Hırvatistan Ülke Raporu
advertisement
KONYA TİCARET ODASI HIRVATİSTAN CUMHURİYETİ ÜLKE RAPORU Etüd-Araştırma Servisi Haziran 2008 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU İÇİNDEKİLER GİRİŞ BÖLÜM I HIRVATİSTAN HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1.1. Ülke Kimliği .........................................................................................................................1 1.2. Kısa Tarihçe .........................................................................................................................2 1.3. Siyasi ve İdari Yapı ..............................................................................................................3 BÖLÜM II GENEL EKONOMİK DURUM 2.1. Ekonomik Durum .................................................................................................................4 2.1.1. Ekonomik Veriler ..........................................................................................................6 2.1.2. Özelleştirme ...................................................................................................................6 2.1.3. Yatırım Ortamı ..............................................................................................................7 2.2. Ekonomideki Belli Başlı Sektörler .......................................................................................8 2.2.1. Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık Sektörü ......................................................................8 2.2.2. Sanayi Sektörü ...............................................................................................................9 2.2.2.1. Gemi İnşa Sanayi ..................................................................................................10 2.2.2.2. Gıda Sanayi ...........................................................................................................10 2.2.2.3. Tekstil Sektörü ......................................................................................................10 2.2.2.4. Kimyasallar ve Eczacılık .......................................................................................10 2.2.2.5. Petrokimya Sanayi .................................................................................................10 2.2.2.6. Enerji Sektörü ........................................................................................................11 2.2.3. Hizmet Sektörü ..........................................................................................................11 2.2.3.1. İnşaat Sektörü ........................................................................................................11 2.3.3.2. Turizm Sektörü ......................................................................................................12 2.3.3.3. Ulaştırma Sektörü ..................................................................................................12 2.3.3.4. Haberleşme Sektörü ..............................................................................................13 2.3.3.5. Bankacılık Sektörü ................................................................................................13 i HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 2.3. Dış Ticaret ..........................................................................................................................14 2.3.1. Dış Ticaret İstatistikleri ...............................................................................................15 2.3.2. Dış Ticaret Mevzuatı ...................................................................................................15 2.3.2.1. İthalattan Alınan Vergiler.....................................................................................15 2.3.2.2. İthalat Lisansları ...................................................................................................16 2.3.2.3. İhracat Kontrolleri ................................................................................................16 2.3.2.4. İhracat, İthalat Belgeleri .......................................................................................16 2.3.2.5. Geçici Girişler.......................................................................................................16 2.3.2.6. Standartlar ve Etiketleme Koşulları ......................................................................16 2.3.2.7. Serbest Bölgeler ....................................................................................................17 2.3.2.8. Serbest Ticaret Anlaşmaları..................................................................................17 BÖLÜM III TÜRKİYE İLE EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLERİN GELİŞİMİ 3.1. Siyasi İlişkiler .....................................................................................................................18 3.2. İkili Anlaşma ve Protokoller ..............................................................................................18 3.3. Ekonomik ve Ticari İlişkiler ..............................................................................................19 3.4. Dış Ticaret İstatistikleri ......................................................................................................20 3.4.1 İhracat ..........................................................................................................................21 3.4.2. İthalat ...........................................................................................................................22 3.5. İki Ülke Arasındaki Yatırımlar ve İşbirliği İmkanları ..........................................................22 3.6. Pazar ile İlgili Bilgiler ........................................................................................................24 3.6.1. Hırvatistan’da Şirket Kuruluşu ....................................................................................24 3.6.2. Vergi Sistemi ...............................................................................................................24 3.6.3. Fuarlar ..........................................................................................................................25 3.6.4. Ziyaretçilerin Dikkat Etmesi Gereken Hususlar .........................................................25 3.6.5. Faydalı Adresler .........................................................................................................25 3.7. Değerlendirme ve Sonuç ......................................................................................................28 KAYNAKÇA……………………………………………………………………………………….29 ii HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU GİRİŞ Balkan Yarımadasının kuzeybatısında yer alan Hırvatistan’ın, kuzeyinde Macaristan, güneyinde Bosna-Hersek, batısında Adriyatik Denizi, kuzeybatısında Slovenya, kuzeydoğusunda ise Sırbistan bulunmaktadır. 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Hırvatistan parlamenter demokrasi rejimiyle yönetilmektedir. Cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafından 5 yıl için seçilmektedir. 2000 yılına kadar yarı başkanlık sistemiyle idare edilen Hırvatistan’da yürütme yetkisi hükümete ait olmakla birlikte iç ve dış politikaların tespitinde Cumhurbaşkanı’nın siyasi etkisi bulunmaktadır. 18 Haziran 2004’de Avrupa Birliği’ne aday ülke statüsü verilen Hırvatistan ile AB arasındaki müzakere süreci, ülkenin Eski Yugoslavya Savaş Suçları Uluslararası Mahkemesi ile işbirliğini artırdığı yönündeki değerlendirmeler sonrası Türkiye ile eş zamanlı olarak 4 Ekim 2005 itibariyle başlamıştır. Ülkemiz ile Hırvatistan arasındaki coğrafi yakınlığa karşın, ticari ve ekonomik ilişkilerimiz potansiyelinin oldukça altında seyretmektedir. Ülkemiz ürünlerinin Hırvatistan pazarındaki payı % 1 seviyesinde bulunmaktadır. Hırvatistan’da son yıllarda artan kişi başına milli gelire paralel olarak tüketim ve tüketim malları ithalatı hızla artmaktadır. Ülke birçok ürün grubunda net ithalatçı durumundadır. Hırvatistan pazarına girmeyi düşünen firmalarımız açısından inşaat malzemeleri, otomotiv ve yan sanayii, tekstil ve giyim, ev tekstili ürünleri önemli sektörler olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, ülkede büyüyen sektörlerden olan inşaat (yol inşa, konut yapımı) ve turizm sektörlerinin de ülkemiz firmaları açısından değerlendirilebileceği, özellikle turizm bölgelerindeki otellerin yenileme ve yeniden inşasına ilişkin projelerin müteahhitlik firmalarımız için potansiyel arz ettiği düşünülmektedir. Bölgede güçlü olan İtalyan, Alman, Sloven ve Avusturyalı firmaların Hırvatistan’daki yüksek piyasa payları dikkate alınarak ihracatçılarımızın Hırvatistan pazarına giriş konusunda mevcut rekabeti de dikkate alarak uzun vadeli hedeflerle pazara girme çalışmaları yapmaları tavsiye edilmektedir. iii HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU BİRİNCİ BÖLÜM HIRVATİSTAN HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1.1. ÜLKE KİMLİĞİ Resmi Adı: Hırvatistan Cumhuriyeti Yönetim Şekli: Başkanlık Tipi Cumhuriyet Devlet Başkanı: Stjepan Mesić (18 Şubat 2000’den beri) Başbakan: Ivo Sanader (9 Aralık 2003’ten beri) Başkent : Zagreb Bağımsızlık günü: 25 Haziran 1991 (Yugoslavya'dan) Milli bayram: Cumhuriyet günü, 30 Mayıs (1990) Yüzölçümü : 56,542 km² Nüfus : 4,491,543 (2008 tahminleri) Nüfus Artış Oranı: % -0.043 (2008 tahminleri) Etnik Gruplar: Hırvat ( %89.6), Sırp (%4.5), diğer (%5.9) (Boşnak, Macar, Slovenyalı, Çek ve Romalı) (2001) Dil : Hırvatça (%96.19, Sırpça (%1), diğer (%2.9) (İtalyanca, Macarca, Çekce, Slovakca ve Almanca) Din : Roma Katolikleri (%87.8), Ortodoks (%4.4), Müslüman (%1.3), Protestan (%0.4), diğer (%6.1) (2001) Para Birimi : Hırvat Kunası (HRK) Dolar Paritesi: 1$ = 5.39 KR (2007) 1 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 1.2. KISA TARİHÇE Mensup oldukları din ve uzun süre Almanya-Avusturya kültürünün doğrudan etkisinde olan Hırvat halkı bugün kendisini Balkan coğrafyasında yaşayan halklardan ziyade Orta Avrupalılara daha yakın hissetmektedir. Hırvatistan, 1102-1918 yılları arasında önce Macaristan, sonra Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun yönetimi altında bulunmuştur. 