TOPWM DILBILIMIN TARIHSEt DiLBILIME

,
H.V. Ed. Fak. D,~ııı, Ci/t 3, Sayı 2, 1986
TOPWM DILBILIMIN TARIHSEt DiLBILIME
. ~AT!W.Aıu
CÜRA Y KÖNİG
·
GIRIŞ.
Dikle değişme OLgUSUuZun yılıındanberi dilbiliminde 6nem1i bir araştınna konlGll. oıinuşlUr. Dill?iliminin blimsei. bır ~çevede geUşmllSide bIIyOk
öfçüde dit \ırihi, dikdeki deAillJMleı;jdUln.bynaiı gil>ikonulann araştırılmasının son.ıcudıır.Oilcfoki delilme oI..ı.ına illinineski V"IWI ""Hint diqIInceIerinde yer aldığı biliiımektedir. Ancııj(ııu-ılcji iin!amdatarihsel dilbiı çalışmalan 18. ve özellikle 19. yilzyılda Avrupa'da'ıe!"miıtlr.8u"'iıinenln~ak
nok13SI oIaıYlGqılaltıJmall metod dilintablaUve di~...ndaki
I"kiler konulanna açıklık gedrmiıtlr..Dilbllinıı:ilerin"" daha .om da ins;ınbııimcllerindller.
deki tarıhsel değişmeyi izleyerek yaı;ıtı metinlerin bı!lunrna4'il ana dilleri yeni..
den kurmasınısağlamıştır.
Sc:hte~r (1863) "illerin billlI1$II incelemeye konuC!labilec:ek nesnel,
1arih$ıolbirimler oIafak. görülmesininöııemiıı/ vıtl]lUlamlltır. ona JIIre dilerlclıl.
lahanlanndan.!>ağunSlZolan sistem.ler olarak. gölGJebllir. Dııin öğelerilclılanım
ve ılımerinden ayrı olarak yalnız dilselolgular olarak incelenebilir, Dlin deti.
ii k yönleri birbirinden ayrı olarak ele alınarak ve tariiı$ei açıdan Incelenerek
dildeki değişmenin kuıalları ve geııelsilreçleriorrava 'konabnlr. Sc:hleicher ve
on\ln ı--isini beninseven Yenigıamefdler (dil dM'iUIII.lndalcive özellikle ses
değişmelerindeki diiıeni ortaya koymayı amaçlamıılanlr. 19. yilayılın $O nda
karlıiaşannab metod'un tekniklerini geliıdrerekyaptıklan çalıımaı
bı! yönriç.ı.1ı/ine ııııtirm.illerdirı.
1Iemidilde deAilm" OIgıısu açıklayan en k,,-ııi
(.)
Yanı. Doç. D..,H'u. tdelıiy. ı_ıı
(I)
Gond bilsi için bkz:Ldıınonn
-
_Dilleri..
1975, Arlc>lto, 1972, vb.
Edd>iyad-ı......
Güray Köuiıı
Karşdaştlnnal. Illetoc! Ölellikle Hint
upa dilerifodeki ses değişmeIçrinin düzeninin bulunmasında ve yazılı n1etinleri<ılınayançok eski ana dilerin
yeniden kUlUlmasında çok yaıarlı oImuş1Ur. Dildeki değişmeyi konu alan ilk
insanbilim araştınnalannda da karşılaştıRnaiı' metodun teknikleri başarıyla'
kullanılmıştır. 20. yilZydın başlarında bu ıııetoddan yararlanan bazı Amerikalı
dilci ve iıuanbilimciler KıaeyAı-Ika'daki
yerli dillerinden bazılaran karşılaş2;
tırarak sınrtıaınışlanlır
5apir'in dilsel insanbilimine OLankatkdarının çoğu dDdeki değişme koIUSlndaki çalışmalanna dayanmaktadır. /ıuanbilim alanında karşılaştırmalı metodun buluşlanna dayanan bir başka pişme de Swadeılı 'ın (1951) temel söz
dağ.ın:ıjı kavraniı ve sözllk istatistiği metodudur. Swadesh akrabaclllerdeki aynı
kaynaktan gelen temel bazı sözı:Uklerinkorunmu..,n bazı dunınılarda bu diUer
arasındakiakrabalık derec:esini,SilPtanıakta kullanılabileceğin! ileri 5Ür'!1ÜŞtii".
