bosna-hersek`ten türkiye`ye göç (1878-1934)
advertisement
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ) ANABİLİM DALI BOSNA-HERSEK’TEN TÜRKİYE’YE GÖÇ (1878-1934) Doktora Tezi Fahriye EMGİLİ Ankara-2011 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ) ANABİLİM DALI BOSNA-HERSEK’TEN TÜRKİYE’YE GÖÇ (1878-1934) Doktora Tezi Fahriye EMGİLİ Tez Danışmanı Prof.Dr.İzzet ÖZTOPRAK Ankara-2011 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(5 /07/2011) Fahriye EMGİLİ Femgili İmzası ……………………………………… I BOSNA-HERSEK’TEN TÜRKĠYE’YE GÖÇ (1878-1934) ĠÇĠNDEKĠLER.............................................................................................................I ÖNSÖZ......................................................................................................................VII KISALTMALAR.......................................................................................................XI TABLOLAR.............................................................................................................XV KAYNAKLARIN TANITIMI...............................................................................XVI GĠRĠġ: Göç Nedir? Göçmen, Muhacir, Mülteci...........................................................1 1. BÖLÜM BALKANLAR VE BOSNA-HERSEK 1.1. Osmanlı Öncesi Balkanlar....................................................................................16 1.2. Bosna-Hersek Tarihine Bakış...............................................................................20 1.3. Balkanlar’da Osmanlı Düzeni...............................................................................26 1.4. Osmanlı Döneminde Bosna-Hersek......................................................................35 1.5. Balkan Milliyetçiliğinin Ortaya Çıkış Sürecinde Bosna-Hersek..........................45 1.6. Bosna-Hersek’te Millet Yapısı ve Nüfus..………......…………..........................48 1.7. Siyasî Oluşumlar, Ayaklanmalar ve Bosna-Hersek..............................................53 II 2. BÖLÜM AVUSTURYA-MACARĠSTAN YÖNETĠMĠ VE BOġNAKLARIN GÖÇÜNE YOL AÇAN GELĠġMELER (1878-1918) 2.1.AVUSTURYA-MACARĠSTAN YÖNETĠMĠNE GĠDEN SÜREÇ....................68 2.1.1.Berlin Kongresi’nde Bosna-Hersek Meselesi...............................................69 2.1.2.Avusturya-Macaristan’ın Bosna-Hersek’i İşgâli..........................................79 2.2.AVUSTURYA-MACARĠSTAN ĠDARESĠ VE BOġNAKLAR..........................84 2.2.1.Bosna-Hersek’te Avusturya-Macaristan İdaresi ile Başlayan Yeni Dönem....84 2.2.2.Müslümanlara Yönelik Manevî ve Dinî Yönlendirmeler.............................95 2.2.3.Avusturya-Macaristan Yönetimi Altında Toprak Meselesi............................109 2.3.BOSNA-HERSEK’ĠN ĠLHAKI VE BOġNAKLAR..........................................125 2.3.1.Bosna-Hersek’in Kaybedilişi: İlhak............................................................125 2.3.2.İlhaka Yönelik Türkiye’deki Tepkiler........................................................135 2.4.ĠġGÂL VE ĠLHAK ĠLE OLUġAN SĠYASÎ HAREKETLER VE MÜSLÜMAN KĠMLĠĞĠ.....................................................................................................................146 3. BÖLÜM BERLĠN KONGRESĠ’NDEN SONRA BOġNAKLARIN OSMANLI TOPRAKLARINA GÖÇÜ 3.1.GÖÇÜN SEBEPLERĠ, MAHĠYETĠ VE SĠYASÎ YAPI....................................151 3.2.MUHACĠR BELGESĠNĠN ġARTLARI VE SÜREÇ........................................167 III 3.3.DĠLEKÇELERĠN ĠÇERĠĞĠ................................................................................169 3.4.MUHACĠR BELGESĠ TALEBĠ..........................................................................170 3.4.1.Muhacir Belgesine İlişkin İlk Başvurular...................................................170 3.4.2.Şahısların ve Ailelerin Yaşadığı Olaylardan Örnekler...............................174 3.4.3.Diğer Aile Üyeleri İçin Olan Talepler........................................................180 3.4.4.Yeniden Başvurmalar..................................................................................183 3.4.5.Türkiye Yolu ile Başvurmalar....................................................................185 3.5.MUHACĠR BELGESĠ ĠġLEMLERĠNE DAĠR MESELELER........................187 3.5.1.İşlemlerinin Uzaması..................................................................................187 3.5.2.Askerlik Meselesi........................................................................................189 3.5.2. Süre Uzatımı ve Vergi Meseleleri..............................................................191 3.6.MUHACĠR BELGESĠNDE ZAMAN AġIMI....................................................192 3.7.MUHACĠR BELGESĠNĠN ĠPTÂLĠ…….….......................................................194 3.8. KAÇAKLAR........................................................................................................196 3.9.GÖÇ YOLLARI....................................................................................................200 3.9.1.Makedonya’da Boşnak Muhacirler.............................................................205 3.9.2.Sırbistan’da Boşnak Muhacirler.................................................................211 3.9.3.Göç Güzergâhı: Yeni Pazar........................................................................212 3.9.4.Makedonya’dan Anadolu’ya Göç...............................................................213 IV 4. BÖLÜM OSMANLI ĠSKÂN SĠYASETĠ VE BOġNAK MUHACĠRLER 4.1.OSMANLI DEVLETĠ’NĠN BOġNAKLARIN GÖÇÜ KARġISINDA ĠZLEDĠĞĠ TUTUM....................................................................................................218 4.2.MUHACĠRLERĠN ĠSKÂN BÖLGELERĠNE YERLEġTĠRĠLMELERĠ VE KARġILAġILAN SORUNLAR.................................................................................231 4.2.1.Kurulan Komisyonlar ve Yerleşme Faaliyeti......…......……….................231 4.2.2.Muhacirlerin İskânı……………….............................................................236 4.2.3.Boş Arazilerin Belirlenmesi ve Dağıtımı ...................................................253 4.3.GEÇĠMĠN VE ÜRETĠMĠN SAĞLANMASINA YÖNELĠK ÇABALAR VE KARġILAġILAN MESELELER..............................................................................257 4.3.1.Üretici Duruma Getirme Çabası: Ziraî Araç-Gereç Yardımı.....................258 4.3.2.Muhacirlere Yapılan Yardımlar..................................................................261 4.3.3.Muhacirlerin Vatandaşlık Durumları..........................................................264 4.4.MESKENLERE ĠLĠġKĠN MESELELER………..............................................267 4.4.1.Şehirde ve Köyde Mesken Meselesi ..........................................................267 4.4.2.Sağlık Meselesi ve Çözümü........................................................................272 4.5.GÖÇÜN BĠLANÇOSU.........................................................................................275 V 5. BÖLÜM CUMHURĠYET DÖNEMĠNDE BOġNAKLARIN TÜRKĠYE’YE GÖÇÜ VE ĠSKÂNI 5.1.YUGOSLAVYA’DA SĠYASÎ DURUM..............................................................279 5.1.1.Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı’nın Kuruluşu ve Boşnaklar ..........................279 5.1.2.Etnik ve Siyasî Yapı...................................................................................281 5.2.GÖÇLERĠN SEBEPLERĠ..................................................................................288 5.2.1.Siyasî Sebepler...........................................................................................288 5.2.2.İktisadî Sebepler.........................................................................................293 5.2.3.Kültür, Toplum ve Din Sebepleri...............................................................296 5.3.TÜRKĠYE’NĠN NÜFUS SĠYASETĠ VE BOġNAK MUHACĠRLERĠN ĠSKÂNI.......................................................................................................................300 5.3.1.Türkiye’nin Nüfus ve İskân Siyaseti….....................................................300 5.3.2.Muhacirlerin Kabulû ve İskânları.............................................................308 5.3.2.1.Muhacirlerin İskânı ve Karşılan Sıkıntılar (1923-1934)..................311 5.3.2.2.1934 İskân Kanunu ve Muhacirlerin İskânı.....................................324 5.3.3.MuhacirlereYapılan Yardımlar.................................................................333 5.3.3.1.Sevk, İaşe ve Diğer Yardımlar.........................................................333 5.3.4.Müslümanlar’ın Yugoslavya’daki Emlâkına İlişkin Meseleler...........................................................................................................336 5.6.BOġNAK MUHACĠRLER VE TÜRKĠYE’YE UYUM SÜREÇLERĠ.............................................................................................................339 SONUÇ.......................................................................................................................360 VI SÖZLÜK......................................................................................................................370 KAYNAKLAR............................................................................................................388 ÖZET...........................................................................................................................439 ABSTRACT.................................................................................................................440 EKLER LĠSTESĠ........................................................................................................441 EKLER........................................................................................................................444 Belgeler........................................................................................................................444 Fotoğraflar...................................................................................................................462 Haritalar......................................................................................................................473 VII ÖNSÖZ Bu çalışmanın amacı, Bosna-Hersek’ten 1878-1934 yılları arasında Türkiye’ye göç konusunu ele alarak Bosna-Hersek’ten Türkiye’ye olan göçlerden sonra doğan meseleleri, hem Avusturya hem de Osmanlı bakış açısından incelemek ve olayın genel bir portresini ortaya koymaktır. 1878’de Berlin Kongresi’nde alınan kararlar üzerine, Avusturya BosnaHersek’i işgâl etmiştir. Bu işgâl Katolik kitle tarafından alkışlanırken, Ortodosks ve Müslüman ahali tarafından silahla karşı konulmuştur. Avusturya’nın bu topraklarda tam hâkimiyet kurmasından sonra “gâvurun” eline geçmiş sayılan bu topraklardan vatan sayılan diğer topraklara Boşnak göçü başlamıştır. Bu süreçte Boşnakların Türk topraklarına göçü bir kaç safhada yoğunluk kazanmıştır: İşgâl sonrasında gerçekleşen göçler birinci safhayı oluşturmuştur. Bunu ilhaktan sonrakiler izlemiş; ardından da Balkan Savaşı ve I. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan göç hareketleri gelmiştir. Son olarak da 1924’teki Şahoviçi gibi katliamlardan ve baskılardan sonraki göçler izlemiştir. Tezimizde, Avusturya-Macaristan yönetimi ve egemenliği dönemindeki Boşnak göçleri ile Osmanlı’nın ve Avusturya’nın göçe yönelik tutumları ve uygulamaları ortaya konulmuştur. Ayrıca, Türkiye Cumhuriyeti’nin miras olarak aldığı göç meselesinin içindeki Boşnak göçü de ele alınmıştır. Göç hareketleri Osmanlı Devleti’ni sürekli meşgul etmiş büyük bir mesele olarak, varlığını Türkiye Cumhuriyeti’nde de sürdürmüştür. Günümüze kadar, Balkanlar’dan Türkiye’ye olan göçler ile ilgili çeşitli araştırmalar yapılmış olmakla beraber, Boşnaklar’ın göçünü inceleyen ayrıntılı bir çalışma Türkiye’de yapılmış değildir. Bu konuda tatmin edici ve kapsamlı bir çalışmanın yapılması çok güç ise de hem Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet zihniyeti hem de bilimsel çalışmalar bakımından gerekli ve önemlidir. Böyle bir çalışma, elbette ki çok geniş bir arşiv çalışmasını gerektirmektedir. Bu da ancak Bosna-Hersek, Avusturya, Hırvatistan, Sırbistan ve Türkiye arşivlerinin VIII zengin kaynaklarına başvurmakla mümkündür. Ayrıca, başka devletlerin adı geçen devletlerdeki elçiliklerinin yazışmaları da önemli kaynaklardandır. Göç olgusu, bizatihi içinde göç edenlerin dramlarını da barındırmaktadır ve bu, genellikle bilimsel çalışmalarda ihmal edilen bir yöndür. Oysaki göç edenlerle yapılacak sözlü tarih çalışmaları, belgelere yansıyan satırların arka planındaki dünyayı daha iyi anlamamıza yardımcı bir metottur. Zîrâ göçün temel öğesi olan muhacirin özel hayatı ile ilgili bilgiler olayın, siyasî, idarî, iktisadî, sosyal ve psikolojik boyutunun temelini de teşkil eder. Kaynaklar bölümünde görüleceği üzere bu araştırmanın yapılması sırasında kullanılan birinci elden kaynak niteliğindeki malzemenin özellikleri saptandıktan sonra, değerlendirilmesi yapılmıştır. Konu ile ilgili araştırma süreci, çeşitli aşamalarda gerçekleşmiştir. İlk aşamada TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı)’nın sağladığı burs desteği ile Bosna-Hersek’e gidilerek, Bosna-Hersek Arşivi’nde, Saraybosna Şehir Arşivi’nde, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi ve Boşnak Enstitüsü’de araştırma yapılmıştır. Araştırmamızın ikinci aşamasında ise, TİKA’nın sağladığı ikinci bir bursla Bosna-Hersek, Sırbistan (Sırbistan Arşivi, Yugoslavya Arşivi, Sırbistan Tarih Enstitüsü) ve Makedonya (Makedonya Devlet Arşivi ve Makedonya Milli Kütüphanesi)’da araştırmalar yapılmıştır. Ayrıca, söz konusu yerlerdeki malzemenin bizzat incelenerek değerlendirilebilmesi için Bosna-Hersek’te, Sırbistan Devlet Üniversitesi’nde ve Makedonya’da özel dil kurslarına devam edilmiştir. Araştırmamızın diğer bir aşamasında da, Hırvatistan Cumhuriyeti Eğitim ve Spor Bakanlığı’nın sağladığı Hırvatça dil bursu kapsamında, Zagreb Üniversitesi Felsefe Fakültesi’nde dil eğitimi alınırken, Zagreb’deki arşiv ve kütüphanelerde araştırmalar yapılmıştır. Türkiye’de Boşnak muhacirlerin yaşadığı yerlere gidilerek hadiseyi bizzat yaşamış olan insanların ağzından göç hakkındaki bilgileri toplamak için alan araştırması yapılmış, muhacirlerden ikinci ve üçüncü nesil mensupları ile sözlü görüşmeler ve bunların yerleşim birimlerine ilişkin gözlemler yapılmıştır. Bunun yanısıra, muhacirlerin kültür özelliklerini sergiledikleri “teferiç” gibi etkinliklere katılarak muhacir kimliği gözlenmeye çalışılmıştır. Daha açık bir ifadeyle, yaşananların insani boyutları ihmal edilmeden incelenmesi hedeflenmiştir. IX Tez çalışmamız, giriş ve sonuç bölümleri dışında, beş bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, göç olgusu ve muhacir kavramları tahlil edilmiştir. 1. Bölüm’de, Balkanlar’daki milliyetçilik konusu kapsamında, Bosna-Hersek’in Osmanlı öncesinin ve Osmanlı döneminin tarihi ve toplum hayatı üzerinde durulmuştur. 2. Bölüm’de, 1878-1918 dönemindeki Avusturya-Macaristan yönetimi ve Boşnaklar’ın göçüne yol açan gelişmeler incelenmiştir. Bölümlerin saptanmasında, Boşnaklar’ın tarihine ve göç sürecine yön veren nirengi noktaları niteliğinde olan olaylar bir ölçü olarak ele alınmıştır. 3. Bölüm’de Berlin Kongresi’nden sonra Boşnaklar’ın Osmanlı topraklarına göçü irdelenmiştir. Osmanlı İskân Siyaseti ve Boşnak muhacirleri, 4. Bölüm’ün konusunu oluşturmuştur. Son bölüm, Cumhuriyet döneminde Boşnaklar’ın göçü ve iskânı konusuna ayrılmıştır. Çalışmanın gerisindeki birikmin oluşmasında birçok kişinin katkısı bulunmaktadır. Özellikle, değerli danışmanım Prof. Dr. İzzet Öztoprak’ın ve saygıdeğer hocam Prof. Dr. Neşe Özden’in bu birikimin oluşmasındaki katkısını belitmenin benim için bir borç olduğuna inanıyorum. Çalışmamın bu biçimi almasında, ilk başta, yerinde ikaz ve düzeltmeleriyle tezimi yönlendiren; öğretici sohbetleri ile tecrübelerinden yararlandığım, her zaman nezaket ve anlayışıyla desteklerini esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. İzzet Öztoprak’a en içten şükranlarımı sunarım. Sevgili Hocam Prof. Dr. Neşe Özden, Bosna-Hersek konusuna ilgi duymamda vesile olmuş ve tezde söz konusu dönemle ilgili hipotezlerin şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bosna-Hersek’teki araştırma sürecimden bu yana çalışmamın her aşamasında, her türlü desteği sunarak bu zorlu süreci aşmamı kolaylaştıran hocama; her zaman bana gönül ve irfan kapılarını açarak göstermiş olduğu büyük emeğe minnettarım. Doktora sürem boyunca engin bilgisinden yararlandığım; tezimin tamamlanmasında teşvik ve yakın desteklerini gördüğüm kıymetli hocam Yrd. Doç.Dr. Ahmet E. Yaman benim için her zaman moral destek kaynağıdır, kendisine ne kadar teşekkür etsem azdır. Çalışmalarım sırasında, Ankara Balkan Eli Vakfı Başkanı Sayın Prof. Dr. Mustafa Kahramanyol’un desteği benim için son derece önemli olmuştur. Balkan kütüphanesindeki kaynaklarını hiç düşünmeden benimle paylaşarak, Sırpça-Boşnakça ve X diğer dillerdeki metinlerin çevirisi sırasındaki çalışmalarımda sonsuz yardımı; tezi baştan sona okuma lütfunda bulunarak ifade ettiği değerli tavsiyeleri için kendisine müteşekkirim. Sevgili arkadaşım Doç. Dr. Hülya Taş’ın Ankara Üniversitesi’nde bulunduğum altı yıl boyunca göstermiş olduğu her türlü desteğe ve dostluğa; her zaman olduğu gibi aileme müteşekkirim. Yine destek ve yardımlarını esirgememiş olan değerli hocalarıma ve arkadaşlarıma teşekkürlerimi ifade etmeliyim. Bosna-Hersek’teki araştırmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm, BİH Arşivi’nden Mina Kuyoviç’e, Sandra Biletiç’e, Tarih Arşivi Müdürü Dr. Seyidaliya Gusiç’e ve Uzman Haris Zaimoviç’e, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nden Azra Kasımoviç’e; her türlü yardımları ve destekleri için Amina Çikiç’e, Sanya Krehiç’e, İlhana Sliyaydiç’e; Makedonya'daki araştırmalarım sırasında çalışmalarımı kolaylaştıran Makedonya Devlet Arşivi çalışanlarından Nebahat Ruşid’e, Ahmet Şerif’e destekleri ve dostlukları için Hüsniye Emin’e ve bana evlerini açan Emin ailesine, Sezen Seyfullah’a; Sırbistan Tarih Enstitüsü’den Dragana Kunçer’e ve Dragana Ahmedovski’ye, Hırvatistan’daki araştırmalarıma yaptıkları katkıları için Darija Saviç’e ne kadar teşekkür etsem azdır. Ayrıca, Türkiye’de sözlü görüşmelerim sırasında anılarını dinleme olanağı sağlayarak evlerini, gönüllerini açan tüm Boşnaklar nezdinde bütün Boşnak muhacirleri saygıyla anar ve yardımlarını gördüğüm Bosna Hersek Kardeşlik ve Dayanışma Derneği üyelerine teşekkürlerimi sunarım. Fahriye Emgili Şubat 2011 Ankara XI KISALTMALAR A.g.e. : Adı geçen eser A.g.m. : Adı geçen makale A.g.r. : Adıgeçen rapor A.g.t. : Adı geçen tez ABİH : Arhiv i Bosnia i Hercegovina AGS : Arhiv Grada Sarajevo ANU : Akademija Nauka i Umjetnosti ASAM : Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi ATESE : Askeri Tarih ve Stratejik Etüdler AJ : Arhiv Jugoslavija BİH : Bosna-Hersek bkz. : Bakınız Bkz. : Bakınız Blg. Nr. : Belge Numarası BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi br. : broj (Numara) Brj. : Broj (Numara) C. : Cilt C. : Cemaziye’l-ahir Ca : Cemaziye’l-evvel çev. : Çeviren XII D. : Dosya D.İ.E.Y : Devlet İstatistik Enstütüsü Yıllığı DARMS : Drţaven Arhıv na Republika Makedonija u Skopje der. : Derleyen Dok. : Döküman ed. : Editör F. : Fond Fak. : Fakülte Gn.kur. : Genel Kurmay God/god. : Godina (Yıl) H. : Hicri haz. : Hazırlayan İAMM : İskân-ı Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi İÜEF : Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi JMNO : Jugoslavenska Muslimanska Narodna Organizacija JMO : Jugoslavenska Muslimanska Organizacija K. : Kutu Ktj. : Kutuja (Kutu) L. : Şevvâl K.Brj. : Kutuja Broj (Kutu numarası) Knj. : Knjiga (Kitap) M.S. : Milattan Sonra ÜSMK : Üsküp Muhacirin Komisyonu XIII MNO : Muslimanska Narodna Organizacija M. : Muharrem N. : Ramazân Nr. : Numara nr. : Numara OBİV : Ortadoğu Balkan İncelemeleri Vakfı OHAC : Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti RMC : Rumeli Muhâcirîn-i İslâmiye Cemiyeti Ra. : Rebî’u’l-evvel R. : Rebî’u’l-âhir s. : Sayfa S. : Sayı SHSK : Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı Ş. : Şifre Ş. : Şabân T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TTK : Türk Tarih Kurumu TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ÜSMK : Üsküp Muhacirin Komisyonu vb. : ve benzeri vs. : vesaire vd. : ve diğerleri Vol. : Volume yay. : Yayını XIV yay.haz. : Yayına Hazırlayan yy. : Yüzyıl Z. : Zi’l-hicce Za. : Zi’l-ka’de ZOP : Zbırka Poklona Otkupa ZVS : Zemaljska Vlada Sarajevo BOġNAKÇA HARFLERĠN OKUNUġLARI Đ-Ť :C Ţ-ţ, Š-š :Ç Ţ-ţ :J Š-š :Ş C-c : TS J-j :Y XV TABLOLAR Tablo 1: 1850 Nüfus Sayımı Bosna ve Yeni Pazar’da Erkek Nüfus.............................................49 Tablo 2: 1870 Yılında Bosna-Hersek Nüfusu................................................................................50 Tablo 3: 1885-1910 Yılları Arasında Nüfus Sayımlarına Göre Bosna-Hersek Nüfusu.................52 Tablo 4: Bosna Topraklarındaki Yabancı Yerleşimciler.........................................................................111 Tablo 5: 1911’de Bosna-Hersek’ten Göç Eden Muhacirlere Ait Genel Bilgiler.........................188 Tablo 6: 1893 Yılında, İzmit’in Karamürsel Kazasında Bulunan Boşnaklar..............................243 Tablo 7: Karamürsel’de İskân Edilen Bosna-Hersek Muhacirlerinin Göç Tarihleri ve Nüfus Bilgileri…………………………………………………………………………………………244 Tablo 8: Boşnak Muhacirlerin Ankara’da İskân Edildikleri Kazâlar ve Nüfusu.........................247 Tablo 9: Boşnak Muhacirlerin İskân Edildiği Köyler ve Mahalleler…………….......................249 Tablo 10: Ankara ve Kazâlarında Muhacir Meskenlerinin İnşâ Yerleri......................................269 Tablo 11: Bosna-Hersek’ten 1878-1918 Tarihleri Arası Göç Eden Kişi Sayısı…......................276 Tablo 12: İstanbul’a Deniz Yoluyla Gelen Boşnak Muhacir Sayısı............................................276 Tablo 13: 1889-1908 Yılları Arasında İstanbul’a Gelen Boşnak Muhacirler..............................277 Tablo 14: 1918 Yılında SHSK’nın Etnik Yapısı.........................................................................281 Tablo 15: 31 Ocak 1921’de Nüfus Sayımına ve Nüfusun Dillere Göre Dağılışı.........................282 Tablo 16: 31 Ocak 1921’de Nüfus Sayımına ve Nüfusun Dinî Yapıya Göre Dağılışı................282 Tablo 17: 1931’de SHS Krallığı’nın Etnik Yapısı.......................................................................286 Tablo 18: 1923’de Türkiye’ye Gelen Boşnak Muhacir Sayısı……………........................….....322 XVI Tablo 19: 1933 Yılı İçersinde Yugoslavya’dan Türkiye’ye Gelen Muhacirlerin İskân Edildikleri Vilâyetler......................................................................................................................................323 KAYNAKLARIN TANITIMI Tezin hazırlanmasında en önemli verilere, Bosna-Hersek, Sırbistan, Makedonya, Hırvatistan ve Türkiye’deki arşiv ve kütüphanelerden ulaşılabilmiştir. Bosna-Hesek’in ve Boşnaklar’ın 1878-1934 yılları arasındaki siyasî, idarî, sosyal ve iktisadî konumu ile ilgili gelişmeleri ve göçlerini konu alan Boşnakça-SırpçaHırvatça ve Almanca kaynaklar, Türkiye’deki yayımlara göre daha fazladır. Hatta, Türkiye’de bu konuda kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Aynı şekilde, BosnaHersek ile igili bir çalışmada, Türkiye kaynaklarının kullanılmamış olması, SırpçaHıvatça dillerindeki çalışmaların eksik taraflarındandır. Bosna-Hersek’ten göçler üzerine yapılan bir demografik çalışmada, hem Türkiye’nin hem de Balkan ülkelerinin kaynaklarının incelenmesi gerekmektedir. Bosna-Hersek Devlet Arşivi belgeleri, Boşnaklar’ın göç öncesi hazırlıkları, Avusturya-Macaristan kullanılmıştır. yönetimi Saraybosna ile olan Tarih/Şehir siyasî, Arşivi’nde hukuki bulunan ilişkiler belge bağlamında ve gazete koleksiyonlarından değişik bölümlerde yararlanılmıştır. Konuyla ilgili kitap, gazete ve makalelere Bosna-Hersek’te; Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi ve Boşnak Enstitüsü’nden; Belgrad’da Tarih Enstitüsü Kütüphane’sinden ulaşılmıştır. Bosna’dan Osmanlı Devleti’ne göç ile ilgili en önemli kaynakların başında Muhacirin-i İslâmiye Komisyonu Alisi tarafından haftalık, aylık, yıllık göçleri ve iskânı gösteren istatistikî kayıtlarıdır. Bunlar da, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden sağlanmıştır. Ayrıca, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ndeki Bakanlar Kurulu Kararları ve Toprak İskân Müdürlüğü’nin muhacirleri sevk ve iskân kayıtları, raporları, çalışmamızda muhacirlerin Türkiye’de iskân süreçlerini aydınlatan önemli kaynaklardır. O halde tezde kullanılan kaynaklar, dört ana başlıkta ele alınabilir: 1. Arşiv Kaynakları, 2.Resmi Yayınlar, 3. Yerli ve Yabancı Gazeteler, 4. Kaynak Eserler ve İncelemeler. 1. ArĢiv Kaynakları XVII Tezin hazırlanmasında, konuyla ilgili öncelikli olarak, Balkan ülkelerindeki arşiv belgeleri çalışmanın ana kaynağını oluşturmuştur. Bosna-Hersek’te AvusturyaMacaristan dönemi siyasî ve sosyal gelişmelerine, Boşnak göçünün sebeplerine ilişkin belge ve kaynaklara, Bosna-Hersek Devlet Arşivi (ABĠH) ve Bosna Hersek Şehir Arşivi (AGS); Sırbistan Belgrad Arşivi (AS-Belgrad), Yugoslavya Arşivi (AJ-Belgrad), Makedonya Cumhuriyeti Devlet Arşivi (DARMS) ve Hırvatistan Devlet Arşivi (DAHR)’de gerçekleştirilen araştırmalar neticesinde ulaşılmıştır. Bosna Hersek Saraybosna ArĢivi (Arhiv Bosna i Hercegovina SarajevoABĠH)’nde bulunan, muhacirlere ait 1890 ile 1914 yılları kapsamında şu fonlara başvurulmuştur: ZVS (Zemaljska Vlada Sarajeva) fonunda bulunan muhacir dosyalarında yer alan Boşnakça, Almanca, Sırpça dillerinde belgeler. ZMF (Zemaljska Vlada Zajedniţko Ministarsvo Finansija) fonundaki dönemin siyasî gelişmelerini içeren yazışmalar. Ayrıca yine bu arşivdeki araştırmalarımız sırasında, istatistikî nüfus bilgilerini, Avusturya-Macaristan dönemi Bosna’sındaki gelişmeler için, Avusturya yönetimi tarafından Viyana’da yayımlanan yıllıklardan istifade edildi. Burada muhafaza edilen dönemin basınına ilişkin gazetelerden Glasnik, Sarajevski List ve Vatan’ın nüshalarından dönemin siyasî gelişmelerini içeren bilgilere ulaşıldı. Saraybosna’daki diğer bir arĢiv olan ġehir ArĢivi (Arhiv Grada SarajevoIstorıjskı Arhıv Sarajevo-AGS)’nde: aile ya da kişi dosyaları incelenmiştir. Sırbistan ArĢivi (Arhiv Sırbija-AS)’nde: Sırbistan Dışişleri Bakanlığı Arşivi fonundaki belgelere dayanarak Sırbistan’ın Balkanlar ve Bosna-Hersek siyaseti hakkında bilgi edinilmiştir. Makedonya Cumhuriyeti Devlet ArĢivi ( Državen Arhıv Republika na Makedonya u Skopje-DARMS)’nde: 1869-1912 yılları arası, Üsküp Belediyesi ve Üsküp Muhacirin Komisyonu fonlarından muhacirlerin sıkıntılarını ortaya koyan belgelere ve muhacirin komisyonlarının muhacirlere yardımları hakkındaki yazışmaları içermesi bakımından tezimizde yararlanılmıştır. XVIII Hırvatistan Devlet ArĢivi (Državnen Arhıv Hrvatsaka u Zagreb)’nde: Bosna-Hersek’ten Hırvatistan’a giden muhacirlere ilişkin belgelerden, kısmen yararlanılmıştır. Türkiye’de ise, BaĢbakanlık Cumhuriyet ve Osmanlı ArĢivi: Boşnak muhacirlerin Türkiye’deki iskan süreçlerini gösteren belgeler açısından zengindir. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Belgeleri; Başbakanlık Muamelât Genel Müdürlüğü kayıtlarından, Bakanlar Kurulu Kararları ve Toprak İskân Genel Müdürlüğü fonundaki muhacirlerin yerleştirme sürecindeki sıkıntılarını ve hükûmetin siyasî tutumunu içeren belgelerden yararlanılmıştır. İncelenen belgeler, şu şekilde tasnif edilebilir: Mahallî İmar ve İskân Müdürlerinin Bakanlıklar ile yaptığı yazışmalar. Belediye Başkanlarının mahallî idarecilere ve Ankara’ya gönderdikleri talepler ve çözüm önerileri. Muhacirlerin iskânının ve iaşelerinin karşılanması, sevki ve üretici hale getirilmesi için Bakanlar Kurulunun aldığı kararlar ve kararnameler. İskân yerlerine gitmeyenler ile ilgili şikâyetler ve başvuru yazışmalarıdır. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi’nde: yaptığımız incelemelerde ise, özellikle Muhacirin Komisyonu Defteri kayıtları; Boşnak muhacirlerin Türkiye’ye iskân süreçlerini ve Osmanlı Devleti’nin iskân siyasetini içeren verileri sağlamaktadır. İrade Tasnifi-Dâhiliye, Hariciye, Şûrâ-yı Devlet, Meclis-i Mahsusa, Cevdet Tasnifi, Yıldız Esas Evrakı, Sadâret Resmî Marûzâtı, Sadâret Husûsî Sadâret Marûzâtı fonlarındaki belgeler tezimizde yoğunlukla kullanılmıştır. Ayrıca, Türkiye Kızılay ArĢivi’nde: muhacirlerin göç sonrası sıkıntılarının giderilmesi amacıyla, Osmanlı Hilâli Ahmer Cemiyeti ve Hilâli Ahmer Cemiyeti tarafından alınan önlemleri içeren belgelerden, muhacirlere yardımlar ile ilgili belgelerden ve iskân bölgeleri ile yazışmalardan da tezimizde yararlanılmıştır. 2. Resmi Yayınlar Yayınlanmış resmi belgeler ve raporlar, ilk elden kaynaklar olması bakımından önemlidir. Bu nedenle öncelikle ABĠH’den ulaştığımız, bazen Almanca bazen Boşnakça XIX olarak, 1909-1913 yılları arasında çıkan; Yıllıklar (İzvještaj)1 ile Boşnakların Avusturya-Macaristan Hükûmeti’ne sunduğu Müslümanların dinî, kültürel ve siyasî istekleri ve örgütlenmelerini gösteren ve sıkıntılarını yansıtan Memorandum2 adı verilen, birincil kaynak niteliği taşıyan dökümanlardan; nüfus ve göç istatistiklerine ve Avusturya-Macaristan yönetimi ile Boşnaklar arasındaki ilişkileri anlatan bilgilere, Bosna-Hersek Vilâyeti Salnâmeleri’nden ulaşılmıştır. Ayrıca Salnâmeler, Osmanlı Devleti ile taşra vilâyetleri hakında zengin olgusal bilgiler içerir. Bu sebeple de BosnaHersek Salnâmeleri bu açıdan incelenmelidir. Bosna-Hersek Salnâmeleri 1866-1878 arasında Bosna adıyla yayımlanmış, 1884’de başlığına Hersek adının eklenmesiyle yeniden yayımlanmıştır. Muhacirlerin Türkiye’ye iskânı ile ilgili bilgilere de, Hüdâvendigâr Vilâyet Salnâmesi 1303; Kastamonu Vilâyet Salnâmesi, 1305, 1306; Devlet Salnâmesi; Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti 1329-1331 Salnâmesi; Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin 1313 Senesine Mahsus Ġstatistik-i Umumisi; İstanbul 1316; Ġskân-ı Muhacirîn Nizâmnâmesi, İstanbul, 1329 gibi kaynaklardan ulaşılmıştır. Yapılan antlaşmaların ve kanun metinlerinin kullanılmasında başta, Glasnik zakona i naredba za Bosni i Hercegovinu, God. 1894, 1907, 1909 (Bosna-Hersek Kanun ve Kararnamelerinden, Sarayevo 1894, 1907, 1909) olmak üzere; Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1906, 1908, 1911, 19133 gibi resmi yayınlardan, Avusturya-Macaristan dönemi uygulamalarını ortaya koyabilmek için yararlanılmıştır. Dönemin bir başka önemli kaynağı da, Bosna-Hersek’te tarımsal üretim ilişkileri ve dolayısıyla göç eden Boşnaklar’ın yönetimle olan iktisadî ilişkilerini, sıkıntılarını ve bununla ilgili gelişmeleri ortaya koyan almanca arşiv belgeleridir. Bu 1 Ġzvještaj o upravi BIH za 1909, Sarajevo, 1911; Ġzvještaj o upravi BIH za 1910, Sarajevo, 1912; Drzavopis Srbija, III, Beograd, 1869. 2 Memorandum Bosansko-Hercegovačkog Muslimanskog Naroda, Drţavnim Odborima Ugarskog Ni Austrijskog Sabora u Budimpešt, Zagreb, Godine 1906. 3 Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1910, (yay) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen 1911; Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1911, (yay) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen 1912; Samlung Bosnıen und Dıe Hercegovıne Gesetze Verordnungen und Normalwelsungen, Wıen, 1908, Sarajevo, 1909; Werwaltung von Bosnıen und der Hercegovına 1908, Herasgegeben vom K. und K. Gemeınsamen Franzmınısterıum, Wıen 1908. XX belgeler, Agrarni odnosi u BĠH 1878-1918, Arhiv Bosne i Hercegovina, God. 18781918 (Sarajevo, 1969) dizisi içinde yer almaktadır. Ayrıca, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri’nden Lozan görüşmeleri, Mübadele İmar ve İskân Vekâleti’nin kuruluşu, Türk- Yunan Nüfus Mübadelesi ve İskân Kanunları ile ilgili ve Lozan Konferansı’ndaki SHS Krallığı ile ve Dostluk Antlaşmaları ile ilgili görüşmelere ulaşılmıştır. Düstur’un çeşitli yıllarındaki sayılarından ve Ġskân Tarihçesi’den iskân kanunlarına ve uyglamalarına dair metinlere ulaşılmıştır. 3. Yerli ve Yabancı Gazeteler Basının bir ülkedeki kamuoyunun nabzını tutması ve yansıtması açısından önemi dikkate alındığında, gerek Türk gerek Bosna-Hersek basınında yer alan haberlerden, Boşnaklar’ın göç sürecini yansıtması bakımından tezimizde yararlanılmıştır. Bu amaçla, Milli Kütüphane’de, Türk Tarih Kütüphanesi’nde ve TBMM Kütüphanesi Mikrofilm bölümünde yaptığımız çalışmalarla konumuzla ilgili dönemin belirlediğimiz sayılarına ulaştık. Dönemin basını kapsamında, Alemdar, Babalık, Cumhuriyet, Hikmet, Ġkdam, Muhacir, Nimet, Sabah, Tanin, Son Posta, ġuray-ı Ümmet, Vakit gazeteleri incelenmiştir. Ülkemizde olduğu gibi yabancı ülkelerde de basının aynı işlevi gördüğü ortadadır. Bu nedenle Saraybosna ABİH arşivinden ve Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nin gazete koleksiyonlarından yararlanılmıştır. Basında, Bosna-Hersek’teki siyasî gelişmelere ve Boşnaklar’ın göçünü engellemeye yönelik haberlere, Behar, Bošnjak, Glasnik, Pravda, Sarajevski List gibi gazetelerden ulaşılmıştır. Bosna savaşı (1992-1996) sırasında, arşiv kayıtlarının uğradığı zarar sebebiyle tasnif ve kataloglamaya ilişkin skıntılar varolsa da, ABİH’de bulunan 1890-1914 yılları arasında tutulan 100’ü aşkın göçmen kutusu ve binlerce dosya, ilk kez tarafımızdan taranmıştır. 4.Kaynak Eserler ve Ġncelemeler Tezimizde bahsettiğimiz ilk elden kaynakların yanı sıra konu ile ilgili araştırma ve inceleme eserlerinden de önemli ölçüde yararlanılmıştır. Tez konusunun Bosna-Hersek’ten Türkiye’ye Göç 1878-1934 olması sebebiyle, göç konusu oldukça XXI kapsamlı ve siyasî, iktisadî, toplumsal ve psikolojik açıdan çok yönlü bir bakış açısıyla ele alınarak incelenmelidir. Bu amaçla daha çok 19. ve 20. yy’da gerçekleşen göç hareketlerini içeren eserler incelenmiştir. Özellikle yabancı literatürde, Boşnakça, Sırpça ve Makedonca konu ile ilgili araştırma ve incelemeler bulunmaktadır. Ancak doğrudan konuyla ilgili eserlere bakılıdığında; Boşnak Tarihiçi Saffet Bancoviç’in Belgrad arşivlerini kullanarak kaleme aldığı ve çalışmamız açısından da yol gösterici önemli bir kaynak olan Ġseljavanje Bošnjaka u Tursku adlı eseri’dir.4 Ancak, bu çalışmada Bosna-Hersek arşivlerinin kullanılmaması ve 1877’den II. Dünya Savaşı dahil olmak üzere Bosna-Hersek, Sırbistan, Sancak, Kosova gibi bölgelerden Türkiye’ye yaşanan göçlerin hepsinin birarada ele alınmış olması sebebiyle, Bosna-Hersek’ten Türkiye’ye yönelik göçlerin tarihsel arka plânı eksik kalmıştır. Boşnaklar’ın Türkiye’ye göçlerini anlatan, Vojislav Bogiçeviç’in “Emigracije Muslimana Bosne i Hercegovine u Tursku u doba austro-ugarske vladavine 1878-1918 god” adlı makalesi, Avusturya-Macaristan döneminde Boşnaklar’ın Türkiye’ye göçünü ele alan bu çalışma Avusturya Hükûmetinin uygulamaları hakkında içerdiği bilgiler açısından önemlidir. Bununla birlikte, Bosna’nın işgâl ve ilhak sonrası, 1911’de Fransız tarihçi G. Gravier tarafından yazılan, “Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine” adlı makale de Boşnaklar’ın göç sebepleri ve göç sayıları hakkında genel bilgiler içerse de, dönemin ilk çalışmalardan olması sebebiyle, önemlidir. Bosna Hersekli Ali Rüşdi ve Ali Ulvi gibi yazarlar tarafından Meclis’e ve Sadaret’e sunulan lâyiha ve risaleler,5 Bosna Hersek’in ilhakını protesto amacıyla ve kamuoyunun dikkatini Bosna ve Hersek’e çekmek için yayınlanmışlardır. Bu eserler de dönemin ve Boşnaklar’ın nabzını tutan önemli bilgiler içermektedir. Balkanlar’dan göç konusu ile iligili Türkiye’de birçok eser ve makale yayımlanmıştır. Bunların arasında; Nedim İpek’in Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890) ve Ġmparatorluktan Ulus Devlete Göçler adlı değerli iki eseri 4 Saffet Bandţoviš,” İseljavanje Muslimanskog stanovštva iz Srbije i Crne Gore tokom XIX. Stolješa”, El Kalem, Sarajevo, 1998. 5 Bosna Hersekin Memalik-i Osmaniye’den Tefrikiyle Avusturya’ya Satmak Fikrinde bulunanların Vücub-ı Tel’inine Natık Bosna Hersek Ahalisi Namına Mebusan ve Ayan-ı Osmanî Meclislerine Verilen Lâyihadır, Dersaadet, 1324; Bosna Hersek, İstanbul, Karabet Matbaası, 1324. XXII Osmanlı Devleti’nin Balkan Savaşları öncesi iskân siyasetini içeren, arşiv belgelerinin ayrıntılı kullanıldığı önemli başvuru kaynaklarıdır. Yıldırım Ağanoğlu’nun, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ı Makus Talihi Göç; Ahmet Halaçoğlu’nun, Balkan ġavaĢı Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913) adlı eserleri, Osmanlı Arşiv belgelerine dayanan, Osmanlı Devleti’nin iskân siyaseti, muhacirlerle ilgili sorunlar açısından tezimiz için önemli olmuştur. Ancak belirtilmesi gereken, bu eserler çok geniş bir bölge Rumeliyi ele alan çalışmalardır. Bunlar başvuru eserleri niteliğinde olmakla birlikte, Bosna ile ilgili kısıtlı bilgiler içermektedir. Ahmet Cevat Eren’in Tanzimat Devri Ġlk Kurulan Göçmen Komisyonu Çıkarılan Tüzükler, adlı eseri iskân kanunları ve ilk kurulan iskân komisyonları ile ilgili bilgiler içeren ilk çalışmalardandır. Yine, Bilâl N. Simşir’in Rumeli’den Türk Göçleri adlı 3 ciltlik eseri, Justin McCarthy’nin Ölüm ve Sürgün adlı eseri İngiliz konsolosluk raporlarından yola çıkarak yazılmıştır. Balkanlar’da Müslümanlar’ın yaşadığı kayıpların ve nüfus komposizyonun değişikliğinin boyutları hakkında bilgi vermektedir. Kemal Karpat’ın Osmanlı nüfus sayımlarına dayanarak hazırladığı, Otoman Population 1830-1914 Demographic And Social Characteristics ve Osmanlı ModernleĢmesi, Toplum, Kuramsal DeğiĢim ve Nüfus ile Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler adlı eserleri de Osmanlı Dönemi göçleri ağırlıklı olmakla birlikte, demografik hareketlerin sosyal ve ekonomik açıdan hem Osmanlı Devleti hem de Türkiye Cumhuriyeti’ne olan etkilerini ve göçmen kimliğine ilişkin sosyolojik tahlilleir içermektedir bu nedenle de önemli başvuru eserleridir. Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, adlı eserinde Bosna-Hersek’ten 1878-1914 yılları arasında Türkiye’ye göç konusunu Osmanlı kaynaklarına göre, genel çerçevede incelemiştir. İlhan Tekeli’nin, göç kavramının genel çerçevesini, iç göç ve nüfusun mekânsal dağılımındaki değişmeler açısından ele aldığı, Göç ve Ötesi adlı eseri, göç kavramını sistematik olarak yorumlayan önemli bir sosyalbilim çalışmasıdır. Cevat Geray’ın, Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler (1923-1961), Göçmenler Meselesi adlı eseri, göç meselesini Devlet İstatistik Enstitüsü’nün verilerini inceleyerek ortaya koyan ilk çalışmalardandır. Belirtilen tarihlere ilişkin içerdiği istatistiki bilgilere sadece Geray’ın bu çalışmasından ulaşılabildiği için, Cumhuriyet dönemindeki göçler hakkında değerli bir eserdir. Yugoslavya’dan göçleri incelerken yararlandığımız, kendileri de XXIII birer Yugoslavya muhaciri olan Şerafettin Yücelden ve Sabahattin Zaim’in makaleleri bu konudaki nadir başvuru eserlerdir. Diğer kullandığımız makale ve eserler dipnotlarda belirtilmiştir. Avusturya-Macaristan Döneminde doğrudan Müslümanların siyasal ve ulusal gelişimini ve Bosna’yı ele alan kaynaklar da çalışmamız açısından önemliydi. Doğrudan bu konuya eğilen eserler; Nusret Šehiš, Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1980; Aydın Babuna, GeçmiĢten Günümüze BoĢnaklar; Hamidija Kapidziš, Bosna i Hercegovina pad austrougarskom upravom; Тодор Крушева, Сарајево под аустро угарском управом 1878-1918; Robert J. Donia, Islam under the Doubleeagle : The Musims of Bosnia ade Hercegovina 1878-1914; Ferdinand Hauptmann, “ Privreda i druştvo Bosne i Hercegovine u doba austro-ugarske vladavine (1878-1918)” olarak sıralanabilir. Dolaylı da olsa konuyu ele alan diğer eserler şunlardır; Mustafa İmamoviš, Pravni Polozaj i Unutrašnji politiçi razvitak Bone i Hercegovine od 1878-1914; Osman Nuri Hadziš, “Borba Muslimana za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju”, Bosna i Hercegovina pod austro-ugarskom upravom; Todor Kruševac, Sarajevo pod Ausro-ugarskom upravom 1878-1918 ; Hamidija Krešljakoviš, Sarajevo za vrijeme astrougarske uprave (1878-1918); Mark Pinson, The Muslims of BosniaHercegovina under Austro-Hungarian Rule, 1878-1918. Bosna-Hersek’teki siyasî gelişmeleri; Bosna-Hersek isyanını inceleyen, Milorad Ekmeţiš, Ustanak u Bosni 1875-78; Hamidija Kapidziç, Hercegovački ustanak 1882 adlı kitaplar ve “Ustanak u Hercegovi 1882”; Berislav Gavranoviš’in, “Bosna i hercegovina u doba austrougarske okupacije 1878 godine” konulu makalelerdir. Yine, Bosna-Hersek’te değişen yönetim ile birlikte Avusturya-Macaristan Hükûmetinin uygulamaya çalıştığı milliyetler siyasetini ve Bosna-Hersek’te bu siyasetinin temsilcisi Maliye Bakanı Benjamin Kallay’ı en iyi biçimde anlatan, Tomislav Kraljaţiš’in, Kalajev rezim u Bosni i Hercegvini 1882-1903, Sarajevo, 1987 adlı eseridir. Bu kitapta, Kalay’ın 1882-1906 arası Maliye Bakanı sıfatıyla ülkeyi mutlak bir hükümdar olarak nasıl yönettiği ve “Müslümanların medenileştirilmesi gereken vahşi XXIV bir topluluk” olarak gören siyasetçi portresi incelenmekte ve Bosna’da AvusturyaMacaristan dönemi hakkındaki gelişmeler anlatılmaktadır. Ferdo Hauptmann, Borba Muslimana Bosne i Hercegovine za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju, Saraybosna 1967 adlı eser, 1894-1909 yılları arasındaki Müslümanlar’ın vakıf ve dini özerklik hareketi ile ilgili ve özellikle Müslüman liderler hakkında bilgileri rapor eden, Bosna-Hersek Arşivi’ndeki almanca belgeleri içermektedir. Bosna-Hersek arşivlerinde araştırma yapma imkânınıyla oldukça fazla sayıda Boşnak muhacire ait dosya ve belgeler incelenmiştir. Bu belgelerde, Boşnakların kendilerini nasıl tanımladıkları, göç nedenleri, göçün hane ve bireyler bazında demografik verileri yer almaktadır. Bosna-Hersek’ten Türkiye’ye göç güzergâhında Makedonya ile Sırbistan’ın bağlantısı da ortadadır. Bu nedenle Makedonya ve Sırbistan arşivlerinde araştırma yapılması önemli görülmüştür. Bunların yanısıra Avusturya Hükûmeti birimlerinin Saraybosna ve Viyana arasındaki bilgi alışverişini sağlayan resmi raporlarına, Viyana’da yayınlanan yıllıklara vd. Saraybosna’dan ulaşılsa da, Avusturya Arşivleri incelenmesi gereken ama tezimizde eksik kalan kısımdır. 1 HL GĠRĠġ: Göç Nedir? Göçmen, Muhacir, Mülteci Göç hareketi, demografi bilimi açısından, dinamik bir çalıĢma disiplini olarak, önemli bir hâdisedir. Ġnsanlık tarihi kadar eski olan ve tarihin her döneminde, toplumların demografisinde, kültüründe, ekonomisinde, siyasetinde etkili faktörlerden birisi olan göç, bu çok yönlülüğü nedeniyle farklı bilimsel disiplinler tarafından incelenen bir olgudur. Çünkü, bir ülkeden baĢka bir ülkeye veya bir bölgeden baĢka bir bölgeye doğru meydana gelen göç hareketleri, hız, Ģekil ve mahiyet değiĢtirerek cereyan edebilmektedir. BoĢnakların Türkiye‟ye olan göçü, dünyadaki göçler içerisinde, baĢlı baĢına bir türdür; çünkü, sebepleri, Ģekli, hızı, mahiyeti ve etkileri açısından bu adlandırmaya hak kazanmaktadır. Bu bakımdan da, üzerinde durulmaya değer çok boyutlu ve çok önemli bir olaydır. Bu çalıĢma ile amaçlanan; konuyu sadece demografik koĢullarıyla ele almak değil, aynı zamanda demeografik değiĢimi harekete geçiren ve onun akıĢını belirleyen kültürel, dinî ve etnik ortamı da dikkate alan bir bakıĢ açısıyla incelemektir. Göç denilince, akla bir yerden baĢka bir yere, belli bir süreliğine veya sürekli olarak kalmak üzere gitmek gelmektedir. Göç, kent, köy gibi bir yerleĢim biriminden diğerine yerleĢmek için yapılan nüfus hareketleri1 veya kiĢilerin gelecekteki hayatlarının tamamını veya bir parçasını geçirmek üzere, tamamen veya geçici bir süre ile bir iskân biriminden diğerine, yerleĢmek kaydıyla yaptıkları coğrafî yer değiĢtirme2 hareketi Ģeklinde tanımlanmaktadır. MarĢıl‟ın ifadesiyle de göç, “bireylerin ya da grupların, sembolik veya siyasî sınırların ötesine, yeni yerleşim alanlarına ve toplumlara doğru kalıcı hareketini içerir. Araştırmalar, genelde akrabalık, toplum ağları veya iktisadî gelişme gibi konuları içermektedir.”3 Göç hareketi, doğal âfetlerden ve kıtlıktan korunmak, verimsiz toprakları terk edip, daha iyi bir hayata kavuĢmak gibi doğal sebeplere veya siyasî, dinî baskı 1 Sunday Üner, Nüfusbilim Sözlüğü, Hacettepe Üniverstesi Yayınları, Ankara, 1972, s.77. 2 Taylan Akkayan, Göç ve DeğiĢme, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1979, s.20. 3 Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, çev. O. Akınay, Ankara, 1999, s.685. 