek, düşünme dil, motivasyon ve duygu gibi temel psikolojik süreçler üzerinde laboratuvar araştırmaları yapan dalıdır. Bireylerin duyusal uyaranlara nasıl tepki verdiklerini, dünyayı nasıl algıladıklarını, nasıl öğrenip hatırladıklarını, duygusal olarak nasıl davrandıklarını, başarma arzusu, alık güdüsüyle nasıl eylemde bulunduklarını anlamak, açıklamak ve kontrol etmek için araştırma yapmak, deneysel psikolojinin alanına girer. 18 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.1. Deneysel Psikolojisi Deneysel psikologlar, belirli bir davranışı etkileyen çevre koşullarını ve uyarıcıları ayrıntılı bir biçimde tanımlayıp ölçerek, uyarıcının hangi davranışı, nasıl ve ne derecede etkilediğini bulmayı amaçlar. Sigara içme miktarı ile öksürme davranışı arasında bir ilişki var mı? Alınan nikotinin miktarı ile öksürük davranışının türü ve sıklığı arasında nasıl bir ilişki gözlenir? gibi sorular deneysel psikolojinin alanı içindedir. Deneysel psikoloji, değişik çevre koşullarının davranışı nasıl etkilediğini hayvanlar üzerinde yaptığı araştırmalarla bulmaya çalışır. 19 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.2. Gelişim Psikolojisi Psikolojinin, insan yaşamından gebelikten başlayıp ölümüne kadar devam eden fiziksel, bilişsel, ruhsal ve sosyal gelişmeleri, değişmeleri ve evreleri genellikle kronolojik bir perspektif içinde inceleyen dalıdır. Bu alandaki çalışmalar, bağlanma, çocuk bakımı, ergenlik değişmelerden, ileri yaşlarda hafızadaki değişimler ve yaşlı bakımına kadar geniş bir konu skalasını kapsar 20 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.2. Gelişim Psikolojisi Çocuğun Hareket Gelişimi 21 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.2. Gelişim Psikolojisi Örneğin, gebelik döneminde anne ile çocuk arasındaki bağlanmanın, çocuğun erişkin olduktan sonraki ilişkilerine nasıl yansıdığı gibi konularda sorular sorar ve araştırmalar yapar. Gelişim psikolojisinin diğer bir konusu da çocuğun içinde büyüdüğü çevre özellikleri ile onun geliştirdiği davranış türleri arasındaki ilişkiyi incelemektir. Bireyin gelişmesinde çevrenin rolünü incelemek, günümüzde gittikçe önem kazanan bir araştırma konusudur. 22 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.2. Gelişim Psikolojisi Gelişim psikolojisi ile ilgili olarak psikologların cevap aradıkları sorulara örnek olarak aşağıdakiler verilebilir: • Aile içindeki etkileşimlerin türü çocuğu ne biçimde etkiler? • Boşanmış anne ve babaların çocukları, boşanmamış anne ve babaların çocuklarına kıyasla farklı bir gelişim gösteriyorlar mı? • Okul çevresi çocuğu hangi yaşlarda nasıl etkiler? • Anne- babanın çalışması, bebeklerde ne gibi etki yaratır? • Zekâ bölümü neden her çocukta aynı değildir? • Yaşlılıkta bellek ve duyularda bozulma var mıdır? • Hatırlama ve unutmanın yaşla bir ilgisi var mıdır? • Ergenlik döneminin getirdiği ne gibi etkiler vardır? • Çocuk dili nasıl gelişir ve değişir? 23 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.3. Eğitim ve Okul Psikolojisi Eğitim psikolojisi, psikolojinin öğretme ve öğrenme süreçleri üzerine yoğunlaşan alt dalıdır. Eğitim psikologları, özellikle öğretim tekniklerinin geliştirilmesi, okul terk oranlarının düşürülmesi, öğrenimin en etkili şekilde gerçekleşmesi gibi önemli uygulamaları olan konular üzerinde çalışırlar. Ayrıca IQ ölçümü, öğrencilerdeki öğrenim güçlüklerinin tespit edilmesi ve öğrencilerin okuldaki memnuniyetlerinin artırılmasıyla ilgili çalışmalar yapar. 