.
Karşılaştınnaiımetod,tıatıyeterylzyönleriner.ı#mentarihseldilbilimin
en önernliar.ıı:ıdır, dilsel inşaniıillm araştırmalarındada çok yafartı olmuştur 3.
Aneak,' son yıaanla azeailde .diiie uğraşan. ifosanbliıncilerdUdeki değişme olguıımun nedenleri, 5IJreçleri,ve özellikleri iıaıck.ncıayeni yaklaşımlar öne 5IJrmektedirier; Karşılaştınnalı metod geleneğiRde dildeki dellişme olgusu biçim, özeDikle sesler açısından'ele alınmaklaydı. Bu değişmenın dilin kendi bünyesinden kay.
naklandığı kabul ediliyordu. Ömellin, sesleRIeki değişmelerin nedeni anlamsal
öğelere delll/, diğer ses süreçlerine, kuraaaruıa, ya da dilin sistemindeki dilbilgi.
~i birimlere dayanıy«du.
DDdeki değişme olgusuna bu yeni bakış açısı dilin yapısı ve değişme
silreçleri konusundaki.bazı yeni göriiş ve kavramların gelişmesinin sonuaıdur.
Blount ve Saric:hes (1977;2) bu yeni yaklaşımı dille ilgDi araştırmalardaki şu
ÖRemligelıŞırtelere bağlamaktadırlar. (1) Dil kavrammıngenişlemesi,.(2) Dildeki
(2)
(3)
Bkz: F. Bo.. (İ91l),L. BIoomficIıI(195S).
KaqJLaŞ tınnalı metOd. yohıyla yapıbn yeniden kunnalarda
biçimler
eski Hint-Avrupa
bu dillerin
tek
~yıf
lehçe
yöni
bir lehçesi
Lehniann,
akraba diBcrdeki benzer
her dn- ve ata dil için tek bb- sel ya da biçnn bulunmakta-
dB'; Ancak,
için bb:
34
prşılaştlnlarak
diIeriR~ki
aYnIık1aIıiU belirtecek
1968,841
bazı. biçimlerin
ohnadlğııı... göstermektedir.
bir yapiYa
değitkenlik
göstermesi
K.arşıl8ftumalımetodun
sahip olmamasıdır.
(Örnekler
Toplum Dil>iIbaine Tarih'"
OObiliminin Katkılan
i
değişkenliğih yeniden değerlendirilm~..(3) Piiler arasındaki etkil"§imin iııceıenmesine ka'1' yeni bir ilginin doğması, (4) Dilin <'I'ıimlk usullUn tekrar ele ai,nışı. Bu yaklaşımlardan ilk ikisi kavraml;ırla,diğer ikisi Ise ı<onuylaiigilidlr.
1.
DIL KAVRAMıNIN
GENİşLEMgsı
Dilde değişme olgusuna yeni yaklaşmıda en etkili olan gelişme dil kavramınıngenişlemesiöır. on kayrammmgeleneksel salt dilsel yapı anlayışından çok
daha ~!,iş boyudardaele aI,nması dninıltusundakigÖriiş gittıKçe yayılmaktadır.
,
Yapısal ve UretlmseI dil teorileri homojen bır dil yaplSıgiilllşilne dayanır.
(Weinr~,
ı.aı..v, veHeı'zog, 1968; 104-119) YeııiııramercllerılenH. Paul
(1880) bil1!\'ln dilini toplumun dnkullanımından ayırarak kendisinden sonraki
öıkilerln benimsediği bir ikilem yaramıştır. Bu ikl1em dildeki 'değişme incelemelerlni-de kuvvetle etkileiniştir.Paul", fIÖIedilbilim",,1 Inceleme sahasıbireyin
dilidir (idyolekt); dildeki değişmeyiinçeleme alanı ise bireyin ses etkinliğidir.
lehçeTer aym sesblrim sistemini paylaşan blreylerılen olu,ur. Böylece, lehçe
değişmesibi,rlikte değişen Idyolekıler, lehçe ayırini ise birbirinden ayn yönde
gelişen idyolekt gıup\arıdır. Pııuı, dndekl değişmeYi Iki nedene bağlar. Birincisi
dildeki ,doğal bireğilimin sonucu olan .ı.ilme, ikincisi ise bireyin başka bir
bil1!\'inidyo/ektini benmsemesi,*" kaynaklanan değişmedir.