2 ve iktisadî Ģartlar gibi sosyal sebeplere bağlı olarak meydana gelebilir. Balkanlar‟dan göçler konusunda araĢtırmaları ile bilinen Ġpek‟in belirttiğine göre, “göç hareketini isteğe veya zora müstenit sebepler meydana getirmektedir.”4 Dinî ve siyasî göçlerde daha çok bir otorite hâkimken, isteğe dayananlarda ise doğal, sosyal, ekonomik ve psikolojik esaslar hâkimdir.5 Bazı sosyal bilimciler, bütün coğrafi hareketlerin göç olamayacağını, önce oturulan yerin değiĢmesinin ve eski yerin idarî alan sınırlarının dıĢında bir baĢka yere gidilmiĢ olunmasının gerektiğini, savunmaktadır.6 Göçle ilgili çeĢitli tanımlardan anlaĢıldığı üzere, bazı farklılıkların olmasına rağmen, tanımlardaki ortak unsurun „yer değiĢtirme‟ olduğu görülmektedir. Bu yer değiĢtirme, kabaca, aynı mahalle içinde çok kısa mesafeli olabileceği gibi, ülke sınırları dıĢına uzanacak uzun mesafeli de olabilmektedir. Örneğin milletler arası göç, herhangi bir amaçla kendi ülkesi dıĢına çıkan ve diğer ülkelerde hayatını sürdürmeye baĢlayan kiĢilerin meydana getirdiği uzun mesafeli göçleri gerçekleĢtiren insan hareketidir.7 Kendi yurdunu terk ederek, baĢka bir ülkeye giden kiĢiye genel olarak göçmen denir. Diğer taraftan, göçmenler, göç sebeplerine göre de ayrıma tâbi tutulabilir: Sürgünler, antlaĢmalara tâbi göçmenler, milletler arası göçmenler, tahliye olunanlar, millî göçmenler, mülteciler, siyasî mülteciler, geri gelenler, yurtsuzlar, devletsizler ve diğer tâbirlerle tanımlananlar8 savaĢ alanlarında basit bir göç ile karĢılaĢılabileceği gibi, savaĢan tarafların dolaylı tutumları; darp, iĢkence, tecavüz, 4 Nedim Ġpek, Ġmparatorluk‟tan Ulus Devlete Göçler, Serander Yayınları, Trabzon, 2006, 19. 5 Cemil Çalgüner, Nüfus Hareketleri, Ankara, 1959, s.51. 6 Yusuf Ziya Özcan, “Ġç Göçün Tanımı ve Verileri Ġle Ġlgili Bazı Sorunlar”, Türkiye‟de Ġç Göç Konferansı (Bolu-Gerede, 6-8 Haziran 1997), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.9. 7 Aydoğan Asar, Türk Yabancılar Mevzuatında Yabancı ve Hakları, Emek Ofset, Ankara, 2004, s.242. 8 Ahmet Cevat Eren, Türkiye‟de Göç ve Göçmen Meseleleri, Tanzimat Devri, Ġlk Kurulan Göçmen Komisyonu, Çıkarılan Tüzükler, Ġstanbul, 1996, s.11. 3 öldürme vb. insanları göçe zorlayan eylemler sebebiyle mecburiyete dönüĢmüĢ bir göç ile de karĢılaĢılabilir.9 Göçmen kelimesinin kendi baĢına çağrıĢtırdığı birçok anlam bulunduğu gibi, göçmenliğe ait farklı isimlendirmelerden göçün çeĢitleri hakkında fikir yürütmek mümkün olduğundan, göçmen kimliği konusunu incelemek gerekir. Göç olgusuyla ilgili terimler, sıklıkla birbiri yerine kullanılmaktadır. “Göçmen”, “muhacir”, “mülteci”, “mübadil” terimleri de yapılan çalıĢmanın niteliğine göre, farklı olarak anlamlandırılmaktadır. Muhacir, kendi ülkesinden ayrılarak, yerleĢmek üzere bir baĢka ülkeye giden kimse, aile veya topluluk demektir. Mülteci ise, baĢka bir ülkeye ve yere sığınmıĢ kimse olarak tanımlanmaktadır.10 Türkiye‟de, muhacir denilince, düĢmandan kaçıp Türk hâkimiyetindeki topraklara sığınan kahırzede Müslümanlar akla gelmektedir. Bunlar genellikle, ya malını mülkünü terk ile savaĢ alanından ve düĢman mezaliminden kaçanlar veya savaĢ sonrası düĢmana terk edilen topraklarda kalıp yabancı devletin baskılarına tahammül edemeyerek Anadolu‟ya iltica edenlerdir. Konuyla ilgili belgeler ve kaynaklar tarandığında, Osmanlı memur ve idarecilerinin göç sebebine göre göçmenleri; muhacir, mülteci, üserâ-yı muhâcirîn, harikzede, istilazede, felaketzede, kahırzede ve mübadil Ģeklinde birbirinden farklı olarak tanımladıklarını tespit etmek mümkündür.11 ArĢiv belgelerinde de, göç eden kiĢi için muhacir kavramı kullanılmıĢtır. Muhacirler birtakım yardımlardan faydalanırken, bu hak mültecilere tanınmıyordu. Bunun sebebi, mültecilerin kısa süreliğine gelmesi ve eski memleketine tekrar geri dönebileceği düĢüncesinden kaynaklanmaktaydı. Kısaca denilebilir ki, mülteci, uyruğunda bulunduğu ya da 9 Serdar Sarısır, Demografik Oyun Sürgün (1919-1923), IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, Ġstanbul, 2006, s.39-40. 10 Muhacir: “Ailece yerleĢmek üzere diyar-ı ahara giden adam”. Mülteci: “Bir yere ya da bir adama kaçıp himaye eden” olarak geçmektedir. Bkz. ġemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, Dersaadet, 1317, s.1438. 11 Nedim Ġpek, Rumeli‟den Anadolu‟ya Türk Göçleri, TTK Yayınları, Ankara, 1999. 4 yaĢamını sürdürdüğü ülkeyi, zulme uğrama tehlikesini hissedince veya zulme uğrayınca terk etmek zorunda kalan kiĢidir.12 Göçmen, Türkçe kelime hazinesine muhacir kelimesinden sonra girdiği için, günümüzde daha yakın zamanda meydana gelen göçlerle gelenleri çağrıĢtırırken, Osmanlı göçmen tabiri yerine muhacir ve mülteci terimlerini kullanmıĢtır. Osmanlı Devleti‟nin, bugünkü Türkiye sınırlarına doğru toplu göçlerin yoğun olarak yaĢanmaya baĢladığı 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı sırasında, Kuzey Kafkaslar‟dan ve Balkanlar‟dan gelen göçmenlerin iskânı için uyguladığı “muhacirin siyaseti” kavramından da anlaĢılacağı gibi, muhacir kelimesi yaklaĢık 150 sene önce baĢlayan toplu göçlerin sonucunda Türkiye topraklarına gelenler için kullanılmıĢ ve hâlen de kullanılmaktadır. Meselâ, 1911 tarihli İskân-ı Muhacirîn Talimatnâmesi‟nde göçmenler, muhacir ve mülteci ayrımına tâbi tutulmuĢlardır. Birincisi, tâbi oldukları devletin izniyle göç edenler; Ġkincisi ise, Türk topraklarına iltica ederek, Osmanlı tabiiyetine dâhil olmayı talep edenlerdir.13 Bu kavram açıklamalarından yola çıkarak, bu tezde Bosna‟dan göç edenler için muhacir teriminin kullanılması tercih edilmiĢtir.14 Birinci Dünya SavaĢı esnasında, bu iki kavram birbirinden farklı anlamlarda kullanılmıĢtır. Buna göre mülteci, savaĢ hali sebebiyle düĢman iĢgâline uğrayan Türk topraklarından dâhile, yani sınırın gerisine iltica eden ahalidir. AntlaĢma ile diğer 12 T. Tahranlı, Sığınmacı, Mülteci ve Göç Konularına ĠliĢkin Türkiye‟de Yargı Kararları Konusunda Hukuki Bir Değerlendirme, BMMYK ve Boğaziçi Üniversitesi Vakfı, Ankara, 2000, s.2. 13 Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli‟den Türk Göçleri (1912-1913), Ankara, 1995, s.110. Ancak, II. Dünya SavaĢı sırasında bu iki kavram birbirinden farklı anlamlarda kullanılmıĢtır. Buna göre mülteci, savaĢ hali nedeniyle düĢman iĢgâline uğrayan Türk topraklarından dâhile, yani sınırın gerisine iltica eden ahalidir. AntlaĢma ile bir diğer devlete terk edilmiĢ topraklardan gelenlere ise muhacir denmiĢtir. Bkz. Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi, III/I, Ankara, 1990, s.206-208. 14 Bosna-Hersek ArĢiv belgelerinde iseljenik (göçmen-muhacir), iseljen (göç ettirilmiĢ), iseljeništvo (göçmenlik, muhacirlik), nadir de olsa muhadžir (Muhacir) ifadesi kullanılmıĢtır. Ayrıca, İseljavati se (göç etmek, taĢınmak), iseljavanje/iseljavati (göç ettirmek, göçe zorlamak) terimleri de belgelerde geçmektedir. Nusret Uluca, BoĢnakça-Türkçe Sözlük, Bosansko-Turskı Rječnik, Ant Kreatif Yayınları, Ġstanbul, 2008, s.115. 5 devlete terk edilmiĢ topraklardan gelenlere ise muhacir denmiĢtir.15 Cumhuriyet döneminde ise, bu terimler biraz daha farklı olarak algılanmıĢtır. 1934 tarihli Ġskân Kanunu‟na göre, Türkiye‟de yerleĢmek fikriyle dıĢarıdan ferdî veya topluluklar hâlinde gelmek isteyen Türk soyundan meskûn veya göçebe fertler, aĢiretler ve Türk kültürüne bağlı meskûn kiĢilere muhacir; Türkiye‟de yerleĢmek maksadıyla olmayıp bir gereklilikten dolayı geçici bir süre oturmak üzere sığınanlara mülteci denmektedir.16 Yine, Cumhuriyetin ilk yıllarında milletler arası bir antlaĢmaya bağlı olarak, mecburî göçle Yunanistan‟dan Türkiye‟ye gelen göçmenlere ise “mübadil” denmiĢ, bunlar muhacir olarak gelenlerden farklı iskân uygulamasına tâbi olmuĢlardır. Öte yandan göç olgusu, farklı zamanlarda farklı Ģekillerde ifade edilmiĢ, farklı teorilerle anlamlandırılmıĢ, yine yoğunluğuna, nedenlerine, mesafesine ve süresine göre farklı farklı sınıflandırılmıĢtır. Göçü ve göç eden kiĢileri tanımlamada, gidilen ülkeye (iç göç, dıĢ göç); zamana (kısa süreli, uzun süreli); sebebine (zorunlu göç, serbest göç); büyüklüğüne (bireysel, aile, toplu-kitlesel) ve yasallığına göre (yasal, yasadıĢı göç) sınıflandırılabilir17 Tüm bu farklı sınıflandırmalar göz önünde bulundurulduğunda BoĢnakların Türkiye‟ye yönelik göçleri anlamlı bir kavramsal çerçeveye oturtulabilir ve böylece BoĢnak kimliği içerisinde muhacirlik öğesinin nasıl Ģekillendiği ortaya konulabilir. Konumuz olan BoĢnakların göçleri incelendiğinde, sadece “iç göç” veya “dıĢ göç” olarak değerlendiremeyeceğimiz farklı bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu durum, eski Osmanlı topraklarından Türkiye sınırlarına göçen BoĢnaklarda olduğu gibi, vatan olarak algıladıkları yerlerin, resmî sınırların değiĢmesi sonucunda, ülke dıĢında kalmıĢ olan birçok toplulukta görülebilir. Türkiye, birçok insan tarafından anavatan olarak algılanmıĢ bir yerdir. Nitekim, “Özellikle Bosnalılar ve Hersekliler kendilerini Türk‟e yakın hissederler; Sılavlar tarafından göçe zorlandıkları zaman, 15 Meclis-i Ayâ Zabıt Ceridesi, III/I, Ankara, 1990, s.206-208; Ġpek, Ġmparatorluktan..., s.18. 16 Düstur, XV/I, Ġstanbul, 1934, s.1156-1157. 17 Petersen göçün ilkel, zorlama ile yapılan, serbest ve kitlesel göçler olmak üzere dört değiĢik Ģekil olduğunu savunmaktadır. Bkz. Yalçın CoĢkun, Göç Sosyolojisi, Anı Yayıncılık, Ankara, 2004, s.1416. 6 ilk gidecekleri yerin Türkiye olduğunu söyleyen Boşnaklar, Türk vatandaşı olarak iyi bir yerlere geleceklerinin inancı içindedirler”18 Ģeklindeki ifade bunu açıkça teyid etmektedir. Bu sınıflandırmada, resmi sınırdan çok, vatan kavramı ön plana çıktığından ve bu durumda kalanlar iki tarafı da vatan olarak algıladıklarından, ne iç, ne de dıĢ olarak değerlendirilemeyecek bu çeĢit bir göç için “vatanlararası göç” terimi kullanılabilir. Bunun sebeplerinden biri, bu göçün iç ve dıĢ kavramların yer değiĢtirmekte olduğu durumların ortaya çıkmasıdır. Bu durumda, eskiden iç olarak bilinen, birden bire dıĢ olarak algılanan bir kavrama dönüĢüvermiĢtir. Diğer taraftan, her yer değiĢtirmenin elbette ki iradî bir yanı da vardır. Bu açıdan değerlendirmek gerekirse, BoĢnak muhacirlerin karar süreçlerinde de bu iradî durum söz konusudur. Bir baĢka açıdan bakıldığında, “mecburî göç” ve “gönüllü göç” olarak iki göç sınıflandırması daha yapmak mümkündür. Gönüllü göçler, bireylerin isteğine bağlı olarak ortaya çıkarken, mecburî göçlerin bireylerin isteği dıĢında savaĢ, terör, kan davası, deprem, sel, yangın gibi olaylar sonucunda meydana geldiği söylenebilir. Zorlamanın derecesi arttıkça göç, kaçmak fiiliyle eĢ anlamlı hâle gelir, buna karĢılık mecburiyet derecesi azalırken iĢ gitmek fiiline yaklaĢmaktadır. Osmanlı Devleti‟nin küçülmesi ve millî devletlere parçalanması sırasında ortaya çıkan “BalkanlaĢma göçleri”nin, hem bir dıĢ göç olması, hem de savaĢ ve Ģiddetle iliĢkili olması bakımından, mecburî göçler sınıfı içinde ele alınmasının daha doğru olacağı yönündeki görüĢ,19 BoĢnakların göç sürecini de izah eder niteliktedir. Her ne kadar BoĢnakların göçe karar veriĢleri isteğe bağlı görünse de, bunun sebepleri değerlendirildiğinde, mecburî bir karar alıĢ sürecinin yaĢandığı bir gerçektir. Göçün sebeplerine bakıldığında, göç hareketinin karar alma sürecinde “itici” ve “çekici” etkenler bulunduğu görülmektedir. Dünyadaki göç hareketlerini tetikleyen “itici” etkenler; muhacirlerin ülkelerinde bulundukları sosyo-ekonomik, siyasî ve diğer meseleler olmuĢtur. Buna hız kazandıran ise hedef ülkelerde oluĢan “çekim gücü”dür.20 Ġnsanlar, baĢta iktisadî nedenler olmak üzere birçok sebeple, imkânlar ve fırsatlar dâhilinde, ülke içerisinde ya da dıĢında, daha iyi Ģartlarda hayat 18 19 20 Halit Yardımcı, Trakya Gerçegi: Fatih ve Bolca Nine, 2003, s.235. Ġlhan Tekeli, Göç ve Öteki, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2008, s.44. Asar, a.g.e., s.243. 7 sürdürebilme arzusuyla göç ederler. Göçün sebepleri arasında; dünya nüfusunun hızla artması, bölgesel ve iç savaĢlar, iç karıĢıklıklar, açlık ve kıtlık, bazı geliĢmiĢ ülkelerin siyasî iltica veya yasadıĢı göçü özendiren siyasetleri, geliĢmemiĢ ülkelerde iĢsizlik oranının yükselmesi, ülkeler arasındaki gelirin âdil olmayan dağılımından etkilenen kitlelerin daha rahat ve iyi bir hayat sürme arzusunun artması, ulaĢım ve iletiĢim imkânlarının geliĢmesi ve yaygınlaĢması gibi etmenler sayılabilir. Çekici etmenlerin baĢında ise, ucuz iĢgücüne olan talep ile mülteciler ve sığınmacılar için geniĢ yardım uygulamaları gelmektedir. Göçmen açısından göçe bakıldığında, insanların hayatlarını değiĢtirme, değerli varlıklarını, sosyo-iktisadî bağlarını gelinen yerde bırakmayı göze alarak, ailelerine ve kendilerine daha iyi bir hayat kurma beklentisinin bu iĢte çok etkili olduğu görülecektir. Göç eden kiĢilerin kendileri bu süreçte baĢkalaĢıma uğrarken, yeni çevrelerinde de sosyo-kültürel değiĢimlere sebep olmaktadırlar. Göç edenlerin aile yapısındaki değiĢiklere bakıldığında, önceki rollerin, toplumsal değerlerin, normlarının, alıĢkanlıkların, geleneklerin, dinî rehberliğin, eğitimin, sağlık bakımının, beslenme biçiminin derinden baĢkalaĢtığı veya değiĢtiği açıkça görülür. Yeni ülkedeki hükümetin istihdam konusundaki kısıtlamalarından dolayı, iĢ hayatına katılmada güçsüzlük/yetersizlik, evde iĢsiz oturmak, yalnızlık, sağlık bakımından mahrum kalmak, yeterli ve düzgün olarak beslenememek gibi birçok sıkıntı sıralanabilir.21 Ġktisadî geliĢmelerin hız kazandığı sanayi devrimi sonrasında, göçe iktisadî açıdan bakmak elbette doğaldır. Ancak, iktisadî boyut, karmaĢık bir vakıa olan göç olgusunu değerlendirmede elbette yeterli olmayacaktır, çünkü insan aynı zamanda sosyal bir varlıktır. Böylece, göç her ne kadar „bireylerin veya toplumsal kümelerin, yerleĢmek üzere bir yerden baĢka bir yere gitmeleri‟ olarak kısaca tanımlansa da, pek çok açıdan sadece yer değiĢtirmeyi değil; sosyal, iktisadî, siyasî ve kültürel etkileĢim ve aktarımı da kapsayan bir olgudur. BoĢnakların Türkiye‟ye göçlerine iliĢkin olarak 21 Marie Lobo, “The Pligt of Refugees”, World Health, 1993‟den aktaran Sema Buz “Aile Politikalarına Mülteciler Boyutunda Bir BakıĢ”, Aile ve Toplum Eğitim Kültür ve AraĢtırma Dergisi, Ekim-Aralık 2003, BaĢbakanlık Aile AraĢtırma Kurumu BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2003, s.57-58. 8 yapılan bu çalıĢmada, mikro ölçekte göçmenin karar verme sürecine iliĢkin psikolojik tahlillerden yola çıkarak, makro ölçekte Balkanlar, Bosna-Hersek, BoĢnaklar, Avusturya-Macaristan, Osmanlı, Türkiye ve Dünya açısından tahlillere, sebep ve sonuçlara ulaĢılmak amaçlanmıĢtır. Farklı sınıflandırmaya göre ele alınabilecek göç olgusunu, bireysel ve toplu Ģeklinde de ayırmak, bu çalıĢmanın konusu açısından önemlidir. Bireysel göçlerde, yerleĢtiği topraklardaki toplum ile etkileĢim, toplu göçlere göre daha farklı bir seyir izler. Toplu göçlerde, yerleĢilen toplumu etkileme oranı daha yüksek olabileceği gibi, kültür kimliğini devam ettirme ve tekrar oluĢturmanın daha fazla belirgin olduğundan söz edilebilir. Literatürde, göç olgusunu farklı olarak iktisadî temeller itibarıyla ele alan belli baĢlı üç yaklaĢım bulunmaktadır. Bu yaklaĢımlar; “faydamaliyet yaklaĢımı”, “itici ve çekici güçler yaklaĢımı” ile “seçkinlik yaklaĢımı”‟dır. Bu yaklaĢım modelleri, sosyal ve kültürel olarak da yorumlanabilir. “Fayda-maliyet” yaklaĢımında bireylerin göç etme kararının, göçün fayda ve maliyetine bağlı olduğu ileri sürülmektedir. Buna göre bireyler, faydalarının maliyetine oranla daha fazla olması hâlinde göç etmektedirler. “Ġtici ve çekici güçler” yaklaĢımına göre, bir bölgedeki itici güçler dıĢ göçe sebep olurken, bölgenin dıĢarıdan göç almasını da engeller. Diğer taraftan, güvenlik, özgürlük gibi çekici güçler göçmenlere cazip gelmektedir. 1878 yılından sonraki ilk göç dalgasında ve 1908 yılındaki ilhaktan sonra meydana gelen ikinci büyük göç dalgasında, Bosna‟daki itici güç Avusturya‟nın ve Hıristiyanlığın varlığı olmuĢken, çekici güç olarak da kültür ve toprak yakınlığı sebebiyle Makedonya, Kosova ve Selânik ortaya çıkmıĢtır. “Seçkinlik” yaklaĢımında, muhacirlerin seçkin bireylerden oluĢtuğu ileri sürülür. Buna göre, bir topluluğun mensubu olup da göçenlerle göçmeyenler arasında eğitim, yaĢ, cinsiyet, medenî durum gibi unsurlar bakımından fark olduğu ve göçmenlerin, kaynak bölgenin “en sağlıklı, en iyi eğitim görmüş, en enerjik, 9 gelişmelere en açık, en zeki bireylerinden” oluĢtuğu kabul edilir.22 Bu yaklaĢım ise, can güvenliği söz konusu olduğunda elbette ki geçersiz olacaktır. Göç, insanlık tarihinin her döneminde var olmuĢ ve bundan sonra da var olacak çok yönlü bir olaydır. Bu bağlamda 17. yüzyıldan günümüze kadar olan göçler dört dalga Ģeklinde yaĢanmıĢtır: Birinci göç dalgası; 17 yüzyılda Avrupa devletlerinin, emperyal güçler olarak ortaya çıkmasından I. Dünya SavaĢı sonuna kadar olan dönemi kapsamaktadır. Bu dönemde, Ġngiltere, Hollanda, Fransa, Portekiz ve Ġspanya nüfusundan olan kimseler, çeĢitli sebep ve saiklerle yeni ülkelere göç ederek koloniler oluĢturmuĢlardır.23 300 yıl süren bu göçlerin sonucunda, birçok yerde yerli nüfus azınlık durumuna düĢmüĢ ve Kanada, ABD, Lâtin Amerika, Avustralya ve Yeni Zelanda‟da kurulacak devletlerin temelleri atılmıĢtı. Güney Afrika örneğinde olduğu gibi, yerli nüfusun azınlık durumuna düĢürülmediği yerlerde ise yerliler beyaz yöneticilerin kontrolü altına girmeye zorlanmıĢtı.24 Ġkinci göç dalgası, 17 ve 18. yüzyıllarda Avrupalı tüccarların, Batı Afrika‟dan Amerika‟nın güneyine, Karayip Adaları‟na, Brezilya‟ya ve Guyana‟ya köle taĢımalarından ve kölelik sona erdikten sonra da Ġngilizlerin, Güney Asya‟dan Doğu Afrika, Fiji, Jamaika, Surinam ve Trinidad‟a sözleĢmeli uĢak ve iĢçi götürmeleriyle ortaya çıkan bir nüfus hareketinden ibaret olmuĢtur. Üçüncü göç dalgası ise, I. Dünya SavaĢı‟ndan sonra imparatorlukların dağılması sonucunda oluĢmuĢtur. Habsburg ve Osmanlı imparatorluklarının dağılmasıyla, Orta, Doğu ve Güney Avrupa‟da, sınırları etnik yerleĢimlerle uyumlu olmayan yeni devletler oluĢmuĢ ve bu devletlerin nüfusu türdeĢleĢtirme çalıĢmaları, diğer etnik kümelerin mecburî göçlerine yol açmıĢtır. Ayrıca, Rus BolĢevik Devrimi ve Nazi Almanyası gibi etmenler, mecburî göçlere sebep olmuĢtur.25 22 Fatih Çelik, “Ġç Göçler: Teorik Bir Analiz”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2005, s.179. 23 Durugönül, a.g.m., s.96. 24 Durugönül, a.g.m., s.96. 25 Durugönül, a.g.m., s.96. 10 Dördüncü göç dalgası; II. Dünya SavaĢı‟ndan sonra baĢlayan, ABD, Batı Avrupa ülkeleri ve petrol üreten Orta Doğu ülkelerindeki iĢçi açığının giderilmesi amacıyla ithal iĢgücü Ģeklinde meydana gelmiĢtir. Yugoslavya, Türkiye, Kuzey Afrika, Meksika, Karayip Adaları, Mısır, Yemen, Güney ve Güneydoğu Asya gibi ülkelerden iĢçi göçleri olmuĢtur.26 Yukarıda tarihsel olarak sınıflandırdığımız göçler incelendiğinde, II. Dünya SavaĢı‟ndan sonra baĢlayan göç dalgasına kadarki göçlerin, toplumların iradelerinin dıĢında ve mecburî göçler oldukları görülmektedir. II. Dünya SavaĢı‟ndan sonra ise, insanlar iradeleri doğrultusunda, serbest olarak göç etmiĢlerdir. Göç olgusunun sebepleri ve sonuçları arasındaki iliĢki üzerine yapılmıĢ belli baĢlı çalıĢmalardan ilki, Ravenstein, tarafından 1885 yılında yayınlanmıĢ olan, “Göçün Kanunları” adlı makaledir.27 Ravenstein, demografik hareketlerin ĢaĢmaz kesinliğine iĢaret ederek, göç hareketlerinin büyük çoğunluğunun kısa mesafeli olduğunu, uzun mesafeli göçlerin ise, ticaret ve sanayinin yoğunlaĢtığı odaklara doğru gerçekleĢtiğini belirtir.28 Dolayısıyla da, göçle, demografik olarak toplumun yapısı, ekonomik olarak ise emek ve pazarın yer değiĢimi, gerçekleĢmektedir.29 Göç, özellikle Türk tarihinde sık sık tesadüf edilen bir sosyal hâdisedir. ÇeĢitli Türk toplulukları, tarih boyunca, nüfuslarının artması sebebiyle veya daha elveriĢli bölgelerde yaĢamak isteğiyle, yeni yerler aramaya yönelmiĢlerdir. Bireysel giriĢimler veya milletlerarası imzalanan anlaĢmalarla, Osmanlı Devleti‟nin çekildiği 26 Durugönül, a.g.m., s.96. 27 E. G. Ravenstein, “The Laws of Migration”, Journal of the Statistical Society of London, Vol. 48, No.2 (Jun., 1885), ss.167-235. 28 Nermin Abadan-Unat, Bitmeyen Göç, Konuk ĠĢçilikten Ulus-Ötesi YurttaĢlığa, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.5. 29 YasadıĢı göçmen veya göçmen kavramıyla sıklıkla karıĢtırılan mülteci; Mültecilerin Hukukî Statüsüne iliĢkin 1951 tarihli BirleĢmiĢ Milletler Cenevre SözleĢmsi‟nin 1/A maddesinde; “Irkı, dini, uyruğu, belirli bir toplumsal gruba üyeliği veya siyasî düĢünceleri yüzünden, zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için vatandaĢı olduğu ülkenin dıĢında bulunan ve bu ülkenin korunmasından yararlanmayan ya da yararlanmak istemeyen veya söz konusu korku nedeniyle dönmek istemeyen kiĢidir.” ġeklinde tanımlanmaktadır. Bkz. Tahranlı, a.g.e., s.2. 11 topraklardan hinterlanda gerçekleĢen göçlerle çok sayıda göçmen Anadolu‟ya gelirken; daha sonraları, aksine bir durum yaĢanmıĢ ve genellikle daha iyi hayat Ģartlarına sahip olabilmek amacıyla Türkler bu kez bir baĢka ülkeye göç etmiĢtir. Balkanlar‟daki millet ve din ayrımcılığı; sömürgeci güçlerin yönlendirmesi, desteklemesi ve kıĢkırtması ile ortaya çıkmıĢtır. Bu süreçte, Osmanlı Devleti‟nin esas unsuru olan Türkler ve Müslümanlar hedef alınmıĢ ve yeni olarak ortaya çıkan millî bölgelerden temizlenmeye çalıĢılmıĢtır. Bu temizlik, ilkin toplu katliamlar Ģeklinde olurken, daha sonraları toplu göçler hâline dönüĢmüĢtür. BaĢta can güvenliği olmak üzere, birçok sebeple baĢlayan kitle hâlindeki kaçıĢ ilk göç dalgasını meydana getirmiĢ, ama bu süreç bıçakla kesilir gibi bitmemiĢtir. Yıllar boyunca sürecek olan küçük sayılardaki göçler bunu takip etmiĢtir.30 Osmanlı Devleti‟nde, 15-16. yüzyılda daha ziyade dıĢa doğru birçok göç yaĢanmıĢtır.31 Anadolu‟nun ve büyük Ģehirlerin nüfus yapısını değiĢtiren büyük göç olayları ise, 1870‟lerle Türk KurtuluĢ SavaĢı‟nı izleyen yıllar arasında, en geniĢ boyutlara ulaĢmıĢtır. 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl baĢlarında Anadolu‟ya yönelik dıĢ göçler ise bu kez, ülke içi nüfus hareketliliklerinin sebebi olarak ortaya çıkmıĢtır. Osmanlı Devleti‟nin ilk 400 yılında meydana gelen göçlerin ana sebepleri iktisadîdir. Bununla birlikte, idarî sebepler, can güvenliğini sağlama amacıyla meydana gelen göçlerin olduğu da bilinmektedir.32 Bosna-Hersek‟ten yaĢanan göçleri; Osmanlı Devleti‟nin millî devletlere ayrıĢması sırasında oluĢan ve büyük sayıda nüfusun yer değiĢtirdiği “BalkanlaĢma göçleri” kapsamında ele alabiliriz. BalkanlaĢma göçleri, “1860-1927” arasını kapsayan yıllarda, büyük topraklara yayılmıĢ bir sanayi öncesi imparatorluğun millî devletlere parçalanması gibi siyasî sebeplerle ortaya çıkmıĢtır. Küçülen 30 Tekeli, a.g.e., s.46. 31 Faruk Kocacık, “Balkanlar‟dan Anadolu‟ya yönelik göçler (1878-1890)”, Osmanlı AraĢtırmaları, S. I, Ġstanbul, 1980. 32 Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2004, s.13-14. 12 imparatorluğun kaybolan topraklarında, artık barınamayan Müslüman nüfus, kitleler hâlinde Anadolu‟ya sığınmayı çare olarak seçmiĢtir.33 BoĢnakların bu gönüllü olmayan yer değiĢtirmelerinin kaynağına, devletbirey iliĢkilerine eğilen bir bakıĢ açısı ile bakmak gerekir. BoĢnakların devletle iliĢkili olduğunu iddia edebileceğimiz yer değiĢtirme isteklerinin, hangi zamanda, neden ve nasıl ortaya çıktığını daha derinden kavrayabilmek için, devletin yer değiĢtirmeyi meĢrulaĢtırma çalıĢmalarının ve BoĢnakların hangi bireysel haklara sahip olduklarının incelenmesi gereklidir. KiĢileri bir topluma veya bir toprağa bağlayan çok farklı sebep bulunmaktadır. Bunlar, kiĢinin doğduğu çevre ile kurduğu öznel bağlar, toprak ve taĢınmaz mallar üzerindeki haklar, kültürel ve mesleki birikimler Ģeklinde özetlenebilir. O hâlde, BoĢnakları bütün bu iliĢkilerinden vazgeçmeye iten Ģartları anlamlandırabilmek için, devlet-birey iliĢkilerindeki anlayıĢın, karĢılıklı etkileĢim içinde hangi biçimleri aldığını ve bu biçimlere bağlı olarak Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti açısından hangi toplumsal etkileĢimlerin ortaya çıktığını, serhat bölgesi özelliğini taĢıyan Bosna-Hersek özelinde inceleyebiliriz. Bu araĢtırmayla, aynı zamanda, 19. ve 20. yüzyıllarda devletin yönetim ve insan hakları anlayıĢının ne olduğu hususunun ve karĢılıklı etkileĢimin nasıl olduğunun da ortaya konulması amaçlanmıĢtır. 1878-1908 yılları arasındaki 30 yıllık dönemde, Hıristiyan yönetimi altındaki Bosna‟da, Sırp, Hırvat vd. unsurlarla sürekli bir mücadele ortamında bulunulurken, BoĢnakların siyasî ve fikrî geliĢimini, Bosna‟nın kendine has toplum ve millet yapısını ve Bosna‟nın Avusturya yönetimi altında geçirdiği idarî uygulamaları aydınlatabilmek için, BoĢnakların göçünü çalıĢmayı tercih ettik. Göçün öznesi olan BoĢnakların kim olduğuna değinmek gerekirse, Ģu tarifi ortaya koyabiliriz: Osmanlı‟nın 1463‟te Bosna-Hersek‟i fethinden sonra, kitle halinde Ġslâmı kabul etmiĢ ve kısa bir süre içerisinde Türk-Ġslam kültürünü bütün kurumları ile benimsemiĢ, Müslüman olmuĢ Bosnalılar‟a BoĢnak denilmektedir. 1500‟lerden 1878‟e kadar, BoĢnaklar kendilerini ülkenin sahibi olan milletlerden saymıĢlar ve devlete sadakatle hizmet etmiĢlerdir. Bu yüzden, bir uç beyliği gibi idare edilmiĢ olan Bosna‟da, Müslümanlar hâkim unsur olarak siyasî bir düzen 33 Tekeli, a.g.e., s.43. 13 kurmuĢlar ve Avusturya-Macaristan‟a karĢı yürütülen akınlarda ve savaĢlarda en önde yer almıĢlardır. 1878 yılında Avusturya-Macaristan tarafından iĢgâl edilen Bosna-Hersek 1908 yılında resmen ilhak edilmiĢ ve 1918 yılına kadar Avusturya‟nın yönetiminde kalmıĢtır. Versay Konferansı‟nda kurulan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı‟nın bir parçası hâline getirilen Bosna-Hersek, daha sonra isim değiĢtirecek olan Yugoslavya Krallığı ve Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti içinde yer almıĢtır. Bu süreçte Bosnalılık ne Sırp, ne de Hırvat olarak değil, kendine özgü bir BoĢnak kimliği olarak biçimlenmiĢtir. Gerek devlet, gerekse de bu Müslüman Bosnalılar, kendilerine 400 yıl boyunca “BoĢnak” demiĢlerdir. BoĢnak ifadesi sonradan üretilmiĢ değildir ve kökeni belli bir toprağa dayanır.34 Önemle belirtmek gerekirse, Bosna ileri gelenlerinden Cabiç‟e göre, BoĢnakları Sırp veya Hırvat olarak ya da din değiĢtirmiĢ Ortodoks veya Katolik olarak gösterme gayretleri, sadece ve sadece siyasîdir ve tarihi temelden yoksundur.35 Osmanlı‟nın Bosna Müslümanlarını tanımlama biçimi olan “BoĢnak” ifadesi, tarihsel süreklilikte bugün de Müslüman halkın kimliğini ifade ettiğinden dolayı, tezde BoĢnak Ģeklinde bir ifade biçimi tercih edilmiĢtir. Osmanlı idaresinin ve Türk kültürünün bölgedeki temsilcisi durumunda olan BoĢnakların tarihsel süreçteki geliĢimlerine bakıldığında, bunların sahip olduğu toplum yapısının ortaçağdan günümüze kadar bir süreklilik arz ettiği görülmektedir. Osmanlı döneminde, Bosna ayrı bir birim olarak varlığını sürdürmüĢ, BoĢnakça ise devlet dilleri arasında sayılmıĢtır. Bununla birlikte, Bosna 1878 yılından 1918‟e kadar 34 Tarihsel açıdan bakıldığı zaman, Bosna devleti Orta Çağ‟dan beri sürekli var olmuĢ ve önce Banlar, ardından krallar tarafından yönetilmiĢtir. Bosna toprakları bazen geniĢlemiĢ, bazen de daralmıĢtır. Ne var ki Bosna‟nın Orta Çağ tarihi yeterince araĢtırılmıĢ değildir. Bu konudaki boĢluğu kapatmaya çalıĢan Zagreb Üniversitesi‟nden Hırvat asıllı tarihçi Nada Klaiç‟e göre, Orta Çağ‟daki Bosna devleti, komĢu Sırp ve Hırvat devletlerinden daha eskidir. Bkz. Erhan Türbedar, “BoĢnakların Tarih Ġçinde Uğradığ Mezalim”, Uluslararası Suçlar ve Tarih, Sayı 1, Yaz 2006, ss. 177; Nada KlaiĤ, “dnjovekovna Bosna: PolitiĤki Poloţaj Bosanskih Vladara do Tvrtkove Krunidbe (1377.g.)“, Jusuf Ţiga (der.), Savremeno Bosansko Društvo-Hrestomatija, Sarajevo, Bosanski Kulturni Centar, 2000, s.51; Türbedar, a.g.m., s.178. 35 Arhiv Grada Sarayevo(AGS), ġ.140, (19 Aralık 1900). 14 Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟nun idaresinde kalmıĢ ve kültür değiĢimine maruz kalmıĢtır. BoĢnaklar, 1918 yılında kurulan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı‟nda da, Yugoslavya devletlerinde de, her zaman toprak ve kültür bütünlüğünü koruma mücadelesi içinde olmuĢlardır. Bosna‟dan meydana gelen göçlerin, dört farklı dönemde meydana geldiği görülür. Ġlk dönem BoĢnak göçleri; Berlin Kongresi‟nden sonra geliĢen olaylardan ve 1878 Avusturya iĢgâlinden etkilenerek baĢlamıĢtır. Esasen, 1875‟te NiĢ Sancağı‟nda Sırplar tarafından Müslümanlara karĢı baĢlatılan öldürme, topraklara el koyma ve ev kundaklama gibi yıldırma ve korkutma olayları, yakın zamanların ilk toplu kaçıĢına sebep olmuĢtur. Ġkinci dönem, 1908‟de Bosna-Hersek‟in Avusturya tarafından ilhakı ile yaĢanmıĢtır. Üçüncü dönem ise, Balkan SavaĢları ve I. Dünya SavaĢları ile Osmanlı topraklarına kaçan muhacirlerin dönemidir. Dördüncü dönemde de, 1918 tarihinden sonra toprak reformları ve katliamlar sebebiyle, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı‟ndan [Bundan sonra SHSK Ģeklinde kullanılacaktır] ve Yugoslavya‟dan, Türkiye Cumhuriyeti‟ne toplu ve ferdî göçler olmuĢtur. Göç, alınması zor olan bir karardır. O hâlde, Türkiye‟ye gelen BoĢnak muhacirleri, böyle bir karar almaya zorlayan sebeplerin ne olduğuna cevap verilmelidir. 1878 Berlin Kongresi‟nden sonra, Türkiye‟ye yönelik BoĢnak göçünün sebeplerini, Avusturya-Macaristan‟ın BoĢnaklar‟a karĢı izlediği siyasî, sosyal ve idarî tutumları inceleyerek açıklayabiliriz. 1878-1934 tarihleri arasında, gerek toplu olarak, gerek aile olarak Bosna‟dan Türkiye‟ye gerçekleĢen göçleri; göç olgusu ve göçü tanımlamaya iliĢkin kavramların çerçevesi içinde değerlendirerek, BoĢnak göçünün etnik, dinî, siyasî, toplumsal mahiyetini; sonuçlarının yarattığı siyasî ve sosyal değiĢiklikleri ortaya koyabiliriz. Farklı bilimsel disiplinlerin önemli araĢtırma konularından birini oluĢturan göç; göç veren yerleĢim birimi, göç eden kiĢiler ve göç alan birim olmak üzere üç temel değiĢken çerçevesinde incelenir.36 Ayrıca, üzerinde durulması gereken bir konu, göç eden BoĢnağın göç etme kararını alma sürecidir. Bunun 36 Ahmet Ġçduygu-T. Ünalan, “Türkiye‟ de Ġç Göç: Sorunsal Alanları ve AraĢtırma Yöntemleri”, Türkiye‟de Ġç Göç Konferansı Bolu-Gerede 1997, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.38-39. 15 incelenebilmesi için de, önce kiĢinin karar modelini bilmek gerekir. KiĢilerin karar alıĢ süreçlerinde, akılcı veya razı olucu modellerden birini seçtiklerini varsayabiliriz. Ayrıca, göç kararının verilmesinde etkili olan etnik yapı, aile üyelerinin eğitimi gibi değiĢkenler ve kiĢinin kararını etkileyen dolaylı etkenler olarak akrabalık, fizikî mesafe, varıĢ ve çıkıĢ noktalarının özellikleri önem ifade eder. Böylece, göç eden kiĢinin hangi Ģartlar altında karar aldığının bilinmesi, göçü yönlendiren siyasetin izlenebilmesi için önemlidir. Avusturya idaresindeki (1878-1918) Bosna-Hersek‟ten Osmanlı topraklarına (Makedonya, Anadolu) yönelik BoĢnak göçü ve SHSK ile Yugoslavya döneminde (1918-1941), Türkiye topraklarına olan BoĢnak göçleri tezimizin konusunu oluĢturmaktadır. Avusturya-Macaristan dönemindeki BoĢnak göçü incelenirken, Yeni Pazar (Sancak)‟dan olan göç üzerinde durulmayacaktır. Çünkü Yeni Pazar Sancağı, Balkan SavaĢları sonunda Sırbistan ve Karadağ arasında paylaĢılana kadar, Osmanlı‟ya bağlı olması sebebiyle buradan kısıtlı bir göç gerçekleĢmiĢtir. SHSK ve Yugoslavya Krallığı, 1918-1941 yılları arasında varlık sürdürmüĢ olsa da, çalıĢmamız, Yugoslavya‟dan Türkiye‟ye 1934 yılına kadar gelen BoĢnak göçü ile sınırlandırılmıĢtır. BoĢnak göçünün, 1934 yılından II. Dünya SavaĢı‟na kadar olan dönemde hızını kaybetmiĢ olması göz önünde bulundurularak böyle bir sınırlama yapılmıĢtır. Ayrıca, belirtilen tarihte, Türkiye‟nin göç ve iskân konusunda uygulamaların nirengi noktasını teĢkil eden bir kanunun da kabûl edilmiĢ olması, çalıĢmamızın dönem sınırlamasında etkili olmuĢtur. 1918‟den 1929‟a kadar meydana gelen BoĢnak göçü, SHSK adı altında incelenmiĢ, 1929‟dan sonraki göç süreci de Yugoslavya Krallığı adı altında ele alınmıĢtır. 16 1. BÖLÜM BALKANLAR VE BOSNA HERSEK 1.1. Osmanlı Öncesi Balkanlar Bu çalıĢmanın konusu olan olaylar, Balkanlar‟ın belirli ve sınırlı bir yerinde geçmekle beraber, bu olayları toplumbilim, tarih ve siyaset itibarıyla Balkanlar‟ın diğer yerlerinden tam mânasıyla ayırmak mümkün değildir. Bu sebeple de, çalıĢmamıza daha çok anlam kazândırabilmek için, Balkanların bütününe kısa bir bakıĢ atmakta yarar vardır. Balkan, kelime olarak, Türkçedir ve “dağlık” bölge anlamına gelir. Her ne kadar bu kelimenin kullanımı Anadolu‟da unutulmuĢ olsa bile, günümüzde, Batı Tırakya, Bulgaristan ve Makedonya‟da yaĢamakta olan Türkler, “Balkana gidip odun keselim” gibi ifadeler kullanmaktadırlar. Bu isim, çok eski tarihlerden beri Türklerin Balkanlarda yoğun olarak bulunmuĢ olmalarından geliyor olsa gerektir. Balkan yarımadası, Avrupa kıtasının güneydoğu bölgesinde bulunmaktadır ve kabaca, 35.-47. enlemler ile 13.-30. boylamlar arasında kalmaktadır. Bunu yeryüzü yerleĢimlerine uygulayacak olursak, bu yarımadaya ait toprakların itibarî sınırlarının, Doğuda Klagenfurttan ile Batıda KiĢinevden geçen boylamlardan ve Kuzeyde Klagenfurt-KiĢinev enleminden ile Güneyde Girit adasının güneyinden geçen enlemden geçtiğini söyleyebiliriz. Elbette ki, bunlar kaba çizgiler olarak kabûl edilmelidir. Balkanlar‟ın ilk sakinlerinin kültürlerine dair izler, hayli eski çağlara kadar uzanmaktadır. Elimizdeki en eski yazılı eserler, Farslardan, Romalılardan ve Yunanlılardan kalmadır. Bölgenin ilk sakinleri olarak, Akalar, Dorlar, Daçlar, Dalmatlar, Desitatlar, Ġlirler, ve Traklardan söz edilmektedir. Daha sonra ise, Yunanlılar, Romalılar, Hunlar, Gotlar, Franklar, Sılavlar, Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler, Kumanlar, Uzlar, Macarlar, Germenler, Çingeneler, Normanlar, Romalı emekli askerler, Araplar ve Selçuklu-Osmanlı Türkleri bölgeye kalıcı olarak yerleĢmiĢlerdir. Günümüzde ise, Balkanlarda Alman, Arnavut, BoĢnak, Bulgar, Çingene, Goran, Hırvat, Macar, Pomak, Romen, Sırp, Sıloven, Ulah, Yunan, TorbeĢ ve Türk milletlerine ait topluluklar vardır. Roma kültürü, Balkanlar‟ın özellikle 17 Adriyatik deniz kıyısında Dalmaçya, Ġstria gibi yerlerde derin izler bırakmıĢtır.37 Türk kültürü ise, Balkanlar‟ın her yerinde izler bırakmıĢtır. Ġnalcık, XII.-XIV. yüzyıllarda Kıpçak/Kumanların bölgede üstün tarihî rolünün yeterince vurgulanamadığını söyler.38 Bugün mevcut olan Balkan halkları içerisindeki en eskileri, Yunanlılar ve Ġlirya kökenli Arnavutlardır. Dorlar ve Akalar, Ġsa‟dan önce, 2000‟lerin ortalarına doğru Miken Medeniyetini ve daha sonra da klâsik Atina‟yı doğurmak üzere Girit‟in uygarlaĢmıĢ yerli halkı ile kaynaĢmıĢlardır. Ġlirya kökenli Arnavutlar ise, iki bin sene boyunca, özellikle Sılavlarınki olmak üzere, istilâcı kavimlerin akınlarına maruz kalmalarına rağmen, direnerek Arnavut halkını teĢkil etmek üzere varlıklarını korumuĢlardır.39 Sılavlar karĢısında varlıklarını modern zamanlara kadar, küçülerek de olsa, sürdüren antik topluluklardan biri de Ulahlardır. Bunların kökeni konusunda çeĢitli varsayımlar vardır: Tıraklardan, Daçlardan veya Roma askeri olarak bölgeye yerleĢmiĢ Faslılar‟dan geldikleri ileri sürülmüĢtür.40 Ulah veya Vılah olarak bilinen bu kavim, büyük bir kısmıyla yerleĢik Sılav komĢularının arasında asimile olmalarına rağmen, varlıklarını kısmen sürdürebilmiĢlerdir.41 M.S.107 ve 274 tarihleri arasında Romalılar‟ın idaresi altında kalan Daçlar, Romalılarla karıĢmıĢ ve fatihlerin dilini edinmiĢlerdir. Bunlara Romen denilmektedir. Romen milliyetçileri, kendilerini sözüm ona barbar Sılavların arasında Latin kökenli bir medeniyet adası olarak görseler dahî, gerçek bundan farklıdır. Denilebilir ki, geçmiĢten bugüne Sılav ve Asyalı kavimler, Romenler‟i büyük ölçüde etkilemiĢ ve dönüĢtürmüĢtür.42 M.S. üç yüzlerden itibaren, Orta Asya‟dan Tuna boyuna ve Balkanlar‟a akın eden ilk Türk boyu, Hunlar olmuĢtur. M.S. 378 tarihinde Tuna‟yı geçen Hunlar, 37 Yusuf Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, C.I, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000, s.XIV; Wıllıam M. Sloane, Bir Tarih Laboratuarı Balkanlar, Süreç Yayınları, Ġstanbul, 1987, ss.49-70; Mehmedalija BojiĤ, Historija Bosne i Bošnjaka, ŠahinpašiĤ, Sarajevo, 2001, s.19. 38 Halil Ġnalcık, “Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, OBĠV Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.9. 39 Georges Castellian, Balkanların Tarihi, Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.20. 40 Noel Malcolm, Bosnia-A Short History-, 2.Basım, Pan Books, London, 2002, s.9. 41 L. S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, Hurst &Company, 2001, s.8. 42 Stavrianos, a.g.e., s.8. 18 hiçbir direniĢle karĢılaĢmadan, Trakya‟ya kadar yayılmıĢlardır.43 Atilla, M.S. 434 yılında Bizans üzerine akınlar yaparak Filibe, Sofya ve Lüleburgaz‟a kadar olan bölgeleri hâkimiyeti altına almıĢtır. Atilla‟nın ölümü üzerine, bölgedeki Hun hâkimiyeti sona ermiĢ, onların yerini Avarlar almıĢtır. Balkanlar‟a esas itibariyle damgasını vuran Türk boyu Bulgarlar‟dır. Bunların Karadenizin Kuzeyinden gelerek Tuna havzasına yerleĢmeleri M.S. VII. yüzyılın ortalarındadır. M.S. 670 yılında Bizansla yapılan savaĢ sonucunda Bizans orduları ağır yenilgiye uğratılmıĢtı. Bu tarihten sonra Tuna nehri ve Kocabalkan Dağları arasına yerleĢen Bulgarlar, Tuna Bulgar Hanlığını kurmuĢlardır. Bulgarlar, M.S. 864 tarihinden sonra Hıristiyan dinini kabûl etmeleriyle, Sılav-Bulgar karıĢımı bir unsur olarak varlıklarını Osmanlılar dönemine kadar devam ettirmiĢlerdir.44 M.S. 10. ve 11. yüzyıllarda Balkanlar‟a Karadenizin Kuzeyinden gelerek izlerini bırakan Peçenek ve Uz boylarından bahsedilebilir. 20 bin Peçenek 1025-1048 seneleri arasında Tuna‟yı geçerek Kegen komutasında Deliorman‟ı iĢgal ettmiĢtir. Bunlardan sonra, TıraĢ Han baĢkanlığındaki 800 bin Peçenek Trakya‟ya kadar olan bölgeyi istila etmiĢtir. Bunlar, Bizans tarafından Serez, NiĢ ve Ovçepole bölgesine zorla yerleĢtirildiler. Bunlardan sonra da, Uzlardan (Guz-Oğuz) 600 bin kiĢi de Tunayı geçerek Deliorman, Trakya ve Makedonya ile Yunanistan‟a kadar ilerlediler. Bizans, bunları da Makedonya‟ya iskân etmiĢtir.45 Balkanlar‟a en son akın eden Türk boyu ise Kumanlardır (Kıpçaklar). XI. yüzyılın sonlarına doğru, Rodoplar ve bugunkü Makedonya‟nın doğu kısımlarına yerleĢtirilmiĢlerdir. Kumanlar, 1048‟de Peçenek Türkleri ile birlikte Bulgaristan‟dan Makedonya‟ya, Yeni Pazar, Kosova, Bosna-Hersek ve Arnavutluğu da içine alan geniĢ bir sahada “Kuman-Peçenek Türk Federasyonu”nu kurmuĢlardır.46 43 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindenki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972, s.18. 44 Mehmed ġeref, Bulgarlar ve Bulgar Devleti, Ankara, 1934, s.4. 45 Nıkolas Stanev, Hıstoıre Chronologıq De La Bulgarıe, Socıete Slave En Bulgarıe, Sofıa, 1938, s.41. 46 Stanev, a.g.e., s.41; Hüseyin MemiĢoğlu, Balkanlarda Pomak Türkleri, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.18-19. 19 IX. ve XIII. yüzyıllarda, bir taraftan Sılavların ve diğer taraftan Lâtinlerin Batı Trakya ve Rodoplar ile Makedonya eyaletleri üzerine ciddi bir hâkimiyet kurmalarını önlemek için, Bizanslıların Anadolu‟dan birçok Türk boyunu getirdiği bilinmektedir. Bunlar arasında Çepnileri de bölgeye getirip iskân etmiĢtir. Vardar Türkleri adıyla zikredilen bazı Türk topluluklarının da Ohri ve Selânik dolaylarına yerleĢtikleri bilinmektedir.47 Anadolu‟dan Balkanlar‟a gelen en önemli Türk göçlerinden biri, Anadolu Selçukluları‟nın hükümdarı 2. Ġzzeddin Keykavus‟un taraftarlarıdır. Bugünkü Gagavuzların da esasını teĢkil ettiği iddia edilen çok sayıdaki Selçuklu Türk ahalisinin Dobruca‟ya iskân ettirildiği bilinmektedir.48 Roma ve Bizans, Balkanlar‟da yaĢayan milletleri her bakımdan derin bir Ģekilde etkilemiĢlerdir. Bu etki, söz konusu milletlerin dillerine ve folkloruna kadar her yerde vardır. Özellikle, kilisenin yardımı ile bir dereceye kadar asimilasyon da sağlanmıĢtır. Balkanlar‟da devlet kurmuĢ olan Sırpların ve Bulgarlar‟ın kurumlarında Bizans modelinin etken olduğu görülmektedir.49 M.S. 15. yüzyılda Osmanlı‟nın Balkan topraklarına yerleĢmesi ile de her Ģey temelinden değiĢmiĢtir. Özetle söylemek gerekirse, günümüzdeki Balkanlar‟ın yapısında, etkisi hâlâ süren kültürler ve uygarlıklar açısından ele alırsak, birbirini izleyen BizanslılaĢma (HıristiyanlaĢma), TürkleĢme (ĠslâmlaĢma) ve AvrupalılaĢmayı görürüz. Günümüzde, Balkanlar‟da Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Karadağ, Makedonya, Romanya, Sırbistan, Sılovenya, Türkiye ve Yunanistan devletleri vardır. 47 Anadolu Türk kavimlerinin Teselya ile Makedonya ve Rodoplar bölgelerine ilk çıkıĢ tarihi olan 1065 yıllarında 55-60 bin kiĢilik halinde oldukları Bizans kroniklerinde de teyit edilmektedir. Bkz. Kurat, IV-V-XVIII. Yüzyıllarda...., s.58-59; Tayip Gökbilgin, Rumeli‟de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân, Ġstanbul, 1957, s.9. 48 Ahmet YaĢar Ocak, Sarı Saltık, Balkanlar‟daki Ġslâmın Destanî Öncüsü, TTK Yay., Ankara, 2002, s.27-37; Ġnalcık, “Türkler ve Balkanlar”, s.10. 49 Orhan Koloğlu, “Osmanlı Döneminde Balkanlar (1391-1918)”, Balkanlar, OBĠV Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.50. 20 1.2. Bosna Hersek Tarihine BakıĢ Balkanlar‟ın kalbinde yer alan, kültür ve dinlerin kesiĢme noktasında bulunan, birçok defa dünya tarihinin akıĢını önemli biçimde etkileyen ve BosnaHersek olarak adlandırılan50 bölgenin tarihsel geliĢimi hakkında bilgi vermek, diğer geliĢmeleri anlayabilmek açısından önemlidir. Bosna‟nın tarihinde yer alan en önemli hadise, içerideki halklar arasındaki çatıĢmalar ile dıĢ güçlerin sürekli müdahalesidir. Bosna‟nın kadîm tarihinin dikkatli incelenmesi sonucunda, mevcut durumun, Bosna‟nın ilk zamanlarından bugüne devam eden ve bölgeyi bir salgın gibi saran savaĢlar, Ģiddet, ayırımcılık ve ayrılıkçılık, göçler sonucunda buraya yerleĢmiĢ olan kavgacı halkların varlığına bağlı olduğu söylenebilir. Milâttan önceki dönemlerden baĢlayarak, BoĢnakların yaĢadığı topraklar, Ġlir, Kelt, Got, Pers, Hun, Avar, Peçenek, Sılav ve Türk boyları gibi birçok farklı soya, geçici veya kalıcı olarak ev sahipliği yapmıĢtır. Bu topraklar, siyasî olarak, Roma Ġmparatorluğu, Bosna-Hersek Krallığı (1377-1463), Osmanlı Devleti (14631878), Avusturya-Macaristan Devleti (1878-1918), Yugoslavya Krallığı (19181945), Yugoslavya Sosyalist Cumhuriyeti (1945-1992) ve Bosna-Hersek Cumhuriyeti (1992- bugün) yönetimlerinde kalmıĢtır. Tarih açısından bakıldığında, Bosna‟da, mahallî bir devlet Otaçağdan bu güne kadar, sürekli olarak var olmuĢtur.51 50 Bosna Hersek, doğu ve güneydoğuda Sırbistan ve Karadağ, kuzey ve batıda ise Hırvatistan Cumhuriyetleriyle çevrilidir. Adından anlaĢılacağı üzere, iki isimden oluĢmaktadır. Bu iki bölgeye günümüzdeki adlarının ne zaman ve ne Ģekilde verildiğine dair pek çok görüĢ ileri sürülmektedir. Djurdev, (Ġllyia) menĢeli Bosna isminin, aynı adı taĢıyan ırmaktan alarak ve ülkenin daha geniĢ olan kuzey kısmının adı olduğunu belirtir. Branislav Djurdev, “Bosna Hersek”. Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., Ġstanbul, 1992, s.297; „Bosna‟ isminin, muhtemelen Ġlirlerin „Bathinus‟ (Bosanius) kelimesinden türemiĢ olduğunu söylemektedir. Bazı kaynaklarda da, „Bosna‟ kelimesinin, ilir „Bosona‟ kelimesinden türediği ifade edilmektedir. Dubravko LovrenoviĤ, “Od Slavenskog Naseljavanja do Bana Kulina (VIIXII stç)”, Dubravko, 1998, s.47. „Hersek‟ adı ise ilk defa 1 ġubat 1454 tarihinde, dönemin Üsküp komutanı Esat Aliya‟nın mektubunda geçmektedir. „Hersek‟ ismini, Güney Bosna‟nın o dönemde hükümdarı olan „Herceg‟(dük) Stjepan Vukosic Kosaca‟dan almıĢtır. Nitekim o dönemde „Herceg‟ bir unvandır. Muhammed HadţıjahıĤ, Povijest Bosne u IX. i X. Stoljecu, BZK Preporod, Sarajevo, 2004, s.151. 51 Enver ĠmamoviĤ, Porijeklo i Pripadnost Stanovnistva Bosne i Hercegovine, ART 7, Sarajevo, 1998, ss.5-30. 21 Bosna adıyla bilinen topraklar, Roma hâkimiyeti altında iken, kısmen Dalmatia, kısmen Pannonia vilâyetleri dâhilindeydi. Roma iĢgâlinden evvel, bölgede hem Kelt, hem Ġliryalı kavimlerin yaĢadığı bilinmektedir.52 M.S. 395 yılında, Büyük Teodosius‟un ölümüyle, Roma Ġmparatorluğu Doğu ve Batı olmak üzere, iki kısma ayrılmıĢtır. BaĢlangıçta, imparatorluğun bütünlüğü savunulmuĢsa da siyasî olaylar ve kültür geliĢmeleri bu ayrılıĢı pekiĢtirmiĢtir. Bosna, bu paylaĢımda Batı kısmında kalıp, Lâtin-Katolik etkisinin altında kalmıĢtır. Hıristiyanlık, M.S. 1. yüzyılından itibaren Bosna bölgesine girmeğe baĢlamıĢtır. Yine de, bölgenin nispeten ana ticaret yollarından uzak olması, güçlü bir kilise teĢkilatının kurulamamasına sebep olmuĢtur. Kavimler göçü sırasında, özellikle Cermen kavimlerden olan Gotlar, M.S. 3. yüzyılda Balkanları istilâ etmiĢ ve ancak uzun süren savaĢlardan sonra Romalılar tarafından geri püskürtebilinmiĢtir. Ġlirya eyaleti, Ġmparator Justinianus tarafından 6. yüzyılın ilk yarısında Doğu Roma Ġmparatorluğu‟na eklenince, Bosna Ortodoks kültür çevresinde yer aldı. Kavimler göçü sırasındaki Bosna‟nın halk ve kültür yapısı hakkında kesin bilgiler mevcut değildir. Bosna tarihi ile ilgili en eski kaynaklar, Sılav kavimlerinin Balkanlar‟a iniĢi döneminden itibaren yazılmıĢtır.53 Sılavlar, Avarlarla beraber gelip, bölgeye M.S. 550 yıllarından itibaren yerleĢmeye baĢlamıĢlardır. Sılavların ne zaman Avarlar‟ın etkisinden uzaklaĢıp kendi siyasî teĢkilatını kurduğunu söylemek pek zordur. Avar Devleti‟nin karakteri göz önüne alındığında, kesin bir ayrılıktan bahsetmek zaten mantıklı gelmemektedir. Bu konfederasyonda, askerî yeteneklerinden dolayı, Avarlar üst sınıfı teĢkil etmiĢ ve hem Sılavlarla beraber, hem de müstakil olarak Bosna‟ya yerleĢmiĢlerdir. Bâzı yer adlarından (Obri, Obruk, Obrobas) hareket ederek, Avarların uzun müddet için Bosna‟da varlıklarını koruduğu anlaĢılmaktadır. Bu durum, Hunlardan sonra Bosna‟ya gelen ve yerleĢen ikinci büyük Türk kavminin Avarlar olduğu anlamına 52 Ami Boue, La Turquie d‟Europe, 1.basım, Arthur Bertrand, Paris, 1840, s.20. 