1493'ten 1687’ye kadar bazı bölgeleri Osmanlı İmparatorluğu'nun egemenliği altında kalmıştır. 29 Ekim 1918'de Belgrad'da kurulan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığına (adı 1929 yılında Yugoslavya Krallığı olarak değişmiştir) katılmıştır. II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyasının işgaline uğrayan Yugoslavya Krallığı'nda özellikle Sırbistan'a bağlı komünistler ve Çetnikler birlikte Nazi işgaline karşı savaş vermişlerdir. II.Dünya Savaşı sırasında, 1941 Nisan ve 1945 Mayıs ayları arasında Pavelic öncülüğünde şimdiki Hırvatistan topraklarının bir bölümü ile Bosna Hersek’i kapsayan alan üzerinde Nazi yanlısı, sözde bağımsız ilk Hırvatistan devleti (NDH) kurulmuştur. Bu devlet, partizanların Zagreb'e girişi ile yıkılmıştır. 2. Dünya Savaşı sonunda, komünistlerin öncülüğü ile Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti kurulmuştur. Cumhuriyet, Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Sırbistan-Karadağ ve Makedonya Cumhuriyetleri ile Voyvodina ve Kosova özerk bölgelerinden oluşmuştur. Sırp milliyetçiliği ve saldırılarına karşı ilk resmi Hırvat direnişi 1989'da Hırvat siyasal partilerinin kurulmasıyla başlamıştır. Hırvatistan'da Mayıs 1990'da yapılan ilk serbest ve çok partili seçimler Hırvatistan Demokratik Birliği (HDZ)'nin galibiyeti ile sonuçlanmıştır. Ayrıca, düzenlenen referandum, halkın %94'ünün bağımsız ve egemen Hırvat devleti istediği sonucunu vermiştir. 8 Eylül 1991 tarihinde Hırvatistan Parlamentosu, bağımsız ve egemen Hırvatistan devletini ilan etmiştir. Bunu Ocak 1992'de Hırvatistan'ın uluslararası alanda tanınması ve 2 Mayıs 1992'de BM üyesi olması izlemiştir. Hırvatistan, 6 Kasım 1996 tarihinde Avrupa Konseyi'ne katılmıştır. Ülkenin bağımsızlığını kazanmasının ardından Cumhurbaşkanlığı görevini devralan Franjo Tudjman'ın 10 Aralık 1999 tarihinde ölümünün ardından 7 Şubat 2000 tarihinde yapılan seçimleri kazanan Stipe Mesiç, Ocak 2005’te yeniden Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Ülke, 1991-2000 tarihleri arasında merkez sağ eğilimli Hırvatistan Demokratik Birliği (HDZ) önderliğindeki koalisyon hükümetlerince idare edilmiştir. 2000-2003 tarihleri arasında ise iktidarda bulunan Sosyal Demokrat Parti (SDP) liderliğindeki 6 partiden oluşan İvica Racan’ın Başbakan olduğu koalisyon hükümeti yerini 23 Kasım 2003 tarihinde yapılan erken genel seçimlerden sonra tekrar HDZ önderliğindeki merkez sağ koalisyona bırakmıştır. HDZ lideri Ivo Sanader 23 Aralık 2003 tarihinden bu yana Başbakanlık görevini sürdürmektedir. 2 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 1.3. SİYASİ VE İDARİ YAPI Hırvatistan Cumhuriyeti parlamenter demokrasidir. Cumhurbaşkanı, doğrudan halk tarafından beş yıl için seçilmektedir. Yürütme yetkisi Hükümet’e ait olmakla birlikte, iç ve dış politikaların tespitinde Cumhurbaşkanı’nın siyasi etkisi devam etmektedir. (2000 yılına kadar, Cumhurbaşkanına oldukça geniş yetkiler tanıyan yarı-başkanlık sistemi bulunmaktaydı.) Son Cumhurbaşkanlığı seçimleri 16 Ocak 2005 tarihinde yapılmış ve Cumhurbaşkanı Stjepan Mesic ikinci bir dönem için yeniden seçilmiştir. Cumhurbaşkanlığı üstüste en fazla iki dönem yapılabilmektedir. Yasama yetkisini kullanan Hırvatistan Parlamentosu (Sabor) tek kanatlı olup, 1990 Anayasasına göre en az 100, en fazla 160 üyeden oluşabilmektedir. Halihazırdaki Parlamento 152 üyeden oluşmaktadır. Ülke dışında yaşayan ve çifte vatandaşlığı bulunan Hırvatlar da (diaspora) genel seçimlerde oy kullanmaktadırlar. Ayrıca, ülkede yaşayan azınlıklara, Parlamento’da toplam 8 sandalyelik kontenjan ayrılmıştır. Genel Seçimlerde siyasi partilerin Parlamento’ya girebilmeleri için ülke genelinde en az %5 oy almaları gerekmektedir. Küçük ölçekli siyasi partiler bu engeli aşabilmek için seçim koalisyonları oluşturmaktadırlar. Yargı yetkisi, bölge mahkemeleri, Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay tarafından kullanılmaktadır. Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay üyeleri, Parlamento tarafından seçilen bir Yargı Konseyi tarafından sekiz yıllığına atanan üyelerden oluşmaktadır. Ülke 20 idari bölge ve Zagreb şehrinden oluşmaktadır. (Bjelovarsko-Bilogorska Zupanija, Brodsko-Posavska Zupanija, Dubrovacko-Neretvanska Zupanija, Istarska Zupanija, Karlovacka Zupanija, Koprivnicko-Krizevacka Zupanija, Krapinsko-Zagorska Zupanija, Licko-Senjska Zupanija, Medimurska Zupanija, Osjecko-Baranjska Zupanija, Pozesko-Slavonska Zupanija, Primorsko-Goranska Zupanija, Sibensko-Kninska Zupanija, Sisacko-Moslavacka Zupanija, Splitsko-Dalmatinska Zupanija, Varazdinska Zupanija, Viroviticko-Podravska Zupanija, Vukovarsko-Srijemska Zupanija, Zadarska Zupanija, Zagreb, Zagrebacka Zupanija) Her idari bölge ve altındaki belediyeler, yerel seçimlerde doğrudan halk tarafından, siyasi parti veya bağımsız adaylar arasından seçilen üyelerden oluşan bir genel meclise sahip olup, idari bölge başkanları ve belediye başkanları bu meclisler tarafından seçilmektedir. 3 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU İKİNCİ BÖLÜM GENEL EKONOMİK DURUM 2.1. EKONOMİK DURUM Hırvatistan orta gelir düzeyine (2007 yılı itibariyle kişi başına GSYIH: 7,706 Euro) ve etkin biçimde işleyen bir pazar ekonomisine sahiptir. Bağımsızlık öncesinde diğer bölge ülkelerine göre gelişmiş bir yapıya sahip olan Hırvatistan ekonomisi, Yugoslavya’nın dağılmasından sonraki savaş nedeniyle oluşan 20 milyar dolarlık masraflar ve bu dönemde ülkenin Sovyetler Birliği içindeki geleneksel ihracat pazarlarını kaybetmesi nedenleriyle sekteye uğramıştır. TABLO 1. Temel Ekonomik Göstergeler YILLAR 2003 2004 2005 2006 2007* GSYİH (Milyar $) 29.7 36.0 39.3 43.4 50.7 Büyüme Oranı (%) 5.3 3.8 4.3 4.8 5.7 Enflasyon (TÜFE) (%) 1.8 2.1 3.3 3.2 2.2 6,308 8,210 8,955 10,606 12,051 İhracat (Milyar $) İthalat (Milyar $) -14,216 -16,560 -18,301 -21,117 -25,665 Cari Denge (GSYİH % ) -2,132 -1,841 -2,576 -3,175 -3,832 Döviz Rezervleri (Milyon $) 8,191 8,758 8,800 11,488 12,896 Dış Borçlar (Milyar $) 25.7 32.9 30.2 33.9 35.8 Ortalama Döviz Kuru (HRK: US $) 6.70 6.03 5.95 5.84 5.39 * Tahmini rakamlar Kaynak : The Economist Intelligence Unit. 5 Kasım 2007 Bağımsızlık sonrası Hırvatistan ekonomisi düşük enflasyon oranı, istikrarlı para birimi ve büyüme oranı gibi istikrar göstergesi verilere karşılık, yüksek cari açık ve dış borç oranı, düşük rekabet gücüyle tanımlanan bir ekonomik yapı görünümü kazanmıştır. 2001-2006 döneminde ortalama büyüme hızı % 4.7 oranında, enflasyon artışı ise % 2-4 aralığında gerçekleşmiştir. Buna karşılık bölge ülkelerine kıyasla düşük olan ihracat seviyesi nedeniyle cari açık önemli bir sorun olarak devam etmektedir. Hırvatistan 2007 yılı sonu itibariyle 35.8 milyar dolar dış borç ile aşırı borçlu ülkeler kategorisinde yer almaktadır. 2006 yılında % 82.4 olan dış borçların GSYH’ya oranı 2007 yılında % 85.3 seviyesine ulaşmıştır. 4 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Hırvat ekonomisi devlet mülkiyetindeki işletmelere dayanan sosyalist ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçişin yarattığı yapısal sorunları tam olarak aşabilmiş değildir. Özelleştirme kapsamında ilk olarak bankacılık ve iletişim sektörleri başta olmak üzere zarar eden işletmeler özelleştirilmiştir. Ancak, enerji, demir-çelik, demiryolları, gemi inşa sanayi gibi sektörlerde özelleştirme ve yeniden yapılanma faaliyetleri henüz hedeflenen seviyeye ulaşamamıştır. Özelleştirme programının yavaş ilerlemesinde kamu idaresinin ağır işleyişinin yanı sıra yasal sorunlar, yatırımcıların özelleştirme projelerine ilgisizliği, satış koşullarının yatırımcı için uygun olmaması gibi nedenler etkili olmuştur. Hükümetin yeni bir Özelleştirme Yasası hazırlığı yapması da süreci yavaşlatan diğer bir neden olarak görülmektedir. Yapısal dönüşüm sürecine destek olması amacıyla 2004 yılı Ağustos ayında IMF’le imzalanan 20 aylık Stand-By Anlaşması doğrultusunda, ısınan ekonomiyi soğutmak, ödemeler dengesi açığını kontrol etmek ve dış borç yükünü hafifleterek iç borçlanmaya ağırlık vermek amacıyla 2004 yılından itibaren sıkı para politikaları uygulanmıştır. 2005 yılı Aralık ayında uygulamaya konulan Katılım Öncesi Ekonomik Program orta vadeli makroekonomik politikaları ve yapısal reform sürecini belirlemektedir. 2006 yılı Ağustos ayında başlatılan Ulusal Kalkınma Stratejisi de orta ve uzun vadeli ekonomik hedefleri ortaya koymaktadır. IMF ve Dünya Bankası ile işbirliği makroekonomik politikaların gövdesini oluşturmakla birlikte, hükümet Kasım 2006’da sona eren anlaşmanın ardından IMF ile yeni bir Stand-By Anlaşması imzalamama kararı almıştır. Hırvatistan ekonomisinde küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) payı yıllar itibariyle artış göstermektedir. Toplam kurulu firmaların % 99’u KOBİ niteliğinde olup, toplam istihdamın % 65,5’ini KOBİ’ler sağlamaktadır. Uzun vadeli finansman sorunu yaşayan KOBİ’lere destek sağlanması hükümetin orta vadeli ekonomi politikasının önemli bir unsuru olarak görülmektedir. Üretimde KOBİ’lerin payının artmasına paralel olarak özel sektörün üretimdeki payı da yıllar itibariyle artış göstermektedir. Toplam istihdamda özel sektörün payı 2004 yılında % 66,2 iken 2005 yılında % 68’e yükselmiştir. Ancak gemi sanayi ve demir-çelik gibi önemli sektörlerde devlet mülkiyeti devam etmektedir. Ülkenin genel ekonomik politikaları içerisinde dikkat çeken bir husus da üretim sürecinde sağlanan devlet yardımlarıdır. Konuya ilişkin mevcut düzenlemeleri AB mevzuatına uyumlu hale getirmek üzere hazırlanan Devlet Yardımları Kanunu 2005 yılı sonunda yürürlüğe konulmuştur. 2005 yılında sağlanan devlet yardımlarının GSYİH’ya oranı % 2,8 seviyesinde bulunmaktadır. Bu yardımların çoğunluğu gemi sanayi, çelik, alüminyum sanayii ile demiryollarına sağlanmıştır. 