Saııssu~ dil (langue) ve söz(paro~) aymııyla yenlgramercilerden aynımaktadır. Saussur'e göre dılıoplumsal, siiz Ise bireyseldir. Ancak, SaussurebiI1!\'sel diOnkaynağl oları dilsel topluluk Ifcnısunda somut bır açıldama yapmamak.
tadır. Dilin eşzamanIıincelemesine aiıdık \'erirken h_ojen bır dil sisteminden
söietmez. oııa gör!! de dil yapı. homojen bır özellik taşır. Olln ıoplumsal bir
olgu olarak Inçeleıvnesi ıçın -ÖRŞart!)min homojen yapısıdır. Dildeki bütikıdeğiş-
melerlnsiiz alanındabaşladığınıkabul eder,ancık dil sisteminideğiştirenve
değiştirmeyen yenilikleri ,birblrindeıiaymietınez.
Amerikalı betimsel dilciler dilselıopluluktaki değilkenliiin bilincindedirier, anca" kendilerinden önceki dilciler gibi toplumun heterojen dU yapısına
ilgi duymamışlardır. Bloomfield (~933;42-4S) Iki kişinin -\'e belki ayn zamanlardaaynı kişinin - aynı biçimde konuşmadılına dikkate çekereli bu ayrılıklar.n
dilerin tarihinde çok önemli rOLoynadığını ileri silm. Dllbılimcinin araşuına.nın bazdarmda bu aynlıklangörmez~iliten gelmek zonında olduğunu, ancak bu
35
----
'
farklıbkJan iyi incele~
ııı=ı:ektiiiAi söy~. Dilbnimcinin 'dildeki ayrılıklan bir
yana ,bıraktığı 'dınum~ bilirnsııl.ar1Itırmaıla gereklı olan 'soYutlama',yöntemini
kullandığım ileri sürer., Dildeki' değişmeyi
da bir başkasının dUsel alışkanlıkJa°
nnı benimSerne mekanizmasına bağlar. Bu Wııı.k almanın yönü modelin 'prestij'
durumuylailgilidir.
'
Qretimsel dilbilimciler, 3'!ldde
(göstermemişler,
dUi..homojen
_
dildcıki değişme k_na
yapısınındilincelemeslnintek
fazla ngi
oıduğu görü-
şünü benimsemi§Jerdir.Oıomsl<y'nin dU deorisi "tiitnüyte homojen bir dil topluluğundaki idealbir k'muşrnacı-dinleyicl
nin dili~ eğilir. (Chomsky, 1965;3)
Dil ıeOrosinintemeliiıde dilin fıcııııojenliğigörüıü yer alıri dil incelemesininko....su ~Ian,dil yetfsi bireye özflÜdii(.Dil 1ııorisidilsel toplulUkla homojenoldığU sürece ilgnidir. Dilde homojen~değişkeıılilder
stjz'alanına girer ve bir dil
,y~isi teorisinin dıŞında:kabr.
Son ydlarda dili sosyalbir olguolarak görme eğilimi gittikçe kuwetlenmek1ııdi.. Toplumsal dilbilim kOl"lllanna Usi artmakta ve pu bilim dalı dil
planlaması, ikidiUilik, toplUmsailaşma,... dil-dışı iletişim araçlan gibi konuları
da;içererek sınırlarını genişletmektedır. Sosyalanlam ve d.de değişme koıdarma
da yeni bir ııgive değişik bir yaId;ışinıgelişmiştir.