53 Vladimir CoroviĤ, Ġstorija Srpskog Naroda, C.1, Glas Srpski, Banja Luka, 1997, s.30. 22 gelmektedir. Avarların sanı, bugüne kadar Türk-Avar kökenli olan yer adlarının sayesinde muhafaza edilmektedir.54 Sılavların Kafkaslar ve Karadenizden gelerek 550–650 yılları arası Balkan yarımadasının bütününe yerleĢtikleri söylenmektedir. Sayı bakımından, Sılavlar Avarlardan çok daha kalabalıktı. Sırplar ve Hırvatlar, eĢ zamanlı olarak yeni memleketlerine yerleĢip, Balkanlar ve bizzat Bosna-Hersek tarihi için baĢ aktör rolünü üstlenmiĢlerdir. Her iki halk, ortak bir geçmiĢe sahiptir. Dil bakımından benzer özelliklere sahip olmalarına rağmen, bugünkü Sırpça ve Hırvatça dilleri birbirinden oldukça farklıdır.55 Sılavlar genellikle tarım ve hayvancılıkla meĢgul olmuĢlardır. Yöre halkının, yâni kısmen RomalılaĢmıĢ olan Ġliryalı kavimlerin âkıbeti hakkında çeĢitli varsayımlar mevcuttur ve umumi olarak kabûl edilen görüĢe göre, onların zamanla Sılavlarla kaynaĢıp asimile olmuĢlardır.56 Arnavutça ve Makedoncanın aksine, BoĢnak dilinde, bu eski yöre halkının dil kalıntıları mevcut görünmemekle beraber, tende dövme gibi bâzı folklorik âdetlerde eski yerleĢimcilerin örf ve âdetlerinin kısmen de olsa devam ettiği söylenebilir.57 Nasıl olursa olsun, Sırplar ve Hırvatlar, eski yurtları olan Kafkaslar‟dan hareket edip, kavimler göçü sırasında, baĢka Sılav unsurlarla beraber, Balkanlar‟a indikten sonra Bosna‟yı mekân olarak tutmuĢlardır. Sırp kavimleri, bugünkü Sırbistan, Karadağ ve Hersek bölgelerine yerleĢirken, Hırvatlar Dırina vadisinin doğusunda olmak üzere, Bosna‟ya ve Hırvatistan‟a yerleĢtiler. YerleĢim yerlerinin kesin olarak ayrılmadığı bilinmelidir. Yâni, Bosna‟da saf Hırvat, ya da saf Sırp bölgelerden söz etmek mümkün değildir. Üstelik, yerleĢim süresi sırasında eski Ġliryalıların, RomalılaĢmıĢ unsurların, Avarların, Ulahların ve baĢka unsurlarının da 54 CoroviĤ, a.g.e., s.84. 55 HadţijahiĤ, a.g.e., s.10; Malcolm, a.g.e., s.7; “Hırvat” adı efsanelere göre eski bir liderin adıydı, kökeni Sılavca olmayıp Farsça bir kelimedir, ayrıca Sırp adının kökeni da muhtemelen Ġranlı dillerinde aranmalıdır. Bu durum, her iki halkın Sılav olmadığı anlamına gelmez, muhtemelen Sarmatlar gibi Ġranlı kökenli kavimlerle beraber olmasından kaynaklanıyor. 56 CorovıĤ, a.g.e., s.84. 57 Malcolm, a.g.e., s.6. 23 yavaĢça yeni nüfusla kaynaĢma ihtimal ve imkânının yüksek olması gerektiği göz ardı edilmemelidir. Daha evvel putperest olan Bosna halkı, Bizans misyonerlik faaliyetlerin bir sonucu olarak, yüzeyden de olsa, 9. yüzyıldan itibaren Hıristiyanlığı benimsemeye baĢladılar. Demek ki, Hıristiyanlığın, Bosna‟daki coğrafi Ģartlardan dolayı gecikmeli olsa da 9. ve 10. yüzyılda yaygınlaĢtığı söylenebilir.58 Yalnız, daha çok siyasî sebeplerden ve saiklerden ötürü, Hırvatlar ekseriyette Katolik mezhebini, Sırplar ise Ortodoks mezhebini seçmiĢlerdir. Bu durum, hem o zamanki, hem de günümüzdeki itilâfların temel sebebi olmuĢtur. BoĢnaklar, bir yandan Hıristiyanlığı benimserken, öbür yandan da putperestlikten kalma örf ve âdetlerinin bir kısmını muhafaza etmiĢlerdir. Belki de, Bogomil ve Pataren inançlarına değer vermelerinin temelinde bu örf ve âdetler yatıyor olabilir. Hatta, bu örf ve âdetlerin Ġslâmiyetin kabûlünden sonra dahî tamamen ortadan kalkmadığı söylenebilir. At mezarları, büyük ve süslü mezar taĢları, Gusle adı verilen ve at kılından tel ve yay ile çalınan bir tür kopuzun mevcudiyeti gibi unsurlar bunun iĢaretlerindendir. Bosna adı konusunda bir çok varsayım vardır. Bosna‟nın ismini “bos” adlı bir Ġlirya sözcüğünden aldığını, bunun da “akan nehirlerin toprağı” anlamına geldiğini öne sürdüler.59 Farklı bir teoriye göre Bosna adını “Bistue Nova” adlı Travnik ile Zenisa arasında bulunduğu zannedilen Romalı piskoposluk merkezinden almıĢtır. Dilbilimci Anton Mayer‟e göre Ġndocermen “bos” ya da “bhog” sözcüğü “akan sular” anlamına geliyordu.60 Bu adın Türklükle ilgisi olması muhtmeldir. Divan-û Lûgat-it-Türk”de “zırhı olmayan savaĢçı anlamına gelen “BaĢnak er” diye bir tâbir vardır.61 58 Malcolm, a.g.e., s.8. 59 BojiĤ, a.g.e., s.20. 60 Bosna adının “Besa” adlı bir kavminden kaynaklandığını ileri sürerken, baĢka araĢtırmacılar Bosna‟nın ismini “bos” adlı bir Ġlirya sözcüğünden aldığını, bunun da “akan nehirlerin toprağı” anlamına geldiğini öne sürdüler. Kısacası, Bosna adını muhtemelen nehirlerin varlığından almıĢ. Roma kaynakları da “Bathinus flumen” veya Ġliryalı tabiriyle “Bassinus” nehrinden bahsediyorlar, anlamı da gene “akan sular”. ĠmamoviĤ, Historija..., s.24; ĠmamoviĤ, Porijeklo..., s.31-32. 61 Divan-û Lûgat-it-Türk, C.IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2006, s.524. 24 Bosna toprakları bir müddet Avarların hâkimiyeti altında kaldıktan sonra, Sılav kavimlerinin gittikçe burada daha güçlü bir konum kazandığı bilinmektedir. Franklar, meĢhur hükümdarları I. Karl‟ın önderliğinde (ġarlman), M.S. 805 yılında Avarları yenilgiye uğratıp, doğu ve güney doğu hudutlarında kalan bölgeleri kısmen kontrol eder hâle gelmiĢlerdir. Hersek civarlarında ise, Sırp jupanları diye bilinen kabile reisleri hâkimiyet kurmuĢlardır. Öte yandan, M.S. 928 yılında ölen ve ilk defa bir Hırvat Krallığı oluĢturmuĢ olan Kral Tomislav Bosna‟nın bâzı kısımlarına sahip olmuĢtur. Daha sonra ise, Bosna, Hıristiyanlığı kabûl etmiĢ olan ve Bizansın üst hâkimiyetini formalite olarak tanımıĢ olan Sırp Krallığının idaresi altına girmiĢtir. “Bosna” adının tarihî kayıtlarda kullanılıĢı o döneme denk gelmektedir.62. Bosna, M.S. 960 yıllarından itibaren, yine Hırvat hâkimiyeti altına girmiĢse de Bosna, kimi zaman Sırp, kimi zaman Hırvat beylerinin hâkimiyeti altında olmuĢtur. Bu arada, Macarların da Bosna‟ya hâkim oldukları dönemler olmuĢtur.63 Genel olarak, Bosna erken Ortaçağ sırasında Bizans kültürünün ve siyasetinin etkisi altında kalmıĢtır. Bosna‟nın bir devlet olarak anılması, Ban Kulin ile baĢlar (1180-1204) 64 Ban Stefan Kotromanoviç (1322-1353) ve Kral Stefan Tıvırtko (1353-1359) Bosna Devleti‟ni geniĢleten ve çok güçlendiren önderler olmuĢlardır. Bosna halkının en eski dininin putperestlik ve Ģamanlık olduğu bilinmektedir.65 Hıristiyanlık gelmeden, halkın açık arazide ve tercihan dağ baĢlarında günde beĢ defa Göktanrıya taptıkları yazılmaktadır.66 Hıristiyan öğretisi, dokuzuncu yüzyılda Bosna‟ya nüfuz etmeğe baĢladığına göre, Katolik ve Ortodoks çatıĢmasının kaçınılmazlığı ortadadır. Çünkü o tarihte, bu iki mezhep hem temelleri itibarıyla kurumlaĢmıĢ, hem de belirli siyasî güçlerle kaynaĢmıĢ bulunuyordu. 62 CoroviĤ, a.g.e., s.186. 63 Malcom, a.g.e., s.9-10. 64 Boris Nılevıc, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Generalstab Armije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1994, s.80. 65 Türkler‟in Müslümanlıktan Önceki Dini ġamanizm, Cemal ġener, AD Yayıncılık, l997. 66 Orhan Hançerlioğlu, Dünya Ġnançları sözlüğü, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 2006, s.477. 25 Üstelik de, her iki öğreti, halkın alıĢmıĢ olduğu Tanrı anlayıĢına ve ibadet Ģekline aykırı idi.67 Bu yüzden olacak, Bogomillik, Maniheizim ve Patarenlik yaygın kabûl görebilmiĢlerdir. Bu mezhepler, zaman-zaman yöneticiler tarafından destek görmüĢ ise de, bâzan da baskı altına alınmıĢlar ve mensupları zulüm görmüĢtür.68 Baskılar, daima Vatikan ve Macaristan kaynaklı olmuĢtur. Meselâ, 1459‟da Kral TomaĢ Katolik olmağa karar verdikten sonra, sözüm ona sapkın papazları huzuruna toplamıĢ ve kendine katılmalarını istemiĢtir. Kaynaklara göre, iki bin papaz mezhep değiĢtirmeği kabul etmiĢ, ama kırk papaz bunu kabûl etmeyerek Hersek dağlarına sığınmıĢtır.69 Bogomiller ve Patarenler, Eski Ahdi, haçı, kilise âyinini ve azizlere ait günleri reddederler, kilise binalarını kullanmazlar, Ģarap içmezler ve et yemezlerdi.70 Bosna‟da halk, toprağa bağlı köylüler ve seçkinler olmak üzere ikiye ayrılırdı. Köylüler, bir öĢür mukabilinde, toprak iĢler veya hayvan beslerlerdi. Birtakım iĢler de savaĢ esirlerine veya satın alınmıĢ olan kölelere gördürülürdü. Ġlginçtir, Bosnalıların kendileri de köle olarak satılırdı. Bunlar, Venedik, Floransa, Cenova, Sicilya, Ġspanya ve Fransa gibi ülkelere satılırdı. Ulahlar, dağlarda göçebe olarak yaĢayan ve hayvan besleyerek geçinen bir halk idi. Diğer insanlardan çok ayrı olmuĢ olmaları sebebiyle, bunlar çok fazla asimile edilememiĢlerdir.71 Bosna‟nın tabî kaynakları zengindir. Ormanları, Roma, Venedik, Raguza ve Osmanlı donanmalarına gereken kerestenin temininde çok değerli bir kaynak olmuĢtur. Ulahların beslediği sürülerden deri, yün, yağ ve peynir üretilir ve en çok Raguza pazarında satılırdı. KreĢevo‟da ve Foynisa‟da bakır ve gümüĢ, Olovo‟da kurĢun, Zıvornik‟te altın, gümüĢ ve kurĢun, Sırebrenisa‟da gümüĢ çıkarılırdı. 67 Boţidar KovaĦeviĤ, “O takozvanim Bogomilima”, Separat iz Naše Prošlosti, C.IV-V, 1971, s.10; ġinasi Gündüz, Hristiyanlık, ĠSAM, Ġstanbul, 2006, s.153; Kadir Albayrak, Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, Baki Kitabevi, Adana, 2004, s.160, 162-163. 68 Malcom, a.g.e., s.23; ĠmamoviĤ, Historija..., s.51-53. 69 Franjo RaĤki, Bogomili i Patareni, Golden marketing-Tehnicka knjiga, Zagreb, 2003, s.115. 70 Malcom, a.g.e., s.38. 71 Malcom, a.g.e., s.25. 26 Madenciliğin, Ortaçağlardan itibaren Sakson madenci aileleri tarafından icra edildiği bilinmektedir.72 Bosna‟da, öteden beri, mahallî toprak sahipleri yarı bağımsız derebeyleri olmuĢ ve Kraliyet tacının sahibini tayin edebilmiĢlerdir. Bosna‟nın dağlık, ormanlık ve coĢkun sularla bölünmüĢ tabiatının bu yapıda tayin edici bir etkide bulunduğu Ģüphesizdir. Krallık saraylarına Macar, Cermen, Bulgar, Sırp, Leh ve Rum kökenli prenseslerin geldiği bilinmektedir.73 Bosna‟da yazı iĢleri, rahipler ve özellikle Fransisken rahipleri tarafından yürütülmüĢtür. Metinler Sılavca veya Latince yazılırdı. Sılavca yazılanlar, önceleri sadece eski Kiril yazısı ile yazılırken, daha sonraları Kiril yazısının “Bosançisa” denen türü ile yazılmıĢtır.74 1.3. Balkanlar‟da Osmanlı Düzeni Selçuklu Devleti siyasi merkezin kültüre ve toprağa Ģekil vermesi anlamında ne kadar Anadolulu ise Osmanlı Devleti de tam da bu anlamda Balkanlı bir devlettir. Balkan topraklarına M.S.14. yy.‟ın ortalarında ayak basan Osmanlı yaklaĢık altı asra yakın bir süre ile bu bölgede tarihe ve kültüre Ģekil vermiĢtir. Bu süreç içerisinde birçok halk ve kültür Osmanlı idaresi altında varlıklarını sürdürebilmiĢ ve bir arada varolabilmiĢtir. Balkanlar‟daki göç meselesini anlayabilmek için Osmanlı düzenini kısaca değerlendirmek gerekir. Osmanlı Devleti Balkan topraklarına ayak bastığı zaman sadece ırk ve din bakımdan farklı bir topluluklarla değil, kendi ırkdaĢlarından insanların da mevcut bulunduğu topluluklarla karĢılaĢmıĢtır. Hem Karadenizin kuzeyini takip ederek Balkanlar‟a gelmiĢ olan Avar, Uz, Peçenek ve Kumanların bakiyeleri hem de Anadolu‟dan gelmiĢ olan Türkiye Selçuklu Türkleri vardı. Balkanlar‟daki Osmanlı ilerleyiĢi, Orta Asya‟dan Anadolu‟ya akan göçebe Türk kavimlerinin beslediği ve hızlandırdığı bir süreçtir. 72 Malcom, a.g.e., s.26. 73 Malcom, a.g.e., s.26. 74 Malcom, a.g.e., s.26. 27 Osmanlılar, 1389 Kosova SavaĢı‟nda Sırp Ordusunu yendikten sonra kalıcı olarak yerleĢtikleri Balkanlar‟da kendilerine has bir düzen kurmuĢlardır.75 Balkanlar‟da yaĢayan topluluklardan Türkler, BoĢnaklar ve Pomakların tamamı, Arnavutların çoğunluğu Müslüman; bütün bölgeye yayılmıĢ Sırp, Bulgar, Karadağlı, Ulah ve Rumların tümü ile bir kısım Arnavutlar (Pek azı Katolik olmak üzere) Ortodoks Hıristiyan idiler. Balkan halkları Rum milleti adı altında tek bir cemaat olarak Fener Rum Patrikhanesi‟ne bağlanmıĢlardır (1454).76 Osmanlı veziri pâyesi verilen Ortodoks Patriği bir devlet görevlisi sıfatıyla, bütün Balkan Hıristiyanlarının baĢı ve Osmanlı Sultanının bir müntesibiydi. Ortodoks kilisesinin kendi dinî ve medeni örgütlenmesi Osmanlı hâkimiyeti sayesinde zirveye çıkabilmiĢtir. Bu yüzdendir ki Balkan halklarının milliyetçi-ayrılıkçı hareketlerinin öncelikle Fener Patrikhanesi‟ne karĢı verilmiĢ olması hiç de tesadüf değildir.77 75 Emecan‟ın yorumuyla bu savaĢ, Sırp Devleti için bir ölüm darbesi olmuĢ ve Osmanlıların Sırbistan, Makedonya, Arnavutluk ve Sırbistan, Makedonya, Bulgarsitan ve Bosna-Hersek‟e ilerleyiĢlerinin mukaddimesini teĢkil etmiĢ ve Balkanlar‟a yerleĢme yönünde kesin olarak atılmıĢ bir adım niteliğindedir. Bkz. Ferudun M. Emecan, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 2009, s.305. I. Murat‟ın oğlu Yıldırım Bâyezid (1389-1402), Balkanlar‟daki Türk hâkimiyetini kesinleĢtirdi. Osmanlılar‟ın, Avrupa kıtasında fetihlere baĢlamaları Avrupa‟yı telaĢlandırdı. Osmanlı‟ya karĢı, onu Avrupa‟dan, Balkanlar‟dan atmak için, birçok askeri koalisyon düzenlendi. Bu birleĢik Haçlı kuvvetlerine karĢı I. Murat, Yıldırım Bâyezid ve onun torunu II. Murat ile Sırpsındığı‟nda (1364), Çirmen‟de (1371), zafer elde edildi. Çirmen zaferi, Türklere Makedonya kapılarını açmıĢ ve Batı Trakya‟yı ele geçirerek, bölgede tam egemenlik kurmalarını sağlamıĢtır. Hakan BaĢ, Unutulan Batı Trakya Türkleri, Ġzmir, 2005, s.17. Daha sonra I. Kosova‟da (1389), Niğbolu‟da (1396), Varna‟da (1444), II. Kosova‟da (1448), Haçlı ordusunu mağlup ettiler. Balkanlar, Türkler‟den geri alınamadı. Ġkinci Kosova, Osmanlı‟yı Balkanlar‟dan sürmek için Avrupa‟nın son teĢebbüsüdür. Ondan sonraki iki buçuk asırda Avrupa, Osmanlı‟ya karĢı sadece savunma savaĢı yapabildi. 1683‟e kadar bu süreç devam etti. Feridun Emecan, Osmanlı Klasik Çağında SavaĢ, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 2010, s.119-139; Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, C.10, Ötüken Yayınevi, Ġstanbul, 1977, s.17-18. 76 Sacit Kutlu, Balkanlar ve Osmanlı Devleti, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2007, s.7. 77 T.C. Genelkurmay BaĢkanlığı ATASE, Balkan Harbi (1912-1913), C.III, Kısım I, Garp Ordusu, Vardar Ordusu ve Ustruma Kolordusunun Harekat ve Muharebeleri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1979, s.21-22. 28 Fethedilen bölgelerde, Balkan köylülerinin kendi gelenek ve göreneklerini terke zorlanmamaları, dinlerini serbestçe uygulayabilmelerinin yanında, vergi yükümlülüklerinin hafifletilmesi gibi etkenler kendilerini Osmanlı düzeni içinde rahat hissetmelerini sağlamıĢtır.78 Balkanlar‟da Türklüğün Osmanlı idaresi eliyle kendini tahkim etmesi, Anadolu kökenli göçebe Türk kavimlerinin iskânının yanı sıra, Balkanlar‟da nisbî bir ĠslâmlaĢma ile birlikte iĢlemiĢtir.79 Özellikle, BoĢnakların ve Arnavutların önemli bir kısmının Ġslâmı kabûlü neticesinde, etkileri günümüze kadar devam edecek biçimde dinî kimlik ile etnik kimlik iç içe girmiĢtir. BoĢnaklar kendi millî kimliklerinin sınırlarını, Hırvatlar ve Sırplar karĢısında ancak dinleri sayesinde koruyabilmiĢlerdir. Bosna, Arnavutluk ve Kosova gibi bölgelerde Ģahsî, iktisadî, kültür ve toplum yapısı gibi sebeblerle Ġslâm dinine gönüllü geçiĢler oldu.80 Kurupecic Türklerin Katolik ve Ortodoks Bosnalıları dinlerinde serbest bıraktıklarını bununla birlikte, 15. yüzyıl sonlarından baĢlayarak Bosnalıların çoğu kendi istekleriyle Müslüman olduklarını ifade eder.81 Bu arada, tarikatlar, Ġslâmiyet‟in Hıristiyan halk arasında yumuĢak ve kabul edilebilir yollardan yayılmasında önemli rol oynamıĢlardır.82 Özel bir TürkleĢtirme politikası izlenmemekle birlikte, uygulanan 78 CoĢkun Üçok, “Osmanlı Ġmparatorluğu ve Rum Ortodoks Kilisesi”, 3. Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Tarih Boyunca Türk Yunan ĠliĢkileri, Ankara, Genel Kurmay Basımevi, 1986, s.190191; Yavuz Ercan, “Türk-Yunan ĠliĢkilerinde Rum Patrikhanesi‟nin Rolü”, 3. Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Tarih Boyunca Türk Yunan ĠliĢkileri, Ankara, Genel Kurmay Basımevi, 1986, s.201202; Koloğlu, a.g.m., s.60; Ġnalcık, “Türkler ve Balkanlar”, s.18-19. 79 Halil Ġnalcık, The Middle East and The Balkans under the Ottoman Empire, Indiana Universty Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series Volume 9, Bloomıngton, MIT press, USA, 1987, s.100-101, 103-104. Meselâ, Adil ZülfikarpaĢiç (ZülfikarpašiĤ), Türk kökenli bir aileden geldiğini, “The Bosnıak” adlı eserinde ifade etmektedir. ZülfikarpaĢiç‟in soyu, Yavuz Sultan Selim ve Akkoyunlulara dayanan Çengiç (ĥengiĤ) sülalesinden gelmektedir. Bkz. Adil ZülfikarpašiĤ, The Bosnıak, (with ıntroductıon by Ivo BanaĤ), Hurst&Company, London, 1998, s.3. 80 Maria Todorova, Balkanları Tahayyül Etmek, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2003, s.330. 81 Benedict Kuripecic (Curipeschitz), 1536, Yolculuk Günlüğü, çev. Ö. Nutku, Ankara, 1977, s.27. 82 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bir Ġskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, Vakıflar Dergisi, C.2, Ankara, 1942, s.291-293. 29 gönüllü veya mecburi iskân uygulamaları ile Batı Trakya, Bulgaristan, Sancak, Makedonya, Yunanistan gibi bölgelerde yoğun bir Türk nüfusunun oluĢması sağlanmıĢtır. Balkanlar‟daki Osmanlı baĢarısının ve uzun süren barıĢ ortamının sağlanmasının temel dayanağı, “Mirî” toprak düzeni,83 “DevĢirme” sistemi ve “Millet” anlayıĢı idi. ĠĢlenebilir toprakların hepsi devlet mülkiyetinde olup, PadiĢah bu mülkün temsilî sahibiydi. Balkan yarımadasında yaĢayan Hıristiyan köylüler, emeği koruyan ve küçük köylüye aile çiftliği bulundurma imkânını veren toprak düzeni sayesinde önceki döneme göre, kendilerini daha rahat hissetmiĢlerdir.84 Mirî toprak düzeni esas olmakla birlikte, özellik atfedilen bölgeler çoğu kez mirî sistem dıĢında tutulmuĢtur. Bosna gibi Habsburg sınırına yakın veya Arnavutluk ve Tesalya gibi Venedik tehdidine açık bölgelerde, Müslüman olmayı kabûl eden eski toprak sahiplerinin yönetiminde, topraklarını muhafaza etmelerine izin verilmiĢtir. 85 83 Halil Ġnalcık, Osmanlı Ġmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.1, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 2004, ss.146-161; Ġnalcık, The Middle East..., s.152. 84 Sultanın emriyle Hıristiyan tımarlılar ve Voynukların genelde eski sosyal statülerinde orantılı mevkiler elde etmeleri dikkate değerdir. Osmanlılar, bu insanların toprak tutma haklarını, tımar ve baĢtina formunda, büyük ölçüde korumuĢlardır. Tahminen 1448 tarihli bir kayıtta, Georgi isimli biri “SubaĢı” olarak nitelendirilmektedir. Osmanlı tımarlılarına dönüĢtürülen Balkan devletlerinin asil aileleri zamanla MüslümanlaĢmıĢlardır. Hıristiyan sipahiler, tevcih, intikal vesair tımara ait yerleĢmiĢ her türlü kaideler bakımından Müslümanlarla aynı muameleye tabi tutulmaktaydılar. Hıristiyan sipahilere ait tımarların intikalinde, din ayrılığının hiçbir fark meydana getirmediği muhakkaktır. Hıristiyan tımarların devamlı olarak Hıristiyanlara tahsisi gibi bir kaide yoktur. Ancak, bu Hıristiyan tımar erlerinin yavaĢ yavaĢ ĠslâmlaĢtıkları ve tamamıyle ortadan kalktıkları da bir gerçektir. Bu tamamıyla kendi kendine gerçekleĢen bir sosyal hâdisedir. Eski Balkan aristokrasisinin ĠslâmlaĢmasında-OsmanlılaĢmasında gulam sisteminin de ayrıca büyük bir rolü olmuĢtur. Halil Ġnalcık, “Stefan DuĢan‟dan Osmanlı Ġmparatorluğuna”, Fuat Köprülü Armağanı, Ankara, 1953, s.232-233, 246. 85 Meselâ, Ġnalcık‟ın ifadesiyle, Bosna‟da önemli miktarda baĢtinaların sahiplerinin ellerinde bırakılması, Osmanlı Devleti‟nce eski devirlerin müesseselerine karĢı ehemmiyetli bir müsamaha gösterildiğini ifade eder. Bu açıdan da Bosna ve Hersek‟te mülk, yani baĢtinlarını muhafaza eden tımar sahipleri, Anadolu‟da topraklarını ırsî bir aile malı olrak muhafaza etmiĢ olan mülk tımar sahipleri ile de bir bakıma ynı durumdaydı. Halil Ġnalcık, Fatih Devri Üzerinde Tetkik ve Vesikalar I, TTK Basımevi, 1954, s.171-172. 30 DevĢirme sitemine göre, fethedilen bölgelerde on yaĢ civarındaki Hıristiyan erkek ve köylü çocuklar, belirli aralıklarla ve her seferinde değiĢik bir bölgeden olacak Ģekilde, ailelerinden alınarak yeniçeri ocağına ya da acemioğlanlar ocağına alınırlardı. Burada, kısa bir Ġslâmî eğitim aldıktan sonra Türkün yanına verilirlerdi.86 Bu Türkler de, köylü eĢrafından olurdu. Ġki yıl Türkün yanında kaldıktan sonra tekrar acemi oğlanlar ocağına gelen devĢirmeler burada da dört yıllık bir eğitime tâbi tutularak asıl ocağa gönderilirlerdi. YakıĢıklı, uzun boylu, sağlıklı ve zekî olanlar bunların arasından seçilerek enderun mektebine ayrılırlardı. ĠĢte bundandır ki, devlet yönetiminde birinci derecede etki sahibi olan kimseler “Kapıkulları” olmuĢlardır. BoĢnaklar müstesna Müslümanların ve diğer Ġstanbul‟da yaĢayan Hıristiyanların çocukları devĢirme sitemine dâhil edilmezdi.87 Kapıkulları için “baĢı beylik malı yağma” kaidesi geçerli idi. Yâni bunlar, âmirleri tarafından idam edilebilirlerdi. Halbuki, Müslümanlar sözkonusu olunca herhangi bir ceza için kadının hükmü Ģart idi. Ġlk Osmanlı-Bosna iliĢkileri, Bosna‟nın Osmanlılar tarafından fethedilmesinden aĢağı yukarı bir asır önce baĢlamıĢtır. Bu sıralarda Bosna Kralı Tıvırtko‟nun (1352-1391) hükümdarlığı sırasında, Balkanlar‟ın tarihini Ģekillendirecek olan bir meydan muharebesi oldu. Ana gücünü Sırpların teĢkil etmiĢ olduğu birleĢik Haçlı ordusu ile II. Murat Hüdâvendigârın baĢında bulunduğu Türk ordusu arasındaki Kosova SavaĢı: Bu savaĢta, Tıvırtko Sırpların müttefiki olarak Osmanlı kuvvetlerine karĢı savaĢmıĢtır. Sırbistan Devleti, Osmanlı üst hâkimiyetini tanımak suretiyle bağımsız ama haraca bağlı ve zayıflamıĢ bir konuma sokulurken, Bosna‟nın hududu da artık Osmanlı akınlara açılmıĢ oldu. Tıvırtko‟nun ölümünden sonra, mahallî derebeyler güçlenip hükümdarı zayıf bir konuma soktular. Bu durumdan kaynaklanan Bosna‟daki taht kavgaları, güçlü komĢuları olan Macarlara daima müdahale etme fırsatı vermiĢtir. 1404 yılında, Bosna kralı Ostoya, BoĢnak soylular tarafından tahtından indirilip, yerine meĢhur kral I. Tıvırtko‟nun gayrimeĢru oğlu II. Tıvırtko oturtulduğunda, Ostoya Macarlara sığınıp yardım diledi. Macar 86 Mücteba Ġlgürel, “Acemi Oğlanı”, DĠA, C.I, Ġstanbul, 1988, s.24-325; ġamdanizade, Mür‟i‟t- tevarih, I. Cilt, Ġstanbul, 1339, s.454. 87 Ahmet Akgündüz -Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, Osav Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.160. 31 müdahalesi ile, Ostoya tekrar tahta çıkabildi. Böylece, Macaristan‟ın etkisi iyice büyüdü. Bosna‟da sürekli bir taht kavgasının varolması Osmanlı Devleti‟ne, Bosna‟ya müdahale etme fırsatı vermiĢtir. Bu bağlamda kendini tehdit altında hisseden BoĢnak soylusu Hırvoye Lukiç adamlarıyla birlikte Osmanlılarla bir ittifak kurma zaruretinde kalmıĢtır.88 Kitlesel olarak Ġslâmiyete geçen Bosnalılar devĢirme sisteminin çekiciliği sebebiyle, çocuklarının kapıkulu sisteminin dıĢında kalmaması için çok ciddi ve Ģuurlu bir gayret içinde olmuĢlardır. Bosna‟nın fethinden hemen sonra Fatih Mehmed‟in fermanı ile bunlardan devĢirme toplanmıĢtır. 1515 yılında verilen bir fermana göre de her yıl Bosna‟dan ocağa 1000 BoĢnak çocuğu alınmağa baĢlamıĢtır. Poturoğlu denilen bu Bosnalı Müslümanlar genellikle saray hizmetinde kullanılmıĢlardır.89 Osmanlı Devleti‟nin Balkanlar‟daki iskân siyaseti „millet‟ sistemi üzerine kurulmuĢtur. Osmanlı düzeni içinde Millet sistemine göre, Osmanlı toplumu Müslüman, Rum, Ermeni ve Yahudi milletlerinden oluĢuyordu. Bu dört millet dıĢında kalanlar da, onlardan birine dâhil ediliyordu. Ġslâm anlayıĢına göre, millet ve taife sözcükleri, cemaat veya topluluk anlamında dinî bir topluluğu tanımlamak için kullanılmıĢtır. Millet teĢkilatı etnik ve lisan aidiyyetine göre değil din ve mezhep 88 CoroviĤ, a.g.e., s.59. 89 Malcom, a.g.e., s.46; Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, C.2, 2. baskı, TTK Basımevi, Ankara, 1964, s.55; Akagündüz-Öztürk, a.g.e., s.160. BoĢnakların devĢirme seçilme istekleri ile ilgili olarak Ģu bilgilere ulaĢmaktayız: “Bosna fetholunduğu zaman hepsi birden Müslüman olmuĢlardı fakat padiĢaha rica ettiler ki, evlatlarımız devĢirme tarikiyle alınsın, yani reaya zimmileri evladından her sene 1000‟er nefer devĢirülüp, bunlar bir sınıf teĢkil olunup acemi oğlanı meyanında terbiye, badehu hasenü'1-vech olanları Enderun-ı Hümayun‟a, kuvvetlileri bahçelere bostancı, diğerleri ortalara yeniçeri yazılır idi ve yeniçeriler kıĢlalarında sakin olurlar idi. Müslüman evladından olmaz idi. Hatta sünnetli doğan çocuklar Ģüphelidir diyerek alınmazdı. Çünkü, Müslüman çocuğu kar ve kisp bilir, sıkıĢtığı zaman anası babası yanına kaçar, zahmete tahammül etmez diyerek kabul olunmazdı. Ama reaya evladı cenkten dönemez, dönse hakkından gelinir, kaçamaz diye böyle kanun kılınmıĢtı. Bosnalılar ise Müslüman olmakla ve Müslüman çocukları toplanmamakla beraber evlatlarının devĢirilmesini rica ederler, padiĢah da „Müslüman Bosnalı devĢirme olsun‟ deyu icazet vermiĢti.” ġamdanizade, a.g.e., s.54. 32 aidiyyetine dayanır.90 Balkan bölgesinin Ortodoks Hıristiyan yurttaĢlarının dinsel kimlik duyguları ve inanç ile cemaat temsilcilerine olan bağlılıklarını derinleĢtirmeleri, aynı zamanda çağdaĢ siyasal kimliklerinin diğer öğesi haline gelen etnik kimliklerini geliĢtirmeleri millet sistemi altında gerçekleĢmiĢtir.91 Klâsik Osmanlı düzeninde, din mensubiyeti, kitlelerin sınıflandırılmasında esas unsur olarak alınmıĢtır. Bu itibarla, Müslümanlar ülkenin sahibi vatandaĢlar olarak kabul edilmiĢ, diğer dinlere mensup kimseler de reaya olarak adlandırılmıĢtır.92 Müslümanlar askerlik yaparken reaya bu hizmetle yükümlü sayılmamıĢ ama daha fazla vergi ödemiĢtir. Bunun yanı sıra, Müslümanların kadının huzurundaki dâvâlarda, usûl itibarıyla, diğer dinlerin mensuplarına nazaran üstün bir konumu olmuĢtur. Adaleti, Müslümanlar arasında kadı, Hıristiyanlar arasında kilise ve Yahudiler arasında Havra dağıtırdı. Öte yandan, kitlelerin sınıflandırılmasında, din unsurunun yanı sıra, dilin de önemli bir yeri olmuĢtur. Meselâ, Müslümanlar içerisinde Araplar, BoĢnaklar, Pomaklar ve Acemler; Hıristiyanlar içerisinde Rumlar, Bulgarlar, Romenler, Sırplar, Hırvatlar, Lehler ve Ruslar için özel düzenlemeler olagelmiĢtir. Osmanlı düzeni içerisinde, Hıristiyan ve Yahudi dinlerinin mensuplarına ait farklı mahkemeler, okullar ve hayır kurumları vardı ve bunların hepsini ana kurum 90 GeniĢ bilgi için Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Millet”, Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Türkiye Ansiklopedisi, ĠletiĢim Yayınları, C.4, Ġstanbul, 1985, s.996; Ġlber Ortaylı, Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, Ġstanbul, 2001, s.13; Hugh Poulton, “Minorities in Southeast Europe: Inclusion and Exclusion”, Minority Rights Group International Report, London, 1998, s.8 vd. 91 AyĢe Nükhet Adıyeke, Cemaat-i Ġslamiyeler (1913–1998), Saemk Yay, Ankara, 2001, s.17. “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun güçlü olduğu dönemlerde, dayandığı temellerden biri olan Millet Sistemi sayesinde gayrimüslimler varlıklarını koruyabilmiĢ, kültürlerini geliĢtirebilmiĢlerdi. Ulusçuluk akımı bu sayede potansiyel ulus adaylarını hazır bulmuĢtu. ġimdi bu halklar uluslarını inĢa ederken Müslümanları öldürüyor veya sürüyorlardı.” Bkz. Sacit Kutlu, Balkanlar ve Osmanlı Devleti, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2007, s.145. 92 GeniĢ bilgi için bkz. Nuri Adıyeke, “Osmanlı Siyasal Söyleminde Cemaat-ı Millet ve Anadolu Uygulaması, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1999, ss.38-42. 33 olan kilise veya havra kurup yönetirdi. Mahallî yönetimde ise, geleneğe uyularak, halkın önde gelenlerine birtakım vazifeler ve yetkiler verilirdi.93 Bu düzen içerisinde, Balkanlar‟da, Arnavutlar, Bulgarlar, Hırvatlar, Rumlar ve Sırplar gibi geçmiĢlerinde önemli siyasî tecrübeler yaĢamıĢ olan kavimlerin yanı sıra, hiçbir siyasî tecrübesi olmamıĢ olan Ulahlar ve Çingeneler gibi kavimler de yaĢıyordu. Osmanlı‟dan önce, bunların hepsinde kavim mensubiyeti çok güçlü olduğu için, çatıĢmalar ve ayırımcılık da çok belirgin olmuĢtur. Osmanlı hâkimiyetinin kurulmasından sonra ise, devletin ve devlet tarafından desteklenmekte olan kilisenin etkisiyle, gayrimüslimler arasındaki çatıĢmalar çok az olmuĢtur. DıĢ güçlerin etkisiyle ortaya çıkan bâzı isyanlar ve çatıĢmalar ise, kolaylıkla “tedip” edilebilmiĢtir. Ancak, kuruluĢundan beri sömürgeci Batı Dünyası ile mücadele etmekte olan Osmanlı Devleti, Karlofça AntlaĢması‟ndan sonra gücünü kaybetmeğe baĢlamıĢ; dünyada meydana gelmekte olan siyaset olaylarını yakından takip edememiĢ ve buna uygun tedbirler alamamıĢtır. Bu bağlamda, 1774 yılında Amerika BirleĢik Devletleri‟nin (ABD) kurulması ve 1789 yılında Fransız Ġhtilâli‟nin meydana gelmesi Osmanlı Devleti‟ni ve vatandaĢlarını çok derinden etkilemiĢtir. Zaten, öteden beri, Batı Dünyasında meydana gelmekte olan fikir, sanat ve fen geliĢmeleri takip edilemiyordu.94 Bu iki olay, milliyetçiliğin ve liberalizmin dünya çapında yayılmasına ve benimsenmesine yol açmıĢtır. Balkanlar‟daki gayrimüslimlerin çocukları, gerek misyoner faaliyetinin sonucunda, gerekse de Batı ülkelerindeki okullarda okumak suretiyle bu fikirleri öğrendiler ve benimsediler. Bunların ülkelerine dönüp çalıĢmalarıyla, ilk olarak kültür alanında faaliyete baĢlanmıĢtır; mahallî okullar kurulmuĢ ve mahallî dillerde öğretime baĢlanmıĢtır. Özelikle Sılav dillerinin 93 Kutlu, a.g.e., s.8-9. 94 Malcom, a.g.e., s.157. 34 geliĢtirilmesi için büyük gayretler harcanmıĢtır. Bu diller sayesinde de millet inĢasına çalıĢılmıĢtır.95 Osmanlı Devleti maddî ve manevî zaaf içerisine düĢünce varlığı büyük güçlerin insafına kalmıĢ oldu. Bu durumdan yararlanan Yunan, Sırp, Hırvat ve Bulgar aydınları devlet kurmanın peĢinde koĢmaya baĢladılar ve baĢta Rusya ve Ġngiltere devletlerini dönemin büyük güçlerinin yedeğinde kurdular. Osmanlı topraklarını parçalamakla yetinmeyen sömürgeciler, bir de Osmanlı idaresi altında kalmıĢ olan Hıristiyan halkın koruyucusu olma haklarını veren antlaĢmalar imzalattılar. 1789 Fransız Ġhtilâli‟yle dünyaya yayılmaya baĢlayan milliyetçilik anlayıĢı, kısa zamanda Osmanlı ülkesinde de etkisini göstermeye baĢladı ve Justin McCarthy‟in deyimiyle milliyetçilik “hâkim kimlik olan dini aĢarak bir üst tanımlama “ hâline dönüĢtü.96 Kanımca, bu değiĢim birden oluĢmadı. Çünkü, ülke içinde oluĢan Sırp, Bulgar, Yunan ve Ermeni ayrılıkçı hareketlerinde bir milliyetçilik anlayıĢı etkili olmakla birlikte din de önemini korumuĢtur. Farklı bölgelerde ortaya çıkan bu ayrılıkçı hareketin içinde yer alan unsurlar genel anlamda hâkim unsur olarak gördükleri ötekilere, yâni Müslüman nüfusa düĢmanlık duyacak hale getirilmiĢlerdi. Hıristiyanlığın, Müslüman unsura tepki niteliğinde kullanılmıĢ olduğunu, gerek hareketin önderliğinde kilisenin ve papazların yer alması gerekse de kullanılan dinî içerikli sloganlar göstermektedir. Ayrıca, ayrılıkçı çetelerin kontrolleri altına aldıkları bölgelerdeki Müslüman unsuru zorla HıristiyanlaĢtırmaya çalıĢmaları, hareketin özünde bir dinî çatıĢmanın da bulunduğunun kanıtı olarak karĢımıza çıkmaktadır. Ancak önder kadro içinde yer alan ve Batıda eğitim almıĢ ve batı fikirlerini benimsemiĢ olan kiĢilerin etkisiyle ayrılıkçı hareketlerin giderek etnik kökenli bir milliyetçiliğe dönüĢtüğünü düĢünmekteyim. Bu andan itibaren, imparatorluk içindeki topluluklardan öncelikle Balkanlar‟daki topluluklar kendilerini Osmanlı tanımlamasındaki millet anlayıĢından farklı olarak “millet” Ģeklinde tanımlamaya baĢladılar. Artık onlar kendilerini Bulgar, Sırp, Rum ya da Ermeni ulusuna mensup 95 Meselâ, Arnavutluk özelinde Yunan okullarında eğitim görenler vd. için bkz. Kutlu, a.g.e., s.122- 123. 96 Justin McCarthy, Osmanlı‟ya Veda, EtkileĢim Yayınları, Ġstanbul, 2006, s.80. 35 saymaktaydılar. Tanzimat Dönemi Osmanlı yöneticileri, bu fikirlerin ayrılıkçı milliyetçiliğe dönüĢmesini engellemek için birlik ve beraberlik esasına dayalı ve tüm toplumu eĢit kabûl eden bir Osmanlı milliyetçiliği anlayıĢını oluĢturmaya çabaladılar. Ancak bu düĢünce sadece varsayım olarak kaldı. Çünkü gerek batılı devletlerin, özellikle de Rusya‟nın takip ettigi Panislavizm siyaseti niteliğindeki ayrılıkçı milliyetçiliği körükleyici kıĢkırtmalar, gerekse batılı devletlerin fiilen yaptıkları siyasî, iktisadî ya da askerî müdahaleler sonucunda imparatorluğun tasfiye sürecine girmesi, oluĢturulmak istenen Osmanlıcılık fikrinin baĢarısız olmasına yol açmıĢtır.97 1.4.Osmanlı Dönemi ve Bosna-Hersek Bosna üzerine ilk Osmanlı akını 1386‟da olmuĢtur. 1463 yılında Bosna‟nın fethi, Fatih Sultan Mehmed tarafından alınması ve 1592‟de Bihaç ve Bihaçka Krayina‟nın alınmasıyla tamamlanmıĢtır.98 Bosna‟nın fethinin tamamlanması ile birlikte, ĠslâmlaĢma süreci de baĢlamıĢtır. Bosna-Hersek‟in ĠslâmlaĢmasıyla ilgili geliĢmelerin, kilise ile iç içe baĢladığı yazılmaktadır.99 Saffet Beg BaĢagiç‟e göre, Fatih Sultan Mehmet Bosna‟yı fethettiği zaman, Bosna Kilisesinin mensupları kitle halinde Ġslâm‟ı kabûl etmiĢlerdir.100 97 A.g.e., s.390. 98 Babuna, a.g.e., s.13. Bosna, Osmanlı Devleti‟ne dâhil olunca, idarî bakımdan sancak haline getirilmiĢ ve ilk sancak beyi de Minnetoğlu Mehmed Bey olmuĢtur. Hersek sancağı ise, 1470‟te teĢkil edilmiĢtir. 1463-1550 yılları arası sancak merkezi Bosnasaray iken, 1550‟de Travnik‟e naklolunmuĢtur. 1583‟de Bosna eyalet haline getirilince, merkez Banyaluka (Banjaluka) kabul edilmiĢse de, 1684‟te tekrar Tıravnik‟e nakledilmiĢtir. 1850‟den sonra kurulan teĢkilâtla Bosnasaray, vilâyet merkezi olmuĢtur. Bkz. Bosna-Hersek Ġle Ġlgili ArĢiv Belgeleri, 1516-1919, BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArĢivi Daire BaĢkanlığı 7, Ankara, 1992, s.3. 99 Muhamed HadţijahiĤ, „O Nestajanju Crkve Bosanske‟, Pregled, C.LXV, 1975, ss.11-12. 100 Saffet BašagiĤ, Kratka Uputa u Prošlost Bosne i Hercegovine, Vlastita Naklada, Sarajevo, 1900, s.16. ZülfikarpaĢiç, Dıriana, Foça (FoĦa), Gorajde (Goraţde) gibi Bogomolizm mezhebinin yaygın olduğu yerlerde Ġslâma geçiĢin olduğunu söylemekle birlikte, çok sayıda nüfusun birden Ġslâma geçiĢlerini ve Bogomilliğin ortan kaybolmasının, Fatih‟in uyguladığı yeni yasayla Hıristiyan inançlarını ve Manastırlarını tanıması ile gerçekleĢtiğini belirtmektedir. Ġslamâ geçiĢ gönüllü olmuĢtur ve Bogomiller için daha elveriĢli koĢullar sunması da bunu açıklar. AdilzülfikarpašiĤ, The Bosniak, 36 Bosna‟nın fethinden önceki yıllarda Bogomillere karĢı iĢlenen zulümler Katolik ya da Ortodoks inancına döndürme giriĢimleri, köylüye karĢı Ģiddeti, anarĢiyi getirmiĢtir. Bu durum, Osmanlı fatihlerinin iĢine yaramıĢtır zîrâ köylüler onların kiĢiliğinde bir korunma umudunu ve imkânını bulabilmiĢlerdir. Papa II. Pius‟a gönderdiği bir mektupta, Stefan Tomasheviç (1461-1463) Ģunları yazmaktaydı: “Türkler benim krallığımda birkaç kale inĢa ettiler ve köylülere dostça davrandılar. Onlara katılan her köylünün özgür olacağına dair söz verdiler. Ve köylüler tarafından terk edilen feodal derebeyleri kalelerinde uzun süre kalamadılar.” Köylülerin, özellikle Bogomil toplumlarından olanların, çağlardır çektikleri acılardan sonra kaybedecek bir Ģeyleri yoktu ve bundan dolayı fatihlerin iĢgâlini ve dinî islâmın giriĢini kolaylaĢtırdılar.101 Fatih Sultan Mehmet, Bosna‟yı aldığı zaman, Bosnalı Fransisken rahiplerine özel korunma ve imtiyazlar tanıyan bir ahitname vermiĢtir. Bununla Müslümanları devlet idaresinde üstün tutmakla beraber, bütün Hıristiyanlara Ģevkatle muamele edilmesi gerektiğini açık bir Ģekilde ifade etmiĢ oluyordu.102 Fatih, sadece Katoliklere değil Bogomil mezhebindeki Bosna Hıristiyanlarına da çok müsamaha göstermiĢ ve onların devlet hizmetinde yetiĢmelerini sağlamıĢtır.103 Hz. Ġsa‟yı Allah‟ın kulu olarak kabul etmeleri ve Hz. Muhammed‟i tanımalarından dolayı Bogomiller, bir bakıma Müslümanlara yakın idiler.104 Türklerin vicdan hürriyetine s.53. Diğer taraftan Ġslâm ile Bogomil inancı arasında benzerliklerin bulunması da BoĢnakların Ġslâmı seçmesinde etkili olmuĢtur. A.g.e., s.51. 101 Enver ĠmamoviĤ, Porijeklo i Pripadnost Stanovništva Bosne i Hercegovine, ART 7, Sarajevo, 1998, s.127. 102 Ġvo Andric, The Development of Spiritual Life in Bosnia under the Ġnfluence of Turkish Rule, 1. basım, Duke University Press, Londra, 1990, s.40. 103 Adem HandţıĤ, Ġslâmizacija Bosne i Hercegovine i Porijeklo Bosansko-Hercegovackih Muslimana, Ġslâmska Dionicarska Štamparija, Sarajevo, 1940, s.20-21; BojiĤ, a.g.e., 38. 104 “Bunlar, Ġsa‟nın son akĢam yemeği esnasında havarilere geliĢini müjdelediği (teselli edici) Ruhu‟l- Kuddüs‟ün Muhammed olduğuna inanıyorlar. Keza paskalyadan elli gün sonra Ruh‟ul Kuddüs‟ün havarilerin üzerine inmesini de Muhammed‟in zuhuruna bir alamet, bir haberci görmektedirler. Ġncil‟de, “Paraklitt” (teselli edici) tabirinin geçtiği her üç yerde onu, yeni peygamber olan Muhammed 37 hürmet göstermeleri, bir kaç asırdan beri Katolik kilisesi ile bu kiliseye bağlı kralların ve Macarların zulmüne uğramaları Bogomillerin toplu olarak Ġslâmiyet‟i kabûl etmelerine sebep olmuĢtur.105 Bogomillerin Ġslâmiyeti kabulünde göz ardı edilen bir durum söz konusudur; o da Türk kolonizasyonunun etkileri ve Ġslâmiyetin yayılıĢının Osmanlı idaresinde söz sahibi olmak, mevkilerini kuvvetlendirmek amacına dayandırılarak, bunun altında yatan manevi cazibe ve buna vasıta olanlar üzerinde yeterince durulmayıĢıdır.106 Bosna-Hersek‟in fethi, bölgenin sosyal yapısında önemli geliĢmelere sebep olmuĢtur. Tımar sistemi uygulanıp yerli beylerin güçlerinin kırılmasına ve köylülerin üzerindeki baskıların azalmasını sağlamıĢtır. Bölgede, hayvancılık ve madencilik geliĢmiĢtir. Hersek bölgesinde ise hayvancılıkla uğraĢanların boĢ ziraat alanlarına yerleĢtirilmeleriyle, harap bölgelerin geliĢmesi ve ziraatın geliĢmesi için yeterince insan gücü sağlanmaya çalıĢılmıĢtır.107 Bogomil mezhebine bağlı BoĢnaklar, savaĢ kabiliyetleri, Macarları iyi tanımaları ve Papalığa karĢı derin bir kin beslemeleri sebebiyle, Macaristan ile yapılan savaĢlarda etkin bir rol oynamıĢlardır. BoĢnaklar her zaman Osmanlı Devleti‟nin kuzeybatı hududunu yalnız baĢlarına müdafaa etmiĢlerdir. Serdarların kumandasındaki sipahilik teĢkilatına bağlı bulunan kıtalar, Türk hâkimiyeti devam ettiği müddetçe sadakat ve fedakârlıkla vilâyet makamına tâbi kalmıĢ ve Bosna, Osmanlı Devleti‟nin bir kalesi olmuĢtur.108 Osmanlılar Bosna‟yı fethetmelerinden hemen sonra, Bosna‟da kendilerine has bir düzen oluĢturmuĢlardır. Osmanlılar, fethedilen bölgelerin bazı kısımlarında ile izah ediyorlar.” Bkz. Tayyib Okiç, “Balkanlarda Bogomilizm Hareketi ve Bunun Bir AraĢtırıcısı, Aleksandar VasiljeviĤ-Solovjev”, Ġslami Tetkikler Enstitüsü Dergisi, V/1-4., s.212. 105 HandţıĤ, a.g.e., s.20; Ġslâm tarihi içerisinde ilk defa 36.000 bin kiĢi, kendi isteğiyle toplu olarak, Bosna‟da Ġslâmı kabûl etmiĢtir. Bkz. HandţiĤ, a.g.e., s.21. 106 Emecan, a.g.e., s.309. 107 Djurdev, a.g.m., s.298. 108 Suadin StraševıĤ, Verske Prilike u Srednjovjekovnoj Bosni i Prihvatanje Ġslâma na Njenom Tlu, DJL Europrint, Banovici, 1999, s.80; Ömer Bosnavî, Bosna Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1979, s.121, s.21. 38 ayrı birer askerî-idarî bölge olarak sancak teĢkilatını kurmuĢlardır.109 Ġlk önce, Bosna sancağı (1463), sonra sırasıyla Hersek sancağı (1470) ve Zvornik sancağı (1478 ila 1483) kurulmuĢtur.110 Osmanlı Devleti, Bosna‟da kendi klasik idarî ve siyasî yapısını oluĢturmakla beraber mahallî Ģartları da göz önüne alarak ilave yapıların oluĢumuna da izin vermiĢtir. Bosna baĢlı baĢına bir beylerbeylik olmuĢ ve baĢına üç tuğlu bir vezir getirilmeye baĢlanmıĢtır. Bunun altında, dört adet sancak teĢkil edilmiĢ (Bosna, Hersek, Zrvornik ve Kilis) ve baĢlarına merkezden gönderilen paĢa rütbesinde bir sancak beyi konur olmuĢtur. Toprak da, tımar ve zeamet biçiminde hem Müslümanların hem de Hıristiyanların iĢletmesine verilmiĢtir ancak, 18.yüzyılda bu düzen bozulmaya ve devlet arazisi “çiftlik” olarak, ileri gelen verilmeye baĢlanmıĢtır.111 Fatih Sultan Mehmet, Bosna Sarayı Ģehrine bazı vergi imtiyazlarını bağıĢlayan bir muafname vermiĢti. Zaman içerisinde, özellikle esnaf loncaları ve yeniçeriler tarafından kuvvetle desteklenen bir mahallîlik talebi bu daima bu muafnameye dayandırılmıĢtır. Merkezi idare, bunu tanımıĢ ve Ģehrin baĢ yöneticisinin ahali tarafından seçilmesini uygun görmüĢtür. Buna göre, Ģehrin âyanı için herhangi bir Ģehirli vatandaĢ aday olabilir idi ise de, elbetteki BoĢnak ileri gelenleri bu mevkiyi kimseye kaptrmamıĢlardır. Mostar‟da ise bu mevki daima yerli toprak sahiplerinin elinde kalmıĢtır. Ne var ki, burada da seçkinler arasında bir seçim söz konusu olmuĢtur.112 Çoklukla devlete çok yararlı hizmetler etmiĢ bulunan kaptanlar ve bâzan âyanlarla bâzan da devletle çatıĢmıĢlardır. Meselâ merkez 109 Avdo Suceska, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bosna”, Prilozi, Orijentalnu Filologiju Vol. 30, Orijentalni Ġnstitut U Sarajevu, Sarajevo, 1991, s.435. 110 ġenol Alparslan, Bosna‟da Türk Kültürünün Ġzleri, Genelkurmay ATESE ve Denetleme BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2006, s.26. 111 Balkanlar‟da, Teselya, Epir, Makedonya, Trakya, Meriç Vadisi, Tuna Bulgaristanı, Kosova ve Arnavutluk‟taki kıyı ovalar ve Bosna‟nın bazı kısımları, 18. yüzyılın sonuna gelindiğinde, çiftlik köylerin yaygınlaĢmıĢ olduğu arazilerdi. Bkz. Çağlar Keyder, Faruk Tabak (ed.), Osmanlı‟da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.26; Malcom, a.g.e., s.93. 112 Malcom, a.g.e., s.92. 39 tarafından gönderilen bazı paĢalar (1826 yılındaki Hacı Mustafa PaĢa)113 makamlarına oturmaya fırsat bulamadan geri gönderilebilmiĢlerdir.114 Meselâ 1748‟de ve1771 yıllarında yapılan vergi artıĢlarına karĢı Bosna‟da toplu bir direniĢ olmuĢ ve bu direniĢin baĢını Saraybosna esnafı çekmiĢtir. Mostar‟da ise 1768, 1796 ve 1814 yıllarında ciddi Müslüman direniĢleri yaĢanmıĢtır.115 Zaman içerisinde, ayânlar ve kaptanlar gibi yerli ileri gelenlerden oluĢan idarecilerin çıkmasına izin verilmiĢ ve bunlardan faydalanılma yoluna gidilmiĢtir.116 Bu bağlamda, Osmanlı Devleti, Bosna‟da, Kal‟ay-ı Hakaniye Kaptanları adı verilen idarî bir düzen de kurmuĢtur. Ġlk kaptanlık, 1558‟de GradiĢka‟da, ve en son kaptanlık da 1802‟de Hutovo‟da kurulmuĢtur.117 Her kaptanlık belirli bir araziye sahipti ve arazi dâhilinde bulunan en büyük kalenin adına göre adlandırılırdı. Kaptanlar, baĢlangıçta, Sancak beyi veya beylerbeyi makamında oturan Ģahsın idaresi ile ve yerli halkın ileri gelenleri arasından seçilirken; daha sonra bu gibi kimselerin makamları, yetkileri ve toprakları aile içerisindeki erkek çocuklarına geçmeye baĢlamıĢ ve mahallî zadegânın oluĢumuna hizmet etmiĢtir.118 Kaptanların vazifeleri arasında, hudutları muhafaza etmek, bölge çevresindeki yolları emniyet altında bulundurmak, kalelere silâh ve cephane temin etmek gibi iĢler sayılabilir.119 Osmanlılar‟ın 1463‟te Bosna‟yı fethetmesiyle birlikte, Bosna Sarayı, Mostar ve Tıravnik gibi Osmanlı tarzı Ģehirler kurulmuĢ ve bu Ģehirlerde zanaat, sanat, edebiyat ve ilim geliĢmiĢtir.120 Bosna Sarayı ve Mostar gibi Ģehirlerde de Ģehir 113 Malcom, a.g.e., s.120. 114 Malcom, a.g.e., s.86, 91. 115 Mark Pinson (Ed.), The Muslims of Bosnia-Hercegovina, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1993, s.75; Malcom, a.g.e., s.92. 116 Malcom, a.g.e., s.90. 117 Bojiç, a.g.e., s.68-69. 118 UzunçarĢılı, a.g.e., s.5-6. 119 www.zemljabosna.com. 120 Kadir Albayrak, Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, Baki Kitabevi, Adana, 2004, s.202-203; Ġnalcık, “Türkler ve Balkanlar”, s.22; Pinson, a.g.e., s.78. 40 idaresinden sorumlu ve seçimle gelen âyanlar oldukça önemli bir güç ve etki sahibi olmuĢlardır. Osmanlı Bosnası‟nda memleket çapında ilk eğitim mahalle mektebleri (Sübyan Mektebi) Ģeklinde düzenlenmiĢti. Ġlkokulun gayesi, okuyup yazmak, hesap, hat, Kur‟an okumak, lüzumlu din ve Kur‟an bilgilerini verebilmekten ibaretti. Çocuk 4 ilâ 6 yaĢında mektebe verilirdi. Çocuğun mektebe baĢlaması merasimli, mühim bir iĢti. Âmin Alayı denilen bir töreni gerektirirdi. Tahsil dört yıl sürerdi. Tek tür mektep yoktu. Zîrâ, mahalleye, Ģahsa veya vakıflara ait bir çok mektep vardı. Devlet, resmen bu iĢleri üstlenmemiĢtir. Birçok okulda çocuklara yiyecek, içecek, giyecek ve harçlık verilirdi.121 Ġlköğretim medrese sisteminin dıĢındadır. Kur‟an kursları, her mahallenin bağımsız olarak yürüttüğü ve çoklukla mahalle camisinde icra edilen bir faaliyet olmuĢtur.122 Bunlar 19.yy baĢlarına kadar, Osmanlı Türkiyesi‟nin diğer yerlerinde olduğu gibi Bosna‟da da esas eğitim müessesesi olarak kalmıĢtır.123 Her Ģehirde, hatta bâzı büyükçe kasabalarda bulunan medreseler, ortaöğretim veren müesseselerdir.124 Medrese, 11. asrın sonlarında Selçukluların kurduğu ve geliĢtirdiği bir eğitim müessesesidir.125 Yüksek medreseler ise Istanbul, Edine, Bursa gibi gibi mahdut Ģehirlerde bulunuyordu. Eğitimde dil, tercihan Türkçe olmakla beraber, mahallîn Ģartlarına göre değiĢirdi. Ancak, medreselerde eğitim Türkçe, Farsça ve Arapça olmak zaruretinde 121 Ünal TaĢkın, “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”, Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar Dergisi The Journal Of International Social Research, Volume 1/3, Spring 2008, s.363; Öztuna, a.g.e., s.308-309. 