24 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.3. Eğitim ve Okul Psikolojisi Okul psikolojisi, eğitim psikolojisinden biraz farklıdır. Okul psikologları daha çok ilk ve ortaöğretimde çalışırlar. Bunlar, eğitimsel ve duygusal sorunlarını değerlendirmek amacıyla tek tek çocuklarla ilgilenirler. Zekâ, başarı ve kişilik testleri uygulamak ve bunları yorumlamak da işlerinin bir parçasıdır. Öğretmenlere ve ana-babalara danışarak, çocuğa hem sınıfta hem de evde yardımcı olmanın yollarını araştırmaktadırlar. Öğretmenlere, sınıfta ilgili sorunlara başa çıkmaları için öneriler sunmaktadırlar. Bu bağlamda eğitim psikologları araştırma yapar, okul psikologları da bunların sonuçlarından yararlanır. 25 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.3. Eğitim ve Okul Psikolojisi Hangi konu, kime ve nasıl öğretilmelidir? Eğitimde verimin en üst düzeye ulaşması için öğretmen nasıl yetiştirilmeli? Sınıf ortamını etkileyen değişkenleri nasıl değerlendirmeli? gibi sorular, eğitim ve okul psikolojisinin ilgilendiği konular arasındadır. 26 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.4. Klinik Psikolojisi Klinik psikologlar, zihinsel hastalıkların nedenleri ve tedavileri üzerine araştırmalar yaparlar ve hastalara sorunlarının üstesinden gelmelerinde yardımcı olurlar. Depresyondan şizofreniye kadar birçok sorun ve hastalığın genetik ve çevresel faktörlerle ilişkisinin araştırılması, en etkili tedavi yöntemlerinin gelişmesinde kullanılmaktadır. 27 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.4. Klinik Psikolojisi Klinik psikolojisi çok yaygın bir uzmanlık alanıdır. Klinik psikologlar çok çeşitli alanlarda görev yapmaktadırlar. Tüm diğer psikologlar gibi klinik psikologları da “davranışı” anlamaya çalışırlar. Özellikle insanın “normal” ve “anormal” davranışı ile ilgilenirler. 28 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.4. Klinik Psikolojisi Klinik psikologları insan davranışlarını araştırılar ve araştırmalarla elde edilen bu bilgileri pratikte bütünleştirerek uygularlar. Gözledikleri, inceledikleri kişilerle ilgili kararlarını temellendirebilmek için değişik yöntemlerle bilgiler toplarlar. Psikolojik açıdan sorunları olan, stresli kişi ya da gruplara yardım eder, gerektiğinde koruyucu ruh sağlığı çalışmaları yaparlar. 29 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.4. Klinik Psikolojisi Psikolog ile psikiyatrist arasındaki fark nedir? Günümüzde psikolog ve psikiyatrist arasındaki fark karıştırılabilmektedir. Çünkü her iki meslek mensupları hemen hemen aynı işi yaparlar. Yani psikolojik sorunları olan kişileri tedavi ederler. 30 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.4. Klinik Psikolojisi Psikolog ile psikiyatrist arasındaki fark nedir? Psikolog, psikoloji alanında lisans eğitimi görür, bunun üstüne doktora yapabilir. Psikiyatr ise tıp eğitimi görmüş bir doktordur. Psikolog tıbbi tedavi uygulayamaz. Her ikisi de psikolojik sorunlarla ilgilenmekle birlikte, herhangi bir tıbbı bozukluk olması halinde psikiyatrist hastaya psikoterapi uygulayabilir ve tedavi edebilir. 31 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.5. Kişilik Psikolojisi Bireylerin kendine özgü davranış, düşünce ve duygu biçimleri ile ilgilenir. Günlük yaşamı içinde birey her an hem çevresiyle, hem de kendisiyle etkileşim halindedir. Birey bu tür etkileşimlere bulunurken kendine özgü duygu, düşünce ve davranış özellikleri gösterir. Davranış, düşünce ve duygu özelliklerini incelemeyi kişilik psikolojisi üstlenmiştir. Kişiliğin nasıl ortaya çıktığını araştıran kişilik psikolojisi, kişiliğin yapılaşmasını etkileyen değişkenleri çeşitli boyutları ile inceler. 