,
Sosyo-külıürel etkenlerin dil sis1ıımlerinin'lSd etki/ed~i ...değiştirdiği
sorusu önemli araştırma kOl"lllarındanbirini oluşturmaktadır. Weinreich, Labov
veHenog (1968) dildeki değitme sireçlerinive büoihçlerin işleyişindeki sorun;
(arı ince/emişlerdir. Dildeki siŞlem ile homojenlik arasındabir ilişki olmadığını
deneysel kanıtlarla ortaya koymı,ışlardU".Dil y;ıplSl, dlsel,topluluktaki kuralb
,olan değişkenliği içerir. Bu lıe1ıırojen yapı dilsel topluluğUn tüm bireylerince
bilinir,' Dildeki değişme oIgusunatoplumdilbiliınsel yaklaşımı u}'\IUlayarakdilin
bünyesinde varolan değişkenliğın' sosyal değeıiendlrmesinin değişmenin 1ıımel
nedeni olduğunu ileri sürmüşlerdir.Dildeki değişmededilsel ve toplumsal etkerılerin birbiriyle çok yakından ilişkili olduğunu, bu iki yönden yalnız biriyle S'nırlananaçıklanıalann, ne kadar ayrıntılı olursa olsun, dil davranışımn zengin düze,niniortayakoymadığını göstermişlerdir.
2. DME DEGtŞKENIJK
36
Lehçebilim dildeki deii}kenl/ği ko... alan,eski bir dilbilimsel inceleme
alanıdır. Tarihsel, dilbilim çerçevesinde gelişen ıehçebilimin m~lan
genelde
i5liltistik$ekllw amaç eski dO dummlan;" ~k~ı.
19. VÜZyılmsonımda ilk sistematik ~çe adaılan lıaıl!fannı;ıyabaşladı 4. Lehçe aıaştımıaları dillerin ve !ehçelerininko..,lIIIduju eojıafl bölgeleri alan çalışmasıyokıyla belirlemeyi amaÇlıyordu. L.elıçebilfmeilerfarkh coirafi. bölgelerde y~ayan kimselerle koroşarak belirii söYleyiş biçimleriAin ~ıit,
ya da beI81i dilbilgisel
kurallaraı geçerli. okluğu bölaeleri belırı.mege. Ça\qtyorIardt. Lehçe atJasI;u1,
çoğunlukla ses değişmelerini gösteriyordu, bazarı dadilbiıı-ı
değişkenlikleri
içeriyordu. au değişkenlikleri ııÖSıı..en çiqileıv'izogloJ' adı veriliyordu.
Belirli Ilkelerebağlı olarak, koı-şmaaiann w kullanılan biçiml«in en
belirgin örneklerini seçme çaıı.ılchçeb&-ııl '$OsyalbUimlerittdeneyıel yiintemle,
rini en çok kullanan dilbilimdalı haline getirmiştir. Deneklerin genekle değişik
yaş gruplarmın temsilcileri oImalan\a.özeıı ~iyordu.1kt
clejişik y~ gnıpiarından gelen cl<iıeklerdildeki söyleyişwdllbllıııdeiişkenlikleriörnekliyordu.
Bu değişkenlik bireylerin toplumdaki pI'8ŞÜJibiçimlereoları tu-ımundan kaynaklanıyordu. Arıı:ak, deneklerinseçimipek tllplllm$al öıçooı,re göreyapılmıyordu_
~tınna
malzemesi anket ve karştJıkltkoı-ışma yoluyla toplanıyordu. ~bklı konuşmalar özellikle söyleyiş alışkanlıklanmn kaydeclilmesincleyat3rl1 oluyordu, ancak lehçebilimciler bu çaltlJ1la\artRtl<l
biıç'* aiiçlilkle karşılaşıycırlardı. Bu
güçlüklerdenen önemlisi deneklerin ~meQl1aı!ltnda
daha resmi bir üsiup kuibiçimleri buluncktklan oi'iama göre
lanmalarıydı. Demek ki, bireylerin .~
dejişkenlik gösteriyordu.
Lelıçebilin\C:ilerçok sayıda değerli kGnttşma~
toplamışsalar da,
bu yakl~ımın genelele dilbUiminde il. kaybına ıieden olan buı yeıe..siz yönleri
bulunmaktadır. (Dittmar, 1980;146--.8)
(1) ~
araştınnalar yalnasesbilim
Ye dilbUaisi alanlarmda kalmıştır.
(2) Dilde değişkenlikyaim eoği'afi koşularabağlaılınıştır. Dikle yenilikler, ayrdıklar her zam... eoğrafibölgelerle sınu1t değildir. L.elıçeb~iıııeiler
de zamanla dilsel değişkenlijinyalnlZ eoğmı riecIenIerindeğil, bir seri et1cenlerin
($osyaı. ekonomik, vb.) etkileşimlnin sonucu olduğu.., anlamışlardır.