122 Cahit Baltacı, “Osmanlı Devleti‟nde Eğitim ve Öğretim”, Türkler, XI, s.446; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (BaĢlangıçtan 1982‟ye), Ankara, 1982, s.59. 123 Öztuna, a.g.e., s.291-292. 124 Öztuna, a.g.e., s.291. 125 Ahmet Gül, Osmanlı Medreslerinde Eğitim-Öğretim Bunlar Arasında Dâru‟l-Hadislerin Yeri, TTK Yayınları, Ankara, 1997, s.34, Cahit Yalçın Bilim, Türkiye‟de ÇağdaĢ Eğitim Tarihi (1734-1876), Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, No.2, 1998, s.6. 41 idi.126 Zîrâ, büyük ve köklü bir kültürü icâb ettirdiği için, ilmiye ve kalemiye sınıfları, ülkenin her yerinde aynı Ģekilde eğitilirlerdi.127 Burada okuyacak “Softa”, yerini yurdunu bırakıp, evinden çok uzak bir Ģehirde uzun yıllar mahrumiyetli bir tahsil hayatı geçirme azmine sahip olmak zaruretinde idi. Medresenin en yüksek kademesini tamamlayıp yüksek tahsil rüûsu almamıĢ bir Ģahsın, kadı olabilmesi ve en küçük bir kazâya tayini mümkün değildi. Hattâ, kadı olup yüksek gelirli bir kazâ elde etmek için, rüûs sahibinin daha çok dirsek çürütmesi icâb ederdi.128 Bosna‟da, Osmanlı‟nın her yerinde olduğu gibi, Hıristiyan dinindeki ruhban değildir. Hâkimler ve profesörler hey‟etidir. Bunlar idam edilemezler ve azlolunamazlardı.129 Ulema, kazâ ve meĢihat olarak ikiye ayrılmıĢtı. MeĢihatı müftüler, kazâyı kadılar yürütürdü. Her iki sınıf Türkçe konuĢur ve kayıtlar Türkçe tutulurdu. Mahkemede resmî dil Türkçe idi. Gerektiğinde tercüman kullanılırdı. Mahkeme mutlak bir Ģekilde umuma açık, alenîdir. Kadılar aynı zamanda çok selâhiyetli birer belediye baĢkanı ve küçükleri de ilçe kaymakamı oldukları için, askerî ve mülkî sınıf gibi kavuk giyerlerdi.130 Kadı, belirli bir suçu olmadıkça azlolunamaz, ancak daha yüksek bir kazâya tâyin edilmek üzere, bulunduğu kazâdan alınabilirdi. Ticaret yapması yasaktı. Borç alıp veremez, hediye kabûl edemez, umumî zıyafetlerde bulunamazdı. Kadı, halîfe olan padiĢahın vekili olarak, onun adına adâlet tevzî ettiği için, kendisini sadrâzama tâbi saymazdı. Sadrâzam, kadının kazâya, adâlete ait iĢlerine, hüküm veriĢ Ģekline karıĢamazdı. Ġslâm dininde, doğrulukla hüküm vermek, Allaha inanmaktan sonra en 126 Akyüz, a.g.e., s.59. 127 Öztuna, a.g.e., s.237. 128 TaĢkın, a.g.m., ss.343-366; Öztuna, a.g.e., s.283-284. 129 Öztuna, a.g.e., s.237. 130 Öztuna, a.g.e, s.238. 42 büyük bir inanç ve ibadet sayıldığı için, kadının mutlak adâleti, her Ģeyin üzerinde telâkki edilirdi.131 Nihayet, klâsik Osmanlı Bosnası‟nda kadı, kazâsının belediye baĢkanıdır ve belediye baĢkanı olarak da selâhiyetleri çok geniĢtir. Zîrâ, aynı zamanda kazânın kaymakamıdır. Bu suretle, imparatorluğun bütün ilçelerine, ilmiyye sınıfından olan kadılar hâkimdir ve devleti onlar temsil etmektedirler. Zâbıta tamamen kadının emrindedir. Her kasaba ve Ģehirde, zâbıtanın baĢında askerî yetkilerle donatılmıĢ subaĢı ve onun emrinde asesbaĢı ve asesler vardır. Zaman içerisinde, kaptanların ve âyanların kadının belediye baĢkanı yetkilerini ele geçirdikleri görülmektedir. Beylerbeyi, kadıyı ne azledebilmekte, ne verdiği hükmü değiĢtirebilmektedir. Ancak, o da vatandaĢ gibi, sadece Dîvana baĢvurabilmektedir. Kazâların altında nahiyeler vardır. Bunları baĢında, kadının salâhiyet ve vazifelerini gören nâibler bulunuyordu. Nâib olabilmek için, mutlaka medresenin bütün derecelerini bitirmiĢ olmak icâb ediyordu.132 Osmanlı döneminde Bosna‟da meydana gelen en çarpıcı geliĢme, Bosna Sarayı gibi yeniden kurulan, olağanüstü geliĢme gösteren Ģehirlerin ortaya çıkmasıdır. Meselâ, 1660 yılında Bosna‟yı ziyaret eden Evliya Çelebi bu Ģehirde 17 bin hanenin (80 bin 100 bin nüfusa tekabul eder), 104 caminin, 169 çeĢmenin ve 1080 dükkanı ihtiva eden bir kapalı çarĢının bulunduğunu ifade etmektedir. Kapalı çarĢıda Hindistan, Arabistan, Ġran ve Bohemya‟dan gelen mallar satılıyordu. Evliya Çelebi, ahalinin de güçlü ve sağlıklı olduğunu ve havanın da iyiliği sebebiyle al yanaklı olduğunu ilaveten belirtmektedir.133 131 Halil Cin, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Hukuku ve Muhakeme Usulleri”, 150. Yılında Tanzimat, Ed. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yayınları, Ankara, 1992, s.11-32; Yılmaz Öztuna, “Kadılar”, Tarih ve Medeniyet, S.XI, Ocak 1995, s.26-30; “Öztuna, Klasik Osmanlı Düzeninde Kadı ve Mahkeme”, Hayat Tarih Mecmuası, S.V, Mayıs 1977, s.9-12; S.VI, Haziran 1977, s.4-7; S.VII, Temmuz 1977, s.4-8; Ahmet Cihan, Osmanlı Ġlmiye Sınıfı, Birey Yayınları, Ġstanbul, 2004, ss.42-54. 132 Bkz. GeniĢ bilgi için Ġlber Ortaylı, Hukuk ve Ġdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti‟nde Kadı, Ankara, 1994; Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Kadısı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.XXX, S.1-4, 1975, s.117-12; Ortaylı, “Osmanlı Kadısının TaĢra Yönetimindeki Rolü Üzerine”, Amme Ġdaresi Dergisi, C.9, S.1, 1976, s.95-107. 133 Malcom, a.g.e., s.96. 43 Bosna‟da tarım Hıristiyan ve Müslüman köylüler tarafından, hayvancılık çoklukla Ulahlar tarafından yürütülmüĢtür. Ġklimin, suların ve toprağın çok musait olması sebebiyle de her iki uğraĢının sonucunda elde edilen verim yüksek olmaktaydı. Bosnalı tüccarlar, deri, kürk, meyve ve erik kurusu, tahıl, içki ve çeĢitli madenler cinsinden olan mallarını leipsik ve Viyanaya kadar götürüyor ve buna mukâbil dokuma ithal ediyorlardı.134 Her ne kadar Bosna‟nın madenleri bu dönemde hemen hemen tükenmiĢse de VareĢteki demir madeni önem ifade edecek kadar çoktu. Muhtemelen, bundan ötürü de Bosna çapında silah sanayisi ve diğer demircilik zanaatleri geliĢmiĢti.135 Benyamin Kalay‟a göre Bosna‟nın 1864 yılındaki ihracatı 10 milyon altın lira ve ithalatı 8 milyo altın lira civarındadır.136 Yine Kalay‟ın tespitlerine göre, 1872 yılında Bosna‟da 800.000 hektar ölçüsünde ormanlık arazi mevcut idi.137 BoĢnaklarda sanat, Istanbul‟u taklid ederek geliĢmiĢ ve hatta rekabet bile ederek aynı klâsik çizgiyi 1888‟e kadar muhafaza etmiĢtir. Yerli halk, istisnasız olarak BoĢnakça konuĢuyor olmasına rağmen, her türlü edebiyat Türkçe, Farsça veya Arapça ile yazılarak geliĢmiĢtir. Bu zenginlik, günümüzdeki Saraybosna kütüphanelerine bir göz atmakla kolaylıkla teyid edilebilir. Meselâ, Sırpların Ģehri yakmağa baĢlamalarından kısa bir süre önce, 1992 yılındaki tasnife göre, Osmanlı Bosnası döneminin eserlerinden, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi‟nde 5000 adet, ġarkiyat Kurumunda 1762 adet ve Mllî Kütüphane‟de 478 adet eser mevcut idi. Bu kurumların Sırp topçusunun ateĢiyle tahrib edilmesiyle bu eserlerden kaçının yok edildiğini zaman gösterecektir. Bosna‟nın diğer Ģehirlerinde ve Istanbul, Kahire gibi büyük merkezlerde bulunanlar hakkında kesin bir bilgimiz olmamakla beraber, bunların sayısının yüksek olduğu yazılmaktadır.138 134 Malcom, a.g.e., s.97. 135 Tomislav KraljaĦiĤ, Kalajev režim u BĠH (1882-1903), Sarajevo, 1987, s.36. 136 KraljaĦiĤ, a.g.e., s.36. 137 KraljaĦiĤ, a.g.e., s.38. 138 Malcom, a.g.e., s.101. 44 Bosana‟nın yetiĢtirmiĢ olduğu sanatçıların ileri gelenleri, gerçekten birer zirve teĢkil etmektedirler. Bunlar, devletin Ġslâm-Türk kültürüne önemli katkılarda bulunmuĢlardır. Bunlardan, Ahmed Sudi el Bosnevî (ö1598) Türkçe ve Farsça Ģiirler yazmıĢ olduğu gibi, ġirazlı Sadinin Gülistan adlı eserini de Türkçe olarak Ģerh etmiĢtir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Ġslâmın Bosna‟ya gelmesinden yüz yıl gibi nisbeten kısa bir süre sonra, oralı bir Ģairin, Gülistanı Ģerh edecek kadar yüksek bir derecede Türkçe-Farsça ve Arapça dillerinin yanı sıra bunların kültür müktesebatını öğrenebilmesidir.139 Bosnalı seçkin sanatçılardan örnekler sıralayacak olursak, Ģu zirveleri görürüz: Hasan Efendi PruĢçak (ö1616) Miratül Hükema yazarı, Abdi el Bosnevi (ö1644) Türkçe ilâhiler yazarı, Ġbrahim Alaybegoviç Peçevi (ö1651) Türkçe Tarih yazarı, Mehmed Havaî Uskufî (ö1651)140 Ģair ve BoĢnak-Türkçe lügat yazarı, DerviĢ PaĢa el Bosnavi (ö1603) Farsçadan Türkçeye Ģiir çevirilerinin sahibi, Ahmed el Mostari RüĢdü (ö1699) Ģair ve divan sahibi, Mustafa Akhisarî (ö1755) itikadî ve ahlakî risaleler ile kahve üzerine bir risalenin sahibi, Mustafa el Mostari Eyuboviç (ö1707), (ġeyh Yuyo) mantık, dilbilgisi ve kelam üzerine 30 adet risalenin yazarı, Molla Mustafa ġevki BaĢeskiya (ö1809) Türkçe hatırat sahibi. Bunlar arasında, sanat dıĢında da önemli uğraĢları olanlar vardır. Meselâ, Ġbrahim Peçevî, Macaristan eyeletinde görev yapan yüksek bir devlet memurudur, DerviĢ PaĢa Bosna Beylerbeyidir, ġeyh Yuyo Mostar müftüsüdür, Mustafa BaĢeskiya Yeniçeri ocağında yüksek rütbeli bir subaydır.141 Mehmed Havaî‟nin yazmıĢ olduğu BoĢnakça-Türkçe lügat, Sılav dilleri üzerine yazılmıĢ en eski lügatlardan birisidir.142 BoĢnakların geliĢtirmiĢ olduğu aĢk Ģarkıları (sevdalinka), ağıtlar, ilâhiler, kahramanlık hikâyeleri ve destanlar, Ġslâm-Türk-BoĢnak kültür ortamının yüksek eserlerinden sayılmaktadır. 139 Hüseyin Yorulmaz, Osmanlı‟nın Batı Yakası Bosna, 3F yayınları, Ġstanbul, 2007, s.265. 140 Muhammed HukoviĤ-Ahmet KasumoviĤ, Muhammed Hevai Uskufi, Tuzla, 1990. 141 BojiĤ, a.g.e., s.103-105; Malcom, a.g.e., s.102-103. 142 Yorulmaz, a.g.e., s.269; BojiĤ, a.g.e., s.106. 45 Hat, çini ve minyatür sanatları da Bosna‟da yaygın kabûl ve kullanım alanı bulmuĢtur. Bosna evleri, camileri, medreseleri, sebilleri, köprüleri, imaretleri vs mimarî eserlere bakarken, bugün bile, insan kendisini Bursa‟da veya Ġstanbul‟da hissetmektedir. Bu eserlerdeki, zerafet ve nefaset ise, hiç Ģüphe yoktur ki, Ġstanbul‟dakilerle yarıĢacak seviyededir. Bosna, tâ baĢlangıçtan beri, Sünnî ve Maturidî Ġslâmın bir yuvası ve kalesi olmuĢtur. Bu vasfı, bugün de devam etmektedir. Ġslâmın bir kolu olarak, tasavvuf ve tarikatlar da Bosna‟da kendilerine yer bulmuĢlardır.143 Bu bağlamda, NakĢî ve Halvetî tekkeler halk arasında kabûl görürken, vahdeti vücüt düĢüncesinin bir taĢıyıcısı olmasından ötürü, BektaĢilik pek hoĢ karĢılanmamıĢtır. 1.5. Balkan Milliyetçiliğinin Ortaya ÇıkıĢ Sürecinde Bosna-Hersek Balkanlar‟da Müslümanların yanı sıra, en az onlar kadar-yer yer çoğunluğu oluĢturan-Sırp, Hırvat, Karadağlı, Yunan, Bulgar ve Rumen gibi Hıristiyan unsurlardan oluĢmaktaydı. Muhtemeldir ki, Avrupalı güçlerin tasarılarına göre, bu topluluklar ayrı ayrı devletler halinde ortaya çıkarlarsa, Balkanlar‟daki Osmanlı siyasi otoritesi sona erer, Batının siyasî ve iktisadî desteğine muhtaç yeni pazarlar oluĢur, Katolik ve Protestan dünyası karĢısında Ortodoks kilisesi milliyet esasında parçalanmıĢ olurdu. “Gerçekten de 19. yüzyıldaki geliĢmeler sonucu, Balkanlar‟da Hıristiyan dinine mensup millî olan topluluklar, Yunanistan, Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan ve Romanya olarak bağımsız hâle geldiler. Bu arada, söz konusu milletlerin kiliseleri de siyasî açıdan millileĢti. Balkanlar‟da Osmanlı hâkimiyeti altında bulunup Türk olmayan iki ayrı grup daha vardı: Arnavutlar ve BoĢnaklar. 19. yüzyılın sonunda BoĢnaklar Avusturya‟nın hâkimiyeti ve iĢgali altındadır. Arnavutların yaĢadığı toprakların bir kısmı Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ gibi yeni kurulan devletlere terk edilirken, diğer kısmının Osmanlı hâkimiyetinde kalmasına göz yumulmuĢtu.144 143 144 Metin Ġzeti, Balkanlar‟da Tasavvuf, Ġstanbul, 2004, s.314. Ġpek, a.g.e., s.338; Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Osmanlı Müslümanlarına KarĢı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme ĠĢlemi 1821-1922, çev. Bilge Umar, Ġnkılap Yayınevi, Ġstanbul, 1983, s.177. 46 Hıristiyan Balkanlar‟da unsurların bağımsız devlet kurmaları desteklenirken, Müslümanlara aynı destek verilememiĢ, hatta Bosna örneğinde inceleneceği gibi siyasî bir oluĢum olarak ortaya çıkmalarına belki de engel olmak düĢüncesiyle iĢgâl edilmiĢti.145 Berlin AntlaĢması, Osmanlı düzeninin temel taĢı olan eĢitlik kavramını ve dinî cemaatlerin özerkliğini ortadan kaldırmıĢtır.146 BoĢnakları sakinleĢtirmek için, Avusturya-Macaristan‟ın yayınladığı bildirgede; Müslümanların din, can ve mal güvenliğinin teminat altında olduğu beyan edilmiĢtir.147 AvusturyaMacaristan‟ın Bosna‟yı iĢgâlini, Bosna‟da yaĢayan Müslümanların din, mehzeb ve mahkemeleriyle olan iliĢkileri Avusturya memurlarının Müslüman halkın can, namus, mal, gelenek ve dinî törenlerine zarar vermemesini, zarar veren kiĢilerin cezalandırılması gibi hükümleri düzenleyen bir antlaĢma, 21 Nisan 1879‟da imzalandı.148 Istanbul AntlaĢması olarak bilinen bu antlaĢma ile BoĢnakların hukukî durumları belirlenmiĢti. Ancak, Berlin Kongresi kararlarının ardından çok sayıda BoĢnak, vatanlarında azınlık olarak yeni konuma uyum sağlamakta zorlandığı için, ya da halife sultanın idaresi altında yaĢamayı tercih ettiği için, kendi istekleriyle göç etmeyi tercih etmiĢlerdir. Osmanlı belgelerinde BoĢnaklardan, “Bosnalı Müslümanlar” “Müslümanlar” ifadesinin yanı sıra “BoĢnaklar”, “BoĢnak taifesi”, “Bosnalı Kavimi”, “Bosnalı Takımı” gibi ifadelerle de sözedilmektedir.149 Bunların siyasî alanda ve günlük hayatta günlük unsurdan farkları yoktu ancak, BoĢnaklar, kendilerini tanımlama ve belirleme ihtiyacı ile, ilk olarak, Bosna-Hersek‟in 1878‟de 145 Muhsin RizviĤ, Bosansko-Muslimanska knjizevnost u doba Preporada 1887-1918, Sarejevo, 1990, s.11; Kemal H. Karpat, “The Ottoman Attitude Towards The Resistance Of Bosnıa And Herzegovina To The Austrian Occupation in 1878”, Posebna Izdanja Knjiga XLIII, Odjelenje Društvenih Nauka Knjiga 8, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1979, s.151; Ġpek, a.g.e., s.338. 146 Bkz. GeniĢ bilgi için, Berlin Muahedenamesi, Selanik, 1224; Karpat, Balkanlarda Ulusçuluk..., 151. 147 Fikret KarĤiĤ, Bosna-Hersek Ġslam Hukuku Tarihi, Koba Yayınları, Ġstanbul, 1994, s.20. 148 BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA), Mu‟abedenameler, Nr.56/15, 28.R.1296 (21.04.1879). 149 Muhsin RizviĤ, “Bosna i njen jezik u izvanbsanskim znanstvenim djelima i knjızevnohistorijskim izvorima”, Bosna i Bošnjaštvo, Sarajevo, 1990, s.49; ImamovıĤ, Hıstorıja..., s.13. 47 Avusturya-Macaristan tarafından iĢgâl edilmesinden sonra karĢı karĢıya gelmiĢlerdir. Bu süreç içerisinde BoĢnakların arasında, bir Bosna Milletini (BoĢnjaštvo) oluĢturmak amacıyla çalıĢanlar bulunduğu gibi, biri kendisini Sırplar‟a diğeri de kendisini Hırvatlara ait hisseden iki akımların varlığı göze çarpmaktadır.150 BoĢnaklar, konuĢtukları dili BoĢnak dili ya da “naĢki jezik” olarak adlandırıyorlardı.151 ĠĢgâlin ardından Avusturya-Macaristan ordusuyla yaĢanan silahlı çatıĢmalar ve Müslüman toplum içinde meydana gelen din değiĢtirme olayları, BoĢnakların millî ve siyasî geliĢimine Ģekil veren önemli bir etkendir. BoĢnakların iĢgal kuvvetlerine verdikleri Ģikâyet dilekçeleri, BoĢnakların siyasî taleplerini ve genel sorunlarını içermekteydi. Bu da, BoĢnakların AvusturyaMacaristan idaresi altında hızlı bir millî-siyasî geliĢime tâbi olduklarını göstermektedir.152 BoĢnaklarda, topluluktan millete geçiĢ aĢamasının 1899‟da ülke çapında örgütlenen muhalefet hareketinin baĢlangıcından, BoĢnakların dinî özerkliğinin eyalet yönetimi tarafından tanındığı 1909 yılına değin uzandığı söylenebilir. Müslümanlar arasında dinî duygu Sırplara ve Hırvatlara kıyasla daha çok ön plandaydı.153 Çünkü Müslümanlar açısından Sırplara ve Hırvatlara karĢı etnik sınır dindi. BoĢnaklar, kaderlerini Osmanlı Devleti ile özdeĢleĢtirmiĢlerdi. Buna örnek olarak, Avusturya-Macaristan yönetiminin ilk resmî raporunda, Bosna halkı Müslümanlar, Hırvatlar ve Sırplar diye farklı milletler olarak kaydedilmektedir.154 Diğer taraftan BoĢnakları ayrı bir millet olarak kabul etmek istemeyen Sırp ve Hırvat milliyetçileri arasındaki rekabet, Avusturya-Macaristan iĢgâli döneminde 150 Aydın Babuna, GeçmiĢten Günümüze BoĢnaklar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2000, s.93. 151 HandiĤ, “Borba Müslimana…”, s.94. 152 Babuna, a.g.e., s.95. 153 Bericht über die Vewaltung on Bosnien und der Hercegovina 1906, (yay.) k.und k Gemeinsame Finanzministerium 1906, Wıen, 1906, s.119-120. 154 Bericht 1906, s.119. 48 daha da artmıĢtır. Sırbistan, Avusturya-Macaristan‟a karĢı bir siyaset izlemeye baĢlamıĢtı. Dolayısıyla Sırbistan‟daki bu geliĢmeler Bosna-Hersek‟teki Sırplar üzerinde de etkili oluyordu.155 Avusturya da Hırvatları destekliyordu. Her iki halde de BoĢnakların Hıristiyan unsurların içinde eritilmesi isteniyordu. BoĢnaklarda, milliyetçi fikirlerin ilk temsilcileri, Bosna toprak soyluluğunun genç mensupları olmuĢtur. Bunlar geleneksel Ġslâmi okullar yerine, eğitimlerini Gıraz (Graz), Viyana veya BudapeĢte Üniversitelerinde görmüĢlerdi. Bu yüzden kendi milliyetlerini belirleme denemesinde, milliyeti kan akrabaları topluluğu olarak tanımlayan Alman teorisini temel almıĢlardır. Hatta bu BoĢnaklar, kimliklerinin kökenini Ortaçağdaki Bosna Devleti‟nin geçmiĢinde görmek istemiĢlerdir.156 1.6. Bosna-Hersek‟te Millet Yapısı ve Nüfus Bosna-Hersek‟te etnik yapı; Müslüman BoĢnaklar, Ortodoks Sırplar ve Katolik Hırvatlar olarak üç grup etrafında toplanıyordu. Bu gruplar dıĢında Yahudi, Ulah, Macar, Cermen ve Çingene toplulukları da azınlık olarak bulunmaktaydı.. 157 Bosna-Hersek Piskoposu Maroviç, 1656‟da verdiği bilgide BosnaHersek‟te Müslümanların çoğunluğu teĢkil ettiğini ifade etmiĢtir.158 Fransa‟nın 155 KraljaĦiĤ, a.g.e., s.217. 156 L.S.Stavrianos, “Antecedents to the Balkan Revolutions of the Nineteenth Century”, Journal of Modern History, S.29, 1957, s.339; Slobodan Ġlic, “Bosna Bogomilleri ve ĠslamlaĢma: Bilimsel Bir yanılgıdan Ulusal Bir Mitosa”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi, Mersin, 1999, s.323. 157 Hırvatlar ve Sırplar kendi dinleri ile aynı olan devletlerin desteğini kazanmak için bu savaĢın aslında bir din savaĢı olduğu propagandasını yapmaya çalıĢmıĢlar ve kısmen baĢarılı olmuĢlardı. Mustafa Selver, Balkanlara Stratejik YaklaĢım ve Bosna, IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, Ġstanbul, 2003, s.79. 158 Alija Nametak, “Statisticki podaci o broju stanovnišva u bosni i hercegovini u poslednjih stotinu godina s ossobiti obzirom na muslimane”, Galsnik VĠS-a, S.IX, Sarajevo, 1958, s.140. Nüfusun % 49.18‟ini Müslümanlar, % 40.98‟ini Ortodokslar ve % 9.83‟ünü Katolikler oluĢturmaktaydı. Bosna‟yı 1624‟te ziyaret eden Papalık temsilcisi Petros Masarechi‟nin verdiği nüfus bilgileri Ģöyleydi: Müslümanlar 900.000 (% 66), Katolikler 300.000 (% 22), Ortodokslar 150.000 (% 11). 49 Bosna-Hersek konsolosu Chaumette Des Foses, 1807-1808 yıllarında BosnaHersek‟te 600 bin civarında Müslüman, 500 bin Ortodoks, 120 bin Katolik nüfusun bulunduğunu ifade etmektedir.159 Osmanlı Devleti yönetiminde ilk resmi nüfus sayımı 1850‟de Bosna ve Yeni Pazar‟da yaĢayan erkek Müslüman nüfusu belirlemek için yapılmıĢtır. Bu sayıma göre, Müslümanların sancaklara göre dağılımı aĢağıdaki tabloda gösterilmektedir.160 Tablo 1 1850 Nüfus Sayımı ve Bosna ve Yeni Pazar‟da Erkek Nüfus Sancak Nüfus Saraybosna 24.482 Travnik 24.170 Bihke 34.979 Banjaluka 13.381 Ġzvornik 40.047 Yenipazar 24.440 Toplam 175.449 1850 Nüfus Sayımı: Bosna ve Yeni Pazar‟da Erkek Nüfus 1850 nüfus sayımı sonucunda elde edilen Müslüman erkek nüfus 175.449 dört ile çarpılısa toplam nüfusun 700 bin olduğu sonucuna varılabilir. Bosna159 Nametak, “Statisticki podaci...”, s.140. 160 Kemal BaĢiç, Osmanlı Devleti‟nin Bosna-Hersek Müslümanlarıyla Dini ĠliĢkileri: AyrılıĢtan 1914‟e, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Soysal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1998, s.29-30. 50 Hersek‟in 1860 yılında Zohrap tarafından belirlenen tahmini nüfusu ise: 161 Müslümanlar 490.000, Katolikler 160.000, Ortdokslar 550.000 olmak üzere toplam 1.200.000‟dir. Ahmed Cevdet PaĢa 1863‟teki müfettiĢliği esnasında Bosna-Hersek‟in nüfusu hakkında Tezâkir‟de; Müslümanların 472.000 (%41.25), Katolikler‟in 184.000 (%16.08), Ortodokslar‟ın 488.000 (%42.65) olduğu bilgisini vermiĢtir.162 1870 tarihinde Osmanlı makamlarınca tutulmuĢ istatistik de Ģöyleydi: Müslümanlar 315.228 (%50.84), Katolikler 78.383 (%12.64), Ortodokslar 226.312 (%36.50). Bosna Eyaleti‟nin 1870 yılındaki nüfusunun ayrıntılı dağılımı aĢağıdaki tabloda gösterilmektedir.163 Tablo 2 VĠLÂYET MÜSLÜMAN ORTODOKS KATOLĠK YAHUDĠ ÇĠNGENE TOPLAM Saraybosna 98.921 51.566 24.590 2.696 1.903 179.675 Ġzvornik 178.964 131.471 32.787 354 5.521 349.098 Travnik 122.251 70.547 65.110 441 1.850 260.199 Bihke 127.027 104.343 5.898 0 1.124 238.393 Yeni Pazar 147.942 85.952 0 112 2.086 236.093 Banyaluka 84.061 126.288 40.554 65 1.656 252.623 Hersek 110.964 66.041 51.414 0 1.900 230.319 Toplam 870.128 636.208 220.353 3.669 16.041 1.746.399 1870 Yılında Bosna-Hersek Nüfusu 161 Karpat, Osmanlı ModernleĢmesi …, s.154. 162 Bosna-Hersek Ġle Ġlgili ArĢiv Belgeleri, s.5. 163 Bkz. Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, 1287, Bosna Vilâyet Matbaası, Sarajevo, 1287 (Sarayevo Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi‟nde kayıtlı). 51 Osmanlı Devleti‟nin idaresi altında bulunduğu devrin sonunda (1875) yapılan bir baĢka sayımda Bosna-Hersek‟in nüfusu, 1.051.000 olarak tespit edilmiĢti.164 Bosna-Hersek nüfusu, Avusturya-Macaristan‟ın 1878‟de iĢgali ve 1908‟de ilhakı sürecinde Müslümanların Bosna‟dan göç etmesi ve hastalık vb. diğer nedenlerin etkisiyle azalmıĢtır. Bosna-Hersek‟in, güçlü bir yönetim yapısına sahip bir ülke tarafından iĢgâl edilmesi, BoĢnak toplum üzerinde önemli etkiler yaratmıĢtır: ĠĢgâl ile karĢılaĢan BoĢnakların bir kısmı göç ederek Bosna‟yı terk etmiĢtir. 1878‟de iĢgâlin tamamlanmasıyla yapılan nüfus sayımında Müslümanların oranı %38.73, Ortodokslar‟ın %42.88, Katolikler‟in oranı %18.8 olarak belirlenmiĢti. Oysa, 1870 Osmanlı nüfus sayımında Müslümanlar %49.84, Ortodokslar %36.50, Katolikler %12.64, Yahudiler %0.2, Çingeneler %0.9‟du.165 Bosna‟daki Müslüman halkın sayısı, 1875-1876 SavaĢı‟nda yaĢanan ölümler ve sonrasındaki göçler sonunda 694 binden 449 bine düĢmüĢtü. Bu, %35‟lik bir azalma anlamına geliyordu. Diğer yandan Bosna‟daki Sırp nüfusda %7 oranında bir azalma olmuĢtu.166 Diğer yıllarda nüfus sayımı ile iĢgâl esnasında Ģehit düĢenler, sürgün edilenler ve göç edenlerden sonra geriye kalan nüfus miktarı tespit edilmiĢtir. Buna göre:167 164 ġenol Alparslan, Bosna‟da Türk Kültürünün Ġzleri, Genel Kurmay ATESE ve Denetleme BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2006, s.47. 165 Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, 1287, Bosna Vilâyet Matbaası, Sarajevo, 1287, s.144-145; Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, 1288, Bosna Vilâyet Matbaası, Sarajevo, 1288, s.134-135 (Sarajevo Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi‟nde kayıtlı). 166 167 McCarthy, Osmanlıya Veda...,s.97. A. Popovic, Les musulmans du sud-est europeen dans la periode post-ottomane, Berlin- Wiesbaden, 1986, s.271. Avusturya‟nın Bosna-Hersek‟i ele geçirdikten sonra yaptığı resmî sayım çok önemlidir. 1879‟da iĢgalden sonra Bosna-Hersek‟te, yaklaĢık 1.446.000 kiĢi yaĢamaktaydı. Müslümanlar % 38, Ortodokslar % 42, Katolikler %18 oranında nüfusa sahiptiler. Mehmet Yılmazata, Avrupa Devletlerinin BloklaĢma Sürecinde 1908/1909 Bosna‟nın Ġlhak Krizi, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Ġstanbul, 2005, s.51. 52 Tablo 3 BOSNA-HERSEK 1885168 1889 1910 Müslümanlar 448,613 548,632 612,137 (38,72%) (34,99%) (32,25%) 265,788 334,142 434,061 (19,88%) (21,31%) (22,87%) 496,761 571,250 673,246 (42,86%) (42,76%) (42,94%) Katolikler Ortodokslar 1885-1910 Yılları Arasında Nüfus Sayımlarına Göre Bosna-Hersek Nüfusu Bu bilgilerden, Müslümanların o dönemde Sırp Ortodokslar‟ın ardından, ülkenin en büyük ikinci etnik grubunu oluĢturduğu sonucu çıkmaktadır. 1885 yılında Müslümanlar, yüzde 51,18 ile baĢkent Saraybosna‟da nüfusun çoğunluğunu oluĢturmaktaydı. Müslümanlar, Bihaç (%44,85), Tuzla (%5,01) ve Travnik ( % 30,6 ) gibi ülkenin önemli kentlerinde de yüksek nüfus oranlarına ulaĢmaktaydı 169 Yıllara göre verilen nüfus sayımlarında Müslüman nüfusun oranının gittikçe azaldığı görülmektedir. Bunun en önemli sebeblerinden birisi de AvusturyaMacaristan‟ın izlediği yerleĢtirme siyaseti sonucunda, Katolikler‟in Bosna-Hersek‟e yerleĢtirilmeleri ve BoĢnakların da buradan göç etmesi olarak gösterilebilir. Diğer taraftan BoĢnakların nüfusları oransal olarak gerilemekle beraber, tüm Avusturya168 Bosna-Hersek Ġle Ġlgili ArĢiv Belgeleri, s.6. ĠmamoviĤ, 1895 yılında Bosna-Hersek nüfusunu 1.568.092, Ortodoks nüfusu ise 673.246 olarak vermektedir. bkz. Mustafa ĠmamoviĤ, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1997, s.439. 169 Popovic, a.g.e., s.273. 1879‟da Bosna-Hersek‟te Ģehir nüfusunun %70‟ini Müslümanlar oluĢturmaktaydı. Babuna, a.g.e., s.110. 53 Macaristan dönemi boyunca ülkenin en önemli topluluklarından birini oluĢturmaya devam ettmiĢlerdir.170 Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟nun Bosna-Hersek‟te yönetime el koyduğu 1878‟den sonra BoĢnakların sosyal hayatı da değiĢime uğramıĢtır. Avusturya idaresince atanan mahallî idareciler, halka ağır vergilerle baskı uyguluyor ve mallarını müsadere ediyordu. Bu uygulamalar da Müslümanların göç etmesine sebep olmaktaydı. Avusturya-Macaristan yönetimi din ve mezheb bakımından kendilerine yakın gördükleri Hırvatları destekleyerek, Hırvat göçmenleri BosnaHersek‟e yerleĢtirmekteydi. Böylece, Hırvat yerleĢimciler, Katolik Propaganda Cemiyeti aracılığıyla, Müslümanlara Hıristiyanlık Müslümanların göç etmesine yol açmaktaydı. 171 propagandası yaparak Diğer taraftan Avusturya- Macaristan hükümeti 11 Ekim 1883 tarihli kararname ile göç için izin alınmasını zorlaĢtırarak göçü azaltmaya çalıĢmaktaydı. Bu kararname ile Bosna-Hersek‟ten Müslüman göçünü engelleyerek, nüfus dengesinin Sırpların lehine olmasına engel olmak istemekteydi.172 Bosna Ortodoks ve Katolikleri, fazla tereddüt etmeksizin, Sırp ve Hırvat millî akımına katılırken, Müslümanlar iĢgâl karĢısında tamamen hazırlıksız ve ĢaĢkınlık içinde bulunmuĢlardır. BoĢnaklar “imansızlar” tarafından yönetilen bir devletin idaresi altında olma ikilemi ile karĢı karĢıya kalmıĢlardır. Hele gayrimüslimlerin ordusunda askerlik hizmetini ifa etmek ciddi bir sıkıntı oluĢturmaktaydı. Bu ruh hâli ile bir taraftan BoĢnakların Osmanlı Devleti‟ne kitle halinde göç etmesine yol açmıĢ (bazı verilere göre 1918‟e kadar 140 000 kiĢi göç etmiĢ) diğer yandan da ya çifte tâbiiyet konusunda siyasî veya silahlı direnme ortaya çıkmıĢtır (Sarayevo‟daki Hacı Loyo isyanı gibi).173 170 Zefer Gölen, “19. Yüzyılda Bosna-Hersek`in Nüfusu.”, Toplumsal Tarih, Mart-Nisan 1995, ss.39- 40; 1910 yılı Ekim ayında yapılan sayıma göre, Bosna-Hersek‟te 1.898.044 nüfus bulunmaktaydı. Bkz. ĠmamoviĤ, Historija..., s.439. Müslümanlar, 1910‟da %50.76 ile Ģehirlerde mutlak çoğunluğu oluĢturmalarına karĢın, toplam nüfus içindeki oranları sürekli azaldı. Bkz. Babuna, a.g.e., s.110. 171 Bosna-Hersek Ġle Ġlgili ArĢiv Belgeleri, s.28-29. 172 Babuna, a.g.e., s.29. 173 Ġlic, a.g.m., s.322. 54 1.7.Siyasî OluĢumlar, Ayaklanmalar ve Bosna-Hersek Osmanlı Devleti‟nin dağılma sürecinin hızlanmasıyla Balkanlar‟daki milliyetçilik akımları, 19. yüzyıl dünyasını temelden etkileyen en önemli kavramdı. Milliyetçilik, savaĢların ve devrimlerin patlak vermesine katkıda bulunmuĢ; yeni devletlerin doğmasına, imparatorlukların dağılmasına ve sınırların yeniden çizilmesine neden olmuĢtu. Bu bölgelerde küçük çaplı yerel ayaklanmalar kısa sürede bastırılmakla beraber, bir yandan Fransız ihtilâlinin etkileri, diğer taraftan Rusya‟nın ve Sırbistan‟ın desteği ile Karadağ‟da da bağımsızlığı amaçlayan isyanlar çıkmaya baĢlamıĢtı.174 Karadağ‟ın bağımsızlık elde etme çabası içinde Piskopos, Rusya‟nın desteği ile, 1853 yılında isyan etmiĢ, ancak baĢarılı olamamıĢtır. 1856 Paris Kongresi‟nde Karadağ‟ın bağımsızlığının tanınmasını istemiĢ ancak burada da aynı hezimete uğramıĢtır. 1860 yılında Prens Danielo öldürülmüĢ ve yerine yeğeni Nikola Petroviç gelmiĢtir. Karadağ‟ın bağımsızlık arayıĢı, Hersek‟teki Sılav milliyetçiliğinin yükseliĢiyle paralel olarak devam etmiĢtir. Bu durum 1875 yılındaki Balkan bunalımının175 çıkmasına kadar iniĢli ve çıkıĢlı bir Ģekilde devam ederek, 1878 Berlin AntlaĢması ile bağımsızlığa ulaĢmıĢtır.176 174 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.VI, TTK Yay., Ankara, 1996, s.72-75; Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), TTK Yay., Ankara, 1997, s.275. 175 1875‟de Sırpların Osmanlı yönetimine ayaklanması ile baĢlayan Balkan krizi, 1877‟de Osmanlı- Rus SavaĢı‟nın en önemli nedenlerinden oldu. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‟nın ardından imzalanan 3 Mart 1878 Ayastefanos AntlaĢması ile Sırbistan, Karadağ, Romanya ve Bulgaristan gibi yeni millî devletler bağımsızlıklarını kazandılar. 176 Paul Dumont, “Tanzimat Dönemi (1839–1878)”, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, C.2, Adam Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.127-128. Balkanlar‟da Sılav korumacılığı adı altındaki Rus yayılmacılığına büyük güçler; Avusturya-Macaristan ve Ġngiltere‟nin olumlu bakması mümkün değildi. Bu devletlerin ısrarı ile Ayastefanos AntlaĢması‟nın yeniden gözden geçirilmesi için 1878‟de uluslar arası bir kongre toplanması kararlaĢtırıldı. 13 Haziran-13 Temmuz 1878 tarihleri arasında toplanan Berlin Kongresi, Balkanlar‟ın yeni bağımsızlaĢan devletlerinin sınırlarını yeniden çizerken, Makedonya, Batı Rumeli gibi bölgeler Osmanlı Devleti‟nin kontrolüne bırakılacaktı. Osmanlı Devleti‟ne bağlı özerk bir eyalet kurulması kararlaĢtırılacak ve bu eyalete Doğu Rumeli “ġarkı 55 Rusya, Ġngiltere ve Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu gibi Avrupa devletlerinin desteğini alarak Osmanlı Devleti‟ne karĢı ayaklanmalar baĢlamıĢ ve177 bölgede Osmanlı Devleti‟nden kopma süreci, 1829 yılında Yunanistan‟ın bağımsızlığı ile baĢlayarak 1913 yılında Arnavutluğun bağımsızlığını almasıyla sona ermiĢtir.178 Zaten Osmanlı Ġmparatorluğu, 1912-1913 Balkan SavaĢları‟nda, Balkanlar‟daki topraklarının tamamını kaybetmiĢti. Balkan SavaĢı‟ndan sonra, milliyetçilik Müslüman-Türk unsur arasında da giderek yeĢermiĢ ve yaygınlaĢmıĢtır. Ġttihatçıların en büyük çabası bir millet yaratmak olmuĢtu. Nitekim, Balkan SavaĢı Osmanlıcılığın ölüm fermanı olmuĢ ve Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, milliyetçilik düĢüncesiyle Anadolu‟ya yönelmiĢlerdir. Osmanlı Devleti‟ne özgü toplumsal ve kültürel koĢullardan beslenmiĢ olan Doğu tarzı milliyetçi geliĢme, Rus-Osmanlı savaĢları ve imparatorluğun resmen parçalandığını gösteren antlaĢmalarla noktalandı. Ortaya çıkan din kökenli “milli” Osmanlı-Müslüman toplumunun, tarihi koĢullar nedeniyle Rumeli‟de ve Anadolu‟da kısa zaman içinde bir Müslüman Türk topluluğuna dönüĢtü. “Çok uluslu imparatorlukların azınlıkları yönetime katmadaki baĢarısızlıkları, I. Dünya SavaĢı‟nın sonuçlanması ile beraber çok uluslu imparatorlukların ömürlerini bitirmesi sonucunu getirdi.”179 Milliyetçilik akımının çekim alanına giren Gayrimüslim toplumlara öncülük eden önderlerin gelecek ile ilgili düĢünceleri çeĢitliydi. Hepsinin tam bir milliyetçilik bilinci ile ayaklandıkları iddia edilemezdi. Batılıların davranıĢları onları ayrı bir millet olduklarını keĢfetmeye ve ispatlamaya yönlendiriyordu. Çoğu kez olduğu gibi, içinde yaĢadıkları Ģartları düzeltmek için de ayaklansalar, mücadelelerini sürdürmek için Batı‟nın desteğine ihtiyaç duyuyorlardı. Büyük güçlerin desteğini almak için ilk Ģartın Hıristiyan olmak, ikincisinin ise ayrı bir Rumeli” adı verilecekti. Bkz. Vlademir Potyemkin (Der.), Uluslararası ĠliĢkiler Tarihi, C.2, çev. Atilla Tokatlı, May Yayınları, Ġstanbul, 1978, s.134-141. 177 KarakaĢ, a.g.e., s.133. 178 Tanıl Bora, “Türk Milli Kimliği, Türk Milliyetçiliği ve Balkan Sorunu”, Bilgi ve Hikmet Dergisi, Yaz 1993, s.88. 179 Ürer, a.g.e., s.57. 56 millet olduklarını kanıtlamak olduğunu çabuk fark etmiĢlerdi. Ancak o anda büyük güçlerin gözünde bir anlam ifade etmedikleri için kongre onları ayrı bir ulus olarak tanımamıĢtı. Osmanlı Devleti‟nde yaĢayan her toplulukta sadece millet bilincine sahip ayrılıkçıların etkili oldukları öne sürülemezdi. Ġçlerinde, ayrılıkçılar kadar Osmanlıcılar da bulunuyordu. Seçkinler rekabeti, yükselmek isteyenlerin milliyetçiliği ve köktenci bir tutumu benimsemelerine sebep olmuĢtur. Son devir Osmanlı eğitim kurumlarında yetiĢen seçkinler ise ılımlı bir yaklaĢımdan yana idiler. Genellikle Osmanlı bünyesi içinde çözümden yanaydılar.180 Osmanlı Devleti‟nin Balkanlar‟daki etkisinin azalmasının en önemli nedenlerinden biri de Halil Ġnalcık‟ın “Devletin askeri ihtiyaçları ile köylünün sosyal güvenliğinin mutlu bir birleşimi”181 olarak tanımladığı Tımar sisteminin bozulması ve yerine çiftlik sistemine geçilmesiydi. Merkezi hükümetin zayıflaması, Osmanlı Devleti‟nin geniĢlemesinin durması, yeniçerilerin faaliyetlerinin Ģehirlerden kırsal bölgelere kayması ve Avrupada artan enflasyon oranlarının eski iktisadî sistemleri güçsüzleĢtirmesi, tımar sisteminin ortadan kalkmasının önde gelen sebebidir. Tüfeğin icad olmasıyla, tımar sisteminin en önemli unsuru olan sipahilerin yerine, tüfekli piyadelere daha fazla ihtiyaç duyulması da tımar sisteminin zayıflamasında etkili olmuĢtur. Ayrıca, 18.yy‟ın ikinci yarısında padiĢahın imparatorluğun uç bölgelerindeki otoritesi öylesine zayıflamıĢtı ki, askerler, valiler ve toprak ağaları ortaya çıkan boĢlukları hemen dolduruyorlardı. Aslında geleneksel toplumsal katmanların çöküĢü ve geniĢleyen mal üretimi ve malların daha geniĢ dağıtımı üzerine kurulu pazar iktisadının ortaya çıkıĢı, özgün Osmanlı toplumsal ve siyasal sistemini iĢlevsiz bırakan önemli bir etken olmuĢtur. Hem bu etken, hem de toprak sisteminin değiĢmesi milliyetçiliğin bayraktarları olarak faaliyet gösteren yeni bir tür tüccar sınıfının ve yeni aydınların ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur.182 180 Kutlu, a.g.e., s.129. 181 Halil Ġnalcık, “Land Problems in Turkish History”, Muslim World, XLV, July, 1995, s.224. 182 Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı..., s.125. 57 Diğer taraftan Balkanlar, 19. yüzyıldan baĢlayarak iktisadî, siyasî, kültürel alanda Avrupa‟nın yörüngesine girmiĢti. Bu süreç dört bölümde incelenebilir. 18001830 arasındaki ilk Balkan ayaklanmaları ile millî bir kuruluĢ süreci baĢlamıĢ oldu. Bu dönemdeki ayaklanmalar, millî pazara sahip çıkma, millî kültürü ve millî devletleri kurma hedeflerinin dıĢında, köylülerin feodal bağlardan kurtulup toprak sahibi olma özlemini de yansıtıyordu.183 1821‟deki Yunan ayaklanması 1830‟da bağımsız bir Yunan devleti, 1803 Sırp Ayaklanması da bir dizi geliĢmeler sonucunda 1829‟da Rus himayesi altında Osmanlılara bağlı özerk bir Sırbistan‟ın kurulmasına yol açtı.184 Ġkinci dönem (1830-1878), Balkanlar‟da ciddi geliĢmelere sahne oldu. Üçüncü dönemde (1878-1903) Balkanlar, Avrupa devletlerinin yayılma mücadelelerine sahne oldu. 1878‟de Rusya ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan Ayastefanos AntlaĢması‟yla büyük Bulgaristan devleti kuruldu.185 Diğer taraftan aynı yıl Berlin Kongresi‟nde, öteki Avrupa devletlerinin zorlaması ile Rusya‟nın uydusu olarak görmek istediği Bulgaristan‟ın sınırları küçültüldü. Berlin AntlaĢması, Sırbistan, Karadağ ve Romanya‟yı bağımsız ve Bulgaristan‟ı da özerk devletler olarak tanıdı. Bununla birlikte, antlaĢma yeni devletlerin sınırlarını çizerken, milyonlarca insanı sözümona millî yurtlarının dıĢında bırakmıĢ oldu. Yukarıda da belirtildiği gibi, 19. yy baĢlarına gelindiğinde, milliyetçilik öğretisi, bâzı azınlık milletlerinin düĢlerini doldurmaya ve büyük devletlerin de katkıda bulunduğu ayrılıkçı hareketler biçiminde boy göstermeye baĢlamıĢtı.186 183 Hükmet Öksüz, “Osmanlı Devleti‟nin Birinci Dünya SavaĢı Öncesi Balkanlar‟da YaĢamıĢ Olduğu Siyasal Süreç”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.485. 184 185 Öksüz, a.g.m., s.485. Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-ı Mühime-i Siyasiyye, C.II, TTK Yay, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara, 1987, s.193. 186 Roderic H Davison, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Reform, 1856-1876, çev. Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, Ġstanbul, 2005, s.19. Tarım, ticaret ve sanayideki geliĢmelerin siyasî etkileri de vardı. Bunlardan biri eĢkıya hareketlerinin ortaya çıkması ve giderek artmasıydı. Bunlara, Yunanistan‟da “klept”, Sırbistan‟da “hayduk”, Bulgaristan‟da da “haydut” deniyordu. Bu hareketlerin tarihî açıdan en baĢta gelen önemi, adalet ve özgürlük fikirlerini canlı tutmuĢ olmasıydı. Aslında, hiçbir siyasî ve ideolojik bilinçleri yoktu. Hıristiyanlara bağımsız devletler kurmaları için çağrıda da bulunmuyorlardı. 58 Bu sebepten Avrupa‟nın da dört bir köĢesinde ciddi ayaklanmalar baĢ göstermiĢti. Ġrlanda (1789), Polonya (1796), Ġspanya (1802-1812), Sırbistan (1803) isyan ateĢleri ile kavruldu. Ancak, bunların hepsi, iktisadî Ģikâyetleri olan köylü toplumların baĢkaldırmasıydı. Bu ayaklanmalar, giderek milliyetçi bir karaktere bürünmüĢtür.187 Zamanın Avrupasındaki dört köylü isyanının içerisinde baĢarılı olan, Sırp isyanıydı.188 1804 Sırp ayaklanması, isyancıların Müslüman bir devlette Ortodoks Hıristiyan olmaları sebebiyle farklıydı. 1804‟te Sırbistan‟da halk, bölgedeki yeniçerilerin kötü davranıĢlarına karĢı Karayorgi baĢkanlığında ayaklandı. Osmanlılar bu dönemde hareketi bastıramadı.189 1806‟da Belgrad ve 1807‟de Sırbistan‟daki birçok kale ihtilâlcilerin eline geçti. Artık bu baĢarılardan sonra Karayorgi özerklikle yetinmiyordu.190 Özellikle Rusya, merkezi bir Sırp devletinin yaratılmasına muhalefet etmesi nedeniyle Karayorgi‟den desteğini çekti. Karayorgi desteksiz kalınca Avusturya-Macaristan‟a kaçtı ve 1813‟de Osmanlılar Belgrad‟ı geri aldılar.191 Bir yıl sonra ise, MiloĢ Obrenoviç, Sırpların baĢına “Büyük Knıyaz” olarak seçildi ve Babıâli tarafından tanındı. Böylece Sırpların özerkliği tanınıyordu ve Sırpların silahlı güç bulundurmalarına izin verilerek, Skupçina denen bir meclis de kuruldu. 1829 Edirne AntlaĢması‟nda Sırbistan‟ın hukuken özerkliği, gerçekte ise bağımsızlığı kabul edildi. Ancak Sırbistan, tam bağımsızlığını 1878 Berlin Kongresi‟nde kazandı.192 Ancak, bu eĢkıya hareketleri Balkan halklarının zihinlerinde ayaklanma geleneği yarattı ve 19. yüzyılda milliyetçilik akımları ortaya çıktığında, bu eĢkıyalar hazır savaĢ gücü idiler. Bkz. Stavrianos, The Balkans..., s.144. 187 Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999, çev. Mehmet Harmancı, Ġstanbul, 2001, s.21. 188 Glenny, a.g.e, s.21. 189 Kutlu, a.g.e., s.46; M. Smith Anderson, Doğu Sorunu, çev. Ġdil Eser, YKY, Ġstanbul, 2001, s.55; Selim AslantaĢ, Osmanlı‟da Sırp Ġsyanları, Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2007, s.70. 190 Ortaylı, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda...”, s.79-81. 191 Kutlu, a.g.e., s.46. 192 Ortaylı, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda...”, s.79-81. Ġkincisi, yani Yunan ayaklanması sonucu; Yunanistan‟ın bağımsızlığı, devletin reform sancıları ve sarsıntıları arasında çaresizlikle kabûl edilmiĢtir. 59 Rusya‟nın desteğinden faydalanan Sırp ileri gelenleri, bir taraftan tam bağımsızlığa giden yolda çalıĢmalarını arttırırken, diğer taraftan da bütün Sırpları Osmanlı egemenliğinden kurtararak bir “Balkan Konfederasyonu” oluĢturmaktan söz etmeye baĢlamıĢ ve bunun için de Bosna-Hersek ve Karadağ‟da milliyetçi Sırp propagandası yapmaya baĢlamıĢtı.193 Bulgaristan‟daki milliyet hareketleri ise, Istanbul‟daki Fener Rum Patrikhanesinin kötü idaresine karĢı bir tepki olarak baĢlamıĢtır. Bizans Ġmparatorluğu‟nu yeniden canlandırmak isteyen Patrikhane‟nin, panhelenizm siyasetini takip ve bu maksatla Bulgarları asimile etmek istemesi, Bulgaristan‟daki Rum papazların idaresine karĢı bir mukavemetin meydana gelmesine ve milliyet hislerinin uyanmasına zemin hazırlamıĢtı.194 BaĢlangıçta bu millî uyanıĢın liderliğini Bulgar papazlar yapmıĢ; Bulgar milletinin mazisinden bahsederek, millî hususiyetlerini unutmuĢ olduklarını, içerisinde bulundukları duruma ve cahil kalmalarına Rumların sebep olduğunu belirtip, Bulgar dilini ve kültürünü yüceltmeyi telkin etmiĢlerdi.195 Bulgaristan‟daki millî uyanıĢının diğer bir cephesini Bulgarca eğitim yapan okulların açılması ve eğitim için Avrupa‟ya gönderilen öğrenciler teĢkil etmiĢtir.196 193 Sabri Sürgevil, “ÇağdaĢlaĢma Sürecinde Milliyetçilik Kıskacında Balkanlar”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi, Mersin, 1999, s.278. 194 Mithat Aydın, Balkanlar‟da Ġsyan, Osmanlı-Ġngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve Bulgaristan‟daki Ayaklanmalar, (1875-1876), Yeditepe Yay., Ġstanbul, 2005, s.1. 195 Aydın, a.g.e., s.1. 196 Aydın, a.g.e., s.1. Rusya‟da milliyet temeline dayandırılmasından (1833) iki yıl sonra milliyet esasına göre eğitim yapacak olan ilk modern Bulgar okulu açıldı (1835) ve 1877‟de modern Bulgar okulu sayısı 1504‟e ulaĢtı. Bunda tacir, öğretmen ve din adamlarının çabaları, Osmanlı‟nın müsamahası, Batı Avrupa‟nın desteği ve Rusya ile Panslavistlerin yardımları sonucunda 1835-1876 yılları arasında bir Bulgar millî eğitimi, edebî dili, millî kitaplığı, basını oluĢmuĢ ve bilinçli bir aydın kitlesi yaratılmıĢtır. Bkz. Ġpek, Rumeli‟den Anadolu‟ya..., s.6. 60 Bulgar oluĢturmaktaydı. meselesinin 197 teĢebbüs etmiĢlerdir. bir baĢka yönünü de silahlı hareketler Bulgarlar 1862-1868 tarihleri arasında dokuz defa isyana 198 Ancak Bulgarlar tam bağımsızlık için Rusya‟nın yanı sıra Avrupa devletlerinin de desteğini ve 1908 yılını bekleyeceklerdi. Dolayısıyla, Bulgar meselesi, eğitim-kültür hareketi, müstakil bir Bulgar Eksharlığının kurulması ve ayrılıkçı isyanlar olmak üzere üç aĢamada geliĢmiĢtir.199 Diğer taraftan Sılav devletlerinin kurulmasını istemeyen, bu hususta Osmanlı Devleti ile fikir birliği içinde olan Avusturya-Macaristan da aynı dönemde Balkan siyasetini değiĢtirmeye baĢlamıĢtı. Balkanlar‟da Rusya‟nın güçlenmesinden endiĢelenen ve bu nedenle Osmanlı Devleti‟nin Balkanlar‟daki bütünlüğünü destekleyen bir siyaset izleyen Avusturya-Macaristan Rusya ile Balkanlar üzerinde bir anlaĢmaya varmıĢtı.200 1877 yılında Rusya‟nın Avusturya-Macaristan ile imzaladığı PeĢte AntlaĢması‟na göre Rusya, Bosna-Hersek‟i Avusturya-Macaristan‟a bırakmıĢ, bunun karĢılığında Avusturya-Macaristan da Rusya‟yı Balkanlar‟ın diğer bölgelerinde serbest bırakmıĢtı. Ancak, Balkanlar‟da Avusturya-Macaristan‟a rakip olabilecek tek ve Büyük bir Sılav devletinin kurulmayacağı esası üzerine mutabakata varılmıĢtı. Böylelikle Rusya, Avusturya-Macaristan‟ın Balkanlar‟a Rusya‟ya karĢı tarafsızlığını sağlarken kendisinin de bir tehdid olmayacağını garantilemiĢti.201 Dünya siyaset sahnesinde meydana gelen bu değiĢim ve geliĢmelerin Balkan topraklarına yansıması ise çok çabuk bir Ģekilde gerçekleĢmiĢtir. 1875 yılında 197 19. yüzyıla kadar silahlı hareketten uzak kalan Bulgarlar, bu yüzyılın ilk yarısında NiĢ (1841) ve Vidin (1850) isyanlarını çıkarmıĢlardı. Babıâli aldığı tedbirler sayesinde, bu hareketleri bastırmıĢtı. Ġpek, Rumeli‟den Anadolu‟ya..., s.7. 1834-1841 ve 1849 Bulgar milliyetçi ayaklanmaları yerel düzeydeydi ve ülke düzeyinde sınırlı siyasal sonuçlar yaratabildi. Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı Mirası..., s.123. 198 Aydın, a.g.e., s.4. 199 Ġpek, Rumeli‟den Anadolu‟ya..., s.6. 200 Ġngiltere ve Avusturya-Macaristan‟ın Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğünün korunmasını bırakıp, kendi nüfuz bölgelerini oluĢturmaya yönelmeleri sonucu ortaya çıkan boĢluğu ise daha sonra Almanya doldurmaya baĢlayacaktı. Bkz. Oral Sander, Siyasi Tarih, Ġlkçaglardan 1918‟e, Ġmge Kitabevi, Ankara, 2003, s.313-315. 201 Sander, a.g.e., s.313-315. 61 Hersek‟te isyan çıkmıĢ202 ve kısa sürede tüm Balkan yarımadasına yayılmıĢtır. Hersek‟te yaĢayan Hıristiyan halkından bir kısmının ağnam vergisinin fazlalığından ve yeniçerilerin kötü muamelesinden Ģikâyet ederek Karadağ‟a sığınmaları üzerine olaylar baĢlamıĢtı.203 Bunun üzerine, Osmanlı Devleti isyanı bastırmak için giriĢimlerde bulunmuĢ, Fransa ve Ġngiltere‟nin aracılığına baĢvurmuĢtu. Bu arada, Hersek isyanına, Karadağ, Sırbistan ve doğal müttefikleri Rusya destek vermiĢlerdi. 204 Bütün bu geliĢmelerin eĢliğinde, Hersek isyanı bastırılamamıĢ ve Bosna‟ya da sıçramıĢ ve burada da yayılmaya baĢlamıĢtı. Bu durum üzerine, Avusturya ve Almanya da bu iĢlere dâhil olmuĢlar ve bu bölgede ıslahat yapılmasını istemiĢlerdir.205 Osmanlı Devleti istenilen ıslahatı yapmasına rağmen, isyanlar durmamıĢtır.206 202 Bosna-Hersek ayaklanmasının sebepleri, baĢlaması ile ilgili ayrıntı için bkz. Aydın, a.g.e., ss.41- 50. 