32 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.5. Kişilik Psikolojisi Kişilik psikolojisi bireyleri birbirinden ayıran kişilik özellikleri üzerinde yoğunlaşır. Kişilik psikologları, karakter özelliklerini anlayabilmek için çeşitli kişilik testleri geliştirirler. Bu testler her bir bireyin dışa dönüklük, yeniliğe açıklık, duygusal gibi birçok kişilik özelliğine ne düzeyde sahip olduğunun anlaşılmasını sağlar. Bu sayede bu kişilik özelliklerinin başkalarına ön yargı ile yaklaşma, stresle baş edebilme, depresyon riski gibi pek çok konu ile ilişkisini incelerler. 33 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.6. Sosyal Psikoloji Bireyler birbirlerinden yalıtılmış olarak kendi başlarına yaşamazlar. Günlük yaşamın akışı içinde diğer bireylerle yüzlerce, binlerce etkileşim içine girerler. Otobüse binerken otobüse şoförüne selam vermesi, onun bir gün içinde yapacağı yüzlerce sosyal etkileşimin başlangıcını oluşturur. 34 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.6. Sosyal Psikoloji Bireylerin birbirleri ile etkileşimi inceleyen psikoloji dalına sosyal psikoloji adı verilir. Sosyal psikolojinin araştırma kapsamı içine, kişilerin birbirlerini algılamasında etkisini gösteren önemli değişkenler olarak tutumlar, kişisel çekicilik, uyma, itaat, sosyal normlar, ikna etme ve edilme vb. gibi konular girmektedir. 35 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.6. Sosyal Psikoloji Son yıllarda, önce ekolojik psikoloji, sonra çevresel psikoloji akımlarının ortaya çıkması ile sosyal psikoloji, insanların günlük yaşamlarını geçirdikleri ortamların, yalnızca toplumsal değil, aynı zamanda fiziksel çevrenin özellikleri ve bu çevre ile davranış arasındaki önemli ve çok yönlü ilişkilerin araştırılması gereğini kabul etmiştir. 36 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.7. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi Endüstriyel psikoloji belirli bir işe en uygun kişi veya belirli bir kişiye en uygun işi seçmeyle ilgilenir. Endüstriyel psikolog hem araştırmayla hem de uygulamayla ilgilenir. Örneğin, bir endüstri kuruluşunda yeni bir makine geliştirilirken, değişik seçenekler arasından hangi makinenin düzeninin en düşük hata riskiyle çalışabileceğini endüstriyel psikolog araştırır. Ayrıca, bu endüstri kuruluşunda çalışan bireylerin işten doyum almalarını sağlamayı ve üretimde verimlilik düzeylerini yüksek tutabilmeyi amaçlayan çevresel, psikolojik ve sosyal düzenlemeler getirir. 37 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.7. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi Endüstri psikologlarının çalıştığı konular şunlardır; • İş analizi • Personel seçme ve yerleştirme • Liderlik • Toplam kalite yönetimi • İş hayatında stres • İş doyumu • Personel eğitimi • İş tasarımı • İlgi geliştirme 38 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.8. Sağlık psikolojisi (Sağlık psikoloğu) Sağlık psikologları, hastalıkların önlenmesi ve sağlığın sürdürülebilmesi için araştırmacı ve uygulamacı olarak çalışırlar. Sağlığı ve hastalığı etkileyen biyolojik, psikolojik ve sosyal etmenlerle ilgilenirler. İnsanların hastalıkla nasıl baş edebildikleri, neden bazı insanların tıbbi önerileri izlemedikleri, acının en etkili bir biçimde nasıl denetlenebileceği ve kötü alışkanlıkların nasıl değiştirileceği ile ilgilenirler. Örneğin, sigara bırakma, kilo verme, stresi kontrol altına alma gibi konularda programlar ve sağlık kampanyaları düzenlerler. 39 PSİKOLOJİNİN TANIMI, KONUSU VE ALANLARI 1.3.8. Sağlık psikolojisi (Sağlık psikoloğu) Duygusal ve fiziksel sağlığı iyileştirici sağlık stratejileri de geliştirirler. Ayrıca hasta-hekim ilişkisi ve sağlık personelinin sorunları da ilgi alanları içindedir. Sağlık örgütleri, kamu sektörü, hastane ve tıp merkezlerinde ya da polis güvenlik servislerinde çalışırlar. Genellikle psikologlar, psikolojinin klinik veya sosyal psikoloji alanlarında bir uzmanlaşmadan sonra bu alana yönlendirilmektedirler. 40 auzef.istanbul.edu.tr 41