Eşeysiz Üreme

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
Hücre, hücre zarı, sitoplâzma ve çekirdek olarak üç kısımdan oluşur. Hücredeki yaşamsal faaliyetleri
yöneten, kontrol eden ve hücreye ait kalıtsal (genetik) bilgileri bulunduran yönetim merkezi
çekirdektir.
Çekirdekte kromatin iplikler bulunmaktadır. Hücredeki kalıtsal bilgilerin tamamı çekirdekteki
kromatin ipliklerde bulunur.
Hücre Bölünmesi :
Bir hücreden yeni hücrelerin oluşmasına hücre bölünmesi denir. Hücre bölünmesi bütün canlılarda
görülen bir olaydır. Hücre bölünmesi hücre çekirdeğinde başlar ve birbirini takip eden evrelerden
(safhalardan) oluşur.
Hücrenin bölünmesi için belli bir büyüklüğe ulaşması lazımdır Hücrenin büyümesi demek hücre
zarının, sitoplâzmanın ve çekirdeğin büyümesi demektir. Fakat sitoplâzmanın (hacimce) büyümesi
hücre zarının (yüzeyce) büyümesinden daha fazla olur. Bir süre sonra hücre zarından madde giriş –
çıkışı zorlaşır ve çekirdeğin yöneteceği alan sınırlı olduğu için çekirdek hücreyi yönetemez.
(Yönetmekte güçlük çeker). Bu anda çekirdek bölünme emrini verir ve bölünme emri verildikten
sonra hücre bölünmesi engellenemez.
Genel Amacı: Bu olayın amacı hücre bölünmesinin gerçekleştiği canlı veya hücreye bağlı
olarak üremek , yenilenmek , büyümektir.Ayrıca bazı canlılarda sperm ve yumurta gibi
üreme (eşey) hücrelerini meydana getirmektir.
Örneğin: Hücre bölünmesi tek hücreli canlılarda üremeyi, çok hücreli canlılarda yenilenme ,
büyümeyi ve üreme hücrelerinin oluşmasını sağlamaktadır.
Hücre bölünmesi; mitoz bölünme ve mayoz bölünme olarak iki çeşittir.
MİTOZ BÖLÜNME
Mitoz bölünme vücut hücrelerinde görülen bir bölünme şeklidir.
Mitoz bölünmenin amacı:Çok hücreli canlılarda büyüme ve yenilenmeyi ,tek hücreli ve bazı
ilkel canlılarda da üremeyi sağlamaktır.
Mitoz hücre bölünmesi hemen olan bir durum değildir. Belli evrelerden geçmesi
gerekmektedir. Şimdi sırasıyla bu evreleri inceleyelim:
Hazırlık evresi: Bu evre başladığında hücre bölünecek düzeye
gelmiştir. Bu evre isminden de anlaşılacağı üzere bölünmeye
hazırlık evresidir. Bu evrede çeşitli olaylar olmaktadır:
1- Kalıtım maddesi (kromatin iplik) kendini eşler.Yani
kromatin iplik sayısı 2 katına çıkar.
2- Hayvan hücresinde sentrozom kendini eşler.
3- Hücredeki metabolik olaylar hızlanır,enerjiye ihtiyaç artar.
sentrozom
Hazırlık evresinden sonra çekirdek bölünmesi başlar.
Çekirdek bölünmesi :Evre 1
Bu evrede de çeşitli değişiklikler olur, şöyle ki:
1- Eşlenmiş olan kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak
kromozomu meydana getirirler.
2-Çekirdek zarı erir. Bundan dolayı kromozomlar sitoplazma
içerisine dağılır.
3-Sentrozomlar kutuplara çekilmeye başlar.
4-İğ iplikleri oluşmaya başlar(sentrozomlar tarafından)
kromozom
Evre 2:
Bu evrede şu olaylar gerçekleşir:
1- iğ iplikleri oluşumunu tamamlar ve bu
iplikler sitoplazma içerisine dağılmış olan
kromozomları orta noktalarından
yakalayıp hücrenin ortasında yan yana
dizer.