203 H. Sedes, 1875-1878 Bosna Hersek ve Bulgar Ġhtilalleri ve Siyasi Olaylar, Ġstanbul, 1946; F.R. Bridge, From Sarajewa to Sarajewo, The Foregin Policy of Austria-Hungary, 1906-1914, Londra, 1972. 204 Bekir Sıtkı Baykal, “ġark Buhranı ve Sabah Gazetesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Cografya Fakültesi Dergisi, C.VI, S.4, (Eylül-Ekim 1948), s.225. 205 Bosna‟nın iĢgâline yönelik ön tasarılar için bkz. Peter F. Sugar, Industrialization of Bosnia- Herzegovina, 1878–1918, University of Washington Press, 1963, s.19-21; 1856‟da MareĢal Rizetski ve 1866‟da Amiral Begetof, stratejik öneminden dolayı, Bosna-Hersek‟in ilhakını savunmuĢlardı. 1866‟da masaya yatırılan Bosna-Hersek‟in iĢgâli için üç tasarı vardı. Ġmparator Fransuz Josef ve ArĢidük Albrek bölgenin ilhak plânları üzerinde çalıĢıyorlardı. Diğer plân ise, Belgrad‟daki Avusturya-Macaristan elçisi Benyamin von Kalay tarafından hazırlanmıĢtı. Andrassy ve Kalay, hükümdar ve ailesinin savunduğu ilhaka karĢıydılar. Çünkü onlar Macar Hükümdarlığı topraklarının sınırında yer alan bir bölgeye, daha fazla Sılav nüfusun eklenmesini istemiyorlardı. Bu Vilâyetleri Osmanlı‟nın kaybedeceğine inanıyorlardı ve bu vilâyetler Avusturya-Macaristan tarafından iĢgâl edilmezse, buralar ya Sırp ya da Hırvat kontrolüne girecekti. Böylece, Güney Sılav Devleti‟nin kurulmasının önüne de geçilemeyecekti. Bu durum, Bosna-Hersek‟in ilhakından daha büyük sıkıntılara sebep olacaktı. Andrassy ve Kalay, güçlü bir Sılav devletinin önüne geçmek için BosnaHersek‟in Dalmaçya ve Sırbistan arasında bölünmesini istediler. 206 Aydın, a.g.e., s.78-79; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.VII, TTK Yay., Ankara, 1995, s.79. 62 1875‟te Bosna‟da patlak veren isyan, aç gözlü toprak ağalarına ve yüksek vergi oranlarına yönelik bir ayaklanmaydı.207 Bu isyana baktığımızda, özelde milliyetçi bir kimlik taĢıdığı görülür. Ġsyancılar, çoğunlukla Bosnalı Sırplar‟dan oluĢuyordu. Ancak bölgede yaĢayan diğer topluluklar da, Sırpların isyan gerekçelerini haklı buluyorlardı. Hangi dine ve millete dâhil olursa olsun, Bosna‟da yaĢayan birçok insan, vergi memurlarına yapılan saldırılara destek çıkıyordu. Ama, aradan çok zaman geçmeden, Bosnalı Sırp milliyetçileri ve Sırbistan devleti, toprak ağalarını ve ağır vergileri gerekçe göstererek çıkarılan208 bu isyanın nitelik ve karakterini değiĢtirdiler. Sırbistan ve Karadağ‟dan silah, para ve adam desteği geldi. Rus Panislavizmi de kendisini Bosna‟da hissettirmeye baĢlamıĢtı.209 Sırplar, sadece devlet memurlarına saldırmakla kalmıyor, Müslüman köylülerine de saldırıyorlardı. Sırpların baĢlangıçtaki hedefleri ile Ģimdiki hedefleri arasında farklılık oluĢmaya baĢlamıĢtı. Sırplar daha iyi bir hayata kavuĢmak adına, üzerlerinde baskı kuranlara saldıracakları yerde, milliyetçi duygulara kapılarak kendi milliyetlerinden olmayan herkese saldırmaya baĢladılar. Müslüman köylüler ise bu duruma millî duygular ile karĢılık vermekten öte, öç almak için karĢılık vermeye baĢladılar. Böylece Bosna topluluklar arası bir savaĢın ortasında kaldı.210 Bosna-Hersek‟te çıkan isyanı fırsat bilen Sırbistan, 1876‟da Osmanlı Devleti‟ne baĢvurarak Bosna-Hersek‟ten bazı bölgelerin Sırbistan‟a ilhak edilmesini 207 Anderson, a.g.e., s.195; Bekir Sıtkı Baykal, “93 Harbi Öncesinde Osmanlı Devleti ile Büyük Devletler Arasındaki ĠliĢkiler”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi-Dün/Bugün/Yarın, S.72-77, OcakHaziran 2003, s.60; Bu isyan sırasında Bosna-Hersek‟ten yaklaĢık olarak 156.000 mülteci Sırbistan, Karadağ ve Avusturya‟ya göç etti. Bkz. L. S. Stavrianos, The Balkans 1815-1914, New York, 1961, s.64. 208 Ġsyan, 13 Nisan 1875‟te Hersek Sancağı‟na bağlı Nevesin Kazâsı köylerinden Dabre ve Zovidol reayasından 160 kiĢinin, ağnam resminin ağırlığını, mültezim ve memurların kendilerine kötü davranmasını gerekçe göstererek, Karadağ‟a iltica etmesiyle baĢlamıĢtı. Bkz. Sedes, a.g.e., s.78; Mahmud Celaleddin PaĢa, Mir‟at-ı Hakikat. Tarihi Hakikatlerin Aynası, Haz. Ġsmet Miroğlu, Bereket Yayınevi, Ġstanbul, 1983, s.51. 209 Bkz. Arslan TopçubaĢı, Batı ve ġark Meselesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Yayımlar Daire BaĢkanlığı Kültür Eserleri Dizisi, 273, Sera Ofset, Ankara, 2000. 210 McCarthy, Osmanlıya Veda…, s.89. 63 istedi.211 Karadağ prensi de Sırbistan ile birlikte hareket edeceğini söyledi. Bunun üzerine Osmanlı Devleti Sırbistan üzerine ordu yollamıĢ ve savaĢ baĢlamıĢtı. Harp devam ederken, Rusya sınırlara asker yığmaya baĢlamıĢtır. Durumun tamamen Rusya‟nın kontrolüne geçeceğini düĢünen Avrupa devletleri, Istanbul‟da devletlerarası bir konferans düzenlemeyi kararlaĢtırmıĢlardı.212 Ġngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Ġtalya‟dan temsilcilerin katıldığı Istanbul Konferansından bir sonuç alınamamıĢtır.213 Daha sonra, Avrupa devletlerinin hazırladıkları Londra protokolü de sonuçsuz kalmıĢtır. Bu arada, Romanya ile ittifak yapan Rusya da, sonunda Osmanlı Devleti‟ne harp ilân etmiĢtir.214 Balkanlar üzerinden doğu Rumeli‟ye doğru ilerleyen Rus orduları, baĢta Türkler olmak üzere, sivil Müslüman nüfusa karĢı geliĢigüzel saldırılarda bulundular. 1877-1878 RusOsmanlı Harbi‟nin Balkanlar ve Osmanlı Devleti‟nin nüfus yapısı açısında önemli sonuçları olmuĢtur. Yenilginin ardından Osmanlı Devleti, çok ağır hükümler taĢıyan ancak uygulanamayacak olan Ayastefanos BarıĢ AntlaĢması‟nı imzalamıĢtır.215 AntlaĢma, Osmanlı Devleti‟ne bağlı sınırları kuzeyde Tuna nehri, doğuda Karadeniz, güneyde Ege Denizi ve batıda Arnavutluğa dayanan bir Bulgaristan kurulmasını kararlaĢtırıyordu. Ġkinci olarak Romanya, Sırbistan ve Karadağ tam 211 McCarthy, a.g.e., s.90. 212 Reco ÇauĢeviç, Bosna/Müslümanlara Son Uyarı 1, çev. Nevzat AkuĢ, Adnan Soylu, Behiye Tutunciç, Rıfat Ahmetoğlu, Ġstanbul, 1994, s.36. 213 Bkz. 20 Ocak 1877‟de baĢarısızlıkla sonuçlanan konferans ile ilgili ayrıntılı bilgi için, Süleyman Oğuz, Osmanlı Vilâyet Ġdaresi ve Doğu Rumeli Vilâyeti (1878-1885), Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1986, s.226. 214 Stanford J. Shaw–Ezel Kural Shaw, Osmanlı Ġmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.2, E Yayınları, Ġstanbul, 2000, s.203-204; Armaoglu, a.g.e., ss.517-518. Kafkaslar ve Tuna olmak üzere iki cephede süren muharebeler, Osmanlı ordularının yenilgisi ile sonuçlanmıĢ ve 19 Ocak 1878‟de Edirne‟de mütareke yapılmıĢtır. 215 3 Mart 1878‟de imzalanan 29 maddelik Ayastefanos AntlaĢması için bkz. Karal, a.g.e., C.VIII, s.64; Shaw, a.g.e., s.235. 64 bağımsızlıklarını216 kazanmıĢlardı. Bosna-Hersek ile ilgili düzenleme ise Ģöyleydi: Ġstanbul Konferansında Avrupa devletlerince ileri sürülmüĢ olan tekliflerin, Osmanlı, Avusturya ve Rusya arasında kararlaĢtırılacak yeni tedbirlerle beraber kabûl edilip uygulanması, zarar gören halka tazminat ödenmesi, bundan sonra Bosna-Hersek‟in vergilerini Rusya ve Avusturya‟nın tespit etmesi ve bu çalıĢmaların 1880 yılına kadar tamamlanması kararlaĢtırılmıĢtır.217 Ayastefanos‟u değiĢtiren Berlin AntlaĢması‟ndan sonra, Osmanlı Devleti siyasî, askerî ve iktisadî olarak iyice zayıflamıĢtı. Osmanlı Balkanlar‟da çok büyük toprak kayıplarına uğramıĢ ve neredeyse tüm Balkanları kaybetmiĢtir. Yunanistan‟dan sonra Romanya, Sırbistan ve Karadağ tam bağımsızlıklarını elde etmiĢler, Bulgaristan‟ın sınırları daraltılmıĢsa da, özerk bir prenslik olmuĢ, BosnaHersek Avusturya‟nın iĢgâli altına girmiĢtir.218 Balkan halklarının kendi aralarındaki problemler devam ederken, 19. yüzyılın sonlarına doğru dünyada sömürgeleĢtirecek alanın hemen hemen kalmaması, Avrupa devletleri arasındaki siyasî ve iktisadî çatıĢmaların Balkanlar‟da daha da yoğunlaĢmasına sebep olmaktaydı. Özellikle, 1905 yılında Japonya ile yaptığı savaĢı kaybeden Ruslar Asyada tutunamamıĢ, yüzünü tekrar Balkanlar‟a çevirmiĢtir. Bu ise, 1878 Berlin AntlaĢması ile Bosna–Hersek‟in yönetimini ele geçiren ve bölgede nüfuzunu hızla arttıran Avusturya ile karĢı karĢıya gelmesine sebep olmuĢtur. Bu Ģartlara rağmen bu iki ülke aralarında uzlaĢmanın yolunu bulmuĢtu. 1908 Eylülünde yapılan Buchlau görüĢmelerinde, Avusturya Rusya‟yı Boğazlarda, Rusya da Avusturya‟yı Bosna-Hersek‟te serbest bırakmıĢ ve ilk olarak 5 Ekim 1908‟de Bosna-Hersek Avusturya tarafından ilhak edilmiĢtir.219 216 De Landemond, L‟europe Et La Polıtıque Orıentale, 1878-1912, Paris, 1912, ss.25-29; Shaw, a.g.e., s.201–202; Balkan Harbi (1912-1913), C.I, Genel Kurmay Harp Tarihi BaĢkanlığı Resmi Yayınları, Ankara, 1970, s.43; CoĢkun Üçok, Siyasî Tarih Dersleri, Ankara, 1949, s.265; Castellan Georges, Balkanların Tarihi, çev. AyĢegül Yaraman, Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.333. 217 218 Karal, a.g.e., C.VIII, s.64; Shaw, a.g.e., s.235. Gregoire François Georgeon, “Son CanlanıĢ (1878–1908)”, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, C.2, Adam Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.145-146. 219 Haluk Ulman, I. Dünya SavaĢına Giden Yol, Ankara, 1973, s.186-187. 65 Bu tarihte Avusturya-Macaristan, Osmanlı Devleti‟nin Bosna-Hersek‟i fiilen yönetmediğini, bölgenin 30 yıldır Avusturya idaresi altında olduğunu ve bu süre zarfında bölgenin iktisadî ve idarî geliĢmeler kaydettiğini ve halkın bu geliĢmeleri ve mevcut idarenin devamını istediğini belirterek, Bosna-Hersek‟teki hükümranlık haklarını artık resmi olarak üstlenmeleri gerektiğini bildirdi.220 Avusturya‟nın Bosna-Hersek‟i resmen ilhak etmesine en sert tepki Sırbistan‟dan gelmiĢtir.221 Bu bölgeyi bir anlamda doğal yayılma alanı içinde gören Sırbistan, ilhakı Balkan ulusçuluk hareketine karĢı indirilmiĢ ağır bir darbe olarak nitelendirmiĢ, hareket için Rusya‟ya baĢvurmuĢ ancak herhangi bir sonuç alamamıĢtı. Bu olay, Rusya‟nın kendi menfaatleri için Pansılavizm düĢüncesini bir kenara bırakabileceğinin açık bir örneğini oluĢturmuĢtur. Bu arada, ilhaktan bir gün önce mevcut durumun karıĢıklığından faydalanan Bulgarlar da tek taraflı olarak bağımsızlıklarını ilân etmiĢti.222 Balkanlı milletlerin bir yandan bağımsızlık ararken bir yandan da büyük devletleri bölgenin içine çekmeleri; yarımadanın 20. yüzyıla büyük bir karmaĢa içine girmesi sonucunu yarattı.223 MeĢrutiyetin ilanının arkasından Avusturya- Macaristan‟ın Bosna-Hersek‟i topraklarına katmasıyla 1908‟de patlak veren Bosna 220 BOA,Y.A.Hus, Nr.525/66, H.11.N.1326 (7.10.1908). 221 Belgrad‟da Ġlhaka karĢı toplu gösteriler düzenlendi. Ardından kısa bir süre içinde, Sırp birliği için mücadele edecek olan iki gizli cemiyet kuruldu; “Narodna Odbrana” (Milli Savunma) ve “Ujedinjenje ili Smrt” (BirleĢme veya Ölüm). Sırbistan‟ın Avusturya-Macaristan‟a savaĢ ilan etmesine, Rusya DıĢiĢleri Bakanı Ġzvolsky engel oldu. Noel Malcolm, Bosna, çev. AĢkım Karadağlı, Om Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.246. 222 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.IX, TTK Yay., Ankara, 1999, s.228. Ġlhakın Bulgaristan‟ın bağımsızlık ilânıyla paralel olmasından ve Avusturya‟nın tek baĢına harekete geçmesinden dolayı ,hem Ġngiltere hem de Fransa hükümetleri olumsuz bir tavır sergilediler. Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanlığı Osmanlı hükûmetine, Bosna-Hersek‟in ilhakını ve Bulgaristan‟ın bağımsızlığını herhangi bir savaĢa meydan vermeden protesto etmesi gerektiğini bildirdi. Bkz. BOA, Y.A.Hus, Nr.525/66, H.11.N.1326 (7.10.1908). Bu dönemde ayrıca Yunanistan‟ın desteği ile tekrar ayaklanan Girit halkı da, Yunanistan ile birleĢtiğini ilân etmiĢti. Karal, a.g.e., C.IX, s.231. 223 Orhan Koloğlu, “Osmanlı Döneminde Balkanlar”, Balkanlar, OBĠV Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.259. 66 krizi Balkanları 20. yüzyılın baĢlarında giderek bir uluslar arası çatıĢma alanı haline getirdi. 1908 Bosna-Hersek bunalımından sonra Rusya, Osmanlı Devleti‟ne karĢı üç ayrı siyaset arasında bocalamıĢtır. Rus devlet adamları, Balkan devletleri arasında bir birlik kurmak için bundan önce de birçok denemeler yapmıĢtı. Fakat bu denemeler Bulgaristan ile Sırbistan arasındaki geçimsizlikler yüzünden gerçekleĢememiĢtir.224 Geçimsizliğin temel sebeplerinin baĢında, “Makedonya Meselesi ”225 geliyordu. Bu bölgenin tarih boyunca etnik yapısı ve coğrafî sınırları devamlı tartıĢma olmuĢtur.226 Bulgarlar, 7 Temmuz 1910 tarihli Sofya‟da toplanan Sılav Kongresi‟nde, Sılav birliğinin sağlanarak, gerçekleĢtirilmesini istediklerini duyurmuĢlardı. 227 Büyük Bulgaristan‟ın Sırplar, Avusturya‟nın Adriyatik denizine inme arzularının karĢısında tedirgindiler. Bu yüzden bir Ģeyler yapma ihtiyacını hissediyorlardı. Sılav kökenli olmayan Yunanlılar ise, Ege denizindeki adalar ve özellikle Girit‟te egemenliklerini kabûl ettirme peĢindeydiler. 1911 Nisan‟ında Venizelos‟un Sofya ile yakınlaĢması, 1911 Eylül‟ünde Ġtalyanın Trablusgarp‟a asker çıkarması228 ve aynı döneme rastlayan Arnavut ayaklanması Türklerin Balkanlar‟daki konumuna büyük bir darbe indirmiĢtir.229 Arnavut 224 Haluk Ülman, “Tanzimattan Cumhuriyete DıĢ Politika ve Doğu Sorunu”, Tanzimattan Cumhuriyet‟e Türkiye Ansiklopedisi, C.I, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1985, s.287. 225 1881‟de Yunanistan Teselya‟yı aldı. Bulgaristan 1885‟de Doğu Rumeli‟yi iĢgal etti. 1897‟de Türk- Yunan SavaĢı meydana geldi. 1903‟de Makedonya ayaklanması ile baĢlayan dördüncü dönem, Balkanlar‟ın en karıĢık dönemi olarak I. Dünya SavaĢına değin sürdü. 226 Erdoğan Saraç, “Makedonya”, Yeni Türkiye Dergisi, S.3, Mart-Nisan 1995, s.285. 227 Ġlhan Akın, Siyasi Tarih, Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 1983, s.223. 228 Koloğlu, a.g.m., s.90. Trablusgarp SavaĢı hangi açıdan bakılırsa bakılsın, Balkan SavaĢı‟nın baĢlangıcı oldu. Bu savaĢ, Ġtalya‟nın tutkularına bir uğraĢ alanı yaratırken, Osmanlı topraklarının parçalanma sürecini de yeniden baĢlatmıĢ oluyordu. 229 Solane, a.g.e., s.132-133. 1878 yılında Prizren‟de baĢlangıçta Osmanlı Devleti‟nin de desteklediği Arnavut Birliği kurulmuĢ, toprak bütünlüğüyle Osmanlı Devleti içerisinde özerk bir statüye sahip olunmak istenmiĢtir. Arnavutlar bu isteklerini gerçekleĢtirememiĢ, Osmanlı Devleti de Berlin AntlaĢması‟ndan sonra Arnavutluk‟u; Yanya, Manastır, Üsküp ve ĠĢkodra olmak üzere dört Vilâyete bölmüĢtür. Arnavutlar 1911 yılının Mayıs ayında Valona‟da toplanarak Osmanlı Devleti‟nden toprak 67 isyancıların Karadağ‟a sığınmaları ve Osmanlı Devleti‟nin Karadağ‟a asker göndermesi üzerine, Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ hükümetleri ortak bir nota vererek Makedonya, Arnavutluk ve Girit‟e özerklik verilmesini istemiĢlerdi. Diğer devletlerin de katılmasıyla birinci Balkan SavaĢı baĢlamıĢtır.230 Aslında müttefik Balkan Devletleri Avrupa devletlerinin bilgisi dâhilinde, 1911 yılının sonbaharında Venedik‟te gizli bir toplantı yaparak, yakın bir gelecekte Osmanlı‟ya nasıl savaĢ açacaklarına ve elde edilecek toprakları nasıl paylaĢacaklarına dair bir antlaĢma imzalamıĢlardı. Dramatik siyasî olaylara ve nüfus hareketlerine rağmen, hiçbir Balkan ülkesi, Avrupalı devletlerin arzulanan ideal niteliklerine, yani millî ve dinî homojenliğine kavuĢamamıĢtır.231 Sonuç olarak Balkanlar‟da ulusal devletlerin kuruluĢu halk isyancılarının aracılığı eli ile değil, yeni bağımsız devletlerin yaratılmasını desteklemek için kendine özgü nedenleri olan Avrupa devletlerinin desteği ve gücü ile gerçekleĢmiĢtir. bütünlüğü ve özerklik talep etmiĢler, Osmanlı Devleti ise isyanın bastırılmasında kesin bir baĢarı kazanamamıĢtır. Karal, a.g.e., C.IX, ss.242-248. 230 Shaw, a.g.e., s.249; Koloğlu, a.g.m., s.91. 231 L. Carl Brown, Ġmparatorluk Mirası Balkanlar‟da ve Ortadoğu‟da Osmanlı Damgası, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1996, s.100. 68 2. BÖLÜM AVUSTURYA-MACARĠSTAN YÖNETĠMĠ VE BOġNAKLARIN GÖÇÜNE YOL AÇAN OLAYLAR (1878-1918) 2.1.AVUSTURYA-MACARĠSTAN YÖNETĠMĠNE GĠDEN SÜREÇ Balkanlar‟ın en doğu uç noktası olan Selâniğe kadar olan yerleri ele geçirme isteğinde olan Avusturya-Macaristan için, Osmanlı‟nın 1877-1878 SavaĢı‟nda yenilmesiyle ortaya çıkan durum, Avusturya-Macaristan‟nın siyasî hedeflerini gerçekleĢtirmek için yararlanabileceği önemli bir fırsat yaratmıĢ oldu.232 On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında çok güçlenmiĢ olan Sılav milliyetçiliği, Avusturya–Macaristan‟ı bir savaĢ ihtimali ve tehlikesiyle karĢı karĢıya bırakmıĢtı ve bu yüzden, Avusturya, Sılav kökenliler üzerindeki otoritesini sağlamlaĢtırmak umuduyla, Balkanlar‟daki Rus etkisini azaltmayı veya mümkünse ortadan kaldırmayı amaçlamaktaydı.233 Almanya ise, Avrupa üzerinde üstünlük sağlamak amacıyla, Avusturya‟nın toprak emellerini destekliyordu.234 Ancak, Avusturya‟nın bu emellerini gerçekleĢtirebilmesi için, Osmanlı Devleti‟nin durumunun da çok iyi hesaplanması gerekmekteydi.235 Esasen, Doğu Meselesi açısından,236 Avusturya‟nın Bosna‟yı ele geçirme plânları 17. yüzyılın ilk yarısında baĢlamıĢtır.237 Avusturya, bu plânları, birincisi 1697-1757, ikincisi 1788-1791 yıllarındaki savaĢlarda olmak üzere, askerî bakımdan 232 233 Karpat, “The Ottoman...”, s.147. Faruk Ayın-Hamit Pehlivanlı, “Prof.Dr. Fahir Armaoğlu ile Orta Asya ve Balkanlar Üzerine”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, S.332, Nisan 1992, s.12. 234 Ayın- Pehlivanlı, a.g.m, s.12. 235 Ayın- Pehlivanlı, a.g.m, s.12. 236 Bkz. Doğu Sorunu ile ilgili geliĢmeler için M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, A Study in Ġnternational Relations, New York, 1966, s.436; Anderson, Doğu Sorunu..., ss.235-272. 237 Bkz. Avusturya politikası için, Vasa ĥubriloviĤ, Bosanski Ustanak 1875 -1878, Beograd, 1930. 69 iki defa denedi ve bunlarda baĢarısız oldu.238 Üçüncü hamlede ise, Bosna-Hersek‟in 1878‟de iĢgâl edilmesiyle, Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan‟ın “mandası altına” sokulabildi.239 Bosna‟nın Avusturya tarafından önce iĢgâli ve otuz yıl sonra da ilhakı süreci, toplumsal ve idarî değiĢimlerin yanı sıra, manevî ve dinî baskı, toprak meselesi gibi meselelerin ortaya çıkmasına ve pek tabî olarak da Bosna‟daki Müslüman halkın tepkisine de sebep olmuĢtur. 2.1.1.Berlin Kongresi‟nde Bosna-Hersek Meselesi 1878‟de imzalanan Berlin AntlaĢması, Balkanlar‟a yeni bir statüko kazandırdı ve Bosna‟da 1908‟e kadar yaĢanacak olan geliĢmeleri Ģekillendirdi. Berlin AntlaĢması‟nın getirdiği değiĢiklikler, millî ve dinî bağlılıkları, bağımsızlıklarını henüz elde etmiĢ olan “millî” devletlerin ideolojik temeli hâline getirerek, bölgedeki siyasî, toplumsal ve millî çatıĢmaları yoğunlaĢtıran sosyoekonomik bir sistemin ortaya çıkmasını hızlandırmıĢtır. Bu antlaĢma, Osmanlı Devleti‟nin egemenlik, iktisat ve kültür alanındaki geliĢmelerin genel gidiĢatını bozmuĢ ve saptırmıĢ; milliyetin psikolojik temeli olarak din unsurunu esas almakla, Osmanlı Millet Sistemi çatısı altındaki çeĢitli etnik ve dinî gruplar arasında çatıĢmaya da yol açmıĢtır. 19. yüzyılın son çeyreğinde geliĢen, birbiriyle bağlantılı ve engellenmesi zor olan süreçler içinde, iki olay döneme damgasını vurmuĢtur: Rus Ġmparatorluğu‟nun yayılması ve Osmanlı Devleti‟nin geri çekilmesi. Bu iki geliĢme, Balkan milletlerinin bağımsızlığı, Osmanlı-Rus SavaĢı‟na ve ardından da Osmanlı Devleti‟nin çöküĢü ile sonuçlanmıĢtır. Aslında, Ayastefanos AntlaĢması‟nın gözden geçirilip değiĢtirilmesini ve bu antlaĢmanın Rusya‟ya sağladığı üstünlüklerin sınırlandırılmasını öngören Berlin Kongresi‟nin toplanmasında, Avusturya‟nın ve Ġngiltere‟nin yanında, 1871‟de Alman millî birliğini gerçekleĢtirmiĢ olan Otto von Bismark‟ın da rolü olmuĢtur. Ne 238 Bkz. ĥubriloviĤ, a.g.e. 239 Popoviç, Balkanlar‟da..., s.195. 70 var ki, ne Ġngiltere, ne Avusturya, ne de Almanya, Ayastefanos‟un Balkanlar için öngördüğü milliyetler esasını red veya inkâr etmiĢlerdi. Bu esası, müdahil devletler değiĢik sebeplerden ötürü red veya inkâr edememiĢlerdir: Rusya, pan-Slavist siyaset için bunu vazgeçilmez bir Ģart olarak görmüĢ iken, aksine bir iddianın, Almanya, kuruluĢ ve varoluĢ sebebi olarak güttüğü pan-Cermenizim‟e, Ġngiltere de, AngloSakson Birliği ve sömürgelerin bütünlüğü düĢüncesine zarar verebileceğine kani oldukları için benimsemek durumunda kalmıĢlardır.240 Böylece, Balkanlar‟daki millî yapıyı din öğesinden daha fazla ön plâna çıkaran ve Osmanlı Devleti‟ne bölgede bir dizi reform yapmayı dayatan Berlin Kongresi‟nin getirdiği sözde düzen, 1908‟de ilân edilecek 2. MeĢrutiyet‟e kadar devam etmiĢtir. Berlin Kongresi, 13 Haziran 1878‟de, Bismark‟ın baĢkanlığında toplandı. Kongrenin toplanması, Almanya‟nın aracılığıyla mümkün olduğu için, kongrenin Berlin‟de toplanması yolunda Bismarck tarafından yapılan teklif de kolaylıkla kabûl edilmiĢtir.241 Anderson‟a göre: “Berlin Kongresi, demokrasi ve küçük devlet milliyetçiliği milletlerarası iliĢkileri bozmadan önce, “eski diplomasinin” son milletlerarası toplantısı olacaktı.”242 Kongre bir ay devam ederek, 13 Temmuz 1878‟de Berlin BarıĢ AntlaĢması‟nın imzalanması ile sona ermiĢtir.243 Bu antlaĢma gereğince oluĢan sınır düzenlemeleriyle, Osmanlı Devleti, toplam toprağının beĢte ikisi ile yaklaĢık yarısı Müslüman olan nüfusunun beĢte birini (5.5 milyon) terk etmek zorunda bırakılmıĢtır. Bu kayıplar, büyük bir gelir kaybını da doğurmuĢtur. Osmanlı Devleti için, Berlin Kongresi acı bir yenilgi olmuĢtur. Bu antlaĢmadan en kârlı çıkan devlet ise, Avusturya idi. Bu kongrede, Rusya, Yeni Pazar Sancağı‟nın 240 Aram Andonyan, Balkan SavaĢı, Aras Yayıncılık, çev. Zaven Biberyan, Ġstanbul, 1999, s.74. 241 Enver Ziya Karal, “I. MeĢrutiyet ve Ġstibdat Devirleri”, Osmanlı Tarihi, C.VII, TTK Yayınları, Ankara, 1995, s.74; Üçok, a.g.e., s.238. 242 243 Anderson, Doğu Sorunu..., s.223. Bkz. Berlin AntlaĢması maddeleri için; W.N. Medlicott, The Congress of Berlin and After, Londra, 1938; Armaoğlu, a.g.e., s.525; Anderson, a.g.e., s.225; Gül Tokay, “Ayestefanos‟tan Berlin AndlaĢmasına Doğu Sorunu (Mart-Temmuz 1878)”, ÇağdaĢ Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, TTK Yayınları, Ankara, 1999, s.188-202. 71 da Avusturya denetiminde olmasını kabûl etmiĢ244 ve eğer Habsburg monarĢisi Yeni Pazar Sancağı‟nı iĢgâl etmek durumunda kalırsa, iĢgâle karĢı çıkmamaya söz vermiĢtir.245 AntlaĢmanın 25. maddesi uyarınca, Avusturya Bosna-Hersek‟i iĢgâl edecek ve Yeni Pazar Sancağı‟nda karakol bulundurma hakkına sahip olacaktı.246 Bu dönemde, Ġngiltere, Rusya‟nın doğudaki etkinliğinin artmıĢ olmasına, Büyük Bulgaristan‟ın yolu ile Rusya‟nın Ege denizine inmesine ve Balkanlar‟da Sılav nüfusunun tamamen Rus etkisinde kalmasına karĢı çıkmaktaydı.247 Avusturya da, Ġngiltere ile benzer sebeplerden dolayı, Ayastefanos‟a karĢı çıkıyordu. Avusturya, Rusya‟nın Balkanlar‟da büyük bir Sılav devleti kurmasına, Bosna-Hersek konusundaki belirsizlik ve Balkanlar‟da Rusya ile çatıĢan çıkarları sebebiyle, antlaĢma hükûmlerinin yeniden görüĢülmesini istiyordu.248 Nihayet, Ġngiltere, Avusturya ve Almanya‟nın isteği doğrultusunda, kongrenin Berlin‟de yapılması konusunda karar alındı.249 SavaĢ öncesinde 244 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, 20. Yüzyıl, C.2, Küre Yayınları, Ġstanbul, 2006, s.62; Stefanos Yerasimos, Millliyetler ve Sınırlar, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.67. 245 Anderson, a.g.e., s.225. 246 Fuad SlipıĦeviĦ, Bosna I Hercegovina od Berlinskog Kongresa do Kraja Prvogsvjetskog Rata (1878-1918), Zagreb, 1954, s.9; Bkz. AntlaĢma maddeleri ile ilgili ayrıntı için, Berlin Kongresi Protokollerinin Tercümesi, Matbaa-i Amire, Ġstanbul, 1299; Berlin Muahedenamesi, Selânik, 1224; Ali Fehmi, Berlin Muahedenamesi, Filibe, 1903; BojiĤ, a.g.e., s.129. 247 Tokay, a.g.m, s.192. 248 Tokay, a.g.m, s.192; Ayrıca savaĢ öncesinde aralarında yaptıkları BudapeĢte AntlaĢması‟na göre, Rusya, Bosna-Hersek‟i Avusturya‟ya verecekti. Hâlbuki imzalanan Ayastefanos AntlaĢması ile burası Rusya ve Avusturya‟nın gözetiminde özerklik kazanmıĢtı. Bütün bu nedenlerden ötürü Avusturya, Rusya‟ya tepkili idi. Avusturya, daha fazla vakit kaybetmek istemediğinden Ġstanbul‟a bir elçi göndererek, Bosna-Hersek‟in kendilerine verilmesini talep etmiĢti. Aksi takdirde, Balkanlar‟daki Sırbistan, Bulgaristan ve Karadağ‟ın sınırlarının daraltılmasında desteklerini bırakacaklarını bildirmiĢti. Avusturya-Macaristan, Babıâli‟nin kendi isteklerini yerine getirmekten baĢka çaresinin olmadığını düĢünse de Osmanlı idarecileri Avusturya‟nın yaptıgı bu teklifi reddetmiĢti. 249 Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasî Tarih Metinleri Osmanlı Ġmparatorluğu AndlaĢmaları, C.I, TTK Basımevi, Ankara, 1953, s.378; Osmanlı Devleti adına: Aleksandır Kara Todori PaĢa, MüĢir Mehmet Ali PaĢa, Sadullah Bey. Rusya adına: Prens Gorçakof, Kont Suvalof, M. Dubril. Almanya Ġmparatorluğu adına: Sansölye Prens Bismarck, M. Bülow, Prens Hohenlohe. 72 tarafsızlığını açıklayan Almanya SanĢölyesi Bismark, 19 ġubat 1878‟de Kongre‟de baĢkanlık yapmayı kabûl ettiğini açıkladı.250 Berlin Kongresi‟ne, Almanya, Ġngiltere ve Rusya, baĢbakanlarını; Fransa, Avusturya-Macaristan ve Ġtalya dıĢiĢleri bakanlarını gönderirken, Babıâli, Bayındırlık Bakanı Aleksandır Kara Todori PaĢa‟yı, MüĢir Mehmet Ali PaĢa‟yı ve Berlin Büyükelçisi Sadullah Bey‟i görevlendirmiĢtir.251 Berlin Kongresi‟nin açılıĢ konuĢmasında, Bismark, Ayastefanos‟u imzalamaları sebebiyle, Osmanlı Devleti‟nin temsilcilerinin kongrede görüĢülecek konularda itiraz haklarının olmadığını belirterek,252 Osmanlı Devleti‟nin düzenli bir siyasetinin bulunmadığını, günün Ģartlarına göre takip ettiği siyasetin kendisine ve diğer Avrupa ülkelerine güven vermediğini söylemiĢtir. Ayrıca, Bismark, kongrenin Osmanlı Devleti‟nin durumunu düzeltmek için değil, bozulan dengenin yeniden tesisini sağlamak253 ve Avrupalı devletleri uzlaĢtırmak amacında olduğunu belirtmiĢtir.254 Osmanlı temsilcilerinin alınmadığı kongrenin kararları, çoğunlukla Rusya, Ġngiltere ve Avusturya arasında yapılan özel toplantılar sonucunda Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu adına: Kont Andrassy, Kont Karolyi, Baron de Heymerle. Fransa Devleti adına: M. Waddington, Kont de Saint Vailler, M. Desprez. Ġngiltere Devleti adına: Lord Beaconsfield, Lord Salisbury ve Lord OdoRussel. Ġtalya Devleti adına: Kont Corti, Kont Launay. Yunanistan adına: Rangabe ve Deliyani. Ġran adına: Malkom Han (Kotur Meselesi için kongreye davet edilen Ġran, elçisini Berlin‟e göndererek katılacağı oturum için beklemekteydi). 250 Tokay, a.g.m, s.191; Vakit, 13 Haziran 1294 (Rumi)-24 Cemazeyilahir 1295 (Hicri)-25 Haziran 1878 (Miladi), s.2; 14 Haziran 1294 (Rumi)-25 Cemazeyilahir 1295 (Hicri)-26 Haziran 1878 (Miladi), s.4. 251 Baykal, a.g.m, s.202. 252 Tayfur Erdoğdu, “1856 Paris Kongresi ve 1878 Berlin Kongresi Arasında Osmanlı DıĢ politikası”, Haz. Ġsmail Soysal, ÇağdaĢ Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, TTK Yay., Ankara, 1999, s.170. 253 “Kongre, Osmanlı Devleti‟nin istediği yerleri elinde bırakmaya çalıĢmak için değil, sadece, Avrupa‟nın Ģimdiki ve gelecekteki asayiĢini muhafaza amacıyla toplanmıĢtır.” Bkz. Mahmud Celaleddin PaĢa, a.g.e., s.630-631, 664-666. 254 Nedim Ġpek, “Osmanlı-Rus SavaĢı”, Türkler, C.XIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.20; Tokay, a.g.m, s.188. 73 alınmıĢtır.255 Bismark‟ın sözlerinden, kongreyi istediği Ģekilde idare etmiĢ ve alınan kararları çok etkilemiĢ olduğu anlaĢılmaktadır. Bismark, kongrede alınan kararları kitabet heyetine kendi istediği Ģekilde yazdırdığı için, 256 yumuĢatılmıĢtır. Türkçeye çevrilen kararlar, ne hikmetse, çoğunlukla Osmanlı Devleti‟nin temsilcileri Berlin‟e ulaĢtıklarında, Ġngiltere temsilcileriyle Avusturya temsilcisi Andrasi, Bosna-Hersek sorunu üzerinde fikir birliğine çoktan varmıĢlardı.257 Andrasi, toplantılara baĢlandıktan sonra, Avrupalı güçlerin, Bosna-Hersek‟in Avusturya tarafından iĢgâline imkân sağlayacak bir teklifi kabûl edeceğini Babıâli‟ye haber verdi ve Osmanlı hükûmetinin temsilcilerine de, bu teklife karĢı çıkmamaları tavsiyesinde bulundu.258 Bosna-Hersek‟in Avusturya tarafından iĢgâl edilmesi teklifinin Berlin Kongresi tarafından kabûl edileceği anlaĢılır anlaĢılmaz, bir Osmanlı heyeti toplanmıĢ ve iki gün boyunca Babıâli‟nin takınacağı tutum tartıĢılmıĢtır.259 Bunun sonucunda, Osmanlı Devleti‟nin temsilcileri, bu raporu kabûl etmeden önce, Babıâli‟ye göndermek üzere bir program hazırlanmıĢtır.260 255 256 Tokay, a.g.m, s.188. Bekir Sıtkı Baykal, 100. Yıldönümü Münasebetiyle Berlin Kongresi Hakkında Bazı DüĢünceler, TTK Yay., Ankara, 1988, s.205. 257 Osmanlı Devleti kongreye katılmadan önce, Avusturya-Macaristan‟ın Bosna-Hersek‟e asker göndermek istediğini kongreye sunacağının haber alındığını ve böyle bir teklifin Osmanlı elçileri tarafından kabûl edilmeyeceği, Bosna-Hersek‟in tanzimi ve ıslahı için Osmanlı Devleti‟nden gönderilecek komiserlerden oluĢan bir jandarma teĢkil edilmesi kararına varılmıĢtı. Bkz. BOA, Y.EE, Nr.103/62, H.01.ġ.1295 (31.07.1878). 258 Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı..., s.182-183. 259 Karpat, a.g.e., s.185. 260 Tokay, a.g.m, s.197. Program taslağı Ģu Ģekilde özetlenebilir: Kazâların iĢgâline karĢılık Avusturya‟nın Karadağ, Arnavutluk ve Sırbistan taraflarından hiçbir Ģey almaması; Bosna bölgesinin hiç olmazsa yarısının Osmanlı Devleti‟nde kalmak üzere, Dalmaçya hududunda bulunan kazâlardan birkaçının Avusturya tarafından iĢgâl edilmesine izin verilmesi; Sırbistan‟a bırakılacak toprakların bir kısmının azaltılarak, Osmanlı Devleti‟nin Bosna bölgesindeki yerleriyle irtibatının tam olarak sağlanması; Rumeli vilâyetlerinde kalacak yerler ile adaların tümünün, dıĢarıdan bir müdahale olmaksızın, Osmanlı Devleti tarafından idare edilmesi. 74 Alınan cevapta, Avusturya‟nın iĢgâli ile ilgili olarak, Ġngiltere ve Almanya‟nın birlikte ortaya atacağı teklife, Osmanlı Devleti‟nin temsilcilerinin itiraz etmemeleri istenmiĢtir.261 Kongrenin 8. toplantısında, Bosna-Hersek meselesi tekrar tartıĢmaya açılmıĢ ve Ġngiltere‟nin temsilcileri, Avusturya-Macaristan‟ın Bosna-Hersek‟i kontrol etmesi ile ilgili bir teklifi kongreye sunmuĢlardır.262 Andrasi, sunduğu raporda, Hersek‟teki ihtilâlin savaĢa sebep olduğu, bunun Osmanlı Devleti tarafından önlenemediği, komĢu olarak Avusturya Devleti‟nin bundan zarar gördüğü ve idarî özerkliğin Avusturya için tehlike olabileceği fikrini savunmaktaydı. Ayrıca, Osmanlı Devleti‟nin bundan sonra, oraları sağlam bir idare altında tutamayacağını da iddia ediyordu. Ġngiltere temsilcilerinden Selisböri (Salisbury), bu durumu onaylayarak, Bosna-Hersek‟in Avusturya tarafından idare olunması gerektiğini söylemiĢtir. Osmanlı Devleti ise, Bosna-Hersek‟in Osmanlı‟ya ait olduğunu ve Avusturya‟nın bu vilâyetleri iĢgâlinde haklı bir nedeni olmadığını belirterek teklife karĢı çıkmıĢtır.263 Almanya, Berlin Kongresi‟nin Avrupa‟nın Ģimdiki ve gelecekteki güvenliğini korumak amacıyla toplandığını söyleyerek, Osmanlı Devleti‟nin bu kararı kabûl etmesi gerekir, diyerek görüĢmelere son verdirmiĢtir.264 GörüĢmelerin kesilmesi üzerine, Ġngiltere ve Almanya‟nın baskıları sonucunda,265 Osmanlı delegeleri, 4 Temmuz‟da Ġstanbul‟dan gelen Ģu bildiriyi okudular: “Osmanlı hukûmeti kongre ile ilgili fikirleri çok ciddiye almakta ve BosnaHersek‟te barışı sağlamak için ortak hareket edebileceği fikrini savunmaktadır.” Andrasi, bu karara yönelik memnuniyetini açıklarken, Bismark da, bundan böyle, Avusturya-Macaristan Devleti‟nin Bosna-Hersek üzerindeki iĢgâlinin ve kararlarının meĢru olduğunu açıklamıĢtır.266 261 Mahmud Celaleddin PaĢa, a.g.e., s.661-662. 262 Mustafa ĠmamoviĦ, Pravni Položaj i unutrašnjopolitički razvitak Bosne i Hercegovine od 1878- 1914, Svjetlost, Sarajevo, 1976, s.347. 263 Mahmud Celaleddin PaĢa, a.g.e., s.631. 264 Mahmud Celaleddin PaĢa, a.g.e., s.631. 265 Karpat, a.g.e., s.183. 266 ĠmamoviĤ, Pravni Položaj...., s.347-348. 75 Nihayet, Berlin Kongresi 13 Temmuz 1878‟de sona erdi ve Berlin AntlaĢması imzalandı.267 Berlin Kongresi‟nin, Ayastefanos AntlaĢması‟nın gözden geçirilerek268 Rus ihtiraslarının dizginlenmesini amaçlayan Ġngiltere‟yi ve Avusturya‟yı tatmin için toplandığı gerçeği, kongrenin toplanıĢ biçiminden ve aldığı kararlardan anlaĢılmaktadır. AntlaĢmanın 25. maddesi, Bosna-Hersek‟in idaresini ve geleceğini ilgilendirmekteydi. Buna göre: Osmanlı hâkimiyetinin Bosna-Hersek‟te devam etmesi kaydıyla, bu bölgenin Avusturya tarafından geçici olarak iĢgâl edilmesi ve Avusturya‟nın Yeni Pazar Sancağı‟nda askerî ve ticarî amaçlı yollar yapması ve burada asker bulundurması konusunda ileri bir tarihte müzakere yapılması kararlaĢtırıldı.269 Avusturya-Macaristan‟ın iĢgâline bırakılan Bosna-Hersek‟in dıĢında, Yeni Pazar Sancağı‟nda asker bulundurma hakkını elde eden Avusturya, böylece Balkanlar‟da Rus etkisini de kırma hedefine de ulaĢıyordu.270 Bunun yanı sıra, Osmanlı Devleti‟nin temsilcilerinin ısrarı üzerine, Avusturya-Macaristan ile Osmanlı arasında gizli bir protokol de imzalanarak, Bosna-Hersek‟te sultanın 267 Berlin Kongresi Protokollerinin Tercümesi, Matbaa-i Amire, Ġstanbul, 1297; Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri Osmanlı Ġmparatorluğu AndlaĢmaları, C.I, TTK Basımevi, Ankara, 1953, s.403-424; Stavrianos, The Balkans..., s.69-70. Ayrıca Berlin AntlaĢması ile ilgili basındaki haberler için bkz. Vakit, 8 Temmuz 1294 (Rumi)-20 Recep 1295 (Hicri)-20 Temmuz 1878 (Miladi), s.3-4. Bu kongrede Balkan uluslarından hiçbiri yeterince temsil edilememiĢti. Bkz. A. KürĢat Gökkaya-Cemil Cahit YeĢilbursa, Yeni ve Yakınçağ Tarihi, Siyasal Yayınevi, Ankara, 2008, s.268. Berlin AntlaĢması sonrasında, Osmanlı Devleti Avrupa‟daki arazisinin beĢte ikisini kaybetmiĢ ve Avrupa‟daki toprakları da ikiye bölünmüĢtü. Bu antlaĢma sonrasında Osmanlı Devleti, Bulgaristan‟a, Sırbistan‟a, Karadağ‟a, Romanya‟ya, Avusturya‟ya, Rusya‟ya, Ġran‟a, Yunanistan‟a ve Ġngiltere‟ye toprak vermek zorunda kalmıĢtı. Bkz. ĠSTAM-Ġstanbul AraĢtırma Merkezi, “1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢları, Ayastefanos BarıĢı ve Berlin AnlaĢması (III)”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Dün/Bugün/Yarın, S. 24, Ocak 1999, s.62. 268 Ayastefanos ile Berlin AntlaĢmaları‟nın mukayesesi için bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Türk Ġnkılabı Tarihi, C.I, Kısım I, Ankara, 1983, s.3-4. 269 Selahaddin, a.g.e., s.100; Berlin Kongresi Protokollerinin Tercümesi, s.1297; Balkan Harbi (1912-1913), C.I, s.22; Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı..., s.151; Erim, a.g.e., s.403-424. 270 Nikola StojanoviĤ, Bosanska Kriza (1908-1914 god.), Sarajevo, 1958, s.11; François Georgeon, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer Kitabevi, Ġstanbul, 2006, s.123. 76 hükümranlığının devam etmesine ve Avusturya Macaristan‟ın varlığının geçici olmasına karar verildi.271 Avusturya-Macaristan, Berlin Kongresi‟nde her iki bölgeyi de iĢgâl etme hakkını kazandığından, Yeni Pazar Sancağı da aynı Ģekilde Habsburg‟un kontrolüne geçmiĢ ve her iki vilâyet tek bir idareye bağlanmıĢtır.272 Osmanlı Devleti‟nin, Berlin Kongresi‟nin kararları çerçevesinde, BosnaHersek‟in Avusturya tarafından iĢgâline imkân sağlayan bir antlaĢmayı imzalamaya hazır olduğunu ilân etmesi, Avusturya ile Ġngiltere‟nin Osmanlı‟ya yapmıĢ olduğu baskılarla sağlanmıĢtır. Osmanlı, Bosna-Hersek‟in iĢgâl edilmesi sorumluluğunu Berlin Kongresi‟ne bırakmaya çalıĢmıĢtır. Berlin AntlaĢması kararlarına giden süreci ve Bosna Hersek‟in Avusturya tarafından alınmasına yönelik giriĢimleri özetleyen bir yorum, Babıâli‟deki Ġngiliz elçisi A. H. Layard tarafından merkeze gönderilen raporlarda Ģu Ģekilde belirtilmiĢti: “Berlin Antlaşması‟na karşı yöneltilebilecek en ciddi itirazlardan biri, Avrupa yaptırımını, tehlikeli bir eğilime ve kuşkulu bir ahlâka sahip yeni bir kamu ve milletler arası hukuk ilkesine veriyor gibi görünmesidir. Bu ilkenin özel hayat ilişkilerine uygulanması, komşusunun evine göz diken bir kişiye, hizmetlileri ayartarak, salonun mülkiyetini ele geçirerek ve kileri yağmalayarak ev üzerinde hak iddia etmesine imkân verebilir. Geride kalan birkaç yıldır, Avusturya BosnaHersek‟i ilhak etmek istemişti. Avusturya, Bosnalılar arasında bozgunculuğu teşvik etti, sınır yetkilileri isyancılara serbestçe silah gönderilmesine imkân verdi, isyancılar sınırı geçip topraklarına girdiğinde Avusturya onları korudu, geri gitmelerini sağladı ve Babıâli ayaklanmayı bastırmaya çalıştığında önüne her türlü zorluğu çıkardı. Avusturya, bu vilâyetlere sahip olmayı, kendisinin sebep olduğu huzursuzlukları bastırmak zorunda olması bahanisiyle istemektedir(…)”273 Sonuç olarak, Berlin AntlaĢması‟nın 25. maddesine göre, Bosna-Hersek eyaleti Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟nun idaresine veriliyordu. Ancak, Bosna-Hersek hukuken Osmanlı Devleti‟nin bir parçası olarak kabûl ediliyor, fakat 271 RizviĤ, a.g.e., s.11; Karpat, a.g.m., s.151. 272 Bkz. GeniĢ bilgi için, Berlin Muahedenamesi, Selânik, 1224; Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı..., s.151; Jelavich, a.g.e., C.2., s.62. 273 FO 424/73 (Layard‟dan Salisbury‟ye) 1008/318, 12 Ağustos 1878‟den aktaran Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı ..., s.216. 77 Avusturya-Macaristan tarafından geçici olarak iĢgâl edilebilecekti.274 Bu idarenin ne kadar devam edeceği, ülkenin hangi tarihte Osmanlı idaresine geri verileceği veya verilmeyeceği belirtilmemiĢti. Öte yandan, Sırbistan ile Karadağ‟ı birbirinden ayıran Yeni Pazar Sancağı, Avusturya-Macaristan‟ın Sancak‟ta garnizonlar bulundurma ve ticarî ve askerî iletiĢim kanallarını kullanma haklarına sahip olması Ģartıyla Osmanlı yönetimine bırakıldı.275 Demek ki, Sırbistan‟ın Yeni Pazar Sancağı üzerine geniĢlemesine de Berlin Kongresi‟nde izin verilmemiĢ oldu. Diğer taraftan, ileride bir demiryolunun inĢa edilmesi gerekli olduğunda, bu demiryolu SaraybosnaMitroviça-Selânik arasında bir bağın kurulmasına imkân verecek ve Avusturya‟yı Ege denizine çıkaracaktı.276 Balkan yarımadası, Berlin Kongresi‟nde tarihinin en büyük parçalanmasını yaĢamıĢtı. Kongreye baĢkanlık eden Bismark‟ın, diplomatik hamlelerle, Avrupa‟nın istikrarını korumayı baĢardığı söylenebilir.277 Bismark‟ın Osmanlı delegelerine söylediği Ģu sözler, ibret vericidir: “Kongrenin Türkiye için toplandığını 274 StojanoviĤ, a.g.e., s.8; Babuna, a.g.e., s.23; Ali Ġhsan Gencer, “Berlin AntlaĢması”, TDVĠA, C.V, Ġstanbul, 1992, s.517; Besim Darkot, “Bosna-Saray”, Ġslam Ansiklopedisi, C.2, Ġstanbul, 1979, s.727; Poulton, a.g.e., s.58; Fahri Çeliker, Avusturya‟nın ve Türk-Avusturya ĠliĢkileri‟nin Tarihçesi, Ankara, 1983, s.40; Selçuk Günay, “Bosna-Hersek‟in Avusturya Tarafından ĠĢgâli Üzerine Bosnalılar‟ın Çektiği Telgraflar ve DüĢündürdükleri”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.29, Mayıs 1989, s.45; Gölen, “19. yüzyılda...”, s.270; Zafer Gölen, “Bosna-Hersek‟in Nüfusu”, Toplumsal Tarih, S.54, Nisan 1998, s.39. 275 276 RizviĤ, a.g.e., s.11. NeĢe Özden, “A Few Remarks on the History of Bosnia”, Osmanlı Tarihi AraĢtırmaları Merkezi, C.21 (Bahar 2007), Ankara, 2009, s.60-61. Demiryolu Projesi, Avusturya‟nın Berlin AntlaĢması‟nın 25. maddesine dayanarak sahip olduğu bir haktı. Bkz. F.R. Bridge, Great Britain and Austria-Hungary 1906-1914; A Diplomatic History, Londra, 1972, s.77. 277 Bismark‟ın bütün politikalarının temelinde, çökmesi kaçınılmaz olan eski düzeni, demokratik güçlerin geliĢmesine fırsat tanımadan yeni kurumlar ile donatarak ayakta tutma amacı yatmaktaydı. Politikanın “olanakları kullanma sanatı” olduğu ilkesini dıĢ iliĢkilerde büyük baĢarı ile uygulayan Bismark, Berlin Kongresi‟ni izleyen barıĢçı dönemin kurucusu oldu. Bkz. Gökkaya-YeĢilbursa, a.g.e., s.268. 78 sanıyorsanız, kendinizi aldatırsınız. Eğer Avrupalı‟nın dokunmamıĢ olsaydı, Ayastefanos olduğu gibi kalırdı.” belirli çıkarlarına 278 Osmanlı, Ayastefanos‟ta bırakılmıĢ bazı topraklarını kurtarmıĢtı ve bu kazanımlarının en önemlisi Makedonya idi.279 Osmanlı, Bayezid ve EleĢkirt‟i geri almıĢ amma, Kıbrıs ve Bosna-Hersek elinden çıkmıĢtır. Diğer taraftan, Berlin sonrası Osmanlı Devleti‟nin çehresi de değiĢmiĢtir. Yüzölçümü 200.000 km² tutan bir toprak ve 5.5 milyonu bulan bir nüfus yitirilmiĢti. Rumeli vilâyetlerinin bir bölümünü ve onların Sılav nüfusunu bırakan Osmanlı Devleti, birdenbire, hem daha Asyalı, hem de daha Müslüman bir görünüme bürünmüĢtü. Ġnsan kayıpları, tam olarak bilinmesine izin verecek istatistikler bulunmasa da, önemli orandaydı.280 Berlin Kongresi‟nden sonra, stratejik açıdan önemli olan bâzı yerlerin kaybedilmesi (KolaĢin ve NikĢiç) ve bu bölgelerin Karadağ‟a verilmesi, bölgede büyük yankı uyandırmıĢtı. BoĢnaklar, Bosna-Hersek‟te geliĢen olaylardan ve Sırbistan ve Karadağ‟dan korkup Sancak, Kosova, Makedonya, Arnavutluk ve Anadolu‟ya yerleĢmeye baĢlamıĢlardı.281 Bosna-Hersek‟in iĢgali sonrasında, sadece BoĢnaklar değil, Sırp ve Hırvat kimseler de Zagreb‟e kaçarak, Hırvatistan‟a yerleĢmek istemiĢlerdir.282 1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‟nın getirdiği yıkım ve savaĢtan sonra yaĢanan dramatik olaylar sebebiyle Balkanlar‟ın siyasî görünümü de baĢtan aĢağı değiĢmiĢti. Binlerce BoĢnak, mal ve mülklerini Hıristiyan komĢularına bırakarak 278 279 Brown, a.g.e., s.84. Makedonya sorununa iliĢkin ayrıntılar için bkz. Gül Tokay, Makedonya Sorunu, Jön Türk Ġhtilalinin Kökenleri (1903-1908), Afa Yayınları, Ġstanbul, 1995, ss.33-39. 280 Tuncer Baykara, “93 Harbinden Önce ve Sonra Anadolu”, Osmanlılarda Medeniyet Kavramı Ġçinde, Ġzmir, Akademi Kitabevi, 1992, s.164-169. 281 Реџеп Шкријел, Мухаџирската Криза и Населувањето на Бошњаците во Македонија (1875-1901), Скопје, 2006, s.118. 282 Konumuz olmadığı için burada ayrıntılı incelenmemektedir, örnek belgeler için bkz. Državen Arhıv Hrvatska u Zagreb (DAHR), Ktj.brj. 460, Blg. Nr.5444; 1878; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.24.23, 1879; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.21099; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.4647; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.8707. 79 Türkiye‟ye doğru yola koyulmuĢlardı. Müslüman halkın, kitleler halinde göç ettirilmeleri, Balkan SavaĢları‟ndan sonra da zirveye ulaĢmıĢtır. BoĢnakların on yıllarca süren ve birkaç nesli etkileyen göçleri, tarihin hazin tecellilerinden biri olarak hafızalara kazınmıĢtır. Türkler ve pek çoğu Sılavca konuĢan Balkan Müslümanları, yeni Balkan devletlerinde zalimane davranıĢlara ve ayrımcılığa maruz kalmıĢlardır.283 Özetle, 25. maddede, Avusturya-Macaristan monarĢisinin geçici bir dönem için Bosna-Hersek‟e sahip olmasını ve kendi yönetimini kurmasını sağladı. Osmanlı, kâğıt üzerinde sadece varlığını devam ettirmiĢ, bütünüyle yönetim Avusturya-Macaristan‟ın olmuĢtur. Avusturya-Macaristan yönetimindeki BosnaHersek‟in durumu 1908 yılına kadar belirsiz olmuĢ ve bu bağlamdaki meselelere cevap verecek açık bir tasarım da ortaya konamamıĢtır.284 Denilebilir ki, Osmanlı yönetimi o hâle getirilmiĢ idi ki, ne muhtemel geliĢmelere nasıl yaklaĢılacağına, ne nasıl cevap verileceğine dair bir fikri, ne de uzun vâdede Bosna‟daki Osmanlı hâkimiyetini devam ettirebilecek bir siyaset oluĢturmaya yönelik bir çabası içinde olamamıĢtır. Bu sebeple de, ortak vatan toprağı olan Bosna-Hersek, 30 yıl kâğıt üzerinde Avusturya yönetimi altında kaldıktan ve bu süre içinde oradaki Müslümanlar büyük acılar yaĢadıktan sonra, 1908‟de ilhak edilebilmiĢtir. 2.1.2.Avusturya-Macaristan‟ın Bosna-Hersek‟i ĠĢgâli Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek‟i iĢgâl ederek Osmanlı Devleti‟nin bölgedeki gücünü yitirmesiyle ortaya çıkan boĢluğu siyasî güç olarak doldurmayı amaçlamaktaydı. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Avusturya askerî ve diplomatik 283 bakımdan uygun zaman kollayarak, Bosna-Hersek‟i almaya Hayri KolaĢinli, Muhacirlerin Ġzinde BoĢnakların Trajik Göç Tarihinden Kesitler, Lotus Yayınevi, Ankara, 2004, s.21. 284 Egemenliğin Osmanlı Devleti‟nde kalması, Bosna-Hersek‟ten toplanan vergilerin Ġstanbul‟a gönderilmesi ve haritada Bosna-Hersek‟in Osmanlı Devleti sınırları içinde gösterilmesinden baĢka bir anlama gelmiyordu. Bkz. Özden, a.g.m., s.60-61. 80 hazırlanıyordu.285 Böylece, iktisadî ve siyasî bakımdan, daha kolay bir Ģekilde güneydoğuya uzanacaktı. Doğal zenginlikler bakımından da, ülkeye büyük bir katkı sağlayacaktı.286 AntlaĢma 13 Mayıs 1879‟da ilân edildi. Avusturya-Macaristan ordusu 29 Temmuz‟da Bosanski Brod, Bosanska GradiĢka Ģehirlerine yakın olan Sava nehri üzerinden Bosna-Hersek‟i iĢgâle baĢladı.287 Avusturya-Macaristan ordusunun Generali Yosef Filipoviç, Bosna ve Hersek halkına teslim olma çağrısında bulundu ve imparator adına bir bildiri yayınladı ve Bosna-Hersek halkının can ve mal güvenliğini sağlayacağına, dil ve din konularında haklarını koruyacağına dair söz verdi. Avusturya-Macaristan ordusunun, Avrupa devletleri ve Osmanlı padiĢahı ile bu ortak karara varıldıktan sonra ülkeye girmiĢ olduğunu da bildiride belirtti.288 Bosna-Hersek halkı ise, Müslüman, Katolik ve Ortodoks idi. Katolikler iĢgâli alkıĢlarken Müslümanlar ve Ortodokslar buna direnme kararı almıĢlardır. Müslümanlar, vatanlarının “gâvur” tarafından iĢgâlini hazmedemedikleri için, derhal ayaklanmıĢlardır. Osmanlı yönetimi de buna pek mani olmak istememiĢtir. Bosna Ortodoksları da, hem Rusya, hem de Sırbistan koymuĢlardır.289 devletlerinin ĠĢgâle karĢı arkalamasıyla ayaklanan Bosnalı Avusturya iĢgâline Müslümanların karĢı komutanı Selmanoviç, “Müslümanlara, Hristiyanlara ve Latinlere çağrıda bulunarak, düĢmana karĢı savaĢı sürdürmelerini istemiĢ ve yayınladığı bildirisinde Osmanlı Devleti ve 285 Bkz. Avusturya‟nın Balkanlar‟a ve Bosna‟ya yönelik siyaset için bkz. ĥubriloviĤ, a.g.e.; Bosna‟daki Müslüman halkın sayısı, 1875-1876 SavaĢı‟nda yaĢanan ölümler ve sonrasındaki göçler sonunda 694 binden 449 bine düĢmüĢtü. Bu, %35‟lik bir azalma anlamına geliyordu. McCarthy, a.g.e., s.97. 