(3). Lehçebilim dildeki değişkenliğj açıklayacak bir teoriyi geliştirernemiştir.
(4)
Ahnancai~in Wcnk...~n,Fransızcaiçin GUlimn\m lehçe ad""'" gibi. Bkz:
Lchmann,1975:111-115..
37
19SO'lerden sonra lehçe ank!ıt ve görüşnıelerindenbiiyiik ölçilde vazge.
çikti. A.B.D.'de Labov (1966) ABD'nin lehçe atI-ı
(Kurath,1941) ek olarak
Y4>tığl araştımıasında daba önceki pek güvenilir oInıayan anket göciqmelerinden
çok farklı bir yöntem ~miştir. l.abov daha önceki araştırmalarda olduğu gibi
toplumda lehçey; iyi konUşan' bireyleri seçerek dillerinin bazı yönlerini araştırmak yerine, günlük dilde devamlı kullan'an ve en çok toplumsal bagi taşıyan,
kişiler arasllida en çokdeğişkenıik gös1ıerenbirkaç sesbiı'lınselve dDbilgiselbiçimi seçmiş w bu biçimleri birtakm resmi ve resmi olmayan durumlarda kaydetmiştir. Böylece, lehçe değişkelerinin dajiılımı stilistik değişkenlik ve bireylerin
sosyal kimliği boyutlarında ele alımnca, lehçe değişkelerinin daji'ımmın ııem
sosyal "lUnn ve hem de etnik kimliğin göstı!l'geSi olduğu ortaya çıkmıştır.
Gii1ümüıde,betimsel toplumsaldilbilim lehçebaimin yöntemlerinden bazılannı kullanmaktadır. Bunlardan baz'an anket foımları, görüşmeler, inceleme
denek seçimi alanlarındadır. Son yılliJrda sosyal nedenlere bağlı dil davranışını
""
inceleyen lehçe araştırmaları ABD'de'toplurnsallehçebllim' adıyla siirmekıedir.
Dildeki değişkenlik sorununa öncekinden çok ayn bir tutulOla yaklaŞılmaktadır.
mesleld lehçelerin de olDilde yöresel değişkenliğin yanısıra sosyal, işlevsel,
""
duğu i\.nIaşılmıştır.Lehçe incelemelerinde ağırlık dil kullanımında ortak ilke ve
kuralları olan bireylerden oluşan dilsel topluluklar ve tOplumsal ve kişisel değişkeniik göSu.ren stiller üzerindedir. Diıde değişmenin gerçekleşmesi için değişkenliğin zorunlu olduğu ortaya Çlkmıştır~Bu değişkenlik, etnik kimlik, sosyal Sınıf,
grup üyeliği, ve kişisel kimlik gibi .önemli sosyal alanları ayırdetmektedir. Bu
gelişmeler sonua.mda dildeki değişkenlik OL
toplunısal temeie dayanan dildeki değişme araştırmalarındaönemli bir inceleme konusu olmuştur.
S.
DİLLER ARASINDAKı ETKILEşIM
-
A. lki - diUi1Üıya da iki l.lhçelilik durumu : Weinreich (1953) ve
Ferguson'un (1959) teorik çalışmaları 1950'lerden sonra'top!umsaldilbilim araştırmalannı önemli ölçüde etkilemiştir. Weinreich (1953) aynı toplumda yanyana
konuşulandiUerarasındakietkileşimsorununaeğilmiştirs.
.
Iki dilin etkileşi!"i sonucunda doğan karşılıklı girişim ol
hem dilin
Y4>I"yla, hem de dilsel olmaYan etkenlerle ilsilidir. (Dittrnar, 1910, 146":7)
Yapıyla ilgili dilsel etkenlerdenkaynaklanangirişimiki dilin ses, dilbilgisi ve
(5)
Kanada 'da İ~ce
konuşuhnası
ve Fransızca 'nınj İsviçre'de Almanca,
durumlan
gibi; .
Fi-ansrıca ve İtalyanca'nuı
.