2- Kopya kromozomlar birbirinden ayrılır.
Evre 3:
Bu evrede şu olaylar gerçekleşir:
1- Birbirinden ayrılmış olan eş kromozomlar iğ iplikleri tarafından
hücrenin kutuplarına doğru çekilir. Kromozomlar kutuplara
geldiğinde bu evre sona erer.
 Böylece oluşacak hücrelerin ikisi de kromozomların, dolayısıyla
kalıtım maddesinin birer kopyasını almış olur.
Evre 4:
Bu evrede şu olaylar gerçekleşir:
1- Kutuplara giden kromozomların etrafında tekrar hücre zarı oluşmaya
başlar.
2- İğ iplikleri kaybolur.
3- Kromozomlar tekrar incelip uzayarak tekrar kromatin iplik halini alır.
4- Çekirdek bölünmesi tamamlanmıştır. Çekirdek dinlenmeye çekilir.
Evre 5 sitoplazma bölünmesi
Bu evrede artık sitoplazma bölünmesi gerçekleşir. Ama bu hayvan ve bitki hücresinde farklı farklı
olur. Hayvan hücresinde sitoplazma boğumlanma ile olur. Bitki hücresinde ise boğumlanma olmaz
(hücre duvarından dolayı) bu hücrede arada ara lamel(orta plak) oluşur ve bitki hücresi bölünür.
Bölünme sonucunda
birbirinin aynısı 2 adet
hücre meydana gelir.
Bu hücreler kalıtsal
olarak ana hücrenin
aynısıdır.
Mitoz bölünmenin özellikleri
:
1-vücut (2n)hücrelerinde görülür
Not:canlıların vücut özelliklerini belirleyen ve 2n kromozomlu olan hücrelere vücut hücreleri veya
diploit (2n) kromozomlu hücreler denir.
Vücut hücreleri anne ve babadan gelen kromozom çiftlerine sahiptir. Bir takim halinde kromozom
içeren hücreler "n" ile gösterilir. Bir takim (n) anneden, bir takim (n) babadan gelmek üzere iki takim
kromozom bulunduran hücreler ise "2n" ile gösterilir.
Örneğin :insanların vücut hücrelerinin kromozom sayısı 2n=46'dir. Öyleyse insanların vücut
hücrelerinde 23 çift kromozom olduğunu söyleyebiliriz.
2-bir ana hücreden iki yavru hücre oluşur oluşan bu hücreler ana hücre ile aynı sayı ve özellikteki
kromozomları içerir.
3-kromozom sayısı sabit kalır
4-oluşan hücrelerin kalıtsal özellikleri aynıdır böylece hücreler kazanılmış özelliklerini korumuş
olur.
5-tek hücrelilerde üremeyi çok hücrelilerde büyümeve gelişmeyi sağlar
6-canlılardaki kalıtsal özelliklerin devamlılığını sağlar
7-mitozun canlılar için önemi hücre sayısını çoğaltmak,kromozom sayısını sabit tutmaktır.
Farklı Canlıların kromozom sayıları birbirlerinden farklıdır. Kromozom sayısının fazla olması o canlının
gelişmiş olduğunu göstermez.
Eşeysiz Üreme
İlkel ve tek hücreli olan bazı canlıların üreme hücreleri kullanmadan kendileriyle aynı kalıtsal
yapıda canlı oluşturmasına eşeysiz üreme denir.
Eşeysiz üreme mitoz ile gerçekleşir
Eşeysiz üremede döllenme olayı olmadığından eşeysiz üreyen canlı oluştuğu canlıya kalıtsal
olarak tıpa tıp benzer
Eşeysiz üremede oluşan bireyler birbirleriyle ve ata canlıyla aynı özellikleri taşır.
Bu özelliğin faydası yararlı özellikler nesilden nesile aktarılır.