286 B. H. Sumner, Russia and Balkans 1870-1880, London, 1962, ss.102-103. 287 Vakit, 20 Temmuz 1294 (Rumi)-2 ġaban 1295 (Hicri)-1 Agustos 1878 (Miladi), s.1; Selahaddin, a.g.e., s.139. Avusturya ordusu 18 Ağustos‟ta Saraybosna dağlarına ulaĢtı. Ertesi günün sabahı 6.30‟da topçu atıĢları baĢladı ve 13.30‟da Saraybosna‟nın, 57 ölü ve 314 yaralı, Avusturya birlikleri tarafından iĢgâli gerçekleĢtirildi. 20 Ekim‟e gelindiğinde Bosna-Hersek‟in tamamı iĢgâl edildi. Bkz. Malcolm, a.g.e., s.224; ĠmamamoviĤ, Historija..., s.353. 288 ĠmamamoviĤ, a.g.e., s.351-352. 289 Armaoğlu, 19. yy. Siyasi..., ss.538-539. 81 PadiĢah‟tan söz etmemiĢtir. Bu aynı zamanda Bosna‟nın tek baĢına olduğunu ve sadece kendini savunduğunu açıklamaktadır.”290 ĠĢgâle karĢı meydan gelen halk ayaklanması, 1878 yazı ve sonbaharı boyunca sürmüĢtür. Bosna-Hersek halkı, her ne kadar iĢgâle direnmiĢlerse de, bunu önleyememiĢlerdi. Bosna‟nın Avusturya tarafından iĢgâline karĢı halkın direniĢini ve Osmanlı‟nın tutumunu daha iyi olarak ortaya koyabilmek için öncelikle OsmanlıAvusturya AnlaĢmasını incelemek gerekir. Avusturya, iĢgâl için Babıâli‟nin yardımlarını bekliyordu. Bu yardım Ģu Ģekilde olabilirdi: Sultan, Avusturya iĢgâlini barıĢçı bir biçimde kabûl etmeleri için Bosna-Herseklilere hitaben bir bildiri yayınlayacaktı.291 Sonradan bu düĢünce değiĢti. Osmanlı ile Avusturya arasında yapılacak bir iĢgâl anlaĢması teklifi ileri sürüldü.292 AntlaĢma ile ilgili görüĢmeler aylarca devam etti.293 AntlaĢmanın imzalanmasındaki gecikme, Sultan‟ın Bosna-Hersek ilgilendiren Berlin AntlaĢması‟nın hükümlerini 294 topraklarının iĢgâlini kabûl etmeyi ve uygulamayı reddetmesi anlamına geliyordu. Bu arada, Avusturya‟nın Bosna-Hersek‟te direniĢçilerle olan çarpıĢması devam etmekteydi. Diğer taraftan, Macarlar da, çok sayıda Sılavın Habsburg Ġmparatorluğu içine alınmasından ötürü huzursuzlanmaya baĢlamıĢlardı. Bu hâl ise, Andrasi‟in Macaristan‟daki gücünü derinden sarsmıĢtı. ĠĢgâlin meĢrulaĢtırılması iĢi, Ġstanbul‟un kullanacağı oldukça etkili bir koza dönüĢtü ve Bosna-Hersek üzerindeki Osmanlı hükümranlığının teyidine iliĢkin olarak, Avusturya ile müzakereye giriĢilmesine karar verildi.295 Bu amaçla da, 290 ĠmamamoviĤ, a.g.e., s.351-352. 291 BOA, Y.A.RES, Nr.2/18, 1296.2.20 (12.02.1879). 292 BOA, Y.A.RES, Nr.2/18, 1296.2.20 (12.02.1879). 293 BOA, Y.A.RES, Nr.2/18, 1296.2.20 (12.02.1879). 294 13 Temmuz 1878 tarihinde, Berlin‟de bulunan Osmanlı elçilerinin istekleri üzerine, Sultanın Bosna- Hersek üzerindeki egemenliğinin iĢgâl sebebiyle etkilenmeyeceği, iĢgâlin geçici olacağı ve Berlin Kongresi‟nin ardından iki devlet arasında iĢgâlin ayrıntılarına iliĢkin bir anlaĢmanın imzalanacağı konusunda bir bildiri yayınlamıĢlardı. Ancak, bu bildiri Avusturya‟nın isteği üzerine gizli tutulacaktı. Bkz. Medlicott, a.g.e., ss.404-405. 295 BOA, Y.A.RES, Nr.2/18, 1296.2.20 (12.02.1879). 82 Hariciye Nazırı görevlendirildi. Aleksandır 296 Karatodori ve Maarif Nazırı Münif PaĢa Avusturya ile yapılacak müzakerelerden beklenenler Ģöyle özetlenebilir: 1-Bosna-Hersek üzerinde padiĢahın hukukunun olması, 2-Türk askerinin de orada ikamet etmesi, 3- Memalik-i Mahruse‟de bulunan Bosna-Hersek ahalisinin Osmanlı Devleti kanunlarına tâbi bulunması, 4-Yeni Pazar‟a girecek olan Avusturya askerînin adediyle, ikamet mahallerinin sınırlı olması.297 Bosna hakkındaki Avusturya-Osmanlı AntlaĢması‟nın ön tasarısı ise Ģöyle hazırlandı: 1Sultan‟ın Bosna-Hersek üzerindeki hâkimiyet hakkı tanınacak, 2-Sultan, Avusturya iĢgâlinin düĢmanca bir niteliğe sahip olmadığı hakkında bir bildiri yayınlayacak, 3Avusturya bayrağının yanında Osmanlı bayrağı dalgalanacak, 4-Müslümanların inanç serbestisi güvence altına alınacak. Bir türlü uzlaĢma sağlanamadığından, Avusturya-Osmanlı görüĢmeleri Ekim baĢlarında askıya alındı. GörüĢmeler, Kasım‟da yeniden baĢladı. Babıâli, Bulgaristan ve Doğu Rumeli‟de zorluklarla karĢı karĢıya kalan Rusya‟nın tehditkâr davranıĢlarında tehlike sezmiĢ ve bu nedenle Avusturya ile iliĢkilerini iyileĢtirmek istemiĢti.298 Sultan, uygulanan baskılara rağmen, antlaĢmanın son Ģeklini imzalamamakta direniyordu. Nitekim, görüĢmelerin baĢlamasından bir yıl sonra, 21 Nisan 1879‟da antlaĢma imzalandı.299 Bu antlaĢmaya göre, Osmanlı Devleti BosnaHersek‟in yönetimini Avusturya‟ya bırakıyordu.300 Bu antlaĢmada, iĢgâlin Sultanın 296 BOA, Y.A.RES, Nr.2/18, 1296.2.20 (12.02.1879). 297 BOA, Y.A.RES, Nr.2/18, 1296.2.20 (12.02.1879); Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı…, s.160. 298 Karpat, a.g.e., s.159. 299 Fuad SlipiĦeviĤ, Bosna i Hercegovina od Berlinskog Kongresa do Kraja Prvogsvijetskog Rata (1878-1918), Zagreb, 1954, s.13. Daha sonra Avusturya anlaĢma gereğince, Yeni Pazar Sancağı‟nı almak için Babıâli‟ye baĢvurmuĢtu. Babıâli ile Avusturya Hükümeti arasında yapılan görüĢmelerden sonra 21 Haziran 1879 tarihinde, Yeni Pazar Sancağı Avusturya‟ya bırakılmıĢ oldu. Bkz. Üçok, a.g.e., s.296; 9-16 Eylül 1879 tarihlerinde Avusturya birliklerinin Yeni Pazar Sancağı‟nda kendilerine ayrılan yerleri ele geçirmelerinin hemen ardından, Andrassy istifa etti ve tekrar kamu görevine geri dönmedi. SlipiĦeviĤ, a.g.e., s.1; Stanford Shaw, Osmanlı Ġmparatorluğu ve Modern Türkiye, E Yayınları, Ġstanbul, 1982, s.240. 300 Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı…, s.160. 83 egemenliğini etkilemeyeceği kabûl edilmiĢse de, iĢgâlin mahiyetine iliĢkin herhangi bir ifade bulunmuyordu.301 Habsburg yetkilileri bölgeye girdiklerinde, BoĢnaklar‟dan ve Sırplar‟dan gelen aynı Ģiddetli direniĢle karĢı karĢıya kalmıĢlardır.302 Bu yüzden de, ülkenin fiilî iĢgâli büyük zorluklarla gerçekleĢtirilebilmiĢtir. Ordu, ülkeye savaĢarak girebilmiĢ ve hadise büyük kayıplara sebep olmuĢtur. Askerî iĢgâlde Hırvat generaller Yosip Filipoviç ve Sıtyepan Yovanoviç, görev almıĢtı.303 Hırvatistan‟da konuĢlandırılan Yosip Filipoviç‟in askerleri Sılavonya topraklarından Bosna‟ya yönelirken, Sıtyepan Yovanoviç‟in askerleri Hersek‟i iĢgâl etmiĢtir.304 ĠĢgâl, General Yosip Filipoviç‟in komutasındaki 13. Hırvat Kolordusu‟nun birlikleri tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir.305. Bölge ele geçirilir geçirilmez, nasıl yönetileceği meselesi baĢ göstermiĢtir. Filipoviç, kadrosunu, büyük ölçüde Hırvat devlet memurlarının oluĢturduğu, geçici bir hükûmet kurdu ve Hırvatistan kanunları ve hukuk düzenini uygulamaya koydu. Bekleneceği üzere, Hırvat kamuoyunda, iĢgâl konusunda büyük bir coĢku vardı. Bölgenin Hırvat topraklarına katılacağı umuluyordu ki, böyle bir iĢ, Hırvat millî hedefleri açısından çok arzu ediliyordu. Hem Hırvat Meclisi (Sabor), hem de Hırvatistan Valisi (Ban) Ġvan Mazuraniç birleĢme talep ediyordu. Benzer görüĢler Sılovenya‟da da savunuluyordu: “Ġmparatorluğun Güney Sılav nüfusundaki artıĢ, siyasî sebeplerden ötürü Almanlarla Macarları endiĢeye sevk ederken, Sılovenlerle Hırvatlar‟dan 301 Karpat, Balkanlar‟da Osmanlı…, s.160. 302 Filipoviç‟in komutanlığındaki Avusturya-Macaristan‟ın 13. Hırvat ordusu, büyük ölçüde Müslüman direniĢi ile karĢılaĢtı. Ordu, Doboy (Doboj), Jajce (Yayçe), Banyaluka (Banjaluka) ve Maglay (Maglaj)‟a girmek isterken kuzeyde büyük çatıĢmalar yaĢandı. Bkz. Castellan, a.g.e., s.362. 303 Mehmeddalija BojiĤ, “Svrgavanje Turske Vlasti i Odbrambeni Rat Bosne i Hercegovine Protiv Austrougarske Invazije 1878. Godine,” Posebna Izdanja Knjiga XIII, Odjelenje Društvenih Nauka Knjiga 8, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1979, ss.71-94. 304 BojiĤ, a.g.m, s.71-94. 305 BojiĤ, a.g.m, s.71-94. Devlet, Ayastefanos AntlaĢması‟nın akdinî izleyen kriz döneminde savunma için ayrılmıĢ olan 60 milyon florini, burada kullanmak zorunda kaldı bkz. Jelavich, a.g.e., C.2, s.62. 84 destek görüyordu: Millî hırsın arttığı ve oy hakkının daha önemli hâle geldiği bir çağda, üstünlük mücadelesinde sayılar önemliydi.”306 Diğer taraftan, Macar Hükûmeti, Bosna-Hersek‟in Hırvatistan‟a bağlanması meselesinde kesin bir tavır ortaya koymuĢtur: bu hareket, Hırvatlar‟ın devlet içindeki millî durumunu çok güçlendirirdi ve tasvip edilemezdi. Bölgenin Avusturya idaresine verilmesine de benzer itirazlar geldi: Bölgenin Ġkili MonarĢi‟nin herhangi bir parçasına katılması, hassas dengeleri altüst ederdi. Nihayet bir orta yol bulundu: Topraklar hükümdara ve Ortak Maliye Bakanlığı‟nın doğrudan idaresine bağlandı. Ġhtiyaçlar karĢısında da, ilgili bakana geniĢletilmiĢ yetkiler tahsis edecek bir idarî sistem geliĢtirildi. Vilâyet yönetiminin itibarî yöneticisi, burada konuĢlanan kolordunun baĢkumandanı olmakla birlikte, kendisine hâkimiyeti icrâ eden sivil bir memur eĢlik ediyordu. Habsburg Hükûmeti, Osmanlı‟nın idarî bölgelerini muhafaza ediyor, bunlara sadece Almanca isimler veriyordu. Temel sosyal ve iktisadî düzen de korunuyordu. 2.2.AVUSTURYA-MACARĠSTAN ĠDARESĠ VE BOġNAKLAR 2.2.1.Avusturya-Macaristan Ġdaresi ile BaĢlayan Yeni Dönem Bosna‟nın Müslüman halkı, Osmanlı çatısı altında, yüzyıllardır hâkim unsur olmuĢtur. Avusturya yönetimi ile birlikte, Müslümanların gerek ülke yönetimindeki idarî konumları, gerekse demografik, dinî ve kültür durumları değiĢime açık hâle getirilmiĢti. BoĢnakların nezdinde, Avusturya-Macaristan sadece iĢgâlci bir kuvvet olmakla kalmayıp, aynı zamanda, sınırlarını, yüzyıllardır maddî ve manevî bağlarla bütünleĢ oldukları Osmanlı Devleti‟nin aleyhine geniĢleten gayrimüslim bir devletti307 ve Avusturya-Macaristan, iĢgâli gerçekleĢtiren General Filipoviç tarafından temsil edilmekteydi. 306 307 Jelavich, a.g.e., C.2, s.62. Bosna‟nın Avusturya tarafından iĢgâli sürecinde Avusturya-Macaristan‟ın tutumu ve Bosna halkının iĢgâle karĢı direniĢi ayrı bir çalıĢma konusudur, bu nedenle iĢgâl ile ilgili ayrıntılar için bkz. PetroviĤ, a.g.m., s.44; Hajruddin ģuriĤ, “Uloga pljevalskog muftije ŠemsekadiĤa u otporu protiv austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine godine 1878”, Posebna Izdanja Knjiga XLIII, 85 1878 yılının sonunda yapılan resmî bir açıklamayla, yeni bir duyuru gelinceye kadar, Bosna‟da Osmanlı kanunlarının yürürlükte kalacağı ilân edilmiĢ, Avusturya-Macaristan kanunları ve Bosna için oluĢturulan kanunlar, kademeli olarak mevcut Osmanlı kanunlarının yerine geçirilmiĢ ya da eklenmiĢti. Ġslâm hukukuna bağlı Ģeriat mahkemeleri de, Müslümanların çeĢitli dâvâlarına bakılması amacıyla, olduğu gibi bırakılmıĢtı. Osmanlı idarî yapısının, kullanılabilir olarak kabûl edildiği yerlerde ise, düzene dokunulmamıĢ; kurum, yalnızca isim ve görevlileri bakımından, Avusturya-Macaristan biçimini almıĢtı.308 Sancaklar “Kreise” (bölge) olarak yeniden adlandırılmıĢ, her biri “Bezirksvorsther” (mıntıka amiri) sorumluluğundaki alt gruplara ayrılmıĢ, kazâlar ve kadılıklar ise “Bezirke” (mıntıka) olarak adlandırılmıĢtır.309 Ayrıca, Ġslâm hukukuna bağlı Ģeriat mahkemeleri de, Müslümanların çeĢitli dâvâlarına bakılması amacıyla olduğu gibi bırakılmıĢtır.310 Bosna‟nın Avusturya‟ya mı, yoksa Macaristan‟a mı verileceği meselesi, Bosna‟nın hükümdarlık toprağı yapılması ile çözüldü. Avusturya ve Macaristan Maliye Bakanlığı‟na bağlı ortak bir komisyon oluĢturuldu.311 Ġdarî olarak, Bosna‟daki en büyük yetkili, doğrudan hükümdarlığa karĢı sorumlu olan askerî valiydi. Ancak, izlenecek siyasete karar veren Ortak Maliye Bakanı idi ve Maliye Bakanlığı‟nın baĢına Macar Benyamin Von Kalay getirildi.312 Kalay, Balkan tarihi ve dili konusunda uzman bir kiĢi olup, ilhak siyasetini savunmaktaydı.313 19. Odjelenje Društvenih Nauka Knjiga 8, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1979. 308 Malcolm, a.g.e, s.227-228. 309 BojiĤ, a.g.e., s.130. 310 BojiĤ, a.g.e., s.130; Malcolm, a.g.e., s.227-228; Castellan, a.g.e., s.62. 311 Anderson, a.g.e., s.236; Ismet OvĦina, Bosna i Bošnjaci u Hrvatskoj Politici (1878-1914), Sarajevo, 2004, s.52-53. 312 Anderson, a.g.e., s.236; OvĦina, a.g.e., s.52-53. 313 Hamidija KapidţiĤ, Hergovaçki ustanak 1882. Godine, Veselin Masleša, Sarajevo, 1958. Kalay'ın Bosna-Hersek siyaseti için bkz. Jelana MilojkoviĤ-DjuriĤ, “Benjamin von Kalay‟s Role in Bosne i Hercegovina 1882-1903: Habsburg‟s Policies in an Occupied Territory”, Journal of the North American Society for Serbian Studies, Vol. 14/2, 2000, s.211-220. 86 yüzyılda ortaya çıkan bir kavram olarak, Bosna Orta Avrupa‟nın bir parçası olacak Ģekilde modernleĢtirilecekti.314 Kalay‟ın modernleĢme projesi kapsamında 315 Saraybosna‟da sivil idareciler görevlendirilmiĢti. Bu bürokratlar arasında, Baron Hugo KutĢera bulunmaktadır ki, bir zamanlar, Avusturya-Macaristan elçiliğinin Istanbul‟daki temsilcilerinden biriydi.316 Daha önce Belgrad‟da konsolos yardımcısı olarak bulunan ve Ģimdi de Adalet Bölüm BaĢkanı olan Adalbert Anger Baron KutĢera, Bosna‟nın monarĢiye olan bağlılığını arttırmak için, Ġslâm hukukunu uygulamaktaydı.317 Habsburg modernleĢme projesinde, ülkenin yeni bir sisteme bağlanması hedefi vardı ve iktisattan baĢlanarak Ģeriat kurallarına kadar birçok alanda yenilikler getiriliyordu.318 Ortak Maliye Bakanı Benyamin Von Kalay, Haziran 1882‟den itibaren 21 yıl süreyle, Bosna-Hersek yönetimine nezaret etti. Balkanları çok iyi bilen Kalay, monarĢinin diğer bölgelerinde de benzer bir bürokratik sistem kurdu.319 Popoviç‟in ifadesiyle, özellikle Bosna son derece geri kalmıĢ bir bölge olduğundan, bazı memurlar, bölgenin çözülmesi zor meseleleriyle baĢ edecek güce sahip değildi. Bu durum, Habsburg kurumlarının getirilmesi ile birlikte devlet memurlarında da hızlı bir artıĢa yol açtı.320 Osmanlı idaresindeki Bosna, 120 memur tarafından yönetilirken, bu rakkam 1881‟de 600‟e ve son olarak 1908‟de 9.533‟e yükselmiĢtir.321 Bu bürokrasinin kadrosu, Ġmparatorluğun her yanından gelmiĢ 314 KarĤiĤ, a.g.e., s.87. 315 KarĤiĤ, a.g.e., s.85. 316 Muhsin RizviĤ, Bosansko-Muslimanska knjizevnost u doba Preporada 1887-1918, Sarejevo, 1990, s.28. 317 RizviĤ, a.g.e., s.28. 318 KarĤiĤ, a.g.e., s.86. 319 Bkz. Kalay dönemi uygulamaları ile ilgili ayrıntılar için Bkz. BojiĤ, a.g.e., ss.134-142; A. Popovic, L‟Islâm Balkanique, Les Musulmans Du Sud-Est Europeen Dans La Periode Post-Ottomane, Ġstanbul, 2009, s.276-277. 320 Popovıc, a.g.e., s.276-277. 321 Popovıc, L‟Islâm Balkanique..., s.276-277. 87 insanlardan sağlanıyordu. 1907‟de, 9106 memurdan, sadece 2493‟ü yerliydi.322 Memur kadrolarının yaklaĢık yarısını Hırvatlar dolduruyordu ama, birçok Çek, Leh ve Sloven de bulunuyordu.323 ĠĢgâlden önce, milletler arası ilgi odağı olan Bosna, bu konumunu Avusturya-Macaristan idaresindeyken de sürdürdü. Berlin AntlaĢması uyarınca iĢgâli gerçekleĢtiren Avusturya-Macaristan, aynı zamanda milletler arası bir sorumluluk da üstlenmiĢti. Özellikle de, Bosna‟yı iĢgâli için sebep olarak gösterdiği tarım sorununu çözmeye gücü olduğunu, göstermek zorundaydı. Müslüman kesimin temsilcileri ise, monarĢinin içinde bulunduğu bu hassas durumdan faydalanmak ve kamuoyuna, monarĢinin Bosna-Hersek‟in sorunlarıyla baĢ edemediğini ve Katolik propagandası ile yeni meselelerin baĢ gösterdiğini kanıtlamak istiyordu.324 Esasen, Müslümanları etkisiz hâle getirmek isteyen Avusturya, Bosna-Hersek‟i ilhak etmek amacıyla yavaĢ yavaĢ Katolikler lehine bir nüfus ihtilâli yapmaya ciddî bir Ģekilde gayret etmiĢtir. Bu amaçla da, Müslümanların arazilerine Katolik, Hırvat, Leh göçmenlerin yerleĢtirilmesine baĢlanmıĢtır.325 Avusturya yönetimi, doğu sınırlarında büyüyen Sırbistan tehdidine karĢı, güçlü bir Bosna-Hersek tasarladığından, Hırvat unsuru desteklemiĢti. Hırvatlar yönetimde ağırlıklı olmuĢ, verimli ovalara yerleĢtirilmiĢ ve Katoliklik BosnaHersek‟in resmi dini gibi gösterilmiĢtir. Hatta, 1899‟da inĢâ edilen büyük Saraybosna Katedrali, bu siyasetin simgesiydi.326 Bu durum Sırp milliyetçilerinin 322 Nusret ŠehiĤ, “PolitiĤki Razvitak Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini (1878-1909)”, Prilozi za istoriju Bosne i Heregovine, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987, s.195; Malcolm, a.g.e., s.227-228; Glenny, a.g.e., s.232. 323 ŠehiĤ, a.g.m., s.195; Malcolm, a.g.e., s.227-228; Glenny, a.g.e., s.232. 324 Osman Nuri HadziĤ, Borba Muslimana za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju Bosna i Hercegovina pod austro-ugarskom upravom, St. StanojeviĤ Yay., Beograd, 1938, s.94. 325 BOA, YA.Hus, Nr.412/8, 28 N. 1318 (19 Ocak 1901); Arhiv Grada Sarayevo (AGS), Fond: Zbirka Poklona Otkupa (ZOP), O-ġA-1. 326 Sugar, a.g.e., s.26-32. 88 tepkilerini körüklerken, Bosna üzerinde emelleri olan Sırp komitelerinin ülkedeki faaliyetlerini tırmandırmıĢtı.327 Avusturya, ülkeyi kolaca idare edebilmek için, bir taraftan Müslüman-Sırp düĢmanlığını körüklerken, diğer taraftan da Müslümanlar üzerinde nüfuz kazanmak amacıyla, Müslümanların Hilâfet makamıyla bağlarını koparmamaya önem verdiğinden, bir baĢkan ve dört üyeden oluĢan Ulema Meclisi‟ni oluĢturdu (1882).328 Avusturya-Macaristan yönetimi, bu meclisin baĢkanını ve üyelerini kendi Maliye Bakanlığı‟na tayin ettirerek, BoĢnakların din, mezhep ve mekteplerine ait hususları idaresine terk ve havale etmiĢ gibi görünürken, ipleri kendi elinde tutmuĢtur.329 Diğer taraftan da, Müslümanlar üzerindeki nüfuz ve kontrollerini arttırmak amacıyla evkaf idaresine dahî müdahale ederek, üyeleri merkezi idare tarafından seçilmek üzere, bir evkaf komisyonu ve bu komisyon kararlarını icraya memur bir evkaf müdüriyeti oluĢturdu.330 Ġktisadî bakımdan, Avusturya-Macaristan yönetimi, Bosna-Hersek‟in geliĢmesi için birçok yatırımı teĢvik etmiĢ ve bu bağlamda, Bosna hem iktisadî hem de toplumsal alanda geliĢmiĢtir. Söz konusu dönemde, yönetim kadrolarında Hırvatlar‟ın etkinliği fazla olmakla birlikte, Müslüman toplumuna hitap eden uygulamaların da geliĢtiği görülür.331 1882 ve 1903 döneminde, Ortak Maliye Bakanı olması sıfatıyla, imparatorluğun Bosna siyasetinin yürütücüsü olan Macar Benyamin Kalay, BoĢnak kimliğinin oluĢumunu da teĢvik etmiĢti.332 Kalay‟ın amacı, Bosna-Hersek‟te rekabet halinde olan Sırp ve Hırvat milliyetçiliklerinin karĢısında bir BoĢnak kimliğinin oluĢumunu sağlamaktı. Nitekim, Kalay idaresi döneminde, Habsburg siyasetinin en çok tartıĢılan yönü, millet meselesinin ele alınıĢ 327 Sugar, a.g.e., s.26-32. 328 BOA, YA.Hus, Nr.413/18. 329 BOA, YA.Hus, Nr.413/18. 330 BOA, YA.Hus, Nr.413/18. 331 Sugar, a.g.e., s.26-32. 332 Castellan, a.g.e., s.64. 89 biçimi olmuĢtur.333 1882‟den itibaren Kalay, “Bosna miliyetçiliği” siyasetini uygulamaya baĢlamıĢtır. Kalay‟ın Bosna siyaseti, ülkeyi Sırbistan ve Hırvatistan‟daki milliyetçi siyasî akımlardan uzak tutmayı ve birleĢtirici unsur olarak “Bosnalılık” idealini gerçekleĢtirmeyi hedeflemekteydi.334 Ancak, Kalay, bu ikiliğin en çok Müslümanlar tarafından benimsenmesini amaçlamaktaydı. Ayrıca gönderdiği talimatnâmelerle, mümkün olduğunca, Müslümanların Katoliklerle yakın iliĢki içinde istemekteydi. 335 olmalarının, Sırplar‟dan uzak durmalarının sağlanmasını En önemlisi de, Bosnalılık siyasetiyle, Müslümanlar kendilerini sadece Müslüman ve Türk olarak algılamaktan ziyade, Bosnalı olarak, AvusturyaMacaristan Ġmparatorluğu‟nun bir parçası olarak görüp, bütünleĢebilirlerdi.336 Diğer taraftan hükûmet, yeni açılan ilkokullarda ve ortaokullarda da Bosna Milliyetçiliği siyasetine uygun bir eğitim uygulamaya çalıĢtı. Kalay, Bosna-Hersekliler‟i yönetime bağlı kılmanın en iyi yolunun, eyaletlerin iktisadî alt yapısını geniĢletmek, iĢ alanı yaratmak ve hayat seviyelerini iyileĢtirmek olduğuna inanıyordu. Ticaret, ulaĢım, posta teĢkilâtı, çağdaĢ mahkeme gibi geliĢmeler, Avusturya idaresi döneminde sağlanabilmiĢti. Bu arada, günümüz Bosna‟sında dahî, Avusturya yönetiminin Bosna‟ya olan katkılarının, halk tarafından takdirle karĢılandığını gözlemlemek mümkündür. Popoviç, Bosna-Hersek‟in Avusturya-Macaristan tarafından iĢgâlinin, Bosna-Hersek‟teki Müslüman toplumun oluĢumunda ve dönüĢümünde, millî veya milliyetçi bir bilincin oluĢmasında belirleyici bir rol oynadığını söylemektedir.337 Bu milliyetçilik anlayıĢı, doğrudan doğruya Müslüman kimliğine dayanmayan, fakat çok dinli, çok kültürlü bir Bosnalılık kimliğini hedefliyordu. Ancak, Hırvat ve Sırp milliyetçiliği, Bosnalı Katolikler ve Ortodokslar arasında yayıldıkça, bu siyaset 333 Jelavich, History of the...., s.64. 334 Alija ĠzzetbegoviĤ, Tarihe Tanıklığım, çev. Alev Erkilet, Ahmet Demirhan, Hanife Öz, Kalisk Yayınları, Ġstanbul, 2003, s.4. 335 Babuna, a.g.e., s.135. 336 Yılmazata, a.g.e., s.55. 336 Jelavich, a.g.e., s.64. 337 PopoviĤ, a.g.e., s.210. 90 baĢarısızlığa mahkûm olmuĢtu. Her ne kadar, Müslümanlar, dinlerinin gereklerini yerine getirmelerine yönelik birçok hususta, kendilerine izin veren AvusturyaMacaristan yönetimine yakınlaĢmıĢlarsa da, zamanla, Müslümanların HıristiyanlaĢtırılması uygulamasının yayılması, Müslümanların bu yönetime olan bağlılığını zedelemiĢ ve Habsburg hâkimiyeti döneminde Müslümanların bu ülkeden kitleler hâlinde göç etmesine sebep olmuĢtur. Göç eden BoĢnakların çoğunluğu Anadolu, bir kısmı ise Arnavutluk, Makedonya, Filistin, Tunus ve Cezayir yönüne gitmiĢlerdi. Ayrıca Müslümanların terk ettiği yerlere Sırpların yerleĢmesiyle Bosna‟nın etnik yapısında değiĢim yaĢanmıĢtır. BoĢnak toprak ağalarındaki memnuniyetsizlik, her ne kadar Ģahsî güç kaybına dayanıyorsa da, halkın bütününe yönelik bir tehlikenin sezinlenmiĢ veya görülmüĢ olmasından kaynaklanıyor ve diğer tabakalara da aynen yansıyordu.338 Bosna-Hersek‟te yaĢanan göçün temel sebebi, bu topraklarda yaĢanan istilâ ve Müslüman ahâlinin bu iĢgâli kabûl edememiĢ/etmemiĢ olmasından kaynaklanmıĢ, pek çok BoĢnak aile kendilerine yeni ve güvenli bir vatan bulmak için harekete geçmiĢtir. Bosna-Hersek halkı, Avusturya-Macaristan yönetimini “iĢgâlci” olarak görmüĢ ve meĢruiyetini aslâ kabûl etmemiĢtir. Yeni yönetimin meĢruiyetinin kabûl edilmemesi, kuĢkusuz, Avusturya-Macaristan‟ın Müslüman bir ülke olmamasından ve iĢgâlci bir güç olmasından kaynaklanmaktadır. Avusturya idaresinde, Bosna‟nın ayrı bir yönetim birimi olarak tutulması, bir anlamda siyasî kimliğini korumasını sağlamıĢtı. Ġmamoviç, BoĢnakların yeni idare ile geçirdiği dönüĢümü Ģöyle ifade eder: "İşgâlden sonra, Boşnaklar‟da büyük değişiklikler oldu. Avusturya-Macaristan‟ın BosnaHersek'e gelmesiyle, Boşnaklar‟da farklı bir medeniyete ve kültüre geçiş ve farklı bir hayat tarzına dönüş olmuştur. Ancak, bu geçiş hızlı ve kolay değil, sancılı olmuştur. Boşnaklar işgâl nedeniyle yıllar sonra bile kendilerini kaybolmuş bir vaziyette görmüşlerdir. Bosna dışında hiçbir ülkeye yaslanamadıkları, organize olamadıkları ve 338 Genç Osman Geçer, “ĠĢgal Sonrası Bosna-Hersek‟te Göç Olgusunun Vatan Gazetesine Yansımaları”, TÜBAR, C.XXVIII, Güz, 2010, s.194. 91 kendi kaderlerine bırakıldıkları için farklı bir medeniyeti kabûl etmek zorunda kalmışlar, yoksa yok olacaklarını düşünmüşlerdir." 339 Ġsmail Baliç de Avusturya-Macaristan‟ın Bosna-Hersek‟te varlığının, ülke için köklü ve sert değiĢikliklere yol açtığını ve Bosnalı Katoliklerin kendilerini bir topluluk olarak, Hırvat milleti içinde tanımladıklarını belirtmektedir.340 Ayrıca, Bosnalı Ortodokslar‟ın da kendilerini Sırp milletine ait olarak tanımladıkları, her iki tarafın da Müslümanları da açık bir Ģekilde asimile etmeye çaba gösterdikleri de ortadaydı.341 BoĢnaklar‟da, millî kimlik inĢâsına yönelik çabalar, ağırlıklı olarak Ġslâm üzerinden yürümüĢtür. Çünkü, BoĢnak toplumunu, çevredeki diğer toplumlardan, ayırt eden tek nokta, Müslüman olmaları idi. Denilebilir ki, Bosna‟da, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde, modern kimlik oluĢumda da en önemli etkenlerden biri Müslümanlık olmuĢtur. ĠĢgâl sonrası, Bosna-Hersek Müslümanları için iĢin içinden çıkılmayacak önemli bir sorun da hangi tarafta yer alacakları ve gelecekleri konusuydu. Avusturya yönetimi ve kuralları altında (1878-1918), Türk idaresi geliĢti ancak Bosna giderek bir mücadele alanı altında, siyasî bir varlık olarak hayatta kalmak için meĢgul oldu.342 Avusturya döneminin (1878-1918) bitmesiyle birlikte, Müslümanlar açısından güçlükler daha da artmıĢtır. Çünkü, meclislerde temsil, parti faaliyetlerinde yer alma, can ve mal güvenliği, ibadet hürriyeti gibi meseleler daha da ağırlaĢmıĢtı. Avusturya-Macaristan dönemine bakıldığında, Bosna‟nın yönetilmesi kendi kaynakları ile mümkün olmuĢtur.343 Diğer taraftan, Bosna‟daki Habsburg 339 340 ĠmamoviĤ, Historija..., s.361. Smail BaliĤ, “Bosnian Muslims: Historical Background And Present Conflicts”, Balkans, A Mirror Of the New International Order, (Ed.by) Günay Göksu Özdağan-Kemali SayabaĢlı, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1995, s.153. 341 BaliĤ, a.g.m, s.153. 342 Özden, a.g.m., s.60-61. 343 ĠmamoviĤ, Pravni Polozaj..., s.42. 92 modernleĢme projesi, Müslüman dünyanın herhangi bir yerinde, sömürgeciler tarafından uygulanan “iki manda teorisi”ni hatırlatmaktaydı. Bu teoride, Avrupalı/batılı ülkelerin doğu ülkelerine medeniyet getirmek üzere manda hâkimiyetini kurması ve onların doğal kaynaklarını bu vesileyle istismar etmeleri öngörülmekteydi.344 Ġlhaktan sonra, halk içerisinde, Avusturya‟ya karĢı bir çok dedikodu dolaĢmaya baĢlamıĢtı ve bu dedikodular huzursuzluklara yol açmaktaydı. Bu kapsamda, halkın ağzında dolaĢan dedikoduya göre Avusturya-Macaristan Sancak‟taki345 garnizonunu güçlendirilecekti. TaĢlıca civarında açlık tehlikesi mevcuttu. Bazı ailelerin bir ekmek kırıntısı bulamadıklarına dair haberler vardı. Ot da fazla yetiĢmediği için hayvanlar da açlıktan etkilenmiĢti. Bölgenin en önemli geçim ve hayat kaynağı hayvancılık olduğu için, bunun önemli sosyo-ekonomik yansımaları olacaktı.346 Sırbistan ĠçiĢleri Bakanlığı‟nın, 1910 yılında Sancak‟ta vuku bulan siyasî geliĢmeler ve askerî faaliyet hakkında bilgi topladığı bilinmektedir.347 Avusturya ordusunun Sancak‟tan ne zaman çekileceği konusuna bakıldığında; Ekim 1908 itibariyle askerler, subaylar, konsoloslar, ticaretle uğraĢanlar, kısacası herkes çekilmiĢ bulunuyordu. Türk makamları ve Türk ordusu, Avusturyalıları resmî 344 345 KarĤiĤ, a.g.e., s.87. Nüfusunun yüzde 55‟ini BoĢnakların oluĢturduğu (1991) Sancak bölgesi, Sırp tarihinde 11. yüzyılda kurulan bir Sırp krallığının adı olan “Raska” ile anılmaktaydı. Sırplar bölgeyi güneybatı Sırbistan olarak da isimlendirmektedirler. Sancak‟ın Osmanlılarca fethi, Bosna ve Hersek‟in fethinden öncedir. Sancak bölgesi, Osmanlı Devleti içinde Bosna eyaletine bağlı olan toplam altı sancaktan biri olup, ikinci dereceden idarî bölge statüsünü taĢımaktaydı. “Sancak” kelimesi, Osmanlı döneminde bu bölgedeki idarî yapının adı iken, daha sonra bölgenin siyasî adı olarak kullanılmıĢ olup bütün tarihi ve diplomatik belgelere bu Ģekilde girmiĢtir. Berlin Kongresi ile Avusturya-Macaristan Sancak‟ın yönetimini ele geçirmiĢ, Bosna-Hersek„i ilhak ettikten sonra Sancak‟tan çekilmiĢtir. 1912 Balkan SavaĢı sırasında Sancak, Sırbistan tarafından iĢgâl edilmiĢ ve ardından Karadağ ile bölüĢülmüĢtür. Hâlen Sancak‟ın altı belediyesi Sırbistan‟ın, beĢi ise Karadağ‟ın sınırları içinde yer almaktadır “Yeni Pazar” Ģehri bu bölgenin baĢkenti konumundadır. 346 Arhiv Srbije (AS), Brj.244, (K.P. 4/370), (14 PEG 49-1908), (K.P.4/362-455 I-III). 347 AS, Brj.244, (K.P. 4/370), (14 PEG 49-1908), (K.P.4/362-455I-III). 93 törenlerle uğurladılar. Aynı gün, Üsküp‟teki Ġttihatçı yönetimden gelen telgrafta, Arnavut ileri gelenlerinin Istanbul‟daki toplantısından haber verilmekteydi. Bu toplantıda varılan sonuçlar, hem Babıâli‟ye, hem büyük güçlerin temsilcilerine bildirilmiĢti. Metinde, anavatanının haklarını savunmak için elden gelenin yapılacağı ifade edilmekteydi. Temsilciler, kanlarının son damlasına kadar Türk devletini savunacaklarını kesin bir dille belirtmekteydiler. Eğer büyük güçlerin konferansı toplanacak ve uygunsuz kararlar alacak olursa, bunlar silaha sarılacaklarını ifade etmiĢlerdir. Aynı günün gecesinde, Türk ve Sırp ileri gelenleri toplanarak, söz konusu kararlara katılacaklarını ifade etmiĢlerdir. 4 Sırp ve 7 Müslüman, hemen ertesi gün, savunma için halktan bağıĢ toplamaya baĢlamıĢtı.348 Öte yandan, Sancak‟ta da kendisine göre sıkıntılar ortaya çıkmaya baĢlamıĢtı. Meselâ, Yeni VaroĢ civarına Ortodoks Sırplar yaĢamaktaydı ve öteden beri burada hiç Müslüman köyü yoktu. ġimdi ise, hukûmet bu köylerin arasına, değiĢik yerlerden gelen Müslüman muhacirleri yerleĢtirmekle meĢguldü. Hıristiyan halk da bundan çok endiĢelenmekteydi. Güya, köylülerin müĢterek olarak kullandığı meralar ve ormanlar, muhacirlere verilmekteydi.349 Zâten, Sırbistan, Sancak‟taki Sırp okulları, kiliseleri ve köy muhtarları eliyle sürekli olarak istihbarat topluyor, olayları yönlendiriyor ve öncelikle Avusturya„ya karĢı çalıĢıyordı. Yeni VaroĢ‟ta ve TaĢlıca‟da, Sırbistan için çalıĢtıklarından Ģüphelenilen bâzı öğretmenlerin ve vatandaĢlarların evleri Osmanlı zâbıtası tarafından aranmıĢ, bazıları hapsedilmiĢti.350 Bunun üzerine, Sırplar ve Müslümanlar, ortaklaĢa bir Ģekilde, bir miting tertipleyip, baĢta mutasarrıf Süleyman Hakkı PaĢa olmak üzere, 12 Türk memurunun görevden uzaklaĢtırılmasını talep etmiĢlerdi. Bu toplântıda Sırp Papaz Vasilye‟nin de görevden alınması talep edilmiĢti.351 348 AS, Brj. 72, (K.P. 4/418-420), (14 PEG 49-1908-I), 18 Ekim 1908. 349 AS, Brj. 244, (K.P. 4/370), (14 PEG 49-1908), 30 Nisan 1910. 350 AS, Brj. 265, (K.P. 4/374-377), (14 PEG 49-1908-I), 29 Mart 1908. 351 AS, Brj. 30, (K.P.4/407-409), (14 PEG 49-1908-I), 5 Eylül 1908. 94 Eski mutasarrıf Hakkı PaĢa‟nın yerine yeni mutasarrıf gelince, hemen ertesi gün, bölgenin ileri gelen Sırplarından yaklaĢık 10 kiĢi hükûmete gidip kendisi ile görüĢmüĢtü. PaĢa, heyeti çok iyi karĢılamıĢ ve Türkiye‟nin durumu hakkında ayrıntılı bilgi vermiĢti.352 PaĢa, ayrıca, vatandaĢlar arasında birlik ve beraberliğin önemine değinerek, Türklerle Sırplar arasındaki iĢbirliğinin önemi üzerinde durmuĢtur. Mutasarrıfın konuĢması, ziyaretçileri çok etkilemiĢti. Ancak, Priyepolye‟den çekilmekte olan Avusturya ordusu ve bölgedeki Avusturya konsolosluğu, bu bölgedeki Sırplarla Müslümanlar arasındaki uyumu bozmaya ve uçurum yaratmaya çalıĢmaktaydı. Sırbistan ve Avusturya arasındaki gerginlik Sancak bölgesinin Sırplarını çok etkiliyor ve Sırp gençleri arasında Avusturya‟ya karĢı harp ilânına teĢne idiler. Birçok adam, gönüllü olacaklarını ve Sırbistan kuvvetlerine katılacaklarını resmen bildirmiĢlerdi.353 Benzer Ģekilde, bâzı Müslümanlar da, Avusturya‟ya karĢı harp ilân edilirse, kendi orduları için gönüllü olacaklarını bildirmekteydiler.354 352 353 AS, Brj. 30, (K.P.4/416-417), (14 PEG 49-1908-I), 4 Ekim 1908. AS, Brj.67, (K.P.4/411-412), (14 PEG 49-1908-I), 11 Ekim 1908. 1910 tarihli bir belgede somutlaĢtırıldığı üzere, Mithat Efendi isimili bir seçkin kiĢi Sırplarla Müslümanların yakınlaĢması için gayret sarf etmekteydi. Bu arada Türkçe yayınlanmakta olan Lim isimli gazetenin bundan sonra Sırplar ve Müslümanlar tarafından müĢterek yayınlanması hususunu teklif etmekteydi. Bu gazete Ģimdiye kadar, Sırplar‟a karĢı tutumuyla bilinmekteydi. Bunu gerçekleĢtirmek için bir yayın kurulu yarı Sırplar‟dan yarı Müslümanlar‟dan oluĢan kurulun teĢkilini savunmaktaydı. Bundan sonra gazete haftada iki defa, yarı Sırpça yarı Türkçe olarak çıkacaktı. AS, Brj.154, (K.P.47/210-211), (17 PEG 261910), 16 Ocak 1910. Ancak 1910 yılına ait bir belgeye bakıldığında Türk yönetiminden Ģikâyetçi olunan hususlar, arttık dikkat çekmektedir. 1908‟lerde Avusturya‟nın ilhakı sürecinde, Türklerle uzlaĢmaya dair önerilerde bulunan Sırplar belgelerinde, “Türklere yaranmanın biraz zor”olduğıunu ve her gün değiĢik vesilelerle bağıĢlar toplandığını; Ġstanbul‟un fethi için, ya Ģehit düĢenler için, ya fukara için, yahut da ġevket PaĢa‟nın kılıcını satın almak için bağıĢ toplandığını söylemekteydiler. TaĢlıca‟da fukara Müslüman ailelerin çocuklarının giydirilmesinden, piyangolar hazırlanarak yardımlar toplanmasından ve fakir çocukların okutulması ile ilgili hadiselerden Ģikâyetçi idiler. Dahası donanma için bağıĢlar toplandığından ve devletin birkaç tane muhrip satın aldığı ancak parası olmadığı için halktan bağıĢ toplamasından muzdariptiler. AS, Brj.142, (K.P.47/212-215), (17 PEG 26-1910), 3 Ocak 1910. 353 Babuna, a.g.e., s.26. 95 2.2.2.Müslümanlara Yönelik Manevî ve Dinî Yönlendirmeler Avusturya-Macaristan yönetimi, din kurumunu kullanarak halkı avucunda tutmaya ve seçkinlerin ruhunu satın almaya çok özen göstermiĢtir. Bu amaçla, Ġmparatora, Katolik ve Ortodoks piskoposları tayin etme hakkı verilmiĢ, resmen Istanbul‟a bağlı olan Ġslâm kurumları da dolaylı olarak denetime alınmıĢtır. Nitekim 1882‟de, Ġmparator tarafından dört kiĢilik bir meclis veya istiĢare kuruluna baĢkanlık eden bir Re‟îsü‟l-ûlemâ tayin edilerek sözde bir bağımsızlık sağlanmıĢ oldu. Bu dönemde, Müslüman topluluğun idarî teĢkilatı, dinî teĢkilatlar, vakıf kurumları ve Ġslâmi yargı kurumları olmak üzere, üç grupta örgütlenmiĢ idi. Bu kurumlar etrafında Müslüman örgütlenmelerinin de analiz edilmesi gerekir. Müslümanların dinî iĢlerinin idaresine iliĢkin olarak, Müslüman ileri gelenlerinin getirdiği birtakım önerilerin arkasında bizzat hükûmetin kendi teĢvikleri bulunuyordu. Ancak, bu tür faaliyet Müslüman halkın bir bölümünün iĢgâlden kısa bir süre sonra dilekçeler vererek bir Ģeyler elde edebileceklerine ya da hukûmetle iĢbirliği yaparak durumlarını düzeltebileceklerine dair görüĢ taĢıdıklarının da iĢaretiydi. Eyalet yönetimi, zâten, daha baĢtan itibaren, Müslümanları yumuĢak bir biçimde yola getirme ilkesini benimsemiĢti.355 Diğer taraftan, Avusturya-Macaristan hukûmeti, Bosna-Hersek‟te Ġslâmı resmi din olarak kabûl etse de, Müslümanları Osmanlı Devleti‟nden ve Osmanlı Hâlifeliği‟nden koparmak gibi siyasî amaçlarla bir takım önlemler almaya, daha ilk günlerden itibaren çalıĢmıĢtır. ġu ifade durumu özetlemektedir: “Avusturyalılar ne kadar dost görünmeye çalıĢsalar da, yine de Müslümanlar onları düĢman olarak görüyorlardı. Bu sebeple, Müslümanların güvenini kazanmak ve onları Ġstanbul‟dan koparmak için ayrı bir Ġslâm din kurumunu kurmak istediler.” 356 Bu tasarı üzerinde daha çok Filipoviç çalıĢmıĢ ve Bosna-Hersek‟te, Ġstanbul‟dakinden ayrı bir ġeyhülislâmlık kurmayı hedeflemiĢtir. Bir Bosna ġeyhülislâmlığının kurulması için, Saraybosna‟nın tanınmıĢ simalarından 58 kiĢi bir 355 Babuna, a.g.e., s.26. 356 Karçiç, a.g.e., s.21-22. 96 araya getirilerek bir bildiri hazırlanmıĢ ve bu bildiri, resmî gazetede imzasız olarak yayınlanmıĢtır. Enver Kadiç‟e göre, “gerçi 58 kiĢinin isimleri yayınlamıĢtı ama, Saraybosna‟daki söylentilere göre bu kiĢiler bırakın imzalamayı bildiriyi bile görmemiĢlerdi”. Hamdiya Kapiciç bu fikri doğrulamıĢ ve bu kimselerin, 22 sivil vatandaĢ, 15 dinî memur ve 13 tüccar‟dan ibaret olduklarını ortaya koymuĢtur. Ancak, 21 Nisan 1879‟da imzalanan Ġstanbul AntlaĢması‟na göre, Müslümanlara Ġstanbul‟daki dinî kurumlarıyla özgür bir Ģekilde görüĢme izni verilmiĢtir. Bu sebeple Saraybosna‟da bu bildiriyi imzalayanların etkisi az olmuĢtur.357 Bir yıllık bir suskunluktan ve bekleyiĢten sonra, Osmanlı Hukûmeti, 18 Nisan 1880‟de, eski Rumeli kadısı olan Ahmet ġükrü Efendi‟yi Bosna‟nın yeni müftüsü olarak atadı. Ancak, Avusturya-Macaristan Hukûmeti, yeni atanan müftüyü kabûl etmeyerek, “Müslümanların dinî haklarına karıĢmayacaklarını ancak baĢkalarına da bu meselelere karıĢma hakkı tanımayacaklarını” belirtti. Ayrıca, “Kadı atama hakkı hukûmete, dinî memurları atama hakkı da ġeyhülislâm‟a aittir, ama dinî memurların sadece yerli halktan seçilmesi gerekir” beyanında bulundu.358 1881 yılına gelindiğinde ise, çok muhtemeldir ki Avusturya makamlarının arkalamasıyla, Saraybosnalı 27 Müslüman, hukûmete verdikleri dilekçede, baĢında Re‟îsü‟l-ûlemâ‟nın359 bulunduğu bir Ulema Meclisi‟nin ve bağımsız bir Ġslâm din kurumunun Bosna ve Hersek‟te kurulmasını istedi. 22 Mart 1882‟de ġeyhülislâm,360 357 Karçiç, a.g.e., s.21-22; ĠmamoviĤ, Historija...., s.364-365. 358 ĠmamoviĤ, a.g.e., s.364-365. 359 Re‟îsü‟l-ûlemâ‟ya verilen görevler ise Ģunlardı: Kadılarla haberleĢmenin sağlanması, imam ve hatiplerin atanması, Ģeriatı uygulayacakların yetiĢtirildikleri okullar üzerinde yüksek denetim, Ulema meclisi veya Ģeriat adaletine ait Ģüpheli veya tartıĢmalı sorular üzerinde çalıĢmak veya Ġstanbul‟daki Ģeyhülislâmdan fetva istemek. Bu tür baĢvurular diplomatik yollarla iletilmekte ve cevap da aynı kanaldan gelmekteydi. 360 Bosna-Hersek‟teki re‟îsü‟l-ûlemâlık hakkında yoğun bilgi vardır. Bunların etkinlikleri yazarların farklı görüĢlerine göre çeĢitli biçimlerde değerlendirilmiĢtir. Ancak yine de bu derinlemesine bir incelemeyi gerektiren bir konudur. Tez kapsamında sadece, Avusturya-Macaristan iĢgâli sırasında bu makamlarda bulunanların isimleri verildi: 1878-1882‟ye kadar Müslümanların dinî iĢlerine, Nur Efendi Hafızoviç bakmıĢtır. Ġlk Re‟îsü‟l-ûlemâ (1882 Ekimi‟nden 1893 Kasımı‟na değin) Hafız Mustafa Hilmi; ikincisi (1893-1910‟a değin) Hacı Mehmet Tefik el-Azabegiç olmuĢtur. Üçüncüsü (1910 97 Saraybosna müftülüğüne tekrar Ömeroviç‟i atadı. 17 Ekim‟de Ömeroviç Re‟îsü‟lûlemâlığa getirildi.361 24 Ekim‟de ise re‟îsü‟l-ûlemâ baĢkanlığında kurulan Dinî-Ġslâmî idaresinin yanında, bir de dört üyeli bir Ulema Meclisi teĢkil edildi.362 Ulema Meclisi‟ne Re‟îsü‟l-ûlemâ baĢkanlık edecekti.363 Ancak, hukûmet Ulema Meclisi‟nin konumu, sorumlulukları, yetkileri ve bürokratik iĢleri ile ilgili düzenlemeleri bizzat belirledi ve bu Ģekilde Müslümanlar üzerinde doğrudan denetim kurma imkânını elde etti. ĠĢte bu düzenin, konumuz açısından ilgi çekici olan ve J. Kresmarik tarafından anlatılan bazı ayrıntıları Ģudur: Martı‟ndan 1913‟e değin), Hafız Süleyman Saraç; dördüncüsü (1913 Martı‟ndan 1930 Ekimi‟ne kadar), Mehmet Cemaluddin ÇavuĢeviç olmuĢtur. Bkz. Halife ve Re‟îsü‟l-ûlemâ, Takvim za 1967 Godinu, Sarajevo, s.123-142. 361 Babuna, a.g.e., s.57. 362 En alttan yola çıkarsak, bu kurumu Ģu Ģekilde tanımlayabiliriz. “Sayısı belirsiz bir cami etrafında haneler, temel hücre olan, cemaati oluĢturuyordu. Her cemaatin baĢında caminin imamı bulunuyordu. Hocaların üstünde belli sayıda hâkim ve kadılar vardı. Kadıların üstünde altı mahallî müftü vardı (Sarayevo, Banya Luka, Bihaç, Mostar, Travnik, Tuzla). Bunların hepsi Ulema Meclisi‟ne bağlıydı. Meclisin baĢında da, zamanın Reisü‟l-ulema‟sı bulunuyordu.” Bkz. bu bilgi için PopoviĤ, a.g.e. 363 BašiĤ, a.g.t., s.45. Hükûmet Ulema Meclisi için, Ģu esasları belirledi: Re‟îsü‟l-ûlemâ ve Ulema Meclisi üyelerinin Avusturya-Macaristan imparatoru tarafından tayin edilmesi; Ulema Meclisi üyesi olarak, Hasan Pozderac Efendi Sazin‟de, Nur Hafızoviç Efendi Rogatisa‟da, Hüseyin Ġbrahimoviç Efendi LuyuboĢko‟da ve Mehmet Nezir ġkaliç Efendi‟nin Saraybosna‟da Ģer‟i hâkim (kadı) olarak tayin edilmesi; Ulema Meclisi‟nin, kadıları imtihan etmesi ve yetki belgesini ona göre vermesi; MaaĢ olarak, Re‟îsü‟l-ûlemâ Ömeroviç‟e 8000 forint, kadılara 2000 forint verilmesi; Ulema Meclisi‟nin idaresi ve çalıĢması hususlarında özel kanunlar yapılması. Ayrıca, Ġmparator 4 Aralık 1882‟de Ulema Meclisi‟nin statüsü, sorumlulukları ve bürokratik iĢleri hakkında bir belge onayladı. Bu belgeye göre, Re‟îsü‟lûlemâ ve Ulema Meclisi, bütün Müslümanların dinî iĢlerini idare etmek, onlarla ilgili memurların tayini, kontrolü hakkında yardımcı olmak ve kadı adaylarını imtihan etmekle görevliydi. Toplantılar açık yapılırdı. Bkz. BašiĤ, a.g.t., s.49-51. 1883 yılında hükümet, Ģer‟i mahkemelerin teĢkili ve görev alanlarının belirlenmesi konusunda da bir nizamnâme çıkardı. Bu nizamnâme ile hükûmet, davaların yeniden ele alınabilmesi (istinaf) ilkesini getirerek, iki türlü Ģer‟i mahkeme oluĢturdu: her bölgede mevcut olan ve davaların ilk olarak ele alındığı bidayet mahkemeleri, BaĢkent Saraybosna‟da bulunan istinaf mahkemesi. Bkz. J. Kresmarik, Bosnie et Hercegovine, El, C.1, s.780, (Fr. Ed.)‟den aktaran PopoviĤ, a.g.e., s.198-199. 98 “Ulema meclisi başkan Reisül-ulema ve dört üyeden müteşekkildir. Reisü‟l-ulema ve Ulema meclisinin dört üyesi, özel bir idare heyetince gizli oturumla seçilirler. Bu seçici heyet hocalardır ve özellikle, direkt olarak katılan Sarayevo, Banya Luka, Bihac, Mostar, Travnik ve Tuzla müftülerinden ibaret toplam otuz kişiden oluşur. Geri kalan 24‟ü seçimle işbaşına gelir. Ulema meclisindeki her boş yer için imparatorluk ve kraliyet ortak bakanlığı heyetçe seçilen iki adaydan birini seçer. Heyet İstanbul'daki Şeyhülislâm‟a başvurarak, İmparator ve Kral tarafından Reisülulemalığa atanan kişinin, bu görevi yerine getirmek için iktidar olduğunu onaylamasını ister. Bu başvuru Şeyhülislâm‟a imparatorluk ve kraliyet İstanbul elçiliği vasıtasıyla iletilir. Ulema meclisinin görevleri arasında dinî bütün işleri yönetmek ve kontrol etmek, camilerin Müslüman cemaatin ihtiyaçlarını tesbit ve bu konuda maarif vakıfları idaresine önerilerde bulunmak, okul ve kuruluşlarda islâmî emirlere aykırı bir şeyler olmasın diye dikkat etmek, yöre maarif vakfıyla uyum içinde medrese ve mekteplerle ilgili genel çalışma plânını ve devlet okul ve kuruluşlarında dinî eğitim plânını hazırlamak, mahallî birlik komisyonunun önerisi üzerine müderrisleri ve maarif vakfının dinî ve idarî diğer görevlerini tayin etmek, devlet okul ve kurumlarında İslâm dinîni öğretecek kişileri seçmek ve bu seçimi mahallî yönetimin onayına sunmak, kadılığa veya vakıf idarî görevlerine tayin edilecek adayları incelemek ve bunlara beratlar vermek, mahallî yönetime müftülükte boş kadroları bildirmek vardı.” 364 Avusturya-Macaristan‟ın dinî, siyasî ve eğitim alanında Müslümanlara tanıdığı hürriyetler, baĢta halk tarafından büyük kabûl gören bu durumdu. Ancak, iĢgâlden sonra, yabancı bir devletin Bosna-Hersek‟te egemen olmasından ötürü, Müslüman halkın yaĢayacağı sıkıntıların ilk habercisi, 1891‟de, hukûmetin, halkın din değiĢtirebileceğini kabûl etiğine dair yayınladığı belge olmuĢtur. Benyamin Kalay, Ġmparatora sunduğu plânda, Bosna-Hersek Müslümanları‟nın HıristiyanlaĢtırılması hakkındaki fikirlerini açıklamıĢ ve bu plân imparator tarafından kabûl edilmiĢtir.365 Bu bağlamda, 1891‟de hukûmet, halkın din değiĢtirebileceğini kabûl ettiğine dair bir belge yayınladı. Ġlçe kaymakamlıklarına resmî yazılar gönderilerek halkın ne Ģekilde din değiĢtirebileceği belirtildi: “Din DeğiĢtirme 364 J. Kresmarik, Bosnie et Hercegovine, El, C.1, s.780, (Fr. Ed.)‟den aktaran PopoviĤ, a.g.e., s.198- 199. 365 Vojisılav BogiĦeviĤ, “Emigracija muslimana Bosne i Hercegovine U Tursku u Doba Austro- Ugarske vladanine 1878-1918 Godine”, Glasnik VĠS-a, S.VII-IX, Sarejevo, 1951, s.266. 99 Kanunu”‟na göre, kim din değiĢtirmek isterse, ilk önce bulunduğu dinîn yetkilisinden bir belge alacak, aldığı bu belgeyle girmek istediği dinîn yetkilileri kendisini kabûl edebilecekti. Bunun aksi davranıĢlar ise cezalandırılabilecekti.366 “Hukûmetin burada asıl yapmak istediği, kiĢileri teker teker KatolikleĢtirmekten ziyade, Katolik nüfusun Bosna-Hersek‟te hızla artmasını sağlayarak, kilisenin iyi teĢkilatlanmasını ve arazi sahipleri ile zenginlerin KatolikleĢtirilmesini sağlamaktı.”367 Nitekim, Bosna‟da Katoliklik üç din örgütünün içinde en hızla büyüyen olmuĢtur. Ülkede, nüfusun % 18'ini oluĢturan Katolik dini teĢvik edilerek, Hırvatlara ayrıcalıklar verilmeye baĢlandı. Bir baĢpiskoposluk, üç piskoposluk ve yüz elli din adamından oluĢan dinî grup, 1889‟da yapılan Saraybosna Katedrali‟nin ve çok sayıda kilisenin inĢasını ve dinî okullar açılmasını sağlamıĢ ve bu faaliyet sayesinde, 1878 yılında, Saraybosna‟daki Katolik nüfus, 800‟den 3876‟ya çıkmıĢtı.368 Din değiĢtirme yasasının ardından, 1893‟te Kalay, Benkoy‟a gönderdiği bir mektupla Müslümanlara karĢı izlenmesi belirlenen siyaseti de açıkça ifade ediyor ve bu mektupla Müslümanlara saygı göstermelerini, onlara güvence verilmesini istiyor, ayrıca Müslümanların Sırplarla yakınlaĢmasının önlenmesini istiyordu.369 Böylece, uzun gelecekte Müslümanların KatolikleĢmesine zemin hazırlamaya çalıĢıyordu. 19. yüzyılın sonunda ve 20.yüzyılın baĢında, Avusturya, bâzı özgürlükler tanımıĢtır ama bu gidiĢatı Katolik kilisesi bozdu. Katolikler, Bosna‟daki Müslümanları zorla Hıristiyanlığa çevirmeye çalıĢtılar.370 Bu amaçla da Müslümanların toprakları satın alınıyor, mezarlıkları bahçe yapılıyordu.371 Meselâ, iĢgâlden sonra, Avusturya askerleri Müslümanların evlerine yerleĢtirilince halk 366 BogiĦeviĤ, a.g.e., s.266. 367 BogiĦeviĤ, a.g.e., s.266. 368 Malcom, a.g.e., s.237. 369 BašiĤ, a.g.t., s.22-23. 