2005 yılında uygulamaya konulan Katılım Öncesi Ekonomik Program çerçevesinde devlet yardımlarının 2007 yılında GSYİH’nın % 2,1’i seviyesine düşürülmesi amaçlanmaktadır. 5 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 2.1.1. Ekonomik Veriler 2004 yılında % 3,8 oranında büyüyen Hırvatistan GSYİH’sı 2005 yılında % 4,3 oranında büyüme kaydetmiştir. 2006 yılında ise bir önceki yıla göre % 4,8 artarak cari fiyatlarla 43.4 milyar dolara ulaşmıştır. GSYİH 1996-2006 döneminde % 4,2 oranında artmıştır. 2007 yılında ise % 5.7 büyüme oranı ile GSYİH 50.7 milyar doları bulmuştur. Bu orana en büyük katkıyı % 8,8 artışla mali hizmetler ve gayrimenkul alt sektörü sağlamış, bu sektörü % 8,2 artış oranıyla taşıma, % 6,8 artış oranıyla inşaat sektörü izlemiştir. Sanayi sektöründeki artış % 6,2, ticarette % 3,4, otel ve turizm işletmeciliğinde % 3,1, tarımda % 1,7 ve kamu yönetimi, eğitim ve sağlık alanında ise % 1,4 seviyesinde gerçekleşmiştir. 2006 yılında % 3,2 olan enflasyon oranı 2007 yılında % 2,2 seviyesinde gerçekleşmiştir. İşsizlik oranında 2002 yılından itibaren düşüş görülmekle birlikte 2006 itibariyle % 17 olan işsizlik oranıyla Hırvatistan bölge ülkeleri arasında en yüksek işsizlik oranına sahip ülke durumundadır. Yeni iş imkanlarının yaratılamaması nedeniyle işsizlik oranı düşürülememekte olup, işsizlik çözülemeyen ekonomik sorunların başında yer almaktadır. 2003 yılında GSYİH’nın % 6,2’si seviyesinde olan konsolide bütçe açığı 2004 yılında % 4,9, 2005 yılında ise % 4,1 seviyesine inmiştir. Uygulanan sıkı maliye politikasının etkisiyle bütçe açığı 2006 yılında GSYİH’nın % 3’ü seviyesine düşürülmüştür. Hükümet 2006 yılında bütçe gelirlerini arttırmak üzere vergi idaresinde önemli düzenlemeler yapmıştır. Ayrıca devam eden sağlık reformu çalışmaları neticesinde harcamaların azaltılması suretiyle bütçe açığının düşürülmesi amaçlanmaktadır. Dış borçların GSYİH’ya oranı 2001-2006 döneminde artış göstermiştir. 2001 yılında % 61,4 olan anılan oran 2006 yılında % 85,3 seviyesine yükselmiştir. 2007 yılı itibariyle toplam dış borçların miktarı yaklaşık 35.8 milyar dolar düzeyindedir. Dış borçların mal ve hizmet ihracatına oranı 2001 yılında % 126 iken 2006 yılında % 172’ya yükselmiştir. Mevcut seviyesiyle dış borçlar makroekonomik istikrarın korunmasına yönelik önemli bir risk olarak görülmektedir. 2001 yılında GSYİH’nın % 3,7’si seviyesinde olan cari açık 2006 yılı itibariye % 7,6 seviyesine yükselmiştir. Cari açığın GSYİH’ya oranı itibariyle Hırvatistan, bölge ülkeleri 2006 yılı ortalamasının üzerinde yer almaktadır. 2.1.2. Özelleştirme Hırvatistan'da özelleştirme süreci, Nisan 1991'de Hırvat Özelleştirme Fonu’nun kurulması ve ilgili yasanın yürürlüğe girmesiyle başlamıştır. Özelleştirmeye hız kazandırmak ve daha etkin hale getirmek amacıyla 1994 yılında Ekonomi ve Özelleştirme Bakanlığı kurulmuş ve 1 Mart 1996 yılında kabul edilen Özelleştirme Yasası ile mevcut yasanın bazı maddeleri değişikliğe uğramıştır. Hükümet, Hırvatistan Post/Telekom'u 1 Ocak 1999 tarihli kararıyla, posta ve telekomünikasyon olmak üzere iki ayrı kısma ayırmış ve 1999 yılı sonunda, Hırvat Telekom (HT)'un hisselerinin % 35'i, 850 milyon dolara, 420 milyon dolar değerindeki % 16'lık diğer hisseleri de 2001 yılı Temmuz ayında “Deutsche Telekom”a (DT) satılmıştır. 6 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Hırvatistan Petrol ve Gaz Grubu INA kar getiren bir kurum olma yönünde ciddi yapısal reformlar gerçekleştirmiştir. Parlamento kararıyla üç şirkete ayrılan INA Petrol ve Gaz Grubu'nun 2002 yılında Mart ayında % 25+1 hisse ile satışa çıkarılması ve özelleştirilmesinin 2004 sonunda tamamlanması için kararname onaylanmıştır. % 25+1 hisse MOL (Macaristan)a 2003 yılı Temmuz ayında satılmıştır. Hırvat Elektrik Kurumu HEP de özelleştirilecek büyük devlet kuruluşları arasındadır. Alt birimlere ayrılarak özelleştirilmesi düşünülen bu kurum için 19,7 milyar dolar değer belirlenmiştir. “Slavonska Banka – Osijek”in özelleştirilmesi 1999 yılında, hisselerinin % 68,8’inin EBRD ile Landes-und Hypothekenbank (Avusturya) tarafından satın alınmasıyla tamamlanmıştır. Privredna (4. büyük banka) ve Splitska (3. büyük banka) sırasıyla Bayerisches Landesbank (Almanya) ile Uni Credito (İtalya) tarafından 2000 yılı ilk yarısında alınmıştır. Tarım kooperatifi IPK ve Belje özelleştirme süreci devam eden üç önemli kuruluştur. Siyasi olarak özelleştirmeye hız vermeyi amaçlayan hükümetin önündeki en önemli engel oldukça yüksek seyredem işsizlik oranıdır. 2003 ve 2004 yıllarında Hırvatistan Özelleştirme Ajansı yerine bir başka kurumun bu görevi üstlenmesi tartışmaları süreci yavaşlatan bir diğer faktör olmuştur. Hükümet özelleştirme programını doğrudan yabancı yatırımları teşvik edecek biçimde geliştirmiştir. Bu uygulamanın ilk örneği, Rijeka'dan Macaristan sınırına kadar uzanan Adriatik boru hattını kontrol eden JANAF şirketinin % 25 hissesinin, 1996 yılında, 131 milyon dolar karşılığında bir Avusturya-Macaristan konsorsiyumuna satılmış olmasıdır. Hırvatistan'da yabancıların özelleştirme çerçevesinde yaptıkları yatırımlar arasında LM Ericsson'un (İsveç) Tesla isimli elektronik üreticisine yaptığı 70 milyon dolarlık yatırım, Société Swisse de Ciment Portland SA'nın 55 milyon dolarlık çimento yatırımı, Intrabrew SA 'nın Zagreb Bira Fabrikasına 40 milyon dolarlık yatırımı yer almaktadır. 2.1.3. Yatırım Ortamı Savaşın etkileri ve özel eştirmede karşılaşılan sorunlar 1990'lı yılların başında doğrudan yabancı yatırımların Hırvatistan'a yönelmesini oldukça engel emiştir. Bunun sonucunda ülkeye giren yabancı yatırım, bölgedeki diğer ülkelerle kıyaslandığında daha az olmuştur. Hırvatistan'da yabancı yatırımlar 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe giren "İşletmeler Kanunu” ile düzenlenmiştir. Bu kanun uyarınca karşılıklılık ilkesi göz önünde tutularak yabancılara da yerli yatırımcılara tanınan hak ve yükümlülükler ile yasal statü tanınmıştır. Ayrıca yabancı yatırımcılara ek bazı garantiler de verilmiştir. Buna göre sermaye yatırımı yoluyla elde edilen haklar, kanunla veya başka bir hukuki düzenlemeyle sınırlandırılamamakta, karın serbest transferine sınırlama getirilememektedir. Ayrıca, Hırvatistan Hükümeti 20 Temmuz 2000 tarihinde yürürlüğe giren yeni "Yatırım Teşvik Kanunu" ile yabancı sermayeyi ülkeye çekmek amacıyla ek teşvikler ve vergi muafiyetleri öngören düzenlemelerde bulunmuştur. 7 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Serbest Bölgelere yapılan yatırımlara da teşvikler sağlanmaktadır. Ülkede 15 tane Serbest Bölge bulunmaktadır. Bu bölgelerde firmaların sadece üretim ve toptan satışa yönelik faaliyetlerine izin verilmektedir. Yıllar itibariyle ülkeye yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarında dikkate değer artış görülmektedir. 2001 yılında yaklaşık 1,5 milyar Euro olan doğrudan yabancı sermaye yatırımları 2006 yılında 2,9 milyar Euro’ya ulaşmıştır. 2001 yılında % 6,8 olan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH’ya oranı 2006 yılında % 8,3 seviyesine yükselmiştir. Kişi başına doğrudan yabancı sermaye yatırımları bakımından 1993-2005 döneminde Hırvatistan 2,5 Euro ile Çek Cumhuriyeti (4,8 Euro), Estonya (4,8 Euro) ve Macaristan (4 Euro)’ın ardından bölge ülkeleri arasında dördüncü sırada yer almaktadır. 1993-2006 döneminde ülkeye 14 milyar Euro doğrudan yabancı sermaye yatırımı yapılmıştır. Anılan dönemde yapılan yatırımlar ülkeler itibariyle incelendiğinde; yatırımların % 81’inin AB 15’ler tarafından, % 11’inin 2004 yılında AB’ye üye olan ülkeler (Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Slovenya, Estonya, Letonya, Litvanya, Malta, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi) tarafından yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla ülkeye yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının içerisinde AB üyesi ülkelerin payı (25 ülke) % 92 seviyesindedir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları sektörler itibariyle incelendiğinde ise; 1993-2006 dönemindeki toplam yabancı sermaye yatırımlarının % 31’inin bankacılık ve finansal hizmetler sektörüne, % 28’inin kimya, metal dışı mineraller ile rafine petrol ürünleri sektörüne, %13,5’inin posta ve haberleşme sektörüne, % 7’sinin toptan ve perakende ticaret sektörüne, % 3,6’sının gıda ve içecek sektörüne, % 2,8’inin ise otel ve restoran işletmeciliği sektörüne yapıldığı görülmektedir. Ülkedeki yeni ve green-field yatırımlar yavaş ilerlemektedir. Yabancı yatırım girişinin çoğu özelleştirmeden kaynaklanmaktadır. Coca-Cola (ABD), RMC Group (İngiltere), Hofmann Panki (Avusturya) gibi tanınmış uluslararası firmalar da Hırvatistan' da yatırım yapmışlardır. 2.2. EKONOMİDEKİ BELLİ BAŞLI SEKTÖRLER 2.2.1. Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık Sektörü Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık sektörünün ülkenin GSYİH'daki payı % 6,2 ve dış ticaretindeki payı yaklaşık % 10’dur. Tarım alanlarının % 84’ü özel aile çiftlikleri şeklinde ekilip dikilmektedir. 2005 yılı itibariyle toplam 1,2 milyon hektarlık ekilebilir alanın % 72’sinde ekim yapılmakta, % 21’i mera ve otlak olarak kullanılmakta, % 3,6’sında meyve tarımı ve % 2,5’inde bağcılık yapılmaktadır. Ekim yapılan tarım alanlarının % 66’sında hububat, %14’ünde yağlı tohumlar, % 11’inde yem bitkileri, % 4’ünde şekerpancarı, % 4’ünde bakliyat ve sebze, % 1’inde tütün tarımı yapılmaktadır. 8 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşması ve Avrupa Birliği’nin Ortak Tarım Politikaları ile uyum sağlamayı hedefleyen Hırvatistan, bu amaçla; tarım sektöründe özelleştirme yoluyla aile tipi çiftliklerin yaygınlaştırılmasına önem vermektedir. Buna ek olarak, rekabeti arttırmak için, bazı tarım ürünlerine uygulanan gümrük vergilerinde indirime gidilmiş ve tohum üretimi desteklenmeye başlanmıştır. Ülkede orman arazileri toplamı 2 milyon hektar olup, orman arazilerinin % 80’i devlet mülkiyetinde bulunmaktadır. Orman arazilerinde 2005 yılında toplam 4 milyon m3 ormancılık ürünü (ağaç kütüğü) üretimi yapılmıştır. Hırvatistan'ın yüksek kalitede kereste üretim potansiyeli vardır. Hırvatistan oldukça gelişmiş bir balıkçılık ve balık işleme endüstrisine sahiptir. Deniz ve tatlı su balıkçılığı savaştan olumsuz etkilenmiştir. 