38
--------------
Toplum I)ilbilimllıe TariIu<I Dilbillminia Koi......
sözlük sistemlerihin kar}ıtaştınlmasıyl~ açıklanabtUr.' Bireyıerin ikinci dilden
dilbilgisel öğeleri (sesleri, blçiinleri, ve SiiıI8rI) kendi ana dlleriııe alabilecekleri
gözönünde tu1ulursa dilsel girişimin Ol1ay~ÇıkabiJeceii ~ıktir .Bu yoll~ bir ,"1den diğerine sesbirimler, dilbilgisel1aıI'illlar, Y~ da sözcüklerin akıanıması dOlaI~
dır. Araştırmalar aym toplumda Y~
kolllljulan ılUerin -ın süre birbiiterini etkilemeden kalabilmelerinmmUmkünoImadılml.~iııir.
Weinreich (1953; Dittınu, 1980; 148-149'da) ikidlliUk durumunda
dilsel girişime neden oi~ dil-dışı eıwııerin .ooemini vuııulwaktadır. Bu etlclmlerden bazılMını şöyle sıAlanaktadır: ToplUmun SosycHdiI1iirely~pıSl, iki-diRi
grupluda her dilin işlevi, sowal durum, yaş, cins, R, diıı,ldil1iirel ve mik P'IP,
yerli ~ d~ göçmen dDi, s1andan! dilin resmt dD olması, dWer arasındaki etkileşimin süreS, vb.
Weinreich (1953; Weinre;cıı. ubov ve HeaOl, 19611; 158-9) ikkiilli,
Y~ da i!<i.Je/ıçelidilsel toplukıklMdaki dil deiişmesini incelerken Yillnrı yapısal
etkeni"", eğilmenin iki-dillDikteki Biriıim ~sunu çiizemey-ğini,
~r dilden
diğer dile girişimin tZi~,yjSnij
ve derKesinin iki-dWi bireyierin yaşadıkları
toplumdaki sosyal ilişkilerie kOluiirin dD d-ıınışl;ınnı i-ıeyerek
daı~ iyi
~lkI~ileı:eği
.
sonuCUDil
_ır.
.
B. Kuma Diller : DiRer _ıncjaki etkileşim scınuaında ortay;ı ~
diler çıkabilir. Yerli bir halkın ekonomik ve "SYaL iiltiimiljii olm bır gnıpl~
~nlaşabilme çabaları bir k~
dDin doğmuına neden olalıUlr 6. Kaım~ dilin
oIu",,~ süıecii\de değişkenlik biiyiik boyudardadır. Bu ..oibir dile IWkıda bulu.
nm bi~_dil bulunalımr, ve ortak diqünün ne oIdulunailiıkiniyi belirlenmiş
ilkeler henüz !)Iu"""",,,tır. Düısüyü lıeIiriey",iU\eier yerleşt!kçedilde değ.ken&k de azalır. (Hymes, 1971; 77-18) Bu durumda değ.meYeııl dDbUpı oğelerin oIuımaımdeğil, dil sisteminin özelliklerini etkileyen ve Qnml~ym bir dizi
toplumsal etkene Niııcıır. Böyle kaıma. bir cllseI sislemin oIuşmund~ sosyal
iılevlerin etkisinin incelenmesi gerekir. Bu yaldaşmı dD yapısındaki değ.meyi
toplumsal etkenlerden !);$msrı &ö- kar}ılaştınnalı metodun yak/aşmıyl~ b. bm b~zlttır.
(8Iount ve S;\lıdıes,191,7;6)
~-
~
dillerin incele~i
dilde değ.me sorUoomsosyo-dDseI bir
la$ımın gelişmesinde etkili oImuı..r. Kaım~ diUerin oluşmasmda olduğu gibi
hızlı sosyal ve dilsel değlıme devrelerirıdesosyal etkenIerin rolüönemli olınıq1ur.
.
.
(G)
"
A...stı'alya'dald YeniCine.Haiti k_diIIori
6.,.euori
olduğu gib~
39
Kamıa diDer dilsel toplulukta konuŞulan tek' dil oImaııliından, bu dillerin yapıla.
nnın (ve bu yapılardaki değiflceıdiğin) yaf, kuşak, sosyal durum, eğitim gibi
sosyill etbnferıe ilişkişi tek diUl topIumlarduldllğun<ian dahakolay aözlenebilir.
,
(Bloııntve $anc:hes,1977p)
4.
DtLIN EVRİMt
Dilin evrimi konusu ç!lk eski bir tartie dayanmaktadır. Sıın yıllarda
dilsel insanbilimıle.bu kOnUYUbmmsel !llarak araştırmak amacıyla çiddi girişimler !Ilmuşlur. Hyrnes (19(1) <fıldesosy!l-tarihse!baskılarm sıınuw man değişme
!Ilaylarına eğilmiştir. Dildeki değişk«ıliğin toplumsiii !lrganizasym.. ile dmn işlevleri aı'ö\S1IIdak/bağlantıyadayarwı ~vrimselyaldaşımı araştırmıştır. Dilin iflevirıin her toplumda aynı~ını
ve bu .farkn nedeninin ançak evrimsd bir
yaklaşımla aı1ıaşl~rd
lIirI si8'ınilşliir. Dildeki değişik biçimlerin belirli
Sılsyilive d!lğill çevrelerdll~
değifkerdik gösterdiğini ve bazı dmerin birtakım yönlerden evrimsel açıdiın4iğerferinden daha ileri bir aşamada !Ilduğu durumları araştırmanm öneminl.bi!llrtrniştir. Dllerintarihb!lyunça
sosyal baskıiara.k!l ıılduğunu ve bu baskılara reak$iY!>nolarak yapılan söz seçiminin dilin
değişkenlik gö~n yönlerinde !llduğunu ileri sürmilşliir
..
i
.
-
.
Gu~rz
(19(2) genelde bir toplumun sosy!l-kiil1iirelkarmaşıkbğırıın
!i toplumda konuşulan dilin de, özellikle sıısy~ katlılık yörii8iden karmaşıklığım neden olduğunu belirtrııiftir. Bir toplumda ne kadar ç!lk sosyal smıf varsa,
dildede !i ölçilde ç!lkdeğişkenlikgöriili8'.
.
'
Dilin _imini inçelen1edeyaradı aianlardan biri ıle dil planlaması CIIayı. dır. T(lplumun dilsel kaynaklalt p!llitik gilçlerçe kullarılabilir. Ek!loomik ve p!l1itik durum ve. baskılar dicle bell':'i bir yönde seçime neden !llarak dil
yapısı ve kul.
.
Iananında değişmeYe yol açabilir({Bl!Iunt
~ Sanc:hes, 1977;
7)
'.
SONUÇ'
. Tarihsel dilbiliminin önemli iki k!lnusu !Ilan .karşılaştırmab dil araştırmillaiı (özellikle karşılaştırmalı metod y!lluyla) ve lehçebilimin çözetnediği $!Irunlara eğilen insanbilimçiler ve t(lplum dilbilimdler genelde dil anlayışını ve
dilde değişme CIIgıısugörüşlerini önemli ölçüde etkileyen S!lnuçlara varmışiardır.
Kaı:şılaştırmalı metod yOıUYla yapılan çillışmalarda dildeki t!lplumsal temelli
nedenlerin inçelenmemesi, değişme !llgusu n yil/nIZyapısiiietkenlere bağlanması
40
tarihsel dilbilimcileri sık iık çözeınedikleri soıunIaıla kaı}ı kaı}ıya bırakmıştır.
Toplumsal boyutta ele ;ıIınınc;ıdildeki defıltmenin gerçekleşmesi için deiişkenliğin zoruNu olduğu ortaya çıkınıştir. Bu deiişkenliğin bir bireyden diğerine
aktarılması ise düzenli deiişkeiıliJ< gösteren be1lıt0jen dil sistemine sahibOlan
bireyler, ya da ikklilli bireyler yOluyla olmakladır. Weinreich, Labov,'" HelZog
(1968;184) dilde deiişmenin şu ÜÇ aşamada. gerçeldeştiiini ileri sürerler:
(1) Birey değişik biçimi öğrenir. (2) Ikideğişik biçim bireyin dil yetisinde bir süre
birliktebulunur. (3) Birey bu biçimlerden birini kullanınaz Olur. Bu aktanna dunımu aralilOndaçok az yaş farkı OLanyaşıt l'UPIannda ~Iiir. Deneysel araşıırınaiar çocukların ana babalarınındeği, kendi yaşıdarımn dil özelliklerine uyduk.
Iann,ı;;stermiştir.
Dilsel topluluğun ilyelerinee ~Ii
olan değişl<eiıli~dilde yeılqmektedir. Dilsel topluluk kaVr3m1 ŞU. dörtay"
konuşma biçimini içerme\<tedir.'
(Diıımar, 1980;158-9) (1) BölgeleriiS!Übir iletişim ~
olarak standard di,
olan
lehçe
(diyalekt).
(3)
Bireylerin
tJpıumdaki
(2) Değişik yörelerle ilişkUl
dunımuyla ilişkili blan sosyal lehçe (sosyolekı).. (4). Dunım ve kbraıya bağlı
oJarak söz seçimini belirleyen işlevsel dil. Bütün bu değişik biçimler dHseIdeğişkenliği oluşturur. Dilde değişkenlik ne kadar ıliZenli ... ayırıcı ohırsa dibel top!ulukıaki sosyal sımrlan belirtmekte o derece etkili Olur:Bir kere başladıktan sonta değişme dil sistemininyapısını değiştiıebilir,anı:akdeğişmenin kaynağı-vokültüreldir, yani dilsel topluluğun sosyalkaynaldarına dayanır. Toplumsal değişme, özellikle deiiıik kiiltijrler atasında etkileşim olduğu durumlarda, iletişim
sistemlerinide;.eıkileyeıek dilde değişmeye yol açmaktadır.
.
KAYNAKÇA
.
ADotto, Aothbny. (1972) Introductior;ı to Hiotorica/ Lingııistic..Boston.
Bloomfield, Leonard. (1933) La_ge.
NewYork: Holt.
Blount, Ben. G., Mary Sanches. (1977) Sociocu/tural DinleMio"" of La_e
Change. Aeademic Press.
B088, Franz.(1911) Introduction to the İ1!Jndbookof American Indian Language..
BAE Buletin 40, Washingtbn D.d.: Smithsonian InstitUtion.
Chomsky, Noam. (1965) Aspect. oNIıe Theory of Synta:c. MIT.
Dittmar, Norbert. (1980) Soziolingui.tik. Athen-ım Vedag.
41
Giray
K6aIC
Ferguson, CIıarIeSA. (1959) "DilOllia" ,In Wı;>rd15 (2): 325-340.
,
Gumperz, John J. (1962) ''TYP.''s ot Unililistic Communities",in AnthropolOgical
Lingui8tic..4 (1): 28--40.
.
Hymes, Ddl. (1961) "Fuııc:tio" or SpeGch: An EY lionaıy ApplOach". in
Anthropology . and Edu.:/ltiOn. Edited by F.C. Gnıber. Pbiladelphia :
Univenity ot Peıııısylvania press.
Laboo, William. (1966
.
) The Social Shuti(icatiOn
Center t()l'AppliedLlııguisties.
ı;>f English in Nsw Yı;>rkCity.
Waslıiııgton, D.C.
Lebmann, Winfred P. (1973) 1ntrodıuıliı;>n tı;>Hi8tl;>ricalLingui8tic.. Holt.
P.,ı, H. (1880) Prinsipisn der Sprochgs-:hicht.. HaUe: Nil!llleyer.
Sdıleicher, Auııııst. (1863) DkDonvilliochs TMori. und die Sprachw__hti(t.
Weimar.
Swadetb, Morris. (1951) "Diffuslonal CUmulation and kba;.,
Residue as
Historical Exp1anatio.ns"" Southwsııtern Journal of Aııtbropolocy
7: 1-2L.
Weinreich, Uriet (1955) Lo1l(JUI1(IesÜı
ConlDct. New York: Publieatiou of the
Liııguistic Ciıde of New York.
Weinreich, Urie!, WiUiam Labov, and M.arrin I. Herzog. (1968) "~iricaI
FoundatiolIS fora Tbeory or Language Change"; in Di tiO... for
Hi8torical Lingui8tics, edited by W.L. LoIuııaBB and Yak", MaIJdeI.
University of TexasP....
42