370 AGS, Fond: Kutuja ĥörĤiĤ ( 1858-1916), 20 Mayıs 1915. 371 Hauptmann, Borba Muslimana…, s.15. 100 tedirgin olmuĢ ve Osmanlı topraklarına kaçmaya baĢlamıĢtır.372 Avusturyalılar da, Müslümanlardan boĢalan yerlere, Katolik yerleĢtirme iĢine hız vermiĢlerdir.373 Müslümanların özerklik mücadelesi, 5 Mayıs 1899‟da Mostar meclisinin protestosuyla baĢlamıĢtır.374 Bir habere göre, iki gün önce Katolik rahibeler, Osman Omanoviç‟in daha 18 yaĢına basmamıĢ olan kızı Fata Omanovç‟i kaçırmıĢtı.375 Baba, kızının kaçırıldığını güvenlik güçlerine haber vermiĢ ve bu olay Mostarlılar‟ı ayağa kaldırmıĢtı. Bu konuyla ilgili olarak, baĢında Cabiç‟in bulunduğu, Mostarlı on iki kiĢilik bir kurul oluĢturuldu.376 Onikiler Komitesi olarak da adlandırılan bu kurul, emniyet müdürü Baron Ġsidor Benk‟e dilekçe yazarak, Fata‟nın bulunup ailesine teslim edilmesini istedi.377 Kurul ayrıca, 13 Haziran 1899‟da hukûmete bir yazı göndererek, kaçırılan tüm kızların bulunmasını ve ailelerine teslim edilmesi ile birlikte bunu 372 Ġvo Andriç, Dırina köprüsü adlı romanında Bosna‟nın iĢgâli sonrasında, Müslüman halkın bu durumu nasıl karĢıladığından bahsetmektedir. Yazara göre, Avusturya Ordusu‟nun beraberindeki birliklerin Türkler tarafından bir trajedi olarak algılandığını ve nesnel olamayan Ģu sözlerle ifade eder: “XIX. yüzyıl Türkiyesi‟nin bu uzak bölgelerindeki Türklerin hiçbir zaman gerçek güçlü ve iyi organize edilmiĢ bir gücün ordusunu tanıma fırsatları olmamıĢtır. ġimdiye kadar onların görebildekleri sadece zayıf, üstleri baĢları pis olan Sultan ordusunun paralı askerleri veya disiplinsiz Bosna baĢıbozuk idi...” bkz. Иво Андриц, Мост на Дрина, београд, 1962, s.153. 373 RüĢdü, a.g.e, s.2. Bu göçmenler I. Dünya SavaĢı sonrasında iĢgâl ile baĢlayan yerleĢtirme politikasının aksine, Sarayevo‟dan Bosna‟nın Bosanski Brod gibi diğer bazı Ģehirlerine gönderilmiĢlerdi. Bu Katolik ve Otodoks yerleĢim yerlerinde, barınma, beslenme, iĢ sorunları ile ilgili raporlar tutulmuĢ, bu raporlarda; bu göçmenlerin kendi ülkelerine dönemek istemedikleri ve Avusturya yönetimindeki Bosna yaĢamak istedikleri bilgisi yer almaktdır. Bkz. AGS, Fond: Kutuja fond ĥörĤiĤ (1858-1916), 20 Mayıs 1915. 374 KraljaĦiĤ, a.g.e., s.400; F. Hauptmann, Borba muslimana..., s.8; Fatma Omanoviç‟in olayı ile beliren Ģikâyet dilekçelerinde: her din değiĢtirme vakası Müslüman toplumun varlığına karĢı bir meydan okuma ve tehdit olarak görülüyordu. Din değiĢtirme ile ilgili eyalet hükümetinin çıkardığı kararnameye göre, din değiĢtirmek isteyen kiĢilerin reĢit, zihinsel olarak sağlıklı olması ve bir din adamına danıĢmıĢ olması gerekiyordu. Ancak, Ģikâyetlerde buna riayet edilmediği dikkat çekiyordu. 375 Hauptmann, Borba Muslimana…, s.8. 376 SlipiĦeviĤ, a.g.e., s.29; Hauptmann, Borba Muslimana.., s.8. 377 ĠmamoviĤ, Pravni Položaj..., s.389-390. 101 yapanların cezalandırılmasını istedi.378 Hukûmet bu yazıyı dikkate almayarak "bu tür olayların meydana gelmesinde Müslümanların dinî inançlarının çok zayıf olmasının rolü vardır" açıklamasında bulundu. Hukûmetin bu tutumu, Mostarlıların hayâl kırıklığına uğramalarına ve Hersek‟teki diğer Müslümanlarla direniĢ için birleĢmelerine yol açtı. Avusturya ise, bu direniĢçilere zulüm etmeğe ve hapis cezası vermeğe baĢladı. Halk içinde, “hukûmet şeriatın konuşmasına izin vermiyor” söylentisi yayılmaya baĢlayınca göç etmenin gerektiğine dair fikir de belirginleĢti.379 Bu kurul, 14 Ekim‟de Kalay‟a ve 19 Ekim‟de de Ġmparatora birer Ģikâyet dilekçesi gönderdi.380 Bu dilekçelerde, Fata Osmanoviç olayı, Bosna-Hersekli Müslümanların içinde bulunduğu zor duruma bir örnek olarak gösteriliyor381 ve Müslümanların aldığı dinî eğitim seviyesinin düĢüklüğüne iĢaret ediliyordu.382 Ayrıca, bu dilekçelerde, Eyalet Vakıf idaresi eleĢtiriliyor ve bu kurum, iĢgâl kuvvetleriyle birlikte, Müslümanların içinde bulunduğu durumun sorumlusu olarak gösteriliyordu. Bu dilekçelerin yanı sıra, özellikle Mostar bölgesi için, Müslümanların diyanet iĢleri ve eğitim iĢleriyle ilgili teklifler içeren bir tüzük taslağı da Kalay‟a sunulmuĢtur.383 Bu taslağa göre, diyanet iĢleri ve dinî eğitim sisteminin ana organı olarak, merkezi Mostar‟da olan bir meclisin oluĢturulması isteniyordu.384 Hukûmet, 12 Aralık‟ta, bu tüzüğün reddedilmesini ve Cabiç‟in görevden alınmasını istedi. Ortak Maliye Bakanlığı bu isteği kabûl ederek, Ġmparatorun, Mostarlıların isteklerini reddettiğini, fakat anayasa gereğince, Müslümanların dinî haklarını korumaya devam edeceklerini 2 ġubat 1900‟de beyan etti. 378 ĠmamoviĤ, a.g.e., ss.389-390. 379 Saffet BandţoviĤ, Ġseljavanje Muslimanskog stanovištva iz Srbije i Crne Gore tokom XIX. Stoljeća, El Kalem, Sarajevo, 1998, s.142. 380 Hauptmann, a.g.e., s.15. 381 SlıpiĦeviĤ, a.g.e., s.28. 382 Hauptmann, a.g.e., s.15. 383 Babuna, a.g.e., s.75. 384 SlıpiĦeviĤ,a.g.e., s.30. 102 Mostarlı Müslümanlar, Katolikler‟in baskılarından dolayı, Avusturya Ġmparatoru‟na baĢvuruda bulunmuĢlar ve Katolik Propaganda Cemiyeti‟nin Mostar‟daki Müslüman halkı din değiĢtirmeye zorladığı, hatta bu maksatla Müslüman kadınları kaçırdıkları hususunda Mostar ahalisinden bir heyetin, Avusturya Ġmparatoru‟na PeĢte‟de iken yaptıkları müracaattan bir sonuç alamamıĢlardı. Dertlerin devam etmesi üzerine, bu defa Viyana‟ya gelerek, bu durumun engellenmemesi hâlinde, Hersekli Müslümanların toptan göç edeceği hususunda Avusturya Ġmparatoru‟na yeni bir arzuhâl vermiĢlerdi. Viyana Sefareti‟nden gelen tahrirat tercümesinde, konuyla ilgili Avusturya Hariciye nâzırı ile Osmanlı elçisi arasında yapılan görüĢmede, böyle bir Ģeyin olmadığının ileri sürülmüĢ olduğu yer almaktadır (10 Ra 1318-9 Temmuz 1900).385 Din değiĢtirme ile ilgili olarak, Müslümanların hukûmete yönelik tepki ve Ģikâyetlerinin artmasıyla birlikte, Avusturya Hariciye Nâzırı, Bosna-Hersek Müslümanları‟nın din değiĢtirmeleri için Avusturya Hukûmetince hiçbir giriĢimin olmadığını beyan etse de, mahallî hukûmetin tazyik ettiğine dair haberlere üzerine, Hariciye Nazırı Kont Goluçovski Ģu beyanatta bulunmuĢtur: “Avusturya dâhilinde Hıristiyanlığa davet olunmuş hiç kimse yoktur. Din serbestliğine tamamıyla riayet olunduğundan, Hıristiyanlığı kabûl için kimseye zor kullanılmamıştır. Ötede beride, din değiştirme olayları ortaya çıksa da, bu olaylar şahsi menfaatleri temin maksadıyla her yerde olan şeylerdendir, hukûmetin parmağı yoktur.”386 Din değiĢtirme ile ilgili olarak, hukûmet ile Müslümanlar arasındaki tartıĢmalar bu Ģekilde sürerken, hukûmetin izniyle Cabiç‟in de aralarında bulunduğu Müslüman seçkinlerin katılımıyla, “Moriç Han”‟da, Eylül 1900‟de Saraybosna Konferansı 385 BOA, Y.MTV, Nr.78/113, 10 Ra 1318 (9 Temmuz 1900); 1914 yılında bile, Katolikler‟in Müslümanları din değiĢtirmeye yönlendirmesi yönünde faaliyetlerde bulunmasından rahatsız olan Müslümanların, Avusturya-Macaristan yönetimi tarafından yatıĢtırılmaya çalıĢıldığı anlaĢılmaktadır. Kraliyet yetkililerince, Avusturya-Macaristan yönetimi ile Müslümanların hakları güvence altına alınmıĢtı. Bkz. brj.4357, Sarajevski List 1914. 386 BOA, Y.MTV, Nr.208/6, 1 B. 1318 (25.10.1900). 103 toplandı.387 Bu toplantıda, bir kısım katılımcı, oluĢturacakları yasa tasarısının, sadece dinî konularla sınırlandırılmasına karĢı çıkmıĢ ve tarımla ilgili çeĢitli meselelerin de tartıĢılmasını talep etmiĢtir. Ancak, Cabiç, bu aĢamada, yasa taslağında tarım sorununu öne çıkartmanın uygun olmayacağını belirterek konuya kısaca derğinilmesini yeterli buldu. Bâzı katılımcılar da, Ġslâmi bir bankanın kurulmasını, Osmanlıcanın resmî dil olarak kabûl edilmesini istediler.388 Ardından, 26 Kasım 1900‟de, Ali Fehmi Cabiç baĢkanlığında ve çeĢitli sancakların mebuslarından oluĢan 32 üyelik bir kongre daha BudapeĢte‟de toplandı.389 Bu toplantıda, Avusturya-Macaristan‟ın Müslümanlara yönelik izlediği siyasetten, Müslümanların eğitim gördükleri okulları istedikleri gibi idare edemediklerinden ve Bosna-Hersek halkının okullarını düzenlemelerine ve ıslah etmelerine aslâ izin verilmediğinden ve bu okullarda verilen eğitimin de Hırvatlık fikrini aĢılamakta olduğundan Ģikâyet edildiğini Müslümanların Ģu ifadelerinden öğreniyoruz: “Avusturya Hükûmeti'nin Berlin Mu„âhedenâmesinden bi'l-istifade Bosna ve Hersek eyaletlerini taht-ı işgâle aldığı zamandan berü havâlî-i mezkûrede ta„kîb eylediği meslek-i politika Bosna ve Hersek'i zamîme-i memâliki etmek hakkındaki arzûsunu açıkdan açığa irâ‟e etmekde ve idâre-i merkeziyye ile me‟mûrîn-i mahallîyyenin kâffe-i tedâbîr ve harekâtı dahi bu bâbdaki maksadı tebeyyün etmekde olup ahâlînin hukûk-ı müktesebesiyle sa„âdet-i hâli kat„an nazar-ı i„tibâra alınmıyor… Avusturya Hükûmeti dîn ü mezhebe ve mekâtib-i İslâmiyyeye müte„allik husûsâtı bu sûretle taht-ı nüfûzuna alarak Bosna ve Hersek ahâlî-i İslâmiyyesinin mekteblerini tensîk ve ıslâh eylemelerine asla müsâ„ade etmediğini maksad-ı yegânesi bâlâda beyân olunduğu vechile ahâlî-i merkûmenin Dersa„adet'le ya„ni metbû„-ı mufahham ve halîfe-i mu„azzamlarıyla olan râbıtalarını bi'l-külliye kesr etmekden ibâret olduğunu açıkdan açığa irâ‟e ve isbât eylemişdir. Mekâtib-i umûmiyyenin tanzim ve ıslahı içün hiç bir şey yapılmadığı gibi medâris bir hâl-i esef iştimâlde bulunuyor. Mekâtib-i ibtidâ„iyyenin mikdârı gayr-ı kâfi ve sûret-i idâreleri gâyet fenâdır. Müessesât-ı ilmiyyeye gelince; bunlar mücerred Hırvatlık fikrini neşr ve ta„mîm etmekde ve etfâli İslâmiyye umûr-ı dîniyye tedrîs etmekden ve müsta„id akâ'id mu'allimleri 387 ŠehiĤ, Autonomi pokret Muslimana…, s.63; Bu konferansta banka ve gazete konusunda kesin bir karara varılmadı. Babuna, a.g.e., s.74. 388 ŠehiĤ, Autonomi pokret Muslimana …, s.63; Babuna, a.g.e., s.74. 389 BOA, Y.A.Hus, Nr.412/8, H.3 ġ. 1318 (26.11.1900); KraljaĦiĤ, a.g.e., s.410-411; Arhıv Bosnia i Hercegovina (ABĠH), ZMF (Zajednićko ministarstvo finansija), Pr.No. 624/1900. 104 yetişdirmekden ibâret olan vazîfelerini îfâ eylememetedirler. Macar gazetelerinin ekserisi tarafından derc-i sahâ‟if edildiği vechile Mösyö “de Kalay”ın taht-ı riyâsetinde bulunan hükûmet-i mahallîye Bosna ve Hersek'de hâl-i hâzır-ı mezhebiyyeyi alâ-hâlihi terk etmek istemeyüp bunu Avusturya Katolik fikrinin ta„ammüm ve intişârı maksadıyla müretteb olan plâna tevfîkan tebdîl ve tağyîr eylemek niyyetindedir. Hükûmet-i mezkûre Müslümanların dîn ü mezheb ve mekâtibine müte„allik husûsâtı ber vech-i bâlâ ru„yet ve temşiyet etdiği gibi zirâ„at mes‟eselesini de ol vechile tesviyeye ibtidâr etmiş ya„ni ta„bîr-i sahîh ile bu mes'elede mukaddemâ eylemişdir.” hüküm-fermâ olan teşvîşâtı bir kat daha tezyîd 390 Bosna ve Hersek eyaletlerine bağlı muhtelif sancakların temsilcileri tarafından yapılan bu toplantının sonunda, Müslümanlara dinî iĢleriyle eğitim ve öğretim usullerinde idarî serbestiyet verilmesini konu alan bir lâyiha ile Müslümanların Ģikâyetlerini ihtiva eden bir muhtıra kaleme alındı ve bu muhtıra ve lâyihanın Bosna-Hersek iĢleri ile ilgilenen Avusturya-Macaristan Maliye nazırına, ondan sonuç alınamazsa imparatora gönderileceği belirtildi.391 Müslümanların bu konulardaki ısrarlı tutumu karĢısında Kalay, özerklik hareketini durduramayacağını anlayarak, temsilcilerle görüĢmeyi kabûl etmeye ve Müslümanların Ģikâyetlerini dinlemeye hazır olduğunu bildirdi.392 Cabiç, 19 Aralık‟ta Kalay‟a bir memorandum teslim etti.393 Hazırlanan yasa tasarısı, Curceviç tarafından Kalay‟a teslim edildi 394 Özerk bir “Vakıflar Meclisi” öngören bu yasa tasarısına göre, hukûmet tayiniyle örgütlenmek yerine, kendi önerdikleri yapı, yerel dernekler üzerine 390 BOA. Y.A. Hus, Nr. 412/8, 28 R. 1318 (6 Kânûn-ı sânî 1900). 391 BOA, Y.A. Hus, Nr.411/115, 3 ġ. 1318 (26 Kasım 1900). 392 Glenny, a.g.e., s.233. 393 Bkz. Ali Fehmi Efendi Cabiç ve diğer beĢ kiĢi tarafından Fransuz Josefe sunulan memorandum için bkz. AGS, ġ.140, (19 Aralık 1900). 394 Glenny, a.g.e., s.233. Babuna‟ya göre, Saraybosna konferansı kararları, eyalet hükümetinin izlediği politikanın baĢarı hanesine yazıldı. Ilımlı kesimin zamanla muhalefet hareketi içinde üstünlüğü ele geçirebileceği ve dolayısıyla bir takım tavizlerle hareketin sona erdirebileceğine dair eyalet hükümetinin umutlarını arttırdı. Kalay‟ın Müslüman muhalefet hareketiyle müzakereler yürütme kararının arkasındaki en önemli neden de bu umuttu. Babuna, a.g.e., s.74. 105 dayandırılacaktı.395 Bu yerel dernekler, bölge meclislerinin üyelerini tayin edecek, bölge meclisleri de il meclislerine vekiller gönderecekti.396 Memorandumda yine, Müslümanların din, vakıf ve maarif konularında özerkliği isteniyordu.397 Müslümanlar, memorandumun 96. maddesi ile Ulema Meclisi ve Re‟îsü‟l-ûlema'yı vakıf ve maarif yönetiminin seçmesini, sadece bir kiĢiyi Istanbul‟daki ġeyhülislâm‟dan izin geldiği takdirde imparatorun seçmesini istedi.398 Müslümanlar, Bosna-Hersek‟te Ġslâm‟ın tehlikede olduğunu söyleyerek, Ġslâm‟ın devlet dinî olduğunu ve devlet ile dinîn birbirinden koparılmayacaklarını belirtiyordu. Düzenin değiĢtirilmesi ile Müslümanlar siyasî iktidarlarını kaybetmiĢlerdi.399 Avusturya-Macaristan, devletin yapısını korumalıydı. Kongre, bu teĢebbüsün sonucunu iki ay bekleyeceğini, sonuçlanmadığı takdirde padiĢaha bir muhtıra göndereceğini belirtiyordu. Sonuçta, bu tasarı hukûmet tarafından kabûl edilmedi.400 Kalay, tüzük taslağının tüm bildirge tarzındaki hükümlerden ve genel teorik tezlerden arındırılarak, sadece vakıf ve dinî okulların idaresi konusunda eyalet hukûmetinin kabûl edebileceği ve etmek istediği kadarıyla sınırlı tutulmasını istiyordu. Kalay, “yeni vakıf ve okul idaresiyle ilgili icraatta devlete herhangi bir söz hakkı tanımadan yükümlülük getirilmesini”, doğru bulmuyordu.401 Hukûmet, Müslümanlara, isteklerinin kabûl edilemeyeceğini söyleyerek, görüĢmeleri kestiğini bildirdi. Bundan sonra hukûmet, özerklik isteyen Müslümanlara 395 AGS, ġ.140, (19 Aralık 1900); Malcolm, a.g.e., s.241. 396 AGS, ġ.140, (19 Aralık 1900). 397 AGS, ġ.140, (19 Aralık 1900), ss.12-33; ĠmamoviĤ, Historija..., s.392. 398 AGS, ġ.140, (19 Aralık 1900); ĠmamoviĤ, a.g.e., s.392. 399 Hauptman, a.g.e., s.76. 400 BOA, Y.A.Hus, Nr.412/8, 3.ġ.1318 (26.11.1900); GörüĢmeler 2 ġubat 1901‟den 23 Nisan‟a kadar sürdü. GörüĢmeler ilerledikçe tarafların özellikle Ulema Meclisinin, Re‟îsü‟l-ûlemâ ve meĢîhat (Ģeyhülislâmlık) konularında anlaĢmak istemedikleri ortaya çıktı. 23 Nisan‟da olan 30. toplantıda Ģu üç ana madde hakkında görüĢüldü: 1.Ulema Meclisi‟nin ve Vakıf-Maarif Komisyonu‟nun seçimi ve yönetimi, 2.Re‟îsü‟l-ûlemâ‟nın ve müftünün yönetimde yer alması, 3.Re‟îsü‟l-ûlemâ'ya menĢur (padiĢah tarafından verilen vezirlik vb. bir unvanı gösteren ferman) verilmesi ve meĢihat sorunu için bkz. Babuna, a.g.e., s.84-85. 401 Hauptmann, Borba Muslimana…, s.122. 106 karĢı uyguladığı “polis yönetimi” ile sürekli takipler, uzun soruĢturmalar, göç ettirme, sürgüne gönderme, özgürlüğü sınırlama ve istifa ettirme gibi tedbirler aldı.402 Hatta, bâzı Müslüman ileri gelenlerinin Ġstanbul ve BudapeĢte‟ye yaptıkları gezilere sınırlama getirilirken, tehlikeli kıĢkırtıcılar olarak görülen ġerif Arnautoviç ve DerviĢ-beg Miralem gibi bazı Müslüman önde gelenleri bir süre için gözaltına alındı.403 Avusturya-Macaristan yönetiminin Müslümanlara yönelik uygulamalarının arkasında ise çeĢitli sebepler bulunmaktaydı. Babuna‟ya göre bunun sebepleri Ģu olmalıydı:404 “1) Çok uluslu bir devlet olan Avusturya-Macaristan‟ın, imparatorluk dâhilindeki çeşitli halklar ve milliyetlerle ilişkilerinde edindiği tarihsel tecrübe; 2) Bosna-Hersek‟in uluslararası plânda çözüme kavuşturulamayan devletler hukuku açısından statüsü; 3) Çift merkezli Monarşi‟de siyasî kurumların çeşitlilik göstermesi ve belirli bir kamuoyunun oluşmuş bulunması; 4) Avusturya-Macaristan siyasetinin Balkanlardaki uzun vadeli çıkarları; 5) Kültürel olarak yüzyıllarca doğunun etki alanında yaşamış bir ülkeye kendi kültürünü aşılamak isteyen eyalet yönetiminin ahlaki yükümlülüğü.” Göç edenlerin topraklarını, Ortodoks ve Katolikler alıyordu.405 Bu toprakların BoĢnaklar‟dan alınmasında Ortodokslar daha organize Ģekilde hareket ediyordu, hatta onlara Sırbistan kredi dahî veriyordu.406 Bazen değerinden çok daha fazla para veriyorlardı. Avusturya Hukûmeti‟ne göre, BoĢnakların göç hareketinde sistematik bir Sırbistan yardımı bulunmaktaydı. Çünkü, BoĢnaklar çaresiz, 402 BašiĤ, a.g.t., s.24. 403 ŠehiĤ, Autonomni pokret Muslimana …, s.420. 404 Babuna, a.g.e., s.26. 405 Tomislav KraljaĦiĤ, Ġseljevanje iz BĠH nakon aneksije, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine BĠH, Sarajevo, 1991, s.296; Saffet BandţoviĤ, Ġseljavanje od Bošnjaka u Tursku, Sarajevo, 2006, s.146. 406 BandţoviĤ, a.g.e., s.146. 107 organizasyonsuzdu ve bu Ģekilde göç etmeleri pek mümkün değildi.407 Bu bağlamda, hukûmetin aldığı en önemli tedbirlerden biri de 30 Ekim 1901‟de yürürlüğe giren göç kararnamesi olmuĢtur. 1883 tarihli göç kararnamesinin değiĢtirilmiĢ biçimi olan bu yeni kararnameyle, Avusturya-Macaristan Hukûmeti iki amaca ulaĢmak istiyordu: Bir yandan Müslüman halkın ülkede kalması temin edilecek, öte yandan da eyalet hukûmetinin izni olmadan ülkeyi terk eden kiĢiler izinsiz göçmen yasaklanabilecekti. ilân 408 edilebilecek ve Bosna-Hersek‟e geri dönüĢleri Avusturya-Macaristan Hukûmeti, göçmenlik yasası çıkararak, yönelik bu yeni giriĢimiyle Müslüman muhalefetin en önemli eylemcilerinden de tamamen kurtulmayı ve ülkede hız kazanan BoĢnaklar arasındaki bilinçlenmeyi de sekteye uğratmayı hedeflemiĢti. Bu yeni kararname sayesinde, Ocak 1902‟de Istanbul‟a giden Cabiç “izinsiz göçmen” ilân edildi (Ocak-Mayıs arası) ve Bosna‟ya geri dönmesi yasaklandı. Cabiç, bu ziyaretle, yürüteceği yeni muhalif faaliyet için Istanbul‟un desteğini almak istiyordu.409 Avusturya-Macaristan ile Rusya‟nın iliĢkilerinin bozulması, Cabiç‟e amacına ulaĢması için uygun bir fırsat sunuyordu. Ancak, hukûmet yaptığı bu manevrayla Müslüman muhalefeti öndersiz bırakmayı baĢardı.410 Gerçi, Müslüman hareket sözü edilen tedbirlerle sona erdirilemedi, ama 1905 yılına kadar sürecek bir duraklama devresine girdi. Eyalet Hukûmeti‟nin Cabiç‟i “izinsiz göçmen” ilân etmesi, Müslüman halkta önce korku ve ĢaĢkınlığa yol açtı, ancak kısa bir süre sonra Müslümanlar siyasî faaliyetlerine yeniden baĢladılar. 1902 yılının ikinci yarısında, mevlitlerde ve diğer pek çok dinî toplantıda Müslüman ileri gelenleri ülkenin siyasî durumunu tartıĢtılar. Müslüman liderler bu dönemde siyasî faaliyetini öncelikle, Cabiç ve arkadaĢlarının Bosna-Hersek‟e dönmeleri sorunu üzerinde yoğunlaĢtırdılar. Müslüman muhalifler, Kiselyak (Kseljak)‟ta düzenledikleri bir toplantıda, Cabiç ve arkadaĢı olan Biçakçiç‟in memlekete dönmelerine izin verilmesini sağlamak amacıyla müdahale etmesi için, çok imzalı 407 KraljaĦiĤ, a.g.m., s.296. 408 Hauptmann, Borba Muslimana…, s.185. 409 Hauptmann, Borba Muslimana …, s.184. 410 Babuna, a.g.e., s.90. 108 bir arzuhalle, Osmanlı Hukûmeti‟ne baĢvurulmasını talep ettiler. 28 Mayıs 1902‟de Müslümanlar, 187 ileri gelen kiĢi tarafından imzalanan bir muhtırayı BudapeĢte‟de Avusturya-Macaristan komisyonlarına sundular. Müslümanlar, bu muhtırada Eyalet Hukûmeti‟nin baskıcı önlemlerini eleĢtiriyor, Cabiç ve Biçakçiç‟in geri dönüĢlerini talep ediyorlardı.411 Müslümanlar ayrıca, Cabiç‟in Osmanlı Devleti‟ne göç etmeleri için Müslümanları kıĢkırttığına dair suçlamaları da reddediyorlardı. Onlara göre, Cabiç aslında Müslümanların göçünü engelleyecek olan dinî özerkliğin savunuculuğunu yapıyordu. Müslüman delegeler, IĢtvan Rakovski adlı bir milletvekilinin aracılığıyla, delegasyonca meclise bir soru önergesinin verilmesini baĢardılar. Ancak, bu milletvekilinin, Bosna-Hersek‟e bir araĢtırma komisyonu gönderilmesi yönündeki önerisi reddedildi. Müslümanlar bu yolla meseleleri hakkında delegasyonu haberdar etmeyi ve monarĢinin kamuoyunda destek bulmayı arzuluyorlardı. Kalay, delegasyona hitaben yaptığı konuĢmada, Müslüman muhalefetle yürütülen müzakerelerde 184 maddenin 180‟inde uzlaĢma sağlandığını ve istendiği takdirde, görüĢmelerin yeniden baĢlayabileceğini irade ediyordu. Aynı konuĢmada Kalay, Müslümanların göçünü fanatiklerin yürüttüğü tahrike bağlıyor ve yeni kararnameye dayanarak sadece iki kiĢinin izinsiz göçmen ilân edildiğine iĢaret ediyordu.412 Kamuoyunu dikkatle izleyen Kalay, Bosna-Hersek politikasını delegasyonlar önünde savunurken oldukça zorlanacağını hesaplıyordu.413 Kalay bunu, yalnız baĢına yürütmesi gereken bir mücadele olarak tanımlıyordu. Bu sebeple, Müslümanların dinî özerkliğiyle ilgili tüzük taslağına bir an önce son Ģeklini vermek ve hukûmete sadık Müslümanlarla uzlaĢarak ilân etmek istiyordu. Kalay, bu plânıyla ılımlı müderrisleri, müftüleri ve diğer din görevlilerini aktif rol üstlenmeye zorlamayı amaçlıyordu.414 Esas itibarıyla, Kalay‟ın düĢüncesini paylaĢan Kuçera, tüzük taslağı konusunda ılımlı Müslümanlarla yeni bir diyalog baĢlatmak 411 Babuna, a.g.e., s.91. 412 Babuna, a.g.e., s.91. 413 Hauptmann, a.g.e., s.232. 414 Hauptmann, a.g.e., s.201. 109 için zamanın henüz olgunlaĢmadığına inanıyordu.415 Ilımlı kesimler ise, ihtiyatlı bir tavır sergiliyor ve Cabiç‟in Istanbul‟a yaptığı yolculuğun nasıl bir sonuç doğuracağını bekliyorlardı.416 Verdikleri muhtıraya cevabın geciktirilmesinin esas sebeplerinden biri de, hukûmetin uzun süre Cabiç‟in ülkeden ayrılmasını beklemesiydi.417 Tüzüğün Ģekli de, yani Majesteleri tarafından mı onaylanacağı, yoksa eyalet hukûmeti tarafından deneme mahiyetinde çıkarılan bir kararname mi olacağı konusu, eyalet hukûmetinin temel meselelerindan birini oluĢturuyordu. Müslüman özerklik hareketi öncülerinin ısrarı üzerine ve hukûmetle konuĢmaları sonucunda, 1908 yılında sivil ve siyasî hürriyet gündeme alındı. Mahallî Müslüman cemaatinin idarî teĢkilatının geliĢiminde önemli bir cephe, Bosna-Hersek Müslümanları‟nın vakıflarının idaresi de dâhil olmak üzere, din ve kültür özerklik için girdikleri sert mücadele süresince ortaya çıktı. Resmî olarak, 1886 yılında baĢlayan bu mücadele, ancak 1909 yılında baĢarıya ulaĢtı.418 Tam anlamıyla olmasa da, bâzı sivil ve siyasî hürriyetler kazanıldı; fakat bu arada yeni meseleler ortaya çıktı. Meselâ, Ģahıs özgürlüğü ve genellikle polis baskısı, iĢgâl hukûmetinin Bosna-Hersek‟te umumi dernekler kurulmasını yasaklaması, Belediye idarelerinin ve halk heyetlerinin yasaklanması bunlardan bâzılarıydı.419 2.2.3.Avusturya-Macaristan Yönetimi Altında Toprak Meselesi Tarım ülkesi olan Bosna-Hersek‟te, tarım üretimi iliĢkileri, genelde iktisadî ve siyasî meseleleri de içinde barındırmaktaydı. Bu süreçlerden biri, 1875-1878 yılları arasında yaĢandı. Toprak meselesi ile iktisadî geri kalmıĢlık gibi meselelerin çözümüne Avusturya‟nın talip olması, Berlin Kongresi‟nden sonra ülkenin Avusturya-Macaristan 415 Hauptmann, a.g.e., s.331. 416 Hauptmann, a.g.e., s.201. 417 KraljaĦiĤ, a.g.e., s.411. 418 Müslümanlığın o sıra Avusturya‟da resmen kabûl edildiğini görüyoruz. Bkz. Behar, “Priznanje Islâma u Austriji”, X/1-2, 1-15, 1909, s.30; 1 Mayıs 1909‟da ilân edilen statü Ģu baĢlıkta yayınlanmıĢtır: Statut za outonomnu upravu islâmskih vjerskih i vakufskomearifskih polova u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1909. 419 ŠehiĤ, a.g.e., s.358-359. 110 tarafından iĢgâl edilmesi için de önemli bir fırsat oluĢturmuĢtu. Bu açıdan, BosnaHersek‟in siyasî-sosyal huzursuzluklarının tarım meselesiyle iliĢkisi birlikte 420 değerlendirilmelidir. Habsburg Hanedanı, 1878‟de imzalanan Berlin AntlaĢması‟yla, Bosna-Hersek üzerinde egemenlik hakkını elde ederek kısa sürede yeni bir yönetim kurdu ve BosnaHersek, Avusturya-Macaristan Ortak Maliye Bakanlığı‟nın denetimine bırakıldı. “Bakanlık görevlileri açısından Bosna, Avusturya-Macaristan‟ın „uygarlaştırma misyonunu‟ dört gözle bekleyen, geri kalmış ve karanlıkta bırakılmış bir toprak parçasıydı.” 421 Bosna-Hersek‟teki Müslümanların iktisadî gücü, büyük topraklara yayılmıĢ çiftliklerin ve toprağa bağımlı tarım iĢçilerinin denetim altında tutulmasından kaynaklanıyordu. Deniyor ki, birkaç gayrimüslim iĢadamının da elinde toprak hakları bulunmakla birlikte; “vilâyet sınırları içinde, toprağın ve evinin sahibi olan tek bir Hıristiyan köylü bile yoktu”.422 Bu tür iddialı bir yaklaĢımın, elbette ki kesin verilerle 420 Toprak sistemi Osmanlı döneminde, uzun bir süre, Kanuni Sultan Süleyman‟ın 1530 yılında çıkardığı kanunnameye dayanarak belirlendi. Bosnalı kımetler baĢlangıçta, yerine getirmeleri gereken belirli tarla, av ve savaĢ hizmetleri hesaba katılmazsa, toprak sahiplerine az miktarda bir vergi ve elde ettiği ürünün belli bir hissesini vermek zorundaydı. Bu hasat payı, 1830 yı l ı n a kadar y ı l l ı k toplam ürünün dörtte birini aĢmayacaktı. 1839 yılında Tanzimat Fermanı‟nın i l â n ı yl a birlikte, kımetlerin içinde bulundukları hayat koĢulları bir hayli kötüye gitti. Tımar sisteminin ve angaryanın kaldırılmasından sonra gelirlerinin önemli bir bölümünü kaybeden toprak sahipleri, bu kayıplarını telafi etmek için kımetler üzerindeki baskıyı daha da artırdılar. Bkz. Spaho, Die Agrarfrage..., s. 9‟den aktaran Babuna, a.g.e., s.37. 421 Babuna, a.g.e., s.25-26; Bosna Hersek, Avusturya-Macaristan yönetimi altında da bir ta rı m ülkesi olma özelliğini korudu. 1910 yılında toplam yerli halkın (1.898.044) % 87,91‟ini oluĢturan 1.668.487 kiĢi, asıl ya da yan uğraĢı olarak tarımcılık yapıyordu. Bkz. Atif Purivatra, Nacionalni i Polıtıčkı Razvitak Muslimana, Svijetlost, Sarajevo, 1972, s.218. Kımetli topraklar, Müslüman 9.537 (91.15), PraSlavlar 633 (6.05), Katolikler; 267 (2.55) ve diğerleri 26 (0.25); kımetsiz topraklar: Müslümanlar 3.023 (70.62), PraSlavlar 760 (17.75), Katolikler 458 (10.70) ve diğerleri 40 (0.93); serbest köylüler; Müslüman 77.518 (56.65), PraSlavlar 35.414 (25.87), Katolikler 22.196 (16.74) ve diğerleri 13 (0.01); Babuna, a.g.e., s.29. 422 Gustav Thömmel, Beschreibung des Vilâyet Bosnien, Viyana, 1867, s.147‟den aktaran, Anderson, a.g.e., s.151. Meselâ, Bosna Hersek, Avusturya-Macaristan yönetimi altında da bir tarı m ülkesi olma 111 doğrulanmaya ihtiyacı olmakla birlikte, Müslümanların geniĢ topraklar üzerindeki egemenliği âĢıkârdır. ĠĢgâlden sonraki ilk yıllarda, Bosna‟da köylülerin hızlı bir Ģekilde yoksullaĢtığı bilinen bir gerçektir. Müslüman toprak sahipleri, temelde küçük arazi sahibi olan sınıfa aitti. Arazi sahiplerinin sadece %10‟u fazla kiracıya sahipti ve büyük arazi sahipleri olarak adlandırılabilirlerdi.423 ĠĢgâli izleyen ilk dört yılda, Avusturya resmî makamları Bosna-Hersekli Müslümanlardan yüzlerce Ģikâyet dilekçesi aldı. Bu dilekçelerin çoğunda, hukûmet görevlilerinin kötü muamelelerine dair Ģikâyetler vardı. Toprak sahibi Müslümanların verdiği Ģikâyet dilekçeleri ise, toprak meselesi ve Müslüman halkın genel sıkıntıları ile ilgiliydi.424 Arazi sahipleri, genelde mallarını o dönemin geliĢmiĢ tarımsal iĢletmelerine dönüĢtüremiyordu ve siyasî güçleri sürekli olarak azalıyordu.425 Bu arada nüfus artıĢı da vardı. Diğer tarafta ise, Bosna topraklarına gelen yerleĢimci (kolonist) baskısı da hissedilmekteydi. 1905 yılı sonuna gelindiğinde, 1817 aileden oluĢan 9.660 kolonist, 21.892 hektarlık araziye yerleĢtirilmiĢti. Bu kolonistlerin milliyetlerine göre sıralanması aĢağıdaki tabloda belirtilmiĢtir.426 Tablo 4 BOSNA TOPRAKLARINDAKĠ YERLEġĠMCĠLER ÇEK 107 ALMAN 331 ĠTALYAN 87 özelliğini korudu. 1910 yılında toplam yerli halkın (1.898.044) % 87,91‟ini oluĢturan 1.668.487 kiĢi, asıl ya da yan uğraĢı olarak tarımcılık yapıyordu. Bkz. Babuna, a.g.e., s.29. 423 The Economic Genocide over Bosnian Muslims, s.108. 424 Babuna, a.g.e., s.25-26. 425 KarĦiĤ, a.g.e., s.90. 426 Izveštaj o upravi, Zagreb, 1906, s.309-310; Avusturya-Macaristan döneminde Bosna topraklarına, 180.000-200.000 Katolik köylü (Polonyalı, Çek, Alman, Ġtalyan) yerleĢtirilmiĢti. Bkz. BojiĤ, a.g.e., s.150. 112 POLONYALI 830 RUS 365 MACAR 86 SLOVENECA 10 KATOLĠK AĠLE 1155 GRKOKATOLĠKA 365 EVANGELĠST 297 SLOVAK 1 Bosna Topraklandaki Yabancı YerleĢimciler Gerçi, Avusturya-Macaristan Hukûmeti, toprak sahipleri ve köylülerin durumunu iyileĢtirmek için birtakım önlemler de almıĢtır. Mahsullere değer biçilmesi sorumluluğu, iĢini iyi yapan vergi tahsildarlarına ve tahakkuk memurlarına verildi. Toprak sahiplerinin, köylülerin arazilerine müdahale etmesini önlemek için, bir “Tapu Kadastro Dairesi” kuruldu.427 Malcolm bu düzenlemeleri, Avusturya-Macaristan Hukûmeti‟nin Bosna-Hersek‟i iktisadî yönden kalkındırma konusundaki bir faaliyeti olarak yorumlamaktadır.428 Ancak, olaya sadece iktisadî kalkınma programı olarak bakmak yeterli olmayabilir. Olay, siyasî ve toplumsal açılımlı bir dıĢ siyaset ve bayındırlık tasarısı olarak da ele alınmalıdır. Habsburg Hukûmeti, bölgeye yönelik taleplerini haklı göstermeye çalıĢırken, geri kalmıĢlık Ģartlarına atıfta bulunmuĢtu. Avusturya-Macaristan‟ın ziraî meselelerle ilgilenmesine rağmen, burada da aĢılması gereken en büyük mesele, geri kalmıĢ bölgenin 427 Malcom, a.g.e., s.231-232. Habsburg Hükûmeti tarımın ilerlemesi için sermaye sağladı ve çiftçilerin eğitimi için model çiftlikler kurdu. Ayrıca Saraybosna yakınlarında bir kolej kurdu, at besiciliğini ve tütün üretimindeki yeni yöntemleri teĢvik etti. Bkz. Malcolm, a.g.e., s.142. 428 Malcom, a.g.e., s.232. 113 modernleĢmesinin maddi yükünün kimin tarafından karĢılanacağı meselesiydi. Bunun için gereken parayı temin etmek için olacak, Kalay‟ın Maliye Bakanlığı döneminde, kiĢi baĢına düĢen vergilerin beĢ kat arttırılmıĢtır.429 Köylülerin durumunu zorlaĢtıran bir de “Kulluk” meselesiydi. Kulluk mecburiyeti, yolların inĢâ edilmesi için ortaya konan bir uygulamaydı.430 1885 yılından itibaren, göç olayına karĢı, hukûmet bazı önlemler almağa baĢlamıĢtır. Bu hususta, bâzen BoĢnakların Türkiye‟ye gitmelerindense, Bosna‟nın daha az yerleĢimli bölgelerinde iskânları düĢünülmüĢtür. Örneğin, Biyelina ile Yanya bölgelerindeki Müslüman sakinlerin göç hareketi ile ilgili olarak, 14 Mayıs 1899 tarihli bir belgede Biyelina bölgesi çok dolu bir yerleĢim yeri olmadığından ve orada kendilerine bir geçim kaynağı bulabileceklerinden, Posavina‟daki Müslüman arazi sahiplerinin bu bölgeye yerleĢmeleri konusu tartıĢılmıĢtır.431 Köylülere tohum, çift hayvanı ve krediler verilmiĢ ama, bütün bunlar köylülerin yoksullaĢtırılmasından baĢka bir iĢe yaramamıĢtır.432 ĠĢgâlin baĢında, Bosna-Hersek‟in kendi giderlerini kendi kaynakları ile karĢılamak zorunda olduğuna karar verilmiĢ433 ve 1880 ġubatı‟nda imparatorluk fermanıyla “Bu toprakların yönetimi giderin kendi geliriyle karĢılanabileceği biçiminde yürütülmelidir” şeklinde bir ilke ortaya konmuĢtur.434 Bu, ucuz bir „sömürgeleĢtirme‟nin somut bir göstergesiydi ve halkın büyük çoğunluğunu tarımda çalıĢmaya ve iktisadî açıdan kendine yeterli olmaya mecbur kılmayı amaçlanmaktaydı. Kalay‟ın sözü edilen plânlarının önündeki önemli bir engel, Bosna-Hersek‟e ait harcamaların, sadece bu eyaletlerin gelirlerinden karĢılanacağını hükme bağlayan kanundu. Bu yüzden de hukûmet, bu açığı kapatmak için, özel devlet kredilerine 429 .Macartney, a.g.e., s.745. 430 BandţoviĤ, a.g.m., s.143. 431 Hauptman, Borba Müslümana…, s.10. 432 BandţoviĤ, a.g.m., s.143. 433 434 .Macartney, a.g.e., s.745. Glenny, a.g.e., s.235. 114 baĢvurmak ihtiyacını duymuĢtur.435 “1878‟den baĢlayarak, ükeden kovuldukları 1918‟e kadar, Habsburg yönetimi, Bosna ekonomisini kendi reçetelerine göre Ģekillendirilmesi gereken bir hamur gibi görerek, bölgeyi Avusturya-Macaristan yönetim ve ekonomisiyle kaynaĢtırmaya çalıĢtılar.”436 Yönetim, tarımsal alanda geliĢmeyi, uyguladığı ekstansif (ilkel, kaba, yaygın) tarım yöntemleriyle desteklemeye çalıĢmakla birlikte, herhangi bir toprak reformuna giriĢmeyi de göze alamıyordu. Eyaletin, Hırvatlar‟ın kontrolüne geçmesinden korkan Macarlar, 1908 yılına kadar, eyaletin resmen ilhak edilmesinden çok çekinmiĢlerdir. Bu durumda da, burası teknik bakımdan Osmanlı egemenliği altında kalmaya devam etmiĢtir. Göründüğü kadarıyla, bu sebeple ve Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟nun taĢınmaz malları istimlâk etmek gibi bir uğraĢının içinde olmamasından dolayı, iĢgâl makamları mevcut Osmanlı toprak mülkiyet düzenini, haleflerine kıyasla daha cömert bir biçimde, uygulamakla yetinmiĢlerdir.437 Toprak sahibi ile kımet arasında süregelen toprak iliĢkileri, 1859 tarihli Bosna Safer yasasına438 göre yürütülmeye devam edilmiĢtir.439 Bosna-Hersek‟in iĢgâlinden sonra, yeni yönetim, Osmanlı döneminden kalan toprak yapısını büyük ölçüde aynen devralmıĢ ve Safer Kararnamesi, eyalet yönetimi tarafından da yürürlükte bırakılmıĢtır. Hatta, 1878 yılında yeniden kabûl edilmiĢtir. Bu yasaya göre, arazi ve topraklar sınıflandırılarak sınırlandırılımıĢtır:440 435 436 Macartney, a.g.e., s.745. Mıchael Palairet, Balkan Ekonomileri, 1800-1914, çev. AyĢe Edirne, Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2000, s.231. 437 Palairet, a.g.e., s.233. 438 Bkz. Safer Yasası ile ilgili ayrıntılar için, Ömer Lütfü Barkan, “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli Arazi Kanunnamesi”, Tanzimat. Yüzüncü Yıldönümü Münasebetiyle, Ġstanbul, 1940, ss.321-421; Ömer Lütfü Barkan, Türkiye‟de Toprak Meselesi, Ġstanbul, 1980, ss.291-375. 439 Palairet, a.g.e., s.233. 440 Spoho, Die Agrarfrage..., s.11‟den aktaran Babuna, a.g.e., s.37. Özel topraklar (mülk, memlüke): Bu kategoriye köylerde ve kasabalarda yarım dönüme kadar varan aile çiftlikleri ve bu çiftliklerin uzantısı olarak görülen araziler giriyordu. Devlet mülkiyetinde olup da tasarrufu Ģahıslara bırakılan araziler de bu kategoriye giriyordu. Devlete ait topraklar (mirî) ormanlardan, meralardan, çayırlardan, tarlalardan ve benzeri yerlerden oluĢuyordu, bu tür arazilerin sahiplerine toprağın tasarruf hakkı bahsedilirdi. Bu tür topraklar, iĢlenmeleri, 115 O dönemde, Bosna-Hersek‟te, arazi-i mirîye olarak adlandırılan devlete ait topraklar, ülke topraklarının çoğunluğunu oluĢturuyordu. Tarımsal arazilerin iki türü bulunuyordu: Kımetlerden bağımsız ya da serbest araziler ve kımetlerin iĢletmekte olduğu araziler. Serbest arazilerde, toprağın kullanımına bir sınırlama getirilmemiĢti. Toprakların büyük çoğunluğunu ise, kımet arazileri oluĢturuyordu441 ve bu toprakların iĢlenmesi, onu iĢleyen kımet ailesinin sorumluluğu altındaydı. Kımetler, toprağı geleneksel ve yerel çiftçilik anlayıĢına göre, düzenli bir Ģekilde iĢlemek ve mülk sahibine yıllık mahsul üzerinden vergi mahiyetinde bir hisseyi mülk sahibine teslim etmek zorundaydı.442 Eyalet yönetiminden sorumlu olan makam, bu uygulamanın sakıncalarını kabûl etmekle birlikte, yine de bu sayede, tasarruf hakkına titizlikle uyulması ile toprağı kiralayanların üzerindeki yükün önemli miktarda hafifletildiğini iddia ediyordu.443 Bosna‟da, toprağı Kralayanları koruyan nizamî ortakçılık düzeninde, toprak sahiplerinin toprağın iĢleniĢ biçimini denetlemesine olanak tanınmadığı gibi, kiracıların onayı olmadan toprakların toprak sahiplerince daha küçük kiralık parçalara bölünmesine de izin verilmiyordu. Topraktan yararlanma hakkı-toprak sahibi, kımet ve devlet arasında-hisseye dayalı bir biçimde paylaĢtırıldığından, toprak sahibi tarım üretimini özendirecek teĢviklerden yoksundu. Kiracı ise, emek harcamasını gerektirmeyen bir temlikleri veya miras hukuku acısından farklı yasal düzenlemelere tâbi olmakla birlikte, ekonomik açıdan bunlar üzerindeki tasarruf hakkı mülkiyet hakkına tekabül etmekleydi. Vakıf malları (mevkute), vakıfların mülkiyetinde olan topraklara denirdi. Genel kullanım için bırakılmıĢ topraklar (metruke), Sahipsiz boĢ topraklar (mevat). 441 Babuna, a.g.e., s.38. Bu kımetler ektikleri tarlanın kirasına karĢılık olarak mal sahibine iĢgücü veriyordu. Bu iĢgücü hane baĢına yetiĢkin bir erkeğin tam gün mesaisini kapsıyordu. Bu tür toprakların sipahi, bey ya da ağa olarak tabir edilen sahipleri, çiftlik üzerinde yasal tasarruflarda bulunabilmekle beraber toprağı iĢleme tarzını değiĢtiremezlerdi. 442 Drzavopis Srbija, III, Beograd, 1869, s.101; Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1906, (yay) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen, 1907, s.53; Tarım ürünleriyle yapılan bu ödeme tutarı en fazla üçte bir (tretina), bazen de dörtte bir (cetvrtina) ya da beĢte bir (petina) oranında olurdu. Ödenen miktar, toprağın verimliliğine bağlıydı. Bu duruma göre, çoğunluğu Müslümanlar‟dan oluĢan toprak sahipleri teoride arsanın sahibi olmaya devam ediyor; ancak verilmesi gereken ürün kiracı köylüler tarafından saptanmıĢ oluyordu. 443 Palaıret, a.g.e., s.233. 116 ortamda bulunuyordu.444 Kiracılar, Avusturya yönetiminden, iĢledikleri toprakları satın alarak kendilerine “özgür çiftçi” vermesini bekliyorlardı.445 Avusturya yönetimi ise, kımetlerin iĢledikleri toprakların kapatma hakkının verilmesinin, toprak sahiplerinin tazmin edilmesini gerektireceğinden, bunun son derece pahalıya mal olacak bir yöntem olduğu kanısındaydılar. Bunun yanı sıra, bu anlamda bir giriĢimin, yani toprak paylaĢımı giriĢimin, ülkenin ticarî ve sınaî geliĢmesini engelleyeceği görüĢündeydiler. Ortalama bir köylünün (kımet) toprak sahibine ve devlete, gelir vergisi ve değiĢik vergiler biçiminde, gelirinin %44‟ünü ödediği tahmin edilmekteydi. Istanbul‟daki Ġngiliz elçisi, 1895 yılında, Bosna-Hersek‟teki durumun “Ġrlanda‟daki toprak sahipleri ve kiracıların” durumundan farklı olmadığını düĢürüyordu.446 Öte yandan, ülkede değiĢen yönetim ile birlikte, siyasî düzenlemeler beraberlerinde yeni meselelere ve harcamalara yol açmaktaydı. Meselâ, Avusturya ordusunda askerlik hizmeti mecburiyetinin getirilmesi, 1882 ġubat-Martı‟nda ciddi bir ayaklanmaya yol açacak ve ülkede düzenin tekrar kurulmasından sonra da bölgenin iktisadî ve sosyal sorunlarını çözecek ciddi bir çalıĢma yapılamayacaktı. Safer yasasının, yürürlüğe konduğu 1859 yılında, toprak sahibine özgür iĢgücü piyasasının sağlayacağından daha fazla ürün payı sağlamıĢ olması muhtemeldir. Kımetler, daha o zamanlar bile toprak sahiplerinden ayrılma özgürlüğüne sahiptiler. Yine de, uygulamada, iĢlediği toprakları terk etmek konusunda kiracıların önündeki engeller ve baĢka seçeneklerin bulunmayıĢı nedeniyle, sistem iĢlerliğini sürdürmüĢtü.447 Oysa, Avusturya-Macaristan yönetimi altında, iĢvereni terk etme hakkı, fiilen imkân dıĢıydı. Kımetlik ile Avrupa feodalitesinin kölelik statüsünün farklı olduğu görüntüsünü vermek isteyen Avusturya-Macaristan makamları, kımetin efendisine bağımlı olmadığını defalarca ileri sürmüĢlerdir.448 Gerçekte de, kımetler çiftliğe bağımlı değildi ve âdet 444 Palaıret, a.g.e., s.234. 445 J. De Asboth, An Official Tour throug Bosnia Hercegovina and Herzegovina, Londra, 1890, s.167. 446 447 P. F. Sugar, The Industrilization of Bosnia-Hercegovina, 1878-1918, Seattle, 1963, s.11. Jozo Tomasevich, Peasants, Politics and Economic Change in YugoSlavia, Stanford, 1955, s.106. 448 Palaıret, a.g.e., s.234; Bericht 1906, s.53. 117 olduğu üzere, ürün olarak vergisini ödedikten sonra, güz mevsiminde ayrılabilirdi.449 Kımetlerin üzerinde yaĢadıkları topraklardan ayrılmaya zorlanmaları da, ancak yetkili makamların hükmüyle mümkün olabilirdi. Böyle bir durumun gerçekleĢebilmesi için, toprak sahibinin çiftliğin idaresinin kımetler tarafından ihmâl edildiğini kanıtlaması gerekirdi.450 Kımet, ilk ihtarnamenin ardından, ertesi yıl da çiftlik iĢlerini ihmâl ederse, ancak mülk sahibinin göstereceği ikinci bir delilden sonra toprağından sürülebiliyordu.451 Bu arada, iĢgücü pazarının sağladığı çekici imkânlar, çiftlikleri iĢgücünden yoksun bırakınca, Müslüman toprak sahiplerinin kazançları düĢtü. Kalay‟ın halefi olan Ortak Maliye Bakanı Burian‟ın idaresi altında, öĢürde götürü452 fiyatlandırma adı altında yeni bir sistemi uygulamaya sokulmuĢtur.453 Götürü öĢür sistemi, 1905 yılında Bosna-Hersek‟in bazı bölgelerinde yürürlüğe konuldu ve denendi.454 Konuyla ilgili tecrübeler edinildikten sonra, tapu sicil yazımının daha geri bir noktada olduğu Bileça, Gasko, Luyubinye ve Tırebinye gibi yerler hariç, bu sistem 1907 449 Bericht 1906, s.53; Bosna-Hersek‟te kımet ailesi, Zadruga ailesinin iĢlevini yerine getiriyordu, Güney Sılavların “Zadruga” (Bosna-Hersek‟teki kmet aileleri) olarak bilinen aile toplulukları, kan akrabalığına dayanıyordu ve ekonomik olarak belli bir iĢlevi yerine getiriyordu. Ġkisi arasındaki en önemli fark, Zadrugaların tersine kımetlerde ortak mal ve mülkün aile üyeleri arasında bölüĢtürülememesinde yatıyordu. Bu konu için bkz. Ferdinand Hauptmann, Die österreichisch-ungarische Herrschaft in Bosnien und der Hercegovina 1878-1918, Wirtschaftspolitik und Wirtschaftsentwicklung, Graz, 1983, s.150. 450 Bericht 1906, s.53. 451 Bericht 1906, s.53. Kımet, iĢlediği toprağın ancak ürün toplandıktan ve toprak sahibinin payı ödendikten sonra terk edebiliyordu; fakat bu, kımetin aslında kira borcunu ödeme Ģekli olduğuna göre, mantığa aykırı değildi. Kmet, ayrıca toprağın ve ürünü kaliteli iyileĢtirdiği takdirde, tazminat almaya da hak kazanıyordu. Bkz. Palaıret, a.g.e., s.234. 452 Götürü öĢür sistemi ile eyalet yönetimi, vergi oranını her yıl yeni baĢtan belirlemek zahmetiden kurtulmak ve köylüleri beklenmedik vergi artıĢından korumak istiyordu. Köylüler artık her yıl yeniden belirlenen vergi yerine, on yıllık bir zaman zarfında alınan vergi temelinde peĢinen hesaplanan sabit bir miktarı ödemekle yükümlüydü. Yıllık mahsul daha yüksek olsa da götürü öĢür vergisi sabit kalacak, böylece kımet ve köylüler maddi durumlarını düzeltebileceklerdi. Bkz. Babuna, a.g.e., s.40. 453 ABĠH, ZMF, Pr. BH 244/1908. 454 ABĠH, ZMF, Pr. BH 244/1908. 118 yılının sonlarında ülkenin her yerinde uygulanmaya baĢlandı.455 Götürü öĢür sisteminin yürürlüğe girmesiyle birlikte, bu yöndeki en önemli adım olarak, toprağın vergilendirilmesine geçildi. Yeni vergi uygulamasında, vergiden muaf olduğu kesinleĢmemiĢ olan ve tarım amaçlı kullanılan tüm araziler dikkate alındı. Yasanın çıkmasından sonra, arazilerin fiilî sahipleri, yahut daimî kullanım hakkını elinde bulunduranlar gerçek vergi mükelleflerine dönüĢtürüldüler. Bu suretle, yeni verginin yükünü kımet aileleri çekmek zorunda kaldı.456 Eyalet yönetimi, götürü öĢür sistemiyle, vergi oranını her yıl yeni baĢtan belirleme zahmetinden kurtulmak ve köylüleri beklenmedik vergi artıĢlarından korumak istiyordu. Köylüler, artık her yıl yeniden belirlenen vergi yerine, on yıllık bir zaman zarfında alınan verim temelinde peĢinen hesaplanan sabit bir miktarı ödemekle yükümlü kılındı.457 Eyalet yönetimi, bu vergi sisteminin yürürlüğe girmesiyle birlikte, kımet ve köylülerin toprağı daha iyi iĢleyeceklerini ve daha büyük yatırımlara gireceklerini ummuĢtu.458 Tasarıya göre, yıllık mahsül daha yüksek olsa da, götürü öĢür vergisi sabit kalacak, böylece de kımet ve köylüler maddî durumlarını düzeltebilecekti. Öte yandan, resmî makamlar, köylüleri, toprak sahiplerinin elindeki toprakları satın almaya teĢvik ederek, çiftliklerin aĢamalı olarak dağılmasını sağlamaya çalıĢmıĢlardır. Ne var ki, zaman içinde, Müslümanların topraklarına sıkı sıkıya bağlı olma konusundaki kararlılığını da hafife almıĢ olduklarını gördüler. 1895 yılına gelindiğinde, Müslümanlar hukûmete ve imparatora sayısız Ģikâyet dilekçesi gönderdiler ve bu dilekçelerde kendi arazileri üzerindeki kımetlerin gittikçe artan tasarruf hakkından ve hukûmetin kımet yanlısı tutumundan Ģikâyet ettiler. Ayrıca, kımetlerin, toprak sahiplerinin çiftliklerini ihmâl ettiği, ya da doğru düzgün verim almadığı, dolayısıyla da hak ediĢin düĢtüğü ifade ediliyordu.459 455 ABĠH ZMF, Pr. BH 244/1908. 456 ABĠH, ZMF, Pr. BH 244/1908. 457 ABĠH, ZMF, Pr. BH 244/1908. 458 ABĠH, ZMF, Pr. BH 244/1908. 459 Avusturya-Macaristan yönetimi altındaki Bosna‟daki toprak sorunu ilgili geliĢmeleri ve buna yönelik hükûmetin uygulamalarını içeren arĢiv belgeleri, konumuz açısından önemli bilgiler içermektedir. Bkz. Agrarni odnosi u BĠH 1878-1918, Arhiv Bosne i Hercegovine, Grada za 119 Eyalet yönetimi, toprak sahiplerinin bu tür tedirginliklerini göz önünde bulundurarak birtakım tedbirler aldı. Yetkililere gönderilen özel talimatlarda, mahsul zamanında hak teslimi, hak tasfiyesi ve ihtilaflarla ilgili konularda, kımetlerle toprak sahiplerinin birbirleriyle olan iliĢkilerinin ve karĢılıklı hak ve yükümlülüklerinin götürü öĢür sisteminden olumsuz etkilenmeyeceği ve kımetler tarafından olacak tecavüzlerin Ģiddetle cezalandırılacağı vurgulanmıĢtı.460 Toprak sahiplerinin büyük çoğunluğu, bu vergi reformuna karĢı olumsuz bir tavır takındı.461 Ġdarenin aldığı tedbirlere rağmen, toprak sahipleri muhalif tavırlarını devam ettirdi ve her türlü yola baĢvurarak vergi reformunun yürürlüğe girmesini engellemeye çalıĢtı.462 Ancak, toprak sahiplerinin götürü öĢür sistemine karĢı olan muhalefeti zamanla pasif direniĢe dönüĢtü ve 1908 yılında artık neredeyse tamamen yatıĢtı.463 Bu dönemde Müslümanların iktisadî durumunda fakirleĢmenin olduğu Ģüphesizdir. Zîrâ taĢranın geliĢmesi çok yavaĢ oluyordu. ġehirde ise, az sayıda Müslüman, birinci plândaki mevkilere ulaĢabilmek için gerekli vasıflara sahiptiler. Bu nedenle de yeni toplumun mekanizmasına uyum sağlayabilmek veya yeni hayat Ģartlarına uyum sağlayabilme imkânları yoktu.464 Bir yandan zanaatkârlar ithal edilen sanayi ürünlerinin rekabetine maruz kalırken, büyük toprak sahipleri (geliĢmeler karĢısında yaya kalmıĢlardır) arazilerini parça parça satmakta, sonra da üretken hale sokamadıkları ve daha baĢarılı oldukları baĢka bir yatırıma dönüĢtüremedikleri için parayı çabucak harcamaktaydılar.465 Mahsullerine değer biçilmesi sorumluluğu, vergi tahsildarlarına ve tahakkuk memurlarına teslim edilmiĢ, toprak sahiplerinin, köylülerin arazilerine el uzatmasını önlemek için, bir Tapu Kadastro Dairesi kurulmuĢ ve bir çeĢit öĢür vergisinde ortalama bulma sistemi uygulamaya konulmuĢtu. Ayrıca, kefalet ödemek proučavanje politićkih, kulturnih i socijalno-ekonomiskih pitanja iz prošlati Bosne i Hercegovine 1878-1918 godine, Sarajevo, 1969, s.65. 