1992’den sonra deniz balıkçılığında iyileşme kaydedilmiştir; aynı iyileşme henüz tatlı su balıkçılığında kendini gösterememiştir. 2005 yılı itibariyle 44.000 ton deniz balıkçılığı ve 4.335 ton tatlı su balıkçılığı (% 50’si sazan balığı) olmak üzere yaklaşık olarak 49.000 ton balık üretimi yapılmıştır. 2.2.2. Sanayi Sektörü Hırvat endüstrisinin % 30'u savaş zamanında tahrip olmuştur. Bu durumdan en çok etkilenen sektörler ise deri, ayakkabı, tekstil sanayi ve makine üretimidir. Özellikle metal eşya ve donanım sanayi gibi stratejik iş kolları eski teknolojileri ve aşırı istihdam sonucunda verimsiz çalışmaktadırlar. Ancak işsizliği daha da artıracağı endişesiyle bu sanayilerde özelleştirmeye gidilememiştir. 2004 yılı verilerine göre sanayi işletmelerinin % 64’ü çok küçük ölçekli (9 kişiden az eleman çalıştıran), % 22,4’ü küçük ölçekli (10-49 kişi çalıştıran), % 10,3’ü orta ölçekli (50-249 kişi çalıştıran) ve % 3,2’si büyük ölçekli (250’den fazla kişi çalıştıran) işletmelerdir. 2004 yılı verilerine göre toplam sanayi üretiminin % 82,5’ini imalat sanayii gerçekleştirmektedir. Ana üretim grupları itibariyle ise sanayi üretiminin % 38’ini tüketim malları üretimi, % 28’ini ara malları üretimi, % 18’ini enerji üretimi, % 13’ünü sermaye malları üretimi ve % 2,7’sini dayanıklı tüketim malları imalatı oluşturmaktadır. 2006 yılında sanayi üretimi % 4,7 oranında artış göstermiş, sanayi üretimi içerisinde de en yüksek artış %14,5 oranıyla sermaye malları üretiminde kaydedilmiştir. Bu veri üretim artışının önümüzdeki dönemde de devam edeceği şeklinde yorumlanmaktadır. 2006 yılında dayanıklı tüketim malları üretiminde % 8,9, ara malları üretiminde % 4,4, tüketim malları üretiminde % 1,8 ve enerji üretiminde % 1,4 artış görülmüştür. Toplam sanayi üretiminde % 81,8 paya sahip olan imalat sanayi 2006 yılında % 4,5 artış kaydetmiş olup, imalat sanayiindeki artışa en büyük katkıyı % 26,9 artışla makine imalat ve yan sanayii sağlamıştır. 9 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 2.2.2.1. Gemi İnşa Sanayii Gemi inşa sanayii Hırvatistan'ın ihracatında önemli bir yere sahiptir. Pula (Uljanik), Split (Brodosplit) ve Trogir (Brodotrogir)’de birer tane ve Rijeka'da iki tane (Kraljevica ve 3. Maj) olmak üzere beş büyük tersane bulunmaktadır. Bu tersanelerde, her tür deniz ulaşım aracı, sondaj platformu, tanker ve savaş gemisi üretilmektedir. Gemi üretiminde dünya sıralamasında beşinci sırada olan Hırvatistan, pazarın % 2,5’ine sahiptir. Ülkede toplam 13.500 gemi kapasiteli 37 marina bulunmasına karşın tersanelerin modernizasyona ihtiyacı bulunmaktadır. 2.2.2.2. Gıda Sanayi Gıda sanayi ve içecek sektörü Hırvatistan’ın gelişmekte olan sektörleri arasındadır. Koprivnica’da yerleşik Podravka, gıda sanayiinin ihracatında önemli bir paya sahiptir. Aynı firmanın Polonya’daki üretim tesisleri Vegeta markası altında katkı maddeleri üretmektedir. Özellikle dondurulmuş gıda, içecek ve balık üretimi konusunda da gelişmiş ve işbirliğine uygun alanlar bulunmaktadır. Ülkede Metro, Mercator, Iber Coop ve Getro gibi büyük market zincirleri tüketimin hızla artmakta olduğunun delili olarak gösterilebilir. 2.2.2.3. Tekstil Sektörü Tekstil sektörü sanayideki istihdamın yüzde 16’sını yaratmaktadır. Üretimin yaklaşık % 30’u ihraç edilmektedir. Bu sektördeki firmaların büyük bir bölümü ağırlıklı olarak Alman firmalarına fason çalışmaktadır. 2.2.2.4. Kimyasallar ve Eczacılık İlaç sektörü ihracatta önemli paya sahip bir diğer sanayiidir. Antibiyotik ve azithromycin patentine sahip Pliva firmasının ürünlerinin dünya çapındaki dağıtımını Pfizer (A.B.D) yürütmektedir. Söz konusu firmanın Almanya ve Polonya üretim tesislerinin yanısıra, İngiltere’de Ar-Ge merkezi bulunmaktadır. Kimya sektörünce faal deterjan ve kozmetik üreticisi Saponia firması ise bölge ülkelerinde özellikle Bosna Hersek ve Sırbistan ve Karadağ’da pazar payını % 30’a çıkarmıştır. 2.2.2.5. Petro-Kimya Sanayii Adriyatik kıyısında ülkenin karasuları içinde bulunan petrol yataklarının işletilmesi ve geliştirilmesi konusuna özel önem verilmektedir. İmalat sanayii içerisinde petrol ürünleri önemli konumunu korumaktadır. Sisak ve Rijeka petrol rafinerileri iç pazara ilave olarak Slovenya, Bosna ve Hersek, Sırbistan ve Karadağ’a da ihracat yapabilecek kapasitedir. 10 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 2.2.2.6. Enerji Sektörü Ülke, enerji ihtiyacının % 59’unu doğal gazdan, % 41’ini petrolden ve % 1’ini hidroelektrik ve termoelektrik santrallerden sağlamaktadır. Adriyatik kıyısında ülkenin karasuları içinde bulunan petrol yatakları oldukça önemlidir. Petrol yataklarının işletilmesi ve geliştirilmesi konusuna özel önem verilmektedir. Hırvatistan'ın Gaz ve Petrol Kurumu INA, İtalyan Gaz ve Petrol Şirketi ENI ile 300 km uzunluğunda ve 300 milyon dolar tutarında, İtalya'dan Hırvatistan sahillerine uzanan doğal gaz boru hattı projesi için anlaşmaya varmıştır. INA ayrıca doğal gazın tüm ülke sathına dağıtımını öngören projelere ağırlık vermektedir. INA, Haziran 2000'de parlamento kararı ile özelleştirilmek üzere üç ayrı birime ayrılmıştır ve özelleştirme süreci devam etmektedir. Ülkede elektrik enerjisi üretimi, dağıtımı ve işletmesi devlete ait olan Hırvat Elektrik Kurumu (HEP)’na bağlıdır. 18 hidroelektrik santraline, 9 termik santrale, Slovenya’daki nükleer santrallerin yarısına ve elektrik dağıtım hatlarına sahip olan HEP’de özelleştirilme süreci devam etmektedir. 2.2.3. Hizmet Sektörü 2.2.3.1. İnşaat Sektörü İnşaat sektörü, Hırvatistan’da önemli büyüme potansiyeline sahip sektörlerdendir. Ülkenin ekonomik kalkınma projeleri içinde ağırlık verdiği konulardan biri de otoyol projeleridir. 2002 yılı ilk çeyreğinde inşaat sektöründe yeni konut inşaatı projesi ve Zagreb-Split ile Zagreb-Rijeka otoyollarının inşaat projeleri ile canlanma gözlenmiştir. Bu canlanma sektörün hammaddesini sağlayan madencilik ve taş ocağı işletmelerinde de hareketlenme sağlamıştır. 2004 yılında inşaat sektöründe 2,7 milyar Euro harcanmış, çalışanların % 5’i inşaat sektöründe istihdam edilmiştir. Avrupa Yatırım Bankasından sağlanan kredi ile Zagreb –Belgrad ile Zagreb, Split ve Dubrovnik oto yollarının yapımı sürdürülmüştür. 2004 yılında yapılan inşaat yatırımlarının % 47’sini otoyol inşaatları, %25’ini ticari bina inşaatları, %14’ünü konut inşaatları ve % 11,6’sını boru hatları, haberleşme ve elektrik hatları inşaatları oluşturmuştur. 2006 yılında Zagreb-Rijeka yolunun bitirilmesi amacıyla Avrupa Yatırım Bankasından 210 Milyon Euro tutarında kredi kullandırılması kararlaştırılmıştır. Hırvatistan’da halen devam eden projeler; Ploçe limanının modernizasyonu, Rijeka getaway projesi, Rijeka limanının modernizasyonu, Zagreb atık su arıtma tesislerinin inşaatı, ZagrebSisak oto yolu inşaatı, Hırvatistan demiryolunun modernizasyonudur. Başlaması planlanan projeler, sahilde sıvılaştırılmış doğalgazı (LNG) deposunun inşaatı, Rijeka - Macaristan sınırı arasında yeni demiryolu hattı, Sava-Tuna nehirler arasında su yolu inşaatı ve Peljeşac köprüsü inşaatıdır. 11 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Güneydoğu Avrupa Bölgesi’nin Avrupa’ya entegrasyonu için Hırvatistan’ı da kapsayan altyapı ve yeniden imar çalışmaları sürmektedir. Bu özelliğiyle Hırvatistan müteahhitlik firmalarımız bakımından önemli pazarlardan birisi olmaya adaydır. Hırvat firmaları teknik olarak otoyol projelerini üstlenebilecek durumdadırlar. Ancak proje finansmanı konusunda yetersiz kalmaktadırlar. Türk Eximbank ile Hırvatistan Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası’nın Aralık 2005’de imzalamış olduğu çerçeve anlaşması bu amaçla değerlendirilme potansiyeli taşımaktadır. İnşaat firmalarımızın Adriyatik kıyılarında otel ve tatil köyü yapımları ile yakından ilgilenecekleri düşünülmektedir. 2.2.3.2. Turizm Sektörü Turizm, Hırvatistan ekonomisinin yeniden yapılanmasında önemli rolü olan bir sektördür. Çalışan nüfusun % 6’sına istihdam olanağı sağlamaktadır. Yatak kapasitesinin % 95'i Adriyatik kıyısındaki tesislerde bulunmaktadır. 1,800 km’lik Adriyatik sahil şeridinde 1.185 adası ve Akdeniz iklimi ve doğal güzelliği ile başta Avrupa’nın yoğun turist gönderen bölgelerine ulaşım kolaylığı bu sektörün gelişme potansiyelini ortaya koymaktadır. Son yıllarda ülkede deniz turizmi oldukça gelişmiştir. Sektörde mevcutların yenilenmesinin yanısıra yüksek standartlı tesis ve otel yönetimi alanlarında açık bulunmaktadır. Yabancı yatırımcılar Hırvatistan'daki mevcut tesislerin yenilenmesine olduğu kadar yeni tesislerin inşasına da büyük ilgi göstermektedir. Hükümet turizm sektöründe özelleştirme sürecine devam etmektedir. Istra, Primorje-Gorski Kotar, Lika-Senj, Zadarska, Sibenik-Knin, Split-Dalmacija, Dubrovnik-Neretva bölgelerindeki oteller yoğun olarak devlete aittir. Hırvatistan Özelleştirme Ajansına ait “Club Adriatic” bu otellerin satışını yönetmektedir. Otelcilik alanında yatırım yapma süreci bölge seçimi, Turizm Bakanlığı bölge ofisi ile mevcut planlama dokümanlarını inceleme, bina ve yer izinlerinin alınması, arazi sahipleri ile temaslar olarak sıralanmaktadır. Ülke en çok Alman, İtalyan, Sloven, Çek, Avusturyalı ve Macar turistleri tarafından ziyaret edilmektedir. 2005 itibariyle ülkeyi ziyaret eden turist sayısı % 7 oranında artarak 9,5 milyona ulaşmıştır. Gelen turistin % 23.9’u Almanya, % 12,4’ü İtalya, % 11,1’i Slovenya, % 9,1’i Çek Cumhuriyeti, % 8,2’si Avusturya, % 5,3’ü Macaristan, % 4,1’i Fransa ve % 2,7’si İngiliz vatandaşıdır. 2.2.3.3. Ulaştırma Sektörü Savaş sonrasında ülkedeki karayolu, demiryolu ve havaalanı altyapısının modernizasyonu ile posta ve telekomünikasyon kapasitelerinin artırılması için yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır. Helsinki’de yapılan Pan-Avrupa Ulaştırma Konferansı’nda karara bağlanan Orta Avrupa’yı, Batı Avrupa’ya bağlayan yolların bir bölümü Hırvatistan’dan geçmektedir. Bunlardan ilki Ljubljana (Slovenya) ve Zagreb üzerinden Avusturya’ya sonra Belgrad’a ve Yunanistan’a, ikincisi Rijeka’dan Zagreb’e daha sonra Macaristan üzerinden Ukrayna’ya erişecektir. Rijeka-Zagreb 12 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU otoyolu inşaatı 2004 yılı ilk yarısında tamamlanmıştır. Zagrep-Split bağlantısının inşaatı devam etmektedir. Hükümet son üç yılda otoyolların inşaatı için bütçenin % 7,3’ünü tahsis etmiştir. Deniz taşımacılığının Hırvat ekonomisine katkısı 1990’dan bu yana düşüş kaydetmesine rağmen, ülkenin coğrafi yapısı ve konumu nedeniyle sektör ülke ekonomisi için büyük önem taşımaktadır. Toplam sayısı 350’ye ulaşan limanların sadece 7 tanesi uluslararası taşımacılığa uygundur. Bu limanlar Pula, Rijeka, Zadar, Şibenik, Split, Ploçe ve Dubrovnik’te yer almaktadır. 2008 yılında tamamlanması öngörülen Zagreb-Karlovac-Zadar-Şibenik-Split-Dubrovnik otoyolunun bu limanların modernizasyonu konusunda hızlandırıcı rol oynaması beklenmektedir. Ülkede yedi uluslararası (Zagreb, Split, Dubrovnik, Zadar, Rijeka, Pula ve Osijek) ve çok sayıda spor amaçlı havaalanı bulunmaktadır. Havaalanlarının çoğunda yolcu salonlarının ve peronların genişletilmesi ve modernizasyonu, ayrıca yeni ekipmanla donatılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. 2.2.3.4. Haberleşme Sektörü Haberleşme sektörü son beş yıldır büyüme göstermektedir. Bu dönemde dijital telefon ve mobil telekom uygulamalarına da geçilmiştir. Hatların % 90’ı dijitaldir. Mobil telefon kullanımı % 82’ye ulaşmıştır. Önümüzdeki dönem için hükümetin haberleşme politikasının GSM ve sabit telefon hatlarının çoğaltılması ve öncelikle kamu binaları ve okullar için İnternet ve kablolu televizyon sisteminin yaygınlaştırılması olarak özetlenebilir. 2.2.3.5. Bankacılık Sektörü Hırvatistan'ın bankacılık sektörü diğer Doğu Avrupa ülkelerine kıyasla daha gelişmiş durumdadır. Hırvatistan'daki toplam banka sayısı 2005 yılı sonu itibariyle ükede 34 banka bulunmaktadır. 5 büyük banka bankacılık piyasasının % 75’ine sahip bulunmaktadır. Mevcut bankaların % 95’i özel sektöre aittir. 2000 yılı sonunda ülkenin en büyük bankası olan Zagrebaçka Banka’nın hisselerinin % 65’i UniCredito (İtalya) ve Allianz (Almanya)’ın da aralarında bulunduğu yabancı ortaklara devredilmiştir. İkinci büyük banka olan Privredna Banka Zagreb'in hisselerinin % 66'lık kısmı, Banca Commerciala İtaliana tarafından 2000 yılında alınmıştır. Yine bir İtalyan bankası olan UniCredito Nisan 2000'de Hırvatistan'ın üçüncü büyük bankası Splitska Banka'nın hisselerinin büyük bir kısmını satın almıştır. Alman Bayerische Landesbank'ın Rijeçka Banka'nın (Yeni adıyla Erste&Steiermärkische Rijeçka d.d) hisselerini elde etmesiyle yabancı ortaklı bankaların pazardaki ağırlığı % 91,3’e ulaşmıştır. Bankalar dışındaki finansal kuruluşların finans piyasasındaki payı son 5 yılda artış göstermiştir. Özellikle emeklilik ve yatırım fonlarındaki artış nedeniyle bankacılık dışındaki finansal kuruluşların piyasa payı 2004 yılında % 18,6 iken 2005 yılı sonu itibariyle % 21,3’e yükselmiştir. Kasım 2005 tarihinde bankacılık dışındaki finansal kuruluşların faaliyetlerinin denetlenebilmesi amacıyla bir Üst Kurul oluşturulmuş ve uygulamadaki yasal boşlukların ortadan kaldırılabilmesini teminen bir Sigortacılık Yasası çıkarılmıştır. 13 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 2.3. DIŞ TİCARET 2.3.1. Dış Ticaret İstatistikleri TABLO 2. Hırvatistan’ın Dış Ticaretinin Genel Durumu (Milyon $) YILLAR 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 İHRACAT 4.666 4.904 6.187 8.024 8.773 10.376 12.051 İTHALAT 9.147 10.722 14.209 16.589 18.560 21.488 25.665 DENGE -4.481 -5.818 -8.022 -8.565 -9.787 -11.112 -13.614 HACİM 13.813 15.626 20.396 24.613 27.333 31.864 37.716 Kaynak: Hırvatistan İstatistik Ofisi, Maliye Bakanlığı, Merkez Bankası Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere Hırvatistan’ın dış ticaret hacmi 2001 yılında 13.8 milyar dolar iken % 131 artışla 2006 yılında 31.8 milyar dolara yükselmiştir. Anılan dönemde ihracat % 122, ithalat % 135, dış ticaret açığı % 148 artış göstermiştir. Diğer taraftan mal ve hizmet ihracatının GSYİH’ya oranı 2001 yılında % 48,7’den 2006 yılında % 49,6’ya, mal ve hizmet ithalatının GSYİH’ya oranı ise 2001 yılında % 54,6’dan 2006 yılında % 57,3 seviyesine yükselmiştir. Hırvatistan İstatistik Ofisi tarafından yayımlanan rakamlara göre, 2006 yılında toplam dış ticaret hacmi bir önceki yıla göre % 17 oranında artarak 31.8 milyar dolara ulaşmıştır. Aynı dönemde, toplam ihracat ve ithalat ise sırasıyla % 18 ve % 16 oranlarında artış göstermiş ve yine sırasıyla 10.3 ve 21.4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2006 yılı dış ticaret açığı ise, 2005 yılı seviyesinde (% 14) gerçeklemiş ve 11.1 milyar dolar olmuştur. İhracatın ithalatı karşılama oranı 2006 yılına göre 1 puan artarak % 48,3 olarak gerçekleşmiştir. Hırvatistan’ın başlıca ihraç ürünleri makine ve ulaşım araçları, tekstil, kimyasallar, gıda ürünleri, yakıttır. 2007 yılı ihracatı ana mal grupları itibariyle değerlendirildiğinde ihracatın yaklaşık üçte birini oluşturan makine ve ulaşım araçları ihracatının 2007 yılında % 18 oranında arttığı görülmektedir. Söz konusu artış kara taşıtları dışındaki taşıma araçları (gemi, yat) ihracatındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Anılan ürün grubunun ardından toplam ihracatta % 15 paya sahip olan mineral yakıtların ihracatı ise 2007 yılında yaklaşık % 29 artmıştır. Hırvatistan’ın başlıca ithalat ürünleri ise makine, ulaşım ve elektrik araç gereçleri, kimyasallar, yakıt ve yağlar, gıda maddeleridir. 2007 yılı ithalatının yaklaşık üçte birini makine ve ulaştırma araçları ithalatı oluşturmaktadır. Aynı ürün grubunun ülkenin ihracatı içerisindeki payı da yaklaşık aynı olmakla birlikte alt ürün grupları itibariyle ihraç ve ithal edilen ürün grupları farklılık arz etmektedir. Anılan ürün grubundan ihraç edilen alt ürün grubu kara taşıtları dışındaki ulaştırma araçları iken ithal edilen alt ürün grubunu kara taşıtları oluşturmaktadır. 14 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU İthalatta önemli diğer bir ürün grubu mamul maddeler olup, anılan ürün grubunun ülkenin toplam ithalatındaki payı yaklaşık % 20 seviyesinde bulunmaktadır. Anılan grupta özellikle demir-çelik ürünleri ile metalden mamul eşyalar ve tekstil ürünleri ithalatı önemli paya sahip bulunmaktadır. Hırvatistan ihracatının ve ithalatının yaklaşık % 65’i AB üyesi ülkelerle yapılmaktadır. Hırvatistan’ın en önemli ticaret ortağı olan Avrupa Birliği’nin durgunluğa girmesi ile birlikte Hırvatistan, komşuları ile ticaret ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. TABLO 3. Hırvatistan’ın Dış Ticarette Başlıca Ortakları (2006) İHRACAT % İTHALAT İtalya 23.1 İtalya Bosna Hersek 12.6 Almanya Almanya 10.4 Rusya Avusturya 6.0 Avusturya Slovenya 8.2 Slovenya % 16.7 14.5 10.1 10.1 6.3 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, 5 Kasım 2007 2.3.2. Dış Ticaret Mevzuatı 2000 yılında yürürlüğe giren ve son olarak 2005 yılında revize edilen Gümrük Kanunu ve 2006 yılında revize edilerek uygulamaya konulan Gümrük Yönetmeliği Hırvatistan’ın dış ticarete ilişkin yasal mevzuatını oluşturmaktadır. 2.3.2.1. İthalattan Alınan Vergiler 2000 yılında yürürlüğe giren Gümrükler Kanunu, hükümete tarifeler konusunda her yıl düzenleme yapma yetkisi vermektedir. Sanayi malları için % 0 ile % 17,6 arasında değişen tarife oranları uygulanmaktadır. Bu oranlar ağırlıklı olarak % 0-10 aralığında olup, ortalama oran ise % 3’tür. Tarım ürünlerindeki ortalama tarife oranı ise % 22-24 arasında değişmektedir. Ad valorem ve spesifik gümrük verilerinden oluşan birleştirilmiş gümrük vergiler bir çok tarım ve gıda ürünlerine uygulanmaktadır. Hırvatistan, DTÖ çatısı altında, bilgi teknolojisi ürünlerini gümrüksüz olarak ithalini sağlayan Uluslararası Teknoloji Anlaşmasına taraf olmuştur. İthal ürün için ödenmiş veya ödenecek sözleşme fiyatı veya işlem değeri gümrük vergilerinin hesaplanmasında esas teşkil etmektedir. Bu değer, bütün vergileri, ulaşım ücretlerini, sigorta, komisyon, paketleme maliyetlerini kapsamaktadır. 15 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 2.3.2.2. İthalat Lisansları Silah, askeri teçhizat, mobil radyo takımları, ilaç, uyuşturucu, antik mallar, kıymetli metaller, nükleer teknoloji, kimyasal silah malzemeleri ve ozon tabakasına zararlı mallar ithalat lisanslarına tabi tutulmaktadır. Bunun yanında, ithalat lisansları DTÖ’ye üye olmayan ülkeler menşeli bazı ürünler için de uygulanmakta olup, Gümrük İdaresi tarafından onaylanmaktadır. 2.3.2.3. İhracat Kontrolleri Hırvatistan, silah, nükleer teknoloji, kimyasal silahlar sözleşmesi eki maddeler, altın, sanat eserleri ve ozon tabakasını incelten maddeler haricinde herhangi bir ihracat kontrolü uygulamamaktadır. Aynı şekilde bu ürünler için izin Gümrük İdaresi tarafından verilmektedir. 2.3.2.4. İhracat, İthalat Belgeleri Bir ihracatçı veya ithalatçı ticaret, ulaşım, kalite ve lisansları içeren gümrük belgelerini sağlamak zorundadır. AB ve birçok ülke tarafından kullanılan Tek İdari Belge (Single Administrative Document) Hırvatistan’da da kullanılan önemli bir gümrük belgesidir. 2.3.2.5. Geçici Girişler Hırvatistan’a ürünlerin geçici girişi AB Gümrük Mevzuatına ve uluslararası gümrük anlaşmalarına göre düzenlenmektedir. Hırvatistan, malların geçici ithaline izin veren ATA karnesi Gümrük Konvansiyonu’na taraftır. Karneler bir yıl için geçerli olup, gümrüksüz giriş yapacak malların listesini içermektedir. Karneler, gümrük girişlerinde onaylanır ve serbest giriş yapan mal ülkeden çıkarken tekrar Gümrük İdaresi tarafından tasdik edilir. Yeniden ihracı yapılamayan mallar ise gümrük verisine tabi tutulur. 2.3.2.6. Standartlar ve Etiketleme Koşulları Hırvatistan, daha önce Yugoslavya’da uygulanan 350 düzenleme ve 13.000 standardı içeren sistemi benimsemiştir. 1996 yılında yürürlüğe giren standartları düzenleyen kanunda, Avrupa ve uluslararası sisteme göre değişiklikler yapılmaktadır. Söz konusu kanunda ticaretteki teknik engellere ilişkin DTÖ düzenlemelerine uyum sağlamak üzere değişikliğe gidilecektir. Laboratuarların ve sertifika kurullarının akreditasyonu EN 4500 (AB standartları) ve ISO/IEC 17025’e göre yapılmaktadır. Hali hazırda, 600 Hırvat firması kaliteli yönetim sistemleri için ISO 9000FF sertifikasını, 41 Hırvat firması da çevre yönetimine ilişkin ISO 14001 sertifikasını almış bulunmaktadır. İthal ürünler, resmi piyasa denetim elemanları tarafından, Hırvatistan standartlarına uygunluk, etiketleme ve paketleme gibi konularda kalite kontrollerine tabi tutulmaktadır. Kalite kontrolüne tabi tutulan ürünler gıda, tarım, mobilya, çimento, tekstil, elektrikli ve gazlı aletler, tarım aletleri vb. ürünlerden oluşmaktadır. 16 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Malın ismi, ithalatçı firmanın tam adresi, menşe ülke, net miktar (hacim, ağırlık), içindekiler, saklama koşulları ve uygun tüketici uyarıları etiketlerde yer alması gereken unsurlardır. Teknik aksamlı ürünlerde ise, kullanım kılavuzu, imalatçının ayrıntıları, yetkili bakım ofisleri, garanti belgesi bilgileri, garanti süresi ve diğer uygulanabilir bilgilerin yer alması gerekmektedir. Bütün bilgilerin Hırvatça olması ve piyasaya sürülmeden önce mala yapıştırılması ya da eklenmesi zorunludur. 2.3.2.7. Serbest Bölgeler Hırvatistan’da serbest bölgelere ilişkin uygulamalar temel olarak 1996 yılında yürürlüğe konulan Serbest Bölgeler Kanunu çerçevesinde düzenlenmektedir. Ayrıca 2000 yılında yürürlüğe giren Gümrük Kanunu ve 2006 yılında uygulamaya konulan Gümrük Yönetmeliği’nde de serbest bölgelere ilişkin hükümler yer almaktadır. Yukarıda belirtilen mevzuat kapsamında firmaların serbest bölgede üretim, depolama, toptan satış, dış ticaret, hizmet ticareti, bankacılık ve diğer finansal faaliyetler ile sigortacılık faaliyetinde bulunmalarına izin verilirken, perakende satış yapmalarına müsaade edilmemektedir. Serbest bölgelere ilişkin olarak hazırlanmış kapsamlı nota Müşavirliğimiz İnternet sitesinden ulaşılabilmektedir. 2.3.2.8. Serbest Ticaret Anlaşmaları Hırvatistan’ın, Avrupa Birliği, EFTA ülkeleri (Norveç, İzlanda, Lichtenstein ve İsviçre), CEFTA ülkeleri (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Makedonya, Moldova, Romanya, Karadağ, Sırbistan, Kosova), Bosna Hersek, Sırbistan ve Karadağ, Arnavutluk, Moldova ve Türkiye ile Serbest Ticaret Anlaşmaları yürürlükte bulunmaktadır. Kosova ile Kasım 2006 tarihinde imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması’nın onay işlemleri devam etmektedir. Avrupa Birliği ile imzalamış olduğu ve 1 Ocak 2002 tarihinden itibaren yürürlüğe giren İşbirliği ve İstikrar Anlaşması (SAA) Hırvat sanayi ve bir kısım tarım ürünlerinin AB pazarına serbestçe girmesini sağlamıştır. 1 Ocak 2002 itibariyle, halihazırda AB ülkelerince Hırvatistan pazarına gerçekleştirilen ihracata konu sanayi ve tarım ürünlerinin %70’ine serbest giriş izni verilmiştir. 17 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE İLE SİYASİ, EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLERİN GELİŞİMİ 3.1. SİYASİ İLİŞKİLER Türkiye, bölgede barış ve istikrarın korunması bakımından oynayabileceği önemli rolün bilincinde olarak, Hırvatistan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan ülkelerin arasında yer almış ve Hırvatistan’la yakın ilişkiler kurmuştur. Hırvatistan, Türkiye için, Türkiye’nin Batı Avrupa’ya açılımı üzerinde bir ülke olmanın dışında, fiziki olarak da Türk ihraç ürünlerinin ve Türk vatandaşlarının temel güzergahı üzerinde bulunan ve bölgesel istikrarın sağlanması ve korunmasında önemli rol sahibi olabilecek bir ülkedir. İki ülke arasında herhangi bir sorun bulunmamakta; siyasi ilişkiler iyi düzeyde tanımlanmaktadır. İkili ilişkilerin yasal çerçevesi tamamlanmıştır. Türkiye ile Hırvatistan’ın 3 Ekim 2005 tarihinde AB müzakere sürecine aynı anda başlamalarının ardından, ikili ilişkilerde temas ve ziyaretler yoğunluk kazanmıştır. 2006 yılı, ikili ziyaretler açısından iki ülkenin geçirdiği en yoğun yıl olmuştur. Cumhurbaşkanları düzeyindeki karşılıklı temas ve ziyaretler, iki ülke ilişkilerinin başlangıcından itibaren düzenli olarak ve aksamadan yapılmaktadır. Son resmi ziyaret, 6-7 Aralık 2005 tarihlerinde Hırvatistan Cumhurbaşkanı Mesiç tarafından ülkemize yapılmıştır. Hırvatistan Parlamentosu eski Başkanı Vladimir Şeks 11-13 Şubat 2007 tarihlerinde ülkemizi ziyaret etmiştir. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, beraberinde büyük bir resmi heyet ve 100 kişilik işadamları heyeti olduğu halde 12-13 Haziran 2006 tarihlerinde Hırvatistan’ı ziyaret etmiştir. Başbakanımızın, Türkiye ile Hırvatistan arasında Başbakan düzeyinde 6 yıl aradan sonra (en son Kasım 2000’de eski Başbakan Racan Türkiye’ye gitmişti) yapılan bu ziyareti, ikili ilişkilerin önünü açan önemde bir gelişme teşkil etmiştir. İlişkilerin özellikle ekonomik boyutunun geliştirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Serbest Ticaret Anlaşması’nın Temmuz 2003’te yürürlüğe girmesiyle ticari ilişkilerde canlanma gözlenmektedir 3.2. İKİLİ ANLAŞMA VE PROTOKOLLER İMZA TARİHİ ANLAŞMANIN ADI Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Hırvatistan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Uluslararası Kara Ulaştırma Anlaşması Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Hırvatistan Ekonomi Odası arasında İşbirliği Protokolü Türkiye Cumhuriyeti ve Hırvatistan Cumhuriyeti Arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması 18 02.07.1994 12.02.1996 12.02.1996 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu ile Hırvatistan Ekonomi Odası arasında İşbirliği Protokolü Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Hırvatistan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Turizm İşbirliği Anlaşması TİKA İşbirliği Protokolü Türkiye Cumhuriyeti ile Hırvatistan Cumhuriyeti Arasında Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Hırvatistan Cumhuriyeti Tarım Ormancılık Bakanlığı Arasında Tarım Alanında Teknik, Bilimsel ve Ekonomik İşbirliği Protokolü Standardizasyon Alanında İşbirliği Anlaşması Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Hırvatistan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Gümrük Konularında İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Anlaşması Türkiye Cumhuriyeti Devlet Bakanı ile Hırvatistan Cumhuriyeti Yeniden İmar ve Kalkınma Bakanı Arasında Hırvatistan’ın Altyapısının Geliştirilmesi Hususunda İşbirliği Protokolü Türkiye Cumhuriyeti ile Hırvatistan Cumhuriyeti Arasında Serbest Ticaret Anlaşması Hırvatistan Cumhuriyeti El Sanatları ve Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Arasında Mutabakat Zaptı Hırvatistan İmar ve Kalkınma Bankası (HBOR) ile Türk Eximbank Arasında Mutabakat Zaptı 1996 19.06.1996 19.06.1996 22.09.1997 23.09.1997 23.04.1998 10.02.1999 14.05.1999 11.03.2002 14.10.2002 07.12.2005 3.3. EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLER Türkiye ile AB arasında imzalanan 1/95 sayılı Gümrük Birliğinin İşleyiş ve Kurallarına ilişkin Ortaklık Konseyi Kararının 16. maddesine istinaden Türkiye ile Hırvatistan arasında Serbest Ticaret Anlaşması 13 Mart 2002 tarihinde imzalanmış ve 1 Temmuz 2003 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Anlaşmaya uyarınca, Türkiye, Hırvatistan menşeli tüm sanayi ürünlerine uygulanan gümrük vergilerini Anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihte kaldırmıştır. Hırvatistan ise, Türkiye menşeli sanayi ürünlerine uyguladığı gümrük vergilerini, üç liste temelinde belirlenen ürün grupları itibariyle, 2004, 2005, 2006 ve 2007 yılına kadar kademeli olarak sıfırlamayı kabul etmiştir. Bu listeler dışında kalan ürünlerdeki vergiler Anlaşmanın yürürlüğe girmesiyle birlikte kaldırılmıştır. Anlaşmada, Hırvatistan’ın geçiş dönemi çerçevesinde vergilerini sıfırlayacağı sanayi ürünleri Protokol I’de düzenlenmektedir. Liste A, bir kısım sanayi ürününün yanı sıra, bazı tekstil ve konfeksiyon ürünlerini içermekte olup gümrük vergileri 2004 yılında sıfırlanmıştır. Söz konusu liste, indirim takvimine tabi ürünler içerisinde en geniş kapsamlısı olup, mineral maddeler (petrol gazları ve türevleri), kimya sanayii ve buna bağlı sanayi ürünleri (karbon, hidrojen klorür, amonyak, sodyum hidroksit, alkoller, eczacılık ürünleri, matbaa mürekkepleri, macunlar, cilalar, kibritler) plastik ve kauçuklar ve mamulleri, deri sandık ve bavullar, kürkler, ahşap doğramalar, kağıt ve kartondan malzemeler, ham bez, pamuklu diğer mensucat, sentetik ve 19 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU suni lifler, bazı örme giyim eşyası ve aksesuarları, çarşaflar, ayakkabılar, şapkalar, şemsiyeler, taş, alçı ve çimentodan eşyalar, bazı seramik mamulleri, demir ve çelikten eşya, bazı alüminyum eşyalar, nükleer reaktörler ve aksamları, bazı elektrik enerjisi üretim grupları, nakil vasıtaları, somyalar, çeşitli mamul eşyayı içermektedir. Diğer taraftan, ülkemiz genel ihracatı içerisinde önemli yer tutan tekstil ve konfeksiyon ürünleri ağırlıklı olarak Liste B’de yer almakta olup, gümrük vergileri 1 Ocak 2006 tarihinde sıfırlanmıştır. Liste C’de ise kozmetik ürünleri, plastik hortumlar, kağıt ve kartonlar, çimentodan eşya, cam ve cam eşyalar, demir ve çelikten eşyalar, alüminyum eşyalar, kazanlar ve mekanik aksamlar, elektrikli makine ve cihazlar ile mobilyalar bulunmaktadır. Bu ürünlerde, 2003, 2004, 2005 ve 2006 yıllarında sırasıyla % 50 % 60, % 70, % 85’lik vergi indirimleri gerçekleştirilmiş olup, kalan % 15’lik vergi oranı 1 Ocak 2007 tarihinde sıfırlanmıştır. Tarım ürünleri bakımından ise, gerek Hırvatistan’a yönelik fiili ihracatımızın kompozisyonu, gerekse genel ihracat kapasitemiz dikkate alınmak suretiyle, önemli ürün ya da ürün gruplarının taviz listemize dahil edilmesi sağlanmıştır. Diğer bir ifade ile, pazara giriş kolaylıkları temin edilen ürünler ülkemizin ihracat şansının yüksek olduğu ürünler olup, genellikle AB ürünlerine rakip durumundaki ürünlerimizin Hırvat pazarında AB ürünleri ile rekabet edebilirliği de artırılmıştır. Bu bağlamda, taviz temin edilen ürünler arasında, koyun ve keçi etleri, taze domates, dondurulmuş sebzeler, fındık, taze veya kuru incir, turunçgiller, karpuz, kiraz, kuru kayısı, şeker mamulleri, çikolata, makarnalar, ekmekçi mamulleri, domates salçası, konserve edilmiş meyve ve sebzeler, ket çap ve soslar ile bira sayılabilir. Hırvatistan’a taviz tanınan ürünler arasında ise, peynir, elma, mısır, şeker mamulleri, çikolata, malt hülasası, makarnalar, ekmekçi mamulleri, meyve suları, soslar, çorbalar, sular, bira ve şarap vb. ürünler bulunmaktadır. 3.4. DIŞ TİCARET İSTATİSTİKLERİ TABLO 7. Hırvatistan ile Dış Ticaretimizin Gelişimi (Milyon $) YILLAR 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007* İHRACATIMIZ 30,1 42,8 85.6 118.0 167,9 213,2 308,46 İTHALATIMIZ 17,3 9,3 16.7 35.2 84,8 60,2 64,0 * Ocak-Ekim arası. Kaynak: T.C. Dışişleri Bakanlığı 20 DENGE 12,7 33,4 68.9 82.8 83,1 153,0 244,4 HACİM 47,4 51,2 102,2 153.2 252,8 273,4 372,4 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 1996 yılında yaklaşık 40 milyon dolar olan iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2006 yılında 330 milyon dolara yükselmiştir. Anılan ticarette Türkiye 2007 yılı itibariyle yaklaşık 250 milyon dolar fazla vermektedir. 2006 yılında Türkiye’nin Hırvatistan’dan ithalatı % 20 azalmışken, ihracatı % 5 artmıştır. 3.4.1. İhracat 1996-2000 yılları arasında dalgalı bir seyir izleyen Türkiye’nin Hırvatistan’a ihracatı 2001 yılından itibaren artış trendine girmiştir. 2001-2006 döneminde yapılan ihracat % 537 oranında artmış olmakla birlikte ülkemiz açısından mevcut potansiyeli yansıtmamaktadır. Hırvatistan’a ihraç edilen belli başlı ürünlerimiz: Ulaşım araçları, gübreler, plastikler ve mamulleri, metal cevherleri, kırıntı-döküntü hurdaları, elektrikli makine ve cihazlar, kâğıt, karton, belirli sanayi kollarında kullanılan makine ve cihazlar, giyim eşyası ve aksesuarları, demir ve çelik, demir dışı metaller, mamulleri, metallerden nihai ürünlerdir. 2006 yılı Hırvatistan’a yönelik ihracatımız içerisinde 87. fasılda yer alan taşıt araçları ve yan sanayii % 18,5 payla ilk sırada yer almaktadır. Anılan ürün grubunun ihracatı 2006 yılında bir önceki yıla göre % 26,9 artarak yaklaşık 51 milyon dolara ulaşmıştır. Anılan ürün grubundan yapılan ihracatın önemli bir kısmını binek otomobilleri oluşturmaktadır. Hırvatistan’a yönelik ihracatımızda önemli ürün gruplarından biri de 25.-27. fasıllarda yer alan mineral ve ürünlerdir. Anılan ürün grubundan yapılan ihracatın Hırvatistan’a yönelik ihracatımız içerisindeki payı % 11,2 seviyesinde olmakla birlikte, 2006 yılında ihracat bir önceki yıla göre % 35,5 azalarak yaklaşık 31 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Hırvatistan’a yönelik ihracatımızda önemli yer tutan diğer bir ürün grubunu ise tekstil ve hazır giyim ürünleri oluşturmaktadır. Anılan ürün grubunun 2006 yılında Hırvatistan’a yapılan ihracatımız içerisindeki payı % 13,1 olup, değer olarak toplam 35.6 milyon dolara ulaşmıştır. Anılan ihracatın 26.3 milyon dolarlık kısmını hazır giyim ihracatımız oluşturmaktadır. 85. fasılda yer alan elektrik-elektronik ürünleri de Hırvatistan’a yapılan ihracatımızdan aldığı % 8,7 pay ile önemli ihraç ürün gruplarımızdan birisi durumundadır. Anılan ürün grubunun ihracatı 2006 yılında bir önceki yıla göre % 55,5 artarak yaklaşık 24 milyon dolara ulaşmıştır. 8528 nolu GTİP’de yer alan monitör ihracatımız anılan ürün grubu ihracatında önemli bir paya sahip bulunmaktadır. 01-24. fasıllar arasında yer alan tarımsal ürünlerde Hırvatistan’a yönelik ihracatımızın anılan ülkeye yapılan toplam ihracatımız içersindeki payı % 8,6 seviyesinde bulunmaktadır. Tarımsal ürün ihracatımız 2006 yılında % 24,2 artarak 23.6 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. 21 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 3.4.2. İthalat Türkiye’nin Hırvatistan’dan ithal ettiği belli başlı ürünler: Taşkömürü katranı ve ham petrolden ürünler, kara ulaşım araçları, demir ve çelik, giyim eşyası ve aksesuarları, tekstil elyafı ve mamulleri, sebzeler, meyveler ve mamulleri, elektrikli makine ve cihazlar, haberleşme, görüntü-ses kayıt cihazları, değişik sanayi kollarında, kullanılan makine ve cihazlar, metallerden nihai ürünler, hububat ve mamulleridir. Türkiye’nin Hırvatistan’da ithalatının sektörel yapısına bakıldığında, 25.-27. fasıllarda yer alan mineral ve ürünlerin % 36,6’lık payla ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bununla birlikte anılan ürün grubundan Hırvatistan’ın ülkemize yönelik ihracatı 2006 yılında bir önceki yıla göre % 46 oranında azalmış ve yaklaşık 23.7 milyon dolar olmuştur. Bu rakamın 23.5 milyon dolarlık kısmını 2710 nolu GTİP’de yer alan petrol yağları oluşturmaktadır. Türkiye’nin Hırvatistan’dan ithalatında önemli sektörlerden birisi de 28.-38. fasıllarda yer alan kimyasal ürünlerdir. Anılan ürün grubundan ülkemize yapılan ihracatın Hırvatistan’ın 2006 yılında Türkiye’ye yaptığı ihracat içerisindeki payı % 28,8 seviyesindedir. Söz konusu ürünlerde Hırvatistan’ın Türkiye’ye ihracatı 2006 yılında % 23,7 artarak 18.6 milyon dolara ulaşmıştır. Ülkemizin Hırvatistan’dan ithalatında diğer önemli ürün grubunu ise, 84. fasılda yer alan makine ve aksamları oluşturmaktadır. 2006 yılında bu fasıldan yapılan ihracat bir önceki yıla göre % 271,6 oranında artarak 7 milyon dolara ulaşmış olup, toplam ihracat içindeki payı ise % 10,8 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin Hırvatistan’dan ithalatında payı artan ürün gruplarından biri de demir-çelik ile demir-çelik mamulleri olup, anılan ürün grubunun Hırvatistan’ın Türkiye’ye ihracatı içerisindeki payı 2006 yılı itibariyle % 9,2 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu ürünlerin ihracatı 2006 yılında % 117,6 artarak yaklaşık 6 milyon dolara ulaşmıştır.Anılan ürün grubu ihracatının önemli bir kısmını 7304 nolu GTIP’de yer alan demir ve çelikten borular oluşturmaktadır. 3.5. İKİ ÜLKE ARASINDAKİ YATIRIMLAR VE İŞBİRLİĞİ İMKANLARI LARINI Genel anlamda bakıldığında Hırvatistan ile ekonomik ilişkilerimizin mal ticareti üzerinde yoğunlaştığı iki ülke girişimcilerinin karşılıklı yatırımlarının sınırlı seviyede kaldığı görülmektedir. Hırvatistan'daki Türk yatırımları toplam yabancı sermaye yatırımları içinde yüzde 2’nin altında kalmaktadır. Bununla birlikte bugün Hırvatistan’da karayolu inşaatı ile otel yapımı ve işletmeciliği yapan firmalarımız bulunmaktadır. Firmalarımızın Hırvatistan’daki yatırımları içerisinde turizm yatırımlarının büyüklük açısından ilk sırada yer almaktadır. İki Türk firması Hırvatistan’a turizm alanında yatırım yapmış bulunmaktadır. Bunlardan “Uzel” grubu, Dubrovnik’te eski şehir içinde yer alan Dubravka Otelini 2001 yılı Ocak ayında satın alarak onarımı yaptıktan sonra 2002 yılında “Puçiç Palace” adıyla işletmeye açmıştır. 22 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU “Rixos Hotels”, “Sembol A.Ş.” ve “Lydion A.Ş.”den oluşan “Fine Group” Dubrovnik’teki “Libertas Hotel’i Bulgar firmasından (Bulgar firması, oteli özelleştirme kapsamında satın almış, ancak gerekli yatırımı yapamaması nedeniyle işletememiştir) 2004 devralmış, restorasyonu, “Sembol A.Ş.” tarafından üstlenilmiştir. Projenin tamamlanması 2005 yaz sezonu başlangıcı olarak öngörülmüşken, bazı bürokratik engeller nedeniyle bu süre 2007 yılının ortalarına ertelenmiştir. Otel, Libertas-Rixos adıyla işletmeye açılacaktır. Türkiye ile Hırvatistan arasında Turizm İşbirliği Anlaşması 19 Haziran 1996 tarihinde imzalanmıştır. Hırvatistan’dan ülkemize gelen turist sayısı 2000 yılından bu yana sürekli bir artış eğiliminde olmasına rağmen 2006 yılında ulaşılan rakam 22.303’te kalmıştır. Güneydoğu Avrupa’nın Avrupa’ya entegrasyonu için Hırvatistan’ı da kapsayan altyapı ve yeniden imar çalışmaları sürmektedir. Bu özelliğiyle Hırvatistan müteahhitlik firmalarımız bakımından öncelikli pazarlardan birisi olmaya adaydır. Turizmini hızla Avrupa’ya açmaya çalışan Hırvatistan, Dalmaçya kıyılarını İtalya, Avusturya ve Macaristan’a bağlayacak otoyollar inşa etmekte, bazı güzergâhlar için yeni projeler hazırlamaktadır. Bregana-Zagreb-Karlovac-Otocac-Split otoyolu inşaatını 2004 yılında tamamlayan ENKABECHTEL ortaklığı, 2005 yılında Split-Ploçe otoyolu inşaatı ihalesine de katılmış; ancak ihale Avusturyalı ve Hırvat firmalarından oluşan bir konsorsiyuma verilmiştir. Bunların dışında tekstil ve hazır-giyim ürünleri ile inşaat malzemeleri satışı konusunda Hırvatistan’da faaliyet gösteren küçük ve orta ölçekli firmalarımız bulunmaktadır. Türk firmalarının inşaat sektöründeki projelere ilgisi bulunmakla birlikte, özellikle ülkeye yabancı işçi getirilmesinin önündeki engeller nedeniyle somut bir ilerleme sağlanamamıştır. Türkiye’de faaliyet gösteren Hırvat firma sayısı ise çok azdır ve bu sayının artırılması arzu edilmektedir. Toplam 5 adet Hırvatistan menşeli firma ülkemizde faaliyette bulunmaktadır. Sözkonusu firmaların 1 adedi inşaat sektöründe, 1 adedi tarım, avcılık ve ormancılık sektöründe, diğerleri ise hizmetler sektöründe faaliyet göstermektedir. Bir Hırvat şirketi, güç jeneratörü ve fabrikaları projelerinde Türkiye’de saygın bir pozisyon elde etmiştir. Elektronik eşya, beyaz eşya, bisküvi ve çikolata alanında faaliyet gösteren Hırvat firmaların, Türk firmaları ile işbirliği talepleri bulunmaktadır. İki ülke arasındaki işbirliği imkanları ise şu şekildedir: • İki ülke arasında turizm, taşımacılık, karayolu, demiryolu ve havaalanı altyapısının modernizasyonu, posta ve telekomünikasyon kapasitelerinin arttırılması, üçüncü ülkelere teknoloji transferi, gemi yapımı, gıda sanayi ve içecek sektörü, GSM ve sabit telefon hatlarının çoğaltılması, elektronik eşya ve beyaz eşya sektörleri gibi alanlarda ortak işbirliği imkanları mevcuttur. • Hırvatistan ve Türkiye turizm alanında önemli bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyel iki ülke firmalarına bir çok alanda işbirliği imkanı sağlamaktadır. Adriyatik Denizi kıyısındaki otellerin özelleştirilmesi büyük bir hızla devam etmekte olup bu süreç Türk girişimcileri için önemli fırsatlar sunmaktadır. 23 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU • Savunma sanayi konusunda belirli ürünlerde ortak üretim, direk satış veya teknoloji transferi şeklinde işbirliği imkanları da bulunmaktadır. • Ülkelerimiz arasında gemi inşa alanında işbirliğinin geliştirmesini ve bu sektördeki firmalarımızın ortak çalışma içinde olmalarını arzu ediyoruz. • Hırvatistan’ın AB üyeliği öncesinde tamamlaması beklenen alt yapı ve çevre projeleri alanında, yerel ve merkezi yönetimlere AB tarafından sağlanan fonlar kapsamında işbirliği imkanları değerlendirilmelidir. 3.6. PAZAR İLE İLGİLİ BİLGİLER 3.6.1. Hırvatistan’da Şirket Kuruluşu Hırvatistan’da iş yeri açmak için öncelikle bir şirket kurup Ticaret Odası’na kaydolmak gerekmektedir. Şirket kuruluşunda yabancı ve yerli ayrımı yapılmamaktadır. Hırvatistan’daki işlerin daha sağlıklı yürütülmesi açısından, işyeri açmak için güvenilir bir Hırvat ortak bulmak öncelikle tavsiye edilmektedir. 3.6.2. Vergi Sistemi Hırvatistan’da vergi sistemi Genel Vergi Yasası çerçevesinde düzenlenmektedir. Başlıca vergi türleri ve oranları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Vergi Türü Kurumlar Vergisi İndirime Tabi Kurumlar Vergisi (Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşmaları kapsamında indirilebilmektedir) Gelir Vergisi Munzam Vergi Katma Değer Vergisi (Belirli ürün gruplarında % 0 ve turizmde % 10) Sermaye Devir Vergisi Özel Tüketim Vergisi (tütün ve mamulleri, petrol ürünleri, alkollüalkolsüz bazı içecekler, kahve, otomobil, tekne, uçak, lüks mallar Emlak Devir ve İntikal Vergisi Yerel Vergiler (Yerel idareler tarafından tahsil edilen yol, yazlık ev, eğlence makineleri vergileri vb) 24 Oranı % 20 % 15 % 0-45 % 0-18 % 22 %5 Değişen oranlarda %5 Değişen oranlarda HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 3.6.3. Fuarlar Her yıl Eylül ayında düzenlenen Zagreb Sonbahar Fuarı en önemli uluslararası fuardır. Fuara ülkemiz firmaları da dahil olmak üzere çok sayıda yabancı firma ile yerli firmalar katılmaktadır. Yıl boyunca çeşitli tarihlerde inşaat, tekstil ve güzellik ürünleri, gıda, otomobil ve yedek parçaları, teknoloji, şarap gibi sektörlerde çeşitli uluslararası fuarlar düzenlenmektedir. Anılan fuarlar Zagreb Fair (http://www.zv.hr) tarafından organize edilmektedir. 3.6.4. Ziyaretçilerin Dikkat Etmesi Gereken Hususlar a) Polise Bildirim: Vatandaşlarımızın otel, motel, pansiyon v.b. gibi yerler haricinde bir yerde 24 saatten fazla konaklaması halinde yabancılar polisine bildirimde bulunmaları gerekmektedir. b) Giriş-Çıkışta Deklare Edilecekler: Vatandaşlarımızın üzerlerinde değerli eşya (altın, mücevher v.b.) fazla miktarda nakit para bulundurmamaları veya bulundurdukları takdirde, Hırvatistan’a girişte gümrük memuruna mutlaka yazılı olarak beyan etmeleri tavsiye edilmektedir. c) Taksiler: Şehirde yeterli sıklıkta bulunan taksi duraklarından elde edileceği gibi 970 numaralı telefon aranarak adrese de çağrılabilir. Taksimetre açılışı 19, her KM için ise 7 HRK olup, her gün 22.00 – 05.00 saatleri arasında ve Pazar ve tatil günleri taksimetredeki tutarın % 20 fazlası ödenmektedir. d) Hafta içi günlerde 08.00-20.00 saatleri arasında çalışan dükkanlar, cumartesi günleri 08.00-14.00 saatleri arasında çalışmaktadırlar. Market v.b. yerler 07.00 den itibaren çalışmaya başlamaktadır. Pazar günleri sadece büyük alış veriş merkezleri saat 13’e kadar açık bulunmaktadır. 3.6.5. Faydalı Adresler T.C. Zagreb Büyükelçiliği Masarykova 3/2 10000 Zagreb Tel: 385 1 485 52 00, Faks: 385 1 485 56 06 E-mail: turembzag@zg.tel.hr T.C. Zagreb Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği Adres: Masarykova 3/2 Zagreb Tel : 385 1 485 42 61, Faks : 385 1 485 42 61 E-mail: dtzagreb@gmail.com 25 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU THY Zagreb Bürosu Tel: 385 1 492 18 54/55 (Büro) 385 1 456 20 08 (Havaalanı) E-mail: turkish-airlines@zg.htnet.hr Hırvatistan Ekonomi Odası Rooseveltov trg 2, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 456 1555; Faks: 385 1 482 8380 E-mail: hgk@hgk.hr; www.hgk.hr Dışişleri ve Avrupa ile Entegrasyon Bakanlığı Trg N. S. Zrinskog 7-8, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 456 9964, Faks: 385 1 4920 149 E-mail: mvpei@mvpei.hr; www.mvpei.hr Maliye Bakanlığı Katançiçeva 5, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 459 1333 ,Faks : 385 1 492 2583 E-mail: kabinet@mfin.hr ; www.mfin.hr Ekonomi İstihdam ve Girişimcilik Bakanlığı Ulica grada Vukovara 78, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 610 6111, Faks : 385 1 610 9111 E-mail: info@mingorp.hr ; www.mingorp.hr Deniz, Turizm, Taşıma ve Gelişim Bakanlığı Prisavlje 14, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 616 9111, Faks : 385 1 378 4550 E-mail: ministar@mmtpr.hr ; www.mmtpr.hr Devlet Standartları Ofisi Ulica grada Vukovar 78, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 610 6111, Fax : 385 1 610 9324 E-mail: pisarnica@dzm.hr www.dzm.hr 26 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU Hırvatistan İstatistik Bürosu İlica 3, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 480 6111, 4812-745 , Faks : 385 1 481 7666 E-mail: stat.info@dzs.hr www.dzs.hr Hırvatistan Merkez Bankası Trg hrvatskih velikana 3, 10002 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 456 4555, Faks: 385 1 455 0726 E-mail: info@hnb.hr www.hnb.hr Hırvatistan Bilgi Dokümantasyon Ajansı Trg Marsala Tita 3/III, 10000 Zagreb, Hırvatistan Tel : 385 1 485 5827, Faks : 385 1 485 5655 E-mail: ured@hidra.hr www.hidra.hr Hırvatistan Özelleştirme Ofisi İvana Luçiça 6, 10000 Zagreb Hırvatistan Tel : 385 1 634 6111 Faks: 385 1 611 5568 E-mail: investcroatia@hfp.hr www.hfp.hr 27 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU 3.7. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Ülkemiz ile Hırvatistan arasındaki coğrafi yakınlığa karşın, ticari ve ekonomik ilişkilerimiz potansiyelinin oldukça altında seyretmektedir. Ülkemiz ürünlerinin Hırvatistan pazarındaki payı % 1 seviyesinde bulunmaktadır. Hırvatistan’da son yıllarda artan kişi başına milli gelire paralel olarak tüketim ve tüketim malları ithalatı hızla artmaktadır. Tüketicinin ürün tercihinde fiyat ve kalite değerlendirmesi önem kazanmaktadır. Birçok ürün grubunda İtalyan, Alman, Sloven ve Avusturyalı firmaların hakimiyeti dikkat çekmektedir. Ülkeye giren ithal malların kalite ve sağlık standartlarına uygunluğu ciddi şekilde denetlenmektedir. Tüketicilerin kalite konusundaki hassasiyeti de dikkate alınarak ülkeye ihraç edilecek ürünlerin kalite ve sağlık standartlarına uygunluğu üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Ülkemizden ihraç edilen mallarda zaman zaman kalite standartları konusunda yaşanan sorunlar, Türkiye’den ihraç edilen ürünlerin Hırvat gümrüklerinde daha sıkı denetimlere tabi tutulmasına neden olmaktadır. Ürünlerin kalite koşullarının yanı sıra satış sonrası hizmet ve ürün garantisi sağlanması da diğer bir çok pazarda olduğu gibi Hırvatistan piyasasında da ihracatçılarımızın üzerinde önemle durması gereken bir husus olarak değerlendirilmektedir. Bölgede güçlü olan İtalyan, Alman, Sloven ve Avusturyalı firmaların Hırvatistan’daki yüksek piyasa payları dikkate alınarak ihracatçılarımızın Hırvatistan pazarına giriş konusunda mevcut rekabeti de dikkate alarak uzun vadeli hedeflerle pazara girme çalışmaları yapmaları tavsiye edilmektedir. İhracatçı firmalarımızın Hırvatistan piyasasında mal satışlarında çoğunlukla alıcı ile bir satış sözleşmesi imzalanmamakta, ticaret daha çok konsinye usulde yapılmaktadır. Bu şekilde yapılan satışlarda, paranın tahsili aşamasında zaman zaman sorun yaşanmaktadır. Hırvatistan’da avukatlık ücretleri ile mahkeme masrafları yüksek olup, mahkeme sürecinin yavaş işlemesi nedeniyle ticari sorunların çözümü zaman almaktadır. Dolayısıyla, ihracatçılarımızın ileride zor durumda kalmamaları açısından ticari ilişkilerini satış sözleşmesi yoluyla ve akreditifle ödeme şeklinde yürütmeleri tavsiye edilmektedir. Ülke birçok ürün grubunda net ithalatçı durumundadır. Hırvatistan pazarına girmeyi düşünen firmalarımız açısından inşaat malzemeleri, otomotiv ve yan sanayii, tekstil ve giyim, ev tekstili ürünleri önemli sektörler olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, ülkede büyüyen sektörlerden olan inşaat (yol inşa, konut yapımı) ve turizm sektörlerinin de ülkemiz firmaları açısından değerlendirilebileceği, özellikle turizm bölgelerindeki otellerin yenileme ve yeniden inşasına ilişkin projelerin müteahhitlik firmalarımız için potansiyel arz ettiği düşünülmektedir. 28 HIRVATİSTAN ÜLKE RAPORU KAYNAKÇA 1. Hırvatistan Cumhuriyeti, Dış Ticaret Müsteşarlığı Anlaşmalar Genel Müdürlüğü, 2006 2. Hırvatistan Ülke Bülteni. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), Haziran 2006 3. Hırvatistan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik-Ticari İlişkileri, T.C. Zagreb Büyükelçiliği Ticaret Müsteşarlığı, Temmuz 2007 4. Hırvatistan Tarım ve Gıda Sanayi Sektörü, T.C. Zagreb Büyükelçiliği Ticaret Müsteşarlığı, 2006 5. Türkiye-Hırvatistan Ekonomik ve Ticari İlişkileri. T.C. Dışişleri Bakanlığı 6. Türkiye-Hırvatistan Siyasi İlişkileri. T.C. Dışişleri Bakanlığı 7. Hırvatistan Cumhuriyeti, Vikipedi 8. Hırvatistan Ülke Bilgileri, Allnet Ülkeler Rehberi 9. Hırvatistan Ülke Bilgileri, Kobi Efor Aylık Ekonomi Dergisi, 2003 10. Croatia, CIA – The World Factbook. 15 May 2008 11. Country Briefing:Croatia, Economist Inteligence Unit. 5 November 2007 12. Political Structure of Crotia, Economist Inteligence Unit, 23 April 2008 13. Hırvatistan İstatistik Ofisi, Maliye Bakanlığı, Merkez Bankası 29