Zararı ise tür içi çeşitlilik sağlanamadığından değişen ortam koşullarına uyum sağlayamaz
5 çeşit eşeysiz üreme vardır:
1.Bölünme
2.Tomurcuklanma
3.Sporlanma
4.Vejetatif üreme (Çeliklenme)
5.Rejenerasyon (Yenilenme)
BÖLÜNME İLE ÜREME
Bir hücrelilerin çoğunda görülen en basit
eşeysiz üreme şeklidir.
Büyüme ve gelişmesini tamamlamış ana
hücrenin ikiye bölünmesiyle iki yavru
oluşmasıdır. Oluşan yeni hücreler ana hücreyle
aynı özellikleri taşır.
Bu bölünme ile kısa sürede çok sayıda hücre
meydana gelir
Örn : Bakteri, amip, öglena ve paramesyum gibi bir hücrelilerde görülür. Bölünme her yönde olabilir.
TOMURCUKLANARAK ÜREME
Tek hücreli veya çok hücreli canlılarda (bitki ve
hayvanlarda) görülür. Ata (ana) canlının vücudunda
küçük bir çıkıntı yani tomurcuk oluşur. Oluşan
tomurcuk gelişimini tamamlayarak yeni bir canlı
oluşturur. Oluşan canlı bazen ata canlıdan ayrılarak
yaşamını sürdürür, bazen de ata canlıdan
ayrılmayıp ata canlı ile birlikte kolonileri
oluşturarak yaşamını sürdürür.
Tek hücreli canlılardan bira mayası (maya mantarlarında) ve hidrada görülür.Çok hücreli
(İLKEL)canlılardan deniz anası süngerler…
SPORLA ÜREME (SPORLANMA)
Sporla üreyen canlılar, üremenin gerçekleşeceği zaman
sporları(Olumsuz çevre şartlarına dayanabilen, üzeri sağlam bir
örtüyle örtülü olan ve üreme olayını gerçekleştiren özel hücrelere
spor denir.)oluştururlar. Oluşan sporlar olgunlaşınca su, rüzgar,
insanlar, hayvanlar sayesinde etrafa yayılır ve etrafa yayılan sporlar
uygun koşullarda (su, ısı, oksijenin yeterli olması durumunda)
çimlenerek yeni canlıyı oluştururlar.
Küf ve şapkalı mantarlar, plazmodyum (sıtma mikrobu), eğrelti
otu, karayosunu, atkuyruğu, kibrit otu, algler sporla üreyen
canlılardır.
VEJETATİF ÜREME
Yüksek yapılı gelişmiş bitkilerde görülen üreme şeklidir. Bitkilerden alınan bir parçanın köklendirilerek
bunlardan yeni bitkilerin oluşturulmasına vejetatif üreme denir.
Vejetatif üreme; dal, yumru ve yaprak ile üreme şeklinde gerçekleşebilir.
 Patates ve yer elması yumrularıyla,
 Asma, gül söğüt ve kavak kesilen dallarının toprağa dikilmesiyle yeni canlılar
oluşturabilir (Çekirdeksiz üzüm, muz, portakal, mandalin, kavak, söğüt ve bazı süs
bitkileri vejetatif (eşeysiz) yolla çoğaltılır )
Özellikle melez olan ve eşeyli üremeyen bitkiler bu şekilde üretilir. Buradaki amaç tarımda
verimliliği arttırmaktır.Az zamanda daha çok ve kaliteli ürünleri yetiştirmek için kullanılır.
REJENERASYON İLE ÜREME
Denizyıldızı,solucan gibi bazı canlılar belirli bölümlerinden
koptuklarında kopan parçalar eksik kısımlarını tamamlayarak
yeni bireyi oluşturabilir Bu olaya rejenerasyon ile üreme
(yenilenme) denir.
NOT:
Kertenkelenin kopan kuyruğunu ve yaraların iyileşmesi
tamamlaması rejenerasyondur. Fakat kopan kuyruk yeni bir
kertenkele meydana getirmediği için rejenerasyonla üreme
değildir.