460 Bericht 1906, s.55; ABĠH, ZMF, Pr.BH 244/1908. 461 Bericht 1906, s.55. 462 ABĠH, ZMF, Pr. BH 244/1908. 463 ABĠH, ZMF, Pr. BH 244/1908. 464 Aleksandre Popoviç, Balkanlar‟da Ġslâm, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.209. 465 Popoviç, a.g.e, s.209. 120 yoluyla kımetlerin toprak sahibi olmaları kolaylaĢtırılmıĢ, 1879-1913 yılları arasındaki dönemde, toplam 41.500 kımet bu yöntemle toprak sahibi olmuĢtur.466 Alınan her önleme rağmen, bu dönem sonunda Bosna halkının büyük çoğunluğu iĢsiz kaldı. Bu halk kesimi hayat standardı düĢük olan çiftçilikle uğraĢmaktaydı. Jelaviç‟e göre ise, buna rağmen halk daha iyi yönetiliyordu ve modern bir eğitim sistemi getirilmiĢti.467 Sanayi sahasında önemli giriĢimler yapılmıĢ ve demir ve çelik fabrikaları açılmıĢtır (Zenisa‟da olduğu gibi). 1912 ve 1913 yıllarına gelindiğinde Bosna‟da endüstri alanında 65.000 çalıĢan vardı.468 Avusturya-Macaristan Hukûmeti‟nin modern bir idarî düzen kurmasına, ticareti geliĢtirmesine, yollar ve demiryolları inĢa etmesine, okullar ve bazı bilimsel enstitüler açmasına rağmen, sosyal örgütlenme birçok sahada değiĢmeden kalmıĢtı. Ülkenin temel çıkmazlarından biri olan tarım meslesinde çok fazla ilerleme sağlanmadığını destekleyen görüĢü ile B. Curcev Ģunları yazmıĢtır: 469 “Doğrusu şu ki, Avusturya-Macaristan otoriteleri böylece Müslüman soyluların büyük bir kısmını birleştirmeyi başarabilmişlerdir; buna rağmen tarım meselesi çözüme kavuşturulmadı. Bu ise, tarım için çok ciddi bir duraklama, köylüler ve özellikle kmetler (çoğunluğu Ortodoks Hıristiyanlar oluşturmaktadır) için de çok ağır bir yük demektir. Toprağın serbest olarak yeniden alımı konusundaki 1911 kanunu mevcut duruma ancak küçük değişiklikler getirdiğinden, tarım probleminin çözümünde bir ilerlemeye bile işaret 470. etmemektedir.” Tarım siyasetinde Avusturya‟nın izlediği tavırdan biri de ülkeye yabancı göçmenlerin getirilmesiydi.471 Bu Ģekilde gerçekleĢen baskılar ve iktisadî sıkıntılar 466 Malcolm, a.g.e., s.231-232; Dönemin ekonomik sorunları ile ilgili bkz. Radnicki pokret u BĠH. 1907 godine, Arhiv BĠH, Sarajevo, 1971; P. Sugar, Industrialization of Bosna-Hercegovina 18781918, Scattle, University of Washington Pres, 1963. 467 Jelavıch, a.g.e., C.2, s.64. 468 Malcolm, Bosnia: A Short…, s.141. 469 Djurdjev, Bosna, El2, c.I, s.1313‟den aktaran Popoviç, Balkanlar‟da...., s.209. 470 Djurdjev, Bosna, El2, c.I, s.1313‟den aktaran Popoviç, a.g.e., s.209. 471 Orhan Koloğlu, “Türk‟ün Çözemediği bir Taktik Propaganda Aracı Olarak ġiddet (1890 Armenie Örneği)”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri Bildiriler, Ġstanbul, 1996, s.133-134; Meselâ, 1804 Sırp ayaklanmasında da çiftlik sahipleri ve sipahilerinin tamamının bir anda 121 sonucunda, BoĢnaklar göçe baĢlıyor ve bunun ardı arkası kesilmiyordu. KorkmuĢ ve kaçmaya hazırlanan köylülerden çok ucuza arazi satın almak mümkün olmuĢtu. Ayrıca, muhacirlerin satamadan bırakmıĢ oldukları arazilere, hukûmet hemen yerleĢimci yerleĢtiriyordu.472 Bu nüfusun çoğunluğunu ise Lehler, Çekler ve Rutenler oluĢturuyordu.473 Slezya ve Ren vadisinden gelen aileler, Hırvatistan yakınlarında toprak alıp, bir yerleĢim bölgesi kurdular.474 Hukûmet bu çiftçilere olumlu yaklaĢıp, vergi imtiyazları tanıdı.475 Bosna‟ya göç eden yabancılar arasında bir halk sınıfı vardı ki, onlara “tarımsal koloniler”, ya da açık ifadesiyle, tarımsal yerleĢimciler denirdi. Bunların Bosna‟ya gelmelerinin sebebi, yerel tarımcılara örnek teĢkil etmeleri arzusundan kaynaklanıyordu. Bu kiĢiler, Almanya ve Avusturya-Macaristan‟ın kilise çevrelerince misyonerlik görevi alarak, “tarımsal sömürgecilik”i yayıyorlardı. Bu süreçte, Bosna‟da 54 yerleĢimci birimi kuruldu. Bu birimlerde, nüfus 20.yüzyılın ilk dönemlerinde 10.000‟i buluyordu. Bosna‟daki Protestan kiliseler, bu dönemde kurulmuĢtur. 476 öldürülmesi, 1821 Yunan ayaklanmasının daha büyük boyutta toplu kıyımla baĢlaması gibi bundan sonraki 1876 Bulgar, 1890 Ermeni ve 1903 Makedonya eylemlerinde de aynı yöntem denenmiĢti. 472 Meselâ, bu yerleĢimcilerin elinde 1895 yılına kadar, 51.027 hektar ziraat arazisi bulunuyordu. ĠĢgâlden hemen sonra, hükûmet Krayna kesimine, hemen hemen 12.000 Hırvat köylüsünü bu Ģekilde yerleĢtirmiĢ oldu. Bu yeni gelen Hırvat köylüler, Kubur‟daki sakinlerin arazilerini gasp etmiĢlerdi. Bkz. ĠmamoviĤ, Pravni Položaj..., s.257. 473 Bkz. KraljaĦiĤ, a.g.e., s.440-441; ĠĢgâl öncesi Türkçe, Ġspanyolca baĢta olmak üzere Sarayevo‟da birçok dilin konuĢulduğu duyulmakta iken, iĢgâl sonrası daha çok Almanca konuĢulmaktaydı. Ayrıca yerleĢtirilen bu gurplar için bkz. Hamıdıja KreševljakoviĤ, Sarajevo, (1878-1918), Izdanje Arhıva Grada Sarajeva, Sarajevo, 1969, s.38; ŠehiĤ, a.g.m, s.195. 474 ŠehiĤ, a.g.m., s.195. Bosna-Hersek‟e yeni yabancıların yerleĢtirilmesine çalıĢılıyordu. 1885‟de göç politikası baĢladı ve 27 bin yabancı göçmen Bosna‟ya taĢındı. Toplam % 25‟lik bir orandı. Göç eden yabancıların sayısı 1910‟da %4.5‟i bulmuĢtu. Avusturya-Macaristan tarafından Üsküp‟te konvansiyon kurulmuĢ ve 21 Nisan 1879‟da yönetimde çalıĢan Türkleri Avusturya alıkoymuĢtur. AvusturyaMacaristan içerisinde Türkler çalıĢamamaktaydı, Avusturya Bosna‟yı iĢgâl ettikten sonra memuriyette Alman memurlar, Polonya ve Bohemya‟dan gelenler çalıĢıyordu. Bu sebeple Türkler ve BoĢnaklar memuriyette iĢ bulamıyordu. 1905 yılında sadece 27.56‟lik kısmı oluĢturan memur, yardımcı memurlar, öğretmenler, jandarmalar gümrük ve diğer yüzdeliği oluĢturanlar yabancılardı. 475 ŠehiĤ, a.g.m., s.195. 476 Malcolm, Bosnia: A Short…, s.143; KarĦiĤ, a.g.e., s.91. 122 Osmanlı ArĢiv belgelerine göre, Macaristan‟dan Bosna-Hersek‟e hicret eden Macar, Hırvat, Vartembergli ve Hanoralılar‟dan baĢka, kuzeyden de bir takım muhacirlerin geldiği ve bu ailelerden her birine, on hektar arazi verildiği bilinmektedır. Bu bağlamda, 2798 nüfustan ibaret olan 533 aileye de 8420 hektar arazi dağıtılmıĢtır. Bu muhacirler Galiçya, Bohemya ve Rusya‟dan gelmiĢlerdi.477 Avusturya, amacına ulaĢmak için, arazi ve servet sahibi Müslümanları mahallî idareye muhalefet ve mukavemet edemeyecek derecede zaafa uğratabilmek amacıyla, sözde kamu yararına olmak üzere, bunların taĢınmaz mallarına el koyuyordu. Diğer taraftan Müslümanlar sahip oldukları çiftliklerin öĢrünü de alamaz oldular.478 Bu konuda mahkemelere yapılan baĢvurular sonuçsuz kaldı.479 Avusturyalı idareciler, Osmanlılar‟ın tahsil ettiği vergilerden on, on beĢ kat daha fazla vergi talep ettiği için, vergilerini ödeyemeyen Müslüman ahali, eĢyalarını mezada çıkarıp vergi borçlarını tasfiye etmeye çalıĢıyordu. Vergi borcunu ödeyemeyenlerin arazilerine ise el konuluyordu.480 Götürü öĢür vergisinin yürürlüğe girmesiyle birlikte toprak sahiplerinin idareden gördüğü himaye fiilen sona ermiĢ oldu. Eyalet yönetimi 1906 yılından itibaren toprak sahiplerinin hak talepleriyle ilgilenmemeye baĢladı. Otuz yıl boyunca eyalet yönetiminden destek alan toprak sahipleri, bu desteği geleceğe yönelik, güvenli bir sosyal konumun oluĢması için kullanabilecek durumda değillerdi.481 Hak ile öĢür arasındaki iliĢkiyi sonlandıran reform uygulaması, toprak sahiplerini kötü etkiledi ve toprak sahipleri mağdur oldukları kanaatine vardılar.482 Götürü öĢür vergisinin kaldırılması için gayret eden Müslümanlar, “Vakıf-Maarif-Özerklik” hareketi olarak 477 BOA., Y.A.Hus, Nr.332/7, 1.18.1313 (11.07.1895). 478 BOA., YA.Hus, Nr.413/18. 479 BOA., YA.Hus, Nr.413/18. 480 BOA, YA.Hus, Nr.413/18. 481 Hauptmann, Die österreichhisch-ungarische..., s.176-178. 482 Babuna, a.g.e., s.42. 123 bilinen faaliyetlerini 1906 yılından sonra Müslüman Halk Organizasyonu adlı siyasî parti kurarak yürüttüler.483 Diğer yandan, kımetlerle toprak sahipleri arasında giderek artan davalar da, tarım meselesine âcil bir çözüm bulunması gerektiğine iĢaret ediyordu.484 1000 kımete ortalama olarak 199 dava düĢüyordu. Banyaluka gibi bazı yerleĢim bölgelerinde, bu sayı binde 249‟a kadar çıkıyordu.485 Bu verilerden, ortalama olarak, her beĢ kımetten birinin toprağını iĢlediği kiĢiyle ihtilâf içerisinde olduğu sonucu çıkmaktadır. Kırsal kesimde mahkemelere yansımayan pek çok anlaĢmazlığın da olduğu düĢünüldüğünde, kımetlerle toprak sahiplerinin birbirleriyle kitlesel bir biçimde kavgalı oldukları söylenebilir. 1910 yılında hükümle ya da anlaĢmayla bir sonuca bağlanan davalar arasında, tesbit edilen vergi miktarının ödenmesini-vergi tasfiye davalarını- konu alan davalar 7.306 (yüzde 62,88) ile en büyük grubu oluĢturuyordu. Çiftliklerdeki, ya da çiftliklerin bir bölümündeki kımetlerin içinde bulunduğu ihtilâflarla ilgili olarak, 1.373 vakayı kapsayan davalardan sonra, yasal yükümlülüklerini ihmâl ettikleri gerekçesiyle kımetlerin topraklarından sürülmesi için açılan davalar 924 vaka ile üçüncü sırayı alıyordu.486 Toprak sahiplerinin isteklerine uyulması belki de toprak sistemini daha üretken bir hale getirebilirdi; ancak bu durumda kımetleri iĢledikleri topraktan elde ettikleri varlıklardan yoksun bırakmak, siyasî açıdan bir felâket anlamına gelecekti. Ne toprak sahibinin, ne de kiracının elindeki topraklar çekilip alınamayacağına göre, resmî makamla, kiĢilere sadece kredi vererek borçların ödenmesini hızlandırmayı sağlamakla yetindiler. 483 Тодор Крушева, Сарајево под аустро угарском управом 1878-1918, Сарајево, s.335-336; PopoviĤ, a.g.e., s.205, 350. Esas olarak dikkatlerini bu hareketin iktisadî unsurları üzerinde yoğunlaĢtıran bu parti, sadece toprak sahiplerinin mevcut tarımsal çıkarlarını savunmakla kalmıyor, kımet haklarının kısıtlanması yoluyla da kımetleri ve anlaĢmaları feshedilebilir geçici kârcılara dönüĢtürmek için çaba gösteriyordu. Bkz. Babuna, a.g.e., s.42. 484 1910 yılında toprak sorunuyla ilgili açılan davaların sayısı, 21.227‟ye çıktı. Bkz. Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1910 (yay) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen, 1911, s.15; Toprak sorunu ile ilgili Müslümanların yaĢadığı sıkıntılar için bkz. Muhacir, 16 ġubat 1910, Nr.17, s.2-3. 485 Bericht 1910, s.15. 486 A.g.e., s.15. 124 Mevcut karmaĢık Ģartların zorlaması sonucunda, eyalet hukûmeti, tarım sorununun çözümü konusunda orta yolu tercih etti: Kmetlerin özgürlüklerini satın alması. Kımetler, toprak sahibinin de rızasıyla, üzerinde yaĢadıkları çiftlikleri alabilecek ve böylece özgür köylülere dönüĢebileceklerdi. Eyalet yönetimi, bu satım alımı mümkün kılabilmek için, ipotekle borç alınmasını kolaylaĢtırmak istiyordu.487 Kımetlerin özgürlüklerini satın alabilmeleri için gerekli olan malî kaynaklar, Eyalet Bankası tarafından tahsis edilecekti. Fakat, banka, bu görevi yerine getirecek bir konumda olmadığı için, 1909 yılında Saraybosna‟da Macar sermayeli Ziraat ve Ticaret Bankası kuruldu.488 Tarım kredileri de, eyalet destekleme fonu tarafından temin edilmeye devam edilecekti. Bu kredilerin en önemli amaçlarından biri, köylüleri çarĢı tüccarlarına bağımlılıktan kurtarmaktı. Kapsamı bölgeden bölgeye değiĢen eyalet destekleme fonları, daha sonraları eyalet tasarruf sandıklarına dönüĢtürüldü.489 Ortak Maliye Bakanı Burian tarafından desteklenen ve hatta Ġmparator tarafından da onay gören Macar sermayesinin bu giriĢimi, MonarĢi içinde muhalefetle karĢılaĢtı. Bosna-Hersek konusunda Avusturya ile Macaristan arasında yaĢanan rekabet, bu giriĢimin hayata geçirilmesini engelledi ve sorunun çözümü de Bosna Hersek Meclisi‟ne bırakıldı. 3 Mart 1910‟da Ġmparator, Ortak Maliye Bakanı Burian‟a iletilmek üzere el yazısıyla yazdığı bir mektupta, kımetlerin özgürlüklerini satın almaları konusunda bir yasa tasarısının hazırlanmasını ve bu tasarının Bosna-Hersek eyalet meclisinin ilk oturumuna sunulmasını istedi. Bunun üzerine, bir yasa tasarısı hazırlayan 487 Hauptmann, a.g.e., s.153. 488 Hauptmann, a.g.e., s.153. 489 1908‟de Avusturya-Macaristan tarafından Bosna‟nın ilhakına kadar, Bosna‟da 23.477 kımet ailesi, kmet çiftliklerini müstakil çiftliklere dönüĢtürdü. Bu iĢlemin toplam fiyatı 16.688.339 kron tutuyordu. Kımet çiftliklerinin kmetler tarafından satın alınma süreci 1910 yılına kadar yavaĢ ilerlerken, eyalet hükümetinin beklentileri de gerçekleĢmedi. 1910 yılına kadar satın alınarak müstakil hale getirilen çiftlikler, toplam kmet çiftliklerinin sadece yüzde 10,8‟ini oluĢturuyordu. Bkz. Hauptmann, a.g.e., s.152-153. 125 eyalet hukûmeti tasarıyı meclise sundu.490 Bu yasa tasarısı, Nisan 1911‟de Bosna-Hersek Meclisi tarafından kabûl edildi ve 13 Haziranda da Ġmparator tarafından onaylandı.491 Yeni yasa çerçevesinde, kımetlerin özgürlüklerini satın almaları uygulamasına 1912 yılının baĢından itibaren baĢlandı. Yasanın getirdiği en önemli düzenleme, kımet çiftliklerinin kımetler tarafından satın alınabilmesini, kımetlerle toprak sahiplerinin gönüllü anlaĢmaları Ģartına bağlı kılması oluĢturuyordu. Eyalet hukûmeti, kımetlerin özgürleĢmelerinin mecburî olmasının toprak sahiplerinin haklarıyla pek bağdaĢmayacağı görüĢünü taĢıyordu. Dahası, eyalet hukûmeti, kımetlerin tarım potansiyellerini dikkate almadan yapılacak bir uygulamanın, ihtilâf hâlindeki tarafların ikisinin de çıkarlarına zarar vereceği ve ciddî iktisadî sarsıntıları beraberinde getireceği endiĢesini taĢıyordu. Tarım sorununun gittikçe sarpasarması, toprak sahiplerinin etkizleĢmesi, iĢsizlik, geçim sıkıntısına ve beraberinde de BoĢnakların Türkiye‟ye göçlerinin artarak devam etmesine sebep olmuĢtur. 2.3.BOSNA-HERSEK‟ĠN ĠLHAKI VE BOġNAKLAR 2.3.1.Bosna-Hersek‟in KaybediliĢi:Ġlhak Osmanlı Devleti‟nin iç bünyesindeki olayları alevlendiren, iç bunalıma sürüklenmesine yol açan Avusturya, daha önce de değinildiği gibi, Bulgaristan‟ı ve Yunanistan‟ı kıĢkırtarak, Doğu Rumeliyi paylaĢmak için hareket ediyordu. Bununla birlikte, Avusturya‟nın Balkanlar‟a hâkim olmak, Selânik‟e inip Ege denizine açılabilmek için Bosna-Hersek‟te kesin hâkimiyet ve sukünet kurması gerekiyordu. Bu yüzden de, Bosna-Hersek‟i, Berlin AntlaĢması‟nın hükümleri gereğince, geçici kaydıyla hükmü altında bulundurduğu için, Osmanlı Devleti‟ni iç meselelerle uğraĢtırırken, kendisi de ilhak için uygun ortam yaratmaya çalıĢıyordu. Avusturya-Macaristan, Berlin AnlaĢması‟nın 25. maddesine dayanarak Bosna-Hersek‟in iĢgâli ve yönetim hakkını elde ettiyse de bu topraklara yerleĢmesi kolay olmadı. Halkın çok Ģiddetli direniĢiyle karĢılaĢtı. Avusturya iĢgâline karĢı en 490 Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1911 (yay) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen, 1912, s.16-18. 491 Bericht 1911, s.16-18. 126 önemli direniĢ ise nüfusun çoğunluğunu oluĢturan Müslüman halktan geldi. Osmanlı Devleti de Müslümanlara iĢgâle karĢı direnmeleri için destek veriyordu. Bu iki taraflı direniĢ nedeniyle Avusturya, Bosna-Hersek‟i iĢgâlde çok büyük zorluklarla karĢılaĢtı.492 1878 Temmuz ayında baĢlayan iĢgâl için yetmiĢ beĢ bin kiĢilik bir kuvvet ayırmak zorunda kaldı. Bosna-Hersek topraklarının tamamıyla kontrolü 1879 Eylül ayına kadar sürdü ve bu sürede Avusturya, 10 bine yakın askerini kaybetti. Asker kaybının yanında, çok büyük oranda ekonomik zarara da uğradı. Bu yüzden, Avusturya, ilk fırsatta Bosna‟yı kendi topraklarına katmaya karar verdi ve fırsat aramaya baĢladı.493 Bu fırsat, Osmanlı Devleti‟nin iç karıĢıklıklar içinde sarsıldığı ve 2. MeĢrutiyet ilân edildiği sırada 1908 yılında doğdu.494 MeĢrutiyetin Bosna‟da yaratacağı etkilerden kuĢkulanan Ġsvolski ile Öhrental, ıslahat yapılmasında ısrar etmekle birlikte, bunu gerçekleĢtirmekte tedirginlik yaĢamaktaydılar. Bunun için, her Ģeyden önce, Öhrental bir emrivaki yaparak Bosna ve Hersek meselesini halletmeye karar verdi.495 Bosna-Hersek hukuken Osmanlı Devleti‟nin bir parçası olduğu için, Bosna-Hersek‟ten Ġstanbul‟a mebus gönderilebileceği ve bunun da Avusturya‟nın vilâyeti yönetme hakkını tartıĢmaya açacağı endiĢesi de bu meseleye âcil bir çözüm getirilmesine vesile teĢkil etti.496 Sultanın hükümranlık etkisi Sırp siyasetçileri tarafından da değerlendiriliyordu. Bosna‟nın ilhakına kadar, Osmanlı Sultanı‟nın Bosna‟daki hükümranlık hakkının tanınması, Sırp siyasetinin en önemli giriĢimlerinden birisini teĢkil etmiĢtir.497 Bu siyasetin en önemli dayanaklarından birisi, günden güne güç 492 Bkz. Bosna-Hersek‟in Avusturya tarafından iĢgâli ile ilgili makaleleri içeren bir çalıĢma için, Posebna Izdanja Knjıga XLIII, Odjelenje Društvenih Nauka Knjiga 8, Akademıja Nauka I Umjetnostı Bosne I Hercegovıne, Sarajevo, 1979. 493 Zekeriya Yıldız, GeçmiĢten Günümüze Bosna Hersek, Yeni Asya Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.43. 494 Yıldız, a.g.e., s.43; Glenny, a.g.e., s.247. 495 Esmer, a.g.e., s.402; Glenny, a.g.e., s.247. 496 Esmer, a.g.e., s.402. 497 Bazı Sırp ileri gelenleri, millî amaçları doğrultusunda Müslümanların desteğini alabilmek için, Osmanlı‟nın Bosna-Hersek üzerindeki hükümranlık hakkını siyasî programlarına koymuĢlar ve ülkenin 127 kaybeden Osmanlı Devleti‟nin bünyesinde millî hedeflere ulaĢmanın daha kolay olacağı düĢüncesiydi. Nitekim, Bosna‟daki rejime karĢı protesto ve Avusturya‟nın BosnaHersek‟teki siyasî konumunun değiĢtirilmesi konusunda Sırpların ve Müslümanların ortak hareket arzusunu göstermesi açısından ilginçtir. Sultan 2. Abdülhamid‟in cülûsunun sene-i devriyesi olan 19 Ağustos‟ta düzenlenen törene, tüm Sırp okullarının öğretim üyelerinin katılımı sağlanmıĢtı. Ancak, daha da önemlisi, bu kutlamaların içinde Bosna‟daki Ortodoks ve Müslümanların bu olay vesilesiyle mevcut rejime karĢı birlik ve beraberlik içinde yaĢama arzularını ifade etmeleri olmuĢtu. Bosna-Hersek‟te, bu günü kutlamak yasak olduğu için, Sarayevo‟dan, Çayniçe‟den, Gorajde‟den ve ViĢegrad‟dan yetmiĢ vatandaĢ, TaĢlıca‟ya gelip günü kutladılar.498 Bosna-Hersek‟in diğer yerlerinden de büyük bir kalabalık buraya gelmek istemiĢ, fakat hukûmet, ya çıkmalarını yasaklamıĢ, ya da pasaportlarını güçlükle vererek gidiĢlerini engellemeye çalıĢmıĢtır. 19 Ağustos günü, Sırp okullarının temsilcileri, Süleyman PaĢa‟yı tebrik etmek için, onun huzuruna çıktılar.499 Aynı günün akĢamı, okul öğrencileri ve gençlerin çoğu ellerinde fenerlerle Süleyman PaĢa‟nın evinin ve mahkeme binasının evinde toplanıp Çar MarĢı söyleyerek sadakatlerini gösterdiler. Böylece Bosna‟daki halk düĢüncesini geliĢtirmek çabalarını ortak bir hedefe yönlendirerek, Bosna‟da verilen savaĢta iĢbirliği ve beraberliğin daha uzun sürmesi temenni edilmekteydi.500 Bosna‟nın ilhakına karĢı BoĢnak-Sırp iĢbirliği bu Ģekilde hız kazanırken, benzer bir olay Sırbistan‟da 1910‟da yaĢanmıĢtır. Ġttihat Terakki yanlısı Mithat Efendi bir konferans tertiplemiĢ ve bu konferansta anayasa ve insan haklarından ve hukuktan ve vatandaĢların görevlerinden bahsetmiĢtir. KonuĢmasında, TaĢlıca‟da bir Ġttihat ve Terakki derneğinin kurulması gerektiğini söyleyerek, kulübün mahallî idareleri kontrol etme görevi olacağını da ifade etmiĢti ve Selânik‟teki Ġttihat ve ilhakına kadar Osmanlı sultanlarının tahta çıkıĢını her yıl kutlamıĢlardı. Bkz. Vladamir ĥoroviĤ, Politićke prilike u Bosni i Hercegovini, Beograd, 1939, s.40. 498 AS, 14 Peg 49-1908, R.P. 4/394. 499 AS, 14 Peg 49-1908, R.P. 4/394. 500 AS, 14 Peg 49-1908, R.P. 4/394. 128 Terakki Cemiyeti tarafından görevlendirildiğini belirtmiĢtir. Bu kulüpteki üyelerin yarısı Müslüman yarısı Hıristiyan olacaktı. Ayrıca, haftada iki defa çıkmakta olan ve bir defa Sırp dilinde, bir defa Türk dilinde yayınlanan gazetenin yayın kurulunun da derhâl yeniden seçilmesini ve bunların ikisinin Sırp, diğer ikisinin de Müslüman olmasını talep etti. Sırbistan ĠçiĢleri Bakanlığı‟ndan, konu ile ilgili olarak DıĢiĢleri Bakanlığı‟na göderilen rapora göre: “İttihat ve Terakki teşkilâtı buralarda tanınmakta ve gizli faaliyet içinde bulunmaktadır.” Raporun yazarı, böyle bir teĢkilatla iĢbirliği içine girmenin kendisi için zor olduğunu, hatta Sırpların da böyle bir teĢkilata karĢı Ģüphe içinde olmalarının da normal olduğunu, esasen Türk topraklarında Sırplar‟a ait bir teĢkilatın olduğunu ama Türklerin bunu tanımadığını belirtmiĢtir. Bu teĢkilata göre Sırplar baĢka bir teĢkilata üye olamazlardı. Bunun için, Mithat Efendi‟nin teĢkilatla görüĢmesi gerektiği ifade edilmiĢti. TeĢkilâtın verdiği karara göre hareket edilirdi.501 Öte yandan, Türk Hukûmetinin yerleĢtirdiği muhacirlerin Sırp tarafından algılanıĢının incelenmesinde fayda vardır. Meselâ, Sırp arĢivine ait 1910 tarihli bir belgede, Sırpların Türklerle ilgili yorumlarına yer verilmiĢti: bölgeye gelen muhacir dört-beĢ ailenin ormanı kesmeye ve içinde inĢaat yapmaya baĢlamasının kaymakama ve kadıya kadar uzanan Ģikâyetlere sebep olduğu görülmektedir. Yeni Pazar Sancağı‟ndan alınan bir baĢka raporda, Sancak‟ta barıĢ olsa bile, Türkler arasında Sırplar‟a karĢı bir sevmezliğin hissedildiği yazılmaktaydi. Türklerin böyle düĢünmelerinin sebebinin ise, Sırbistan‟ın yakın zamanda, Yeni Pazar‟a gireceğine dair yayılan söylentilere bağlı olduğu ifade edilmekteydi. Hatta, Yeni VaroĢ‟ta bu tedirginlik açıkça ifade edilmekteydi. Ancak Sırplar böyle söylentilerin asılsız olduğunu ve Avusturya casuslarının Türkler‟e yönelik kıĢkırtma yaptıklarını söylemiĢlerdir.502 Bir baĢka olayda, Sırplar, Banya manastırının mülkiyetinin korunması için TaĢlıca Ģehrinde bir konferans düzenlediler. Konferansa TaĢlıca, Priboy, Yeni VaroĢ ve Pılevliye Ģehrinden belediye üyeleri katıldı. Sırplar, manastır topraklarının muhacirlere verilmesini Ģikâyet etmek için TaĢlıca kaymakamına gitmiĢler ve yanlarında bazı eski fermanları da götürmüĢler, ancak istedikleri sonuca 501 502 AS, Brj. 154, (K.P.47/210-211), (17 PEG 26-1910), 16 Ocak 1910. AS, (K.P.55/484), (45 К ПЕГ Z 1910), 7 Nisan 1910. 129 alamamıĢlardı. Sırp tedirginliği, Türk makamlarının TaĢlıca‟daki Sırp öğretmenlerin diplomalarının maarif makamlarınca incelenip yeniden onaylanmasını istemeleri sebebiyle daha da artmıĢtır. Çünkü, bu durumda, Sırp okullarının Türk denetimi altına gireceğinden kaygılanmaktaydılar.503 Bosna-Hersekli Müslümanların, Avusturya Hukûmetinin kendilerine uyguladıkları zalim ve haksız davranıĢları karĢısında Macaristan‟a baĢvurması Macaristan‟a cesaret vermiĢ, Macaristan, Bosna-Hersek‟i kendi sınırları içine almayı düĢünmeye baĢlamıĢtı. Bu durum, Avusturya‟nın tepki göstermesine sebep olmuĢtu (Temmuz 1907). Sonuçta, Macaristan ve Avusturya meclislerinde, BosnaHersek‟in ortak himayeye alınmasına karar verildi.504 Viyana basını, Ağustos 1908 sonlarından itibaren, Avusturya‟nın Bosna ve Hersek‟i ilhak etmeye hazırlandığı üzerine haberler vermeye baĢladı. 505 Zâten, 19 Ağustos‟ta Öhrental, Viyana‟daki Bakanlar Kurulu‟nun Bosna ve Hersek‟in ilhakına onay vermesini sağlamıĢtı.506 Bu arada, Kanun-i Esasi gereğince, Osmanlı topraklarında, Millet Meclisi seçimleri için hazırlıklar yapılmaya baĢlandı. Ġttihat ve Terakki Partisi‟nin ileri gelenleri, hukuken hâlen Osmanlı Devleti‟ne bağlı durumda bulunan Doğu Rumeli, Bosna-Hersek ve Girit gibi eyaletlerden de milletvekili seçilmesi çalıĢmalarına giriĢtiler. Bu hareket, derhal karĢı hareketi doğurdu ve BosnaHersek‟te Osmanlı Devleti‟nin milletvekili seçmek istemesinin, ileride iĢgâle son vermek için bir baĢlangıç olabileceğinden, Avusturya-Macaristan Ġmparatoru hareket zamanının geldiğine karar verdi.507 Sadrazam Kâmil PaĢa, 1 Eylül 1908‟de yayımlanan bir demecinde, “Avusturya-Macaristan Hukûmeti‟nin dünya barıĢını bozmak suretiyle uygarlık âlemine karĢı büyük bir sorumluluk yükleyecek bir 503 AS, (K.P.55/484), (45 К ПЕГ Z 1910), 7 Nisan 1910. 504 Bosnalı Ali Ulvi, Avusturya‟nın Bosna-Hersek‟i Ġlhakına KarĢı Müdafaa-ı Vatanperverane, RuĢen Matbaası, Ġstanbul, 1324. 505 Karal, a.g.e., s.218. 506 Anderson, a.g.e., s.290. 507 Karal, a.g.e., s.218. 130 harekette bulunmayacağına eminiz” diyordu.508 Kâmil PaĢa, Avusturya notasının alınması üzerine, durumu Nazırlar Heyeti‟ne getirdi ve görüĢmelerin sonunda ortaya çıkan durumun siyaset yolu ile çözülmesine karar verildi.509 Avusturya Hukûmeti ilhak olayını 7 Ekim 1908‟de Osmanlı Hukûmetine bir nota vererek, Bosna-Hersek‟i ilhak ettiğini Ģöyle açıklamıĢtı:510 “Avusturya Hukûmeti Berlin Antlaşması ile yönetimi kendisine bırakılmış olan Bosna-Hersek‟i Osmanlı Devleti‟nin de çıkarına uygun olarak topraklarına katmıştır. Bu memleketlerde düzen sağlanmış, reform yapmış ve halkı memnun etmiştir. Böylece Osmanlı İmparatorluğu‟na karşı çıkabilecek tehlikeleri de önlemiştir. Avusturya Hukûmeti Bosna ve Hersek halkına bir meşrutiyet idaresinin getirebileceği hakları da sağlamayı kararlaştırmıştır. Avusturya Hukûmeti kendi topraklarına Bosna-Hersek‟i katmakla beraber Osmanlı Devleti hakkındaki iyi niyetlerinin bir kanıtı olarak 1879 Anlaşması ile asker bulundurmakta olduğu Yeni Pazar Sancağı‟ndan askerîni çekmeyi de uygun bulmuştur.”511 Ayrıca, Kâmil PaĢa ilhak ile ilgili olarak yaptığı savunmada, “İhtiyar olan ben değil Devlet-i Aliyye‟dir. Asrımız Sultan Süleymân-ı Kanûnî zamânı değildir. Sâniyen, Bosna ve Hersek vâkı‟â mülkümüzdür, fakat zi‟l-yed olduğumuz bir mülkümüzdür” diyerek, Bosna-Hersek meselesinin uzamasının sebebi olarak, kendisinin yaĢlılığından kaynaklanan bir gevĢeklikten bahsedilemeyeceğini, bir yerin kuvvetle geri alınmasının kolay olmadığını, iĢin uzamasının, Avrupa kamuoyunun vereceği kararı beklemelerinden kaynaklandığını, sorunun yakın zamanda hallolacağından ümitli olduğunu belirtmekteydi.512 Fakat, Osmanlı, gücünün zayıflaması sebebiyle askerî bir müdahaleye giriĢemedi. Avusturya‟yı ancak protesto edilebildi. Bir müddet sonra, yapılan siyasî görüĢmelerle birlikte, 508 Karal, a.g.e., s.218. 509 Karal, a.g.e., s.219. 510 Balkan Harbi…, s.44; Üçok, a.g.e., s.308; Anderson, a.g.e., s.291; Malcolm, a.g.e., s.246; Armaoğlu, a.g.e., s.616; Shaw, a.g.e., s.334; OvĦına, a.g.e., s.60-61. 511 ġuray-ı Ümmet, 25 Eylül (8 Ekim) 1908, No.3-140, s.1; “ġark Buhranı ve Konferansa Doğru”, Sabah, 21 Ramazan 1326, 17 Ekim 1908; 4 TeĢrîn-i evvel 1324, 27 Ekim 1908, Nr.6848, s.1-2. 512 BOA, Yıldız, Kamil PaĢa Evrâkı, Nr.3319. 131 1909‟da, Bosna-Hersek‟in iĢgâli ve ilhakı Osmanlı Devleti tarafından resmen tanındı.513 Ġlhak kararı, Saraybosna‟da 7 Ekim‟de açıklandı. Avusturya-Macaristan kralı, açıklamasında, Bosna-Hersek‟te siyasî hayata iliĢkin Ģartların yükseltileceği, devletin ve anayasal kurumların geliĢtirileceği ve bu amaçla iki ülkenin sakinleri arasında iliĢkiyi güçlendireceğini, ülkede barıĢı ve kültürü daha üst düzeye çıkaracak yeni bir düzenin getirileceğini vaat etmekteydi. Ayrıca, herkesin kanun önünde eĢitliğinin temininin yanı sıra, ülkenin iktisadî ve manevî durmun da iyileĢtirileceği ve dillerin korunacağı da belirtilmekteydi.514 Ġlhak açıklaması, Saraybosna‟da Müslümanların dıĢındaki kesim arasında büyük bir sevinç ve memnuniyetle karĢılandı.515 Tüm bölgelerde, belediyelerde afiĢler asıldı.516 Ġlhak açıklaması Viyana‟da Latin ve Kiril alfabesi ile yayımlandı ve 6200 nüsha özel dağıtıcılarla bölgelere dağıtıldı ve tellallar çıkarıldı.517 Saraybosna Valisi Esat Kuloviç Efendi, afiĢlerle halkı ilhakı kutlamaya çağırıyordu. Ġlhak gecesi, aileler katedrale çağırıldı ve askerî müzikle ilhak kutlandı. Sarıtabya‟dan ve Hum kalesinden 101 pare top atıĢı yapıldı. Ertesi gün, Ortodoks ve Katolik kilisesinde hukûmet temsilcisi kutlandı. Bu arada, dünya ile olan iletiĢim kesildi ve 7-11 Ekim tarihleri arasında telefon, telgraf ile haberleĢme kesildi.518 Gerçekte ise, ilhak açıklaması Saraybosna‟da nüfusun büyük kısmında telâĢ ve memnuniyetsizlik yarattı. Müslüman ve Sırp halkının önderleri, ilhak açıklaması geldiğinde, BudapeĢte yolundaydılar. Çünkü, bir meclis toplamak için yapılan 513 Yıldız, a.g.e., s.44. 514 ĠmamoviĤ, a.g.e., s.188. 515 ĠmamoviĤ, a.g.e., s.191. 516 Bernardotte E. Schmitt, “Thee Bosnien Annexation Crisis”, Slavonic East Europen Review, Vol.9, No.27, Mart 1931, s.650. 517 ĠmamoviĤ, Pravni Položaj..., s.190. 518 ĠmamoviĤ, a.g.e., s.190. 132 çalıĢmalar daha önceleri baĢarısız olmuĢtu ve bu yüzden de meclisin toplantısı BudapeĢte‟de trende yapılmıĢtı. 519 Müslüman ve Sırp önderleri, birkaç toplantıdan sonra, 11 Ekim‟de BudapeĢte‟de Bosna-Hersek halkına birlik bildirisi yayınladılar ve “Geçen 30 yıl boyunca halk işgâl ile dostluk içinde yaşayamadı. Çünkü bu işgâl geldi ve bizim hiçbir özgürlüğümüz yok.” dediler. Halka sakin ve sabırlı olunmasını ve siyasî çalıĢmaların sonuçlarının beklenmesini istediler. Hukuka saygı, fevrî karardan uzak durulması ve göçe teĢebbüs edilmemesi tavsiye edildi. Bosna-Hersek‟in özerkliğinden de vazgeçmek istemiyordular. “Başarı için en iyi yolun Sırpların ve Müslümanların birlikte çalışmaları olduğu hatırlatıldı”.520 Ayrıca, bu toplantıda, DuĢan Vasilyeviç, Rusto Raduloviç, Atanasiye Yola ve DerviĢ Beg Miralem‟in yabancı ülkelere gönderilmesine karar verildi. Ġlhak, Müslümanların büyük kısmında telâĢ ve heyecan yarattı. Onlar için bu, beklenilmez bir durumdu. Müslümanların bir kısmı ilhaka yönelik karĢı harekette iken, MNS, “kendi dinîmize ve geleceğimize sahip çıkmalıyız” diyerek, Müslümanların ilhakı kabûl etmeleri gerektiğini açıklamıĢtı. MNS baĢkanı Kuloviç, Kasım‟da Viyana‟da Ġmparatorun huzuruna çıkarak tebriklerini sunmuĢ, AvusturyaMacarisan Hukûmeti‟ne sadık olduklarını ve bunun gelecekte de böyle olacağını ifade etmiĢti.521 Osmanlılar yıllarca reform istekleri ile karĢılarına çıkan Batı‟ya, MeĢrutiyet‟in ilânının ardından böyle bir darbe vurulduğu için sitemliydiler. Basında da ilhaka karĢı beliren eğilim, hukûmetinki ile uyum içerisinde idi. Tecavüzkâr hareketlerde bulunulmaması, sadece boykot yapılması isteniyordu.522 Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ise 519 ĠmamoviĤ, a.g.e., s.190. 520 ĠmamoviĤ, Pravni Položaj..., s.191. 521 ĠmamoviĤ, Pravni Položaj..., s.427. 522 Bkz. Bu fikri içeren yazılar için; “Ne yapmalıyız?”, Tanin, No.71, 14 Ramazan 1326, 10 Ekim 1908, s.1. 133 Avusturya Hukûmetlerini Osmanlılık ve insanlık namına protesto ettiğini, Avrupa basınına ve ajanslarına telgraf ile bildirmiĢti.523 Ġlhakla, Bosna-Hersek ile Osmanlı Devleti arasındaki siyasî bağ ve Sultan‟ın Bosna-Hersek üzerindeki hukuku sona ermiĢ oldu. Bu ilhak kararının ardından, Avusturya ve Osmanlı Devleti arasında, Osmanlı Hukûmeti‟nden Sadrazam Hüseyin Hilmi PaĢa ile DıĢiĢleri Bakanı Gabriyel Maradonkyan ve Avusturya-Macaristan büyük elçisi Marki Jan de Palavicni biraraya gelerek aĢağıdaki Ģu maddeleri içeren protokol imzalanmıĢtır (26 ġubat 1909):524 21 Nisan 1879 tarihli anlaĢmadan kaynaklanan ve Bosna-Hersek ile ilgili olan her türlü ihtilâf, ortaya çıkan son siyasî geliĢmeler karĢısında son bulmuĢtur. Avusturya-Macaristan Hukûmeti, Berlin AntlaĢması ve Ġstanbul‟da 21 Nisan 1879 tarihli mukavele ile kendisine Yeni Pazar Sancağı hakkında verilen bütün haklardan kesinlikle vazgeçtiğini açıklamaktadır. Bosna-Hersek halkından olup da hâlihazırda Osmanlı ülkesinde bulunan kiĢiler, bu protokolün imzalanmasındaki Ģartlardan hariçtirler ve yine Osmanlı ülkesi halkından olup da Bosna-Hersek‟te yolculuk dolayısıyla belirli süre kalanlar da Osmanlı halkı olma haklarını koruyacaklardır. Bosna-Hersek halkından olup Bosna-Hersek‟te sakin bulunanlar, eskiden olduğu gibi Bosna-Hersek kanunlarına tâbi olarak, Osmanlı ülkesine göç etmekte serbest olacaklar, göçmeleri hâlinde Osmanlı halkı sıfatıyla kabûl edileceklerdir. Bunlar ve Bosna-Hersek halkından olup Osmanlı topraklarında bulunanlar, Bosna ve Hersek‟te bulunan gayrimenkullerini istedikleri gibi kullanmak veya bu hakları baĢkalarına devretme hakkına haiz olacaklardır. Asıl olan, aslen Bosna-Hersek halkından olup Osmanlı topraklarına gidecek kimseler hakkında, Avusturya-Macaristan halkı gibi 523 “Bosna-Hersek Kıtaları ve Babıâli‟nin Protestosu”, Tanin, No.72, 15 Ramazan 1326, 28 Eylül 1324 (11 Ekim 1908), s.1; “Protestoname”, Ġkdam, No.5167, 16 Ramazan 1326, 12 Ekim 1908, s.2; “Cemiyetin Ġtirazı”, Ġttihat ve Terakki, No.28, 13 Ramazan 1326, 25 Eylül 1324 (8 Ekim 1908), s.1. 524 BOA, HR. HMġ, ĠġO, Nr.36/4, 5.S.1327 (26 ġubat 1909). 134 muamele yapılacaktır. Bosna-Hersek‟te yerleĢen veya geçici olarak ikamet eden Müslüman halka eskiden olduğu gibi, mezhep, ibadet, âyin serbestliği sağlanacaktır. Nüfusun tamamı, Müslümanlar ve diğerleri, mülk edinme hakkı ve siyasî haklardan yararlanmaya devam edeceklerdir. Camilerde, Müslümanların baĢı sıfatıyla, PadiĢah hazretleri adına hutbe okunmaya devam edilecektir. Eskiden olduğu gibi, vakıfların haklarına uyulacak, Müslüman halkın din büyükleri ile olan iliĢkilerine asla mani olunmayacaktır. Din büyükleri, önceden olduğu gibi, Ģeyhülislâmlığa bağlı olacaklardır. Ulemanın fetvaları Ģeyhülislâmlık makamından verilecektir. Osmanlı Devleti, mülkiyet kanunu gereğince, Bosna-Hersek‟teki bâzı gayrimenkulleri iĢletme hakkına sahip olduğundan, Avusturya-Macaristan Hukûmeti bu protokolün onaylanmasından itibaren, Osmanlı Devleti‟ne 15 gün içinde adı geçen gayrimenkullerin bedeli olarak, iki buçuk milyon Osmanlı lirasını ödemeyi kabûl ediyordu. Avusturya-Macaristan Hukûmeti, bu protokolün onaylanmasından itibaren 2 sene içinde, Osmanlı Devleti ile Avrupa hukuk esaslarına göre, bir ticarî anlaĢma yapmayı kabûl etmekteydi. ĠĢbu antlaĢma, Osmanlı Devleti‟nin diğer ticaret anlaĢmaları yürürlükte kaldığı sürece yürürlükte kalacaktır. Buna karĢılık, Avusturya-Macaristan Hukûmeti, bu protokolün imzalanmasından itibaren, Osmanlı ülkesinde belirlenen Ģekilde alınan resmî gümrük vergisinin yüzde onbirden onbeĢe (%11-%15) çıkmasına ve petrol, sigara ve kâğıdı, kibrit, ispirto ve oyun kâğıdından vergi alınmasını kabûl ediyordu. Ġlhaktan sonra, eski kanunlar iki yıl yürürlükte kalmıĢ ve 20 ġubat 1910 yılında yeni anayasa yapılmıĢtı.525 Buna göre, yalnız mahallî meseleleri halletmek üzere, teĢri selâhiyyeti olan bir meclis kurulmuĢtu. Yüksek Ġdare, Yargı, Ġktisat ve Maliye Bakanlığı Viyana‟dan kontrol edilecekti. Bu arada, Bosna-Hersek idaresi 525 BojiĤ, a.g.e., s.149. 135 Saraybosna‟daki yerli hukûmete bırakılmıĢtı.526 Bu hukûmetin baĢında da, sivil bir muavini de olan, yüksek rütbeli bir komutan bulunuyordu.527 Bosna-Hersek‟in Avusturya tarafından ilhakı, Sancak‟taki kadar hiçbir yerde gerginlik yaratmamıĢtı. Özellikle Sırbistan ile Avusturya-Macaristan arasındaki çekiĢme, burada çok büyük bir gerginliğe sebep olmaktaydı. Çok geliĢmiĢ millî Ģuur bir tarafa, Sancak‟taki geri kalmıĢlık da bunu körüklemekteydi. Sırp ahalisinin hayat seviyesi derin bir iflasa sürüklenmiĢ olup, tek umutları siyasî hadiselerin onlara daha iyi bir hayat getirmesiydi. Ticaret ve üretim durmuĢ ve kıtlık senesi de gelip, çatmıĢtı. Hiç kimse elini bir iĢe sürmüyordu. Herkes bir beklenti içerisindeydi ve Sırp halkı arasında savaĢın kaçınılmaz olduğu kanaati hâkimdi. “Bilakis bütün halk harbi dörtgözle bekliyor gibiydi. Bundan bir iyilik umuyordu. Ġlhakın ilanından hemen sonra birçok insan gelip onları Sırbistan‟a göndermem için dilekçe verdiler ve gönüllü olarak orduya yazılmak istediler.”528 Diğer yandan, Bosna Hersek‟in ilhakı, o zaman için bir savaĢa yol açmadıysa da, bir yandan milliyetçilik hareketlerini körüklemiĢ, diğer yandan da Balkanlar içinde dengenin Avusturya-Macaristan lehine geliĢme kaydetmesi Rusya‟yı rahatsız etmiĢti. 2.3.2.Ġlhaka Yönelik Türkiye‟deki Tepkiler Bosna-Hersek‟in Avusturya-Macaristan tarafından ilhak edilmesiyle birlikte 1878‟den bu tarihe kadar geçen 30 yıllık sürede hukukî ve siyasî konumu belirsizlikler içermekteydi. Ġlhakla, Bosna-Hersek halkı hukuken yeni bir döneme girmiĢti. Doğal olarak, bu geliĢmeye ülkenin Müslüman, Ortodoks, Katolik halkın farklı tepkileri ve yansıtıĢ biçimleri olmuĢtur. Diğer taraftan, Bosna Müslümanları‟nın yüzyıllardır bağlı olduğu Osmanlı Devleti‟nin ilhak karĢısındaki tavrının ne olacağı ayrıca önemliydi. Pitner, ilhaktan sonra, Bosna-Hersek Müslümanları‟nın durumunu Ģu Ģekilde anlatır: 526 BojiĤ, a.g.e., s.149. 527 Bosna-Hersek Ġle Ġlgili ArĢiv Belgeleri, s.24. 528 AS, Brj.140, (K.P.34/80-83), (17 Ц PEG 7-1909), 21 Mart 1909. 136 “Ramazan Bayramı nedeniyle olanlar duyulmamıştı. Hepsi korku, istek ve beklentilerle doluydu. Müslümanlar göçlerin başlayacağını düşünüyorlardı. Onların kafalarında camilerde namaz kılamayacakları, hatta halifenin ismini dahi anamayacakları fikirleri oluşmuş, ayrıca kadınların örtünmesinin yasaklanabileceği korkusu da vardı. Bu durum Boşnaklar‟da ağır bir psikolojik durum yaratmıştı.” 529 Ġlhaka yönelik Avusturya ile yapılan protokole istinaden, Osmanlı tarafından ilhakın kabûl edilmesi, ġubat sonunda Bosna-Hersek‟teki tüm Müslümanlar için bir Ģok havası yarattı. BoĢnaklar, ilhaka ve Osmanlı Devleti‟nin topraklarından geri çekiliyor olmasına karĢı çıktılar ve seslerini Osmanlı Devleti‟ne duyurabilmek için giriĢimde bulundular. Müslümanların partisi MNO, hazırlanan “Bosna-Hersek Müslümanları‟nın Memorandumu”nu Osmanlı Hukûmeti‟ne teslim etti. Bu memorandumda, BoĢnakların ilhak ile ilgili yaklaĢımları Ģu Ģekilde yer almaktaydı: “Türkiye birkaç milyon font için bir milyon döryüz bin sadık taraftarlarını satarak onları esir ve dilenci haline getirmiştir. Devlet, şimdi Bosna‟yı 2.5 milyon font için satıyor530 ve kendi milletini düşmana veriyor. Mustafa Paşa, Silahtar Jusuf paşa gibi büyüklerin evlatlarını satıyorlar. Boşnak Müslümanları her zaman Osmanlı Sultanı 529 Mostar bölgesinin Baronu Karla Pitner‟in gözlemleri ile ilgili bkz. ĠmamoviĤ, a.g.e, s.426. 530 Bosnalı Müslümanların gerek yazıları gerek söylemleri ile Bosna‟nın ilhakına yönelik tepkilerinde; Osmanlı Devleti‟nin Bosna‟yı para karĢılığında Avusturya‟ya sattığı düĢüncesi yer alsa da, bu durum hukukî olarak ilhakın onaylanmasına iliĢkin taraflar arasında 26 ġubat 1909‟da imzalanan anlaĢmada yer alan Ģu madde hükmünce gerçekleĢmiĢti: Osmanlı Devleti mülkiyet kanunu gereğince, BosnaHersek‟teki bazı gayrimenkulleri iĢletme hakkına sahip olduğundan Avusturya-Macaristan Hükümeti, bu protokolün onaylanmasından itibaren Osmanlı Devletine, 15 gün içinde adı geçen gayrimenkullerin bedeli olarak iki buçuk milyon Osmanlı lirasını ödemeyi kabûl ediyordu. Bkz. BOA, HR. HMġ, ĠġO, Nr.36/4. Örneklerde de yer aldığı gibi, Osmanlı Devleti‟nin anlaĢma uyarınca tazminat karĢılığı BosnaHersek‟i Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟na bırakması, Müslüman halka ağır gelmiĢti ve bunu kabûllenmeleri zordu. Ancak 1878‟de Berlin AntlaĢması ile baĢlayan iĢgâl ve ardından 1908‟e değin geçen süreçte Osmanlı Devleti, Bosna-Hersek için siyasî ve korumacı mücadelesini gerçekleĢtirmeye çalıĢmıĢtır. BoĢnakların yerinde tepkilerinin yanı sıra Osmanlı Devleti‟nin 19. yüzyılın son çeyreğinde içinde bulunduğu siyasî, sosyal durumu ve Balkanlar‟daki siyasî-sosyal dönüĢümün boyutlarını da göz önüde bulundurmak gerekir. Bosna-Hersek için tazminat alınması anlaĢmada yer aldığı üzere, „Osmanlı mülkiyet kanunu‟ gereğincedir. Bu, Bosna özelinde bir istisna değildir. Ancak, Osmanlı Devleti‟nin, 30 yıllık iĢgâl sürecinde, Bosna‟da Müslüman halkın kimlik savaĢı mücadelesini kimi zaman neden yalnız verdiği üzerinde düĢünmek gerekebilir. 137 için her şeyi vermeye hazırdır. Türkiye Bosna‟yı satmaktan dolayı bir ayıp işlemiştir ve Osmanlı halkından olan Boşnaklar satılmıştır.” 531 Kısacası Bosna-Hersek‟i o toprakta hakkı olmayanlara nasıl satabildiğini Müslümanlar adına soruyorlardı. Osmanlı Devleti‟nin ilhak karĢısındaki ilk tepkisi, Hariciye Nezareti tarafından, ilhakı protesto eden notanın 8 Ekim‟de Viyana‟ya verilmesi Ģeklinde oldu. Osmanlı Devleti‟nin amacı, konferans aracılığıyla Berlin AntlaĢması‟na taraf olan bütün devletleri toplayıp, aralarındaki rekabetten yararlanmaktı.532 Meclis-i Mebusan‟daki açılıĢ konuĢmasında da, Sultan 2. Abdülhamid ilhakı kınamıĢtı.533 Diğer taraftan, Bosna Hersek, ilhak edildiği 1908 Ekim ayının baĢından beri, Osmanlı kamuoyunda tartıĢılan en önemli konulardan biri olmuĢtur. Meselâ, basındaki ilhak ile ilgili haberlere bakıldığında, Tercüman-ı Hakikat gazetesi Avusturya-Macaristan mallarına karĢı uygulanan boykot hareketini destlekliyor ve Bosna-Hersek Müslümanları‟nın ilhaka karĢı olduğunu ve Osmanlı Devleti‟ne sadık kaldıklarını bildiriyor, Bosna‟dan gelen telgraflara yer vererek, Bosna Müslümanları‟nın asla Avusturya vatandaĢı olamayacaklarını dile getiriyordu.534 Bu dönemde, Bosna Hersek‟in ilhakını protesto eden ve kamuoyunun dikkatini bu olaya çeken, birçok risale ve lâyiha yayınlanmıĢtır. Bunlar dönemin tepkilerini en iyi Ģekilde yansıtan belgeler olduğu için burada ele alınmıĢlardır. Avusturya‟nın Bosna Hersek‟i ilhakını protesto amacıyla kaleme alınmıĢ bu yayınlar, altı risaleden ibarettir. Risalelerin üçü Meclis‟e ve hukûmete; diğer üçü de kamuoyuna yönelik olarak yazılmıĢtır.535 Bunlarda, en fazla üzerinde durulan noktalar, Müslümanların ve Ortodokslar‟ın Avusturya iĢgâli sırasında gördükleri baskılar, çektikleri acılar ve 531 ĠmamamoviĤ, Pravni Položaj..., s.199. 532 Yılmazata, a.g.e., s.130. 533 Meclis-i Mebusan Zabıt Cerdidesi, C. 1, S.169, 11. Ġnikat, 31 Kânun-ı evvel 1324, 31 Aralık 1908. 534 Yılmazata, a.g.e, s.149-150. 535 Bosna ve Hersek Cemiyet-i Hayriye-i Osmaniyesi, Bosna-Hersek Ġlhakında Meclis-i Mebusan- ı Osmanî ve Maka-ı Sadaret Takdim Olunan Levayih, Dersaadet, RuĢen Matbaası, 22 Zilhicce 1326, 2 Kânûn-ı sânî 1324; Ali RüĢdi, a.g.e. 138 zulüm olmuĢtur.536 Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ve cemiyete yakın basın, asıl vurguyu Bosna Hersek‟in Osmanlı Devleti‟ne iadesi iĢinden çok, Avusturya‟nın Osmanlı‟ya vereceği tazminat üzerine yapıyordu. Bu durum ise, risalelerde Müslüman toprağının satılması anlamına gelen haince bir tutum olarak kabûl edilmiĢtir. Meclis‟e ve Sadâret‟e sunulan lâyihalardan ilki, Bosna ve Hersek Cemiyeti Hayriye-i Osmaniyesi tarafından yayınlanan “Bosna-Hersek Hakkında Meclis-i Mebusan-i Osmanî ve Makam-i Sadarete Takdim Olunan Lâhiya” idi.537 Bosna Hersek Cemiyet-i Hayriye-i Osmaniyesi‟nin mebusları, her Ģeyden önce, Bosna halkının Osmanlı Devleti‟ne ve milletine olan sevgi ve sadakatini beyan etmekteydi. Berlin AntlaĢması‟nın imzalanmasıyla, BoĢnakların ne kadar üzgün ve kahrolduklarını ifade eden cemiyet, bunların bütün güçleriyle iĢgâle karĢı çıktıklarını, ancak “coşkun bir sel” gibi gelen Avusturya istilâ kuvvetlerine karĢı boyunlarını bükmeye mecbur kaldıklarını, Avusturya‟ya boyun eğmek zorunda kalırken, her zaman, içlerinde Osmanlı Devleti‟nin bir gün geri geleceği ümidini sakladıklarını yazmıĢlardır.538 Avusturya, ilhak kararını açıkladıktan sonra, bu hareketini meĢrulaĢtırmak için, otuz yıl boyunca Bosna ve Hersek‟te yapmıĢ olduğu yatırımı ve imarı vurgulamıĢtı. Meclis-i Mebusan‟a sunulan lâyiha ise, aksi iddialarda bulunarak, Avusturya‟nın dünyada misli görülmemiĢ zalim bir idare kurduğunu ifade etmiĢ ve Bosnalılar üzerinde uygulanan Ģiddet ve vahĢet üzerinde durmuĢtu.539 Lâyihaya göre, Avusturya, otuz yıllık iĢgâli süresince, BoĢnakların din iĢleri, vakıf ve eğitim iĢleri, tarım, sanayi, ticaret, iktisat iĢlerinde, kısacası “temel millî varlığı” üzerinde baskı kurmuĢtu. Bu baskı o kadar fazla olmuĢtur ki, cemiyete göre, birçok insan 536 Bosna ve Hersek Cemiyet-i...., 2 Kânûn-ı sânî 1324; Ali RüĢdi, a.g.e. 537 Bosna ve Hersek Cemiyet-i..., 2 Kânûn-ı sânî 1324. 538 Bosna ve Hersek Cemiyet-i..., s.5-6. 539 Bosna ve Hersek Cemiyet-i..., s.5-6. 139 “cehenneme” dönen vatanlarından, mallarını-mülklerini dahî arkalarında bırakıp göç etmeye mecbur olmaktaydılar.540 Bosnalı Müslüman ve Ortodokslar‟ın karĢılaĢtıkları zulüm ve baskılardan Batılı büyük gazetelerin de bahsettiklerini dile getiren lâyihada, hâlihazırda içinde bulundukları durumun “ilhak” ilânı ile içinden çıkılamaz bir hâl aldığını belirterek “Ģeref-i tabiiyet-i Osmaniye”den ayrılmaya tahammül etmelerinin mümkün olmadığını ifade edilmiĢti.541 Lâyihada, ittifak hâlindeki Müslümanların ve Ortodokslar‟ın, Osmanlı Devleti‟nin hükümranlığı dıĢında bir çözümü kabûl etmeyecekleri belirtildikten sonra, aksi bir durumda, ya müthiĢ bir felaket ile karĢılaĢılacağı, veyahut Osmanlı Devleti‟ni zor duruma sokacak büyük bir göçün yaĢanacağı iddia edilmiĢtir.542 Kısacası, Avusturya idaresi altında maddî ve manevî hiçbir fayda görmediklerini söyleyen BoĢnaklar, mukaddes dinî ve milli menfaatlerinin de sönüp gitmek tehlikesi ile karĢı karĢıya olduğunu dile getirerek, Meclis-i Mebusan‟dan Ġslâm‟ın ve Osmanlı‟nın hukuk ve menfaatlerinin teminat altına alınmasını talep etmiĢlerdir. Bu lâyihanın ikinci bölümü de, Sadaret‟e hitaben kaleme alınmıĢtı. Burada da BoĢnakların topraklarına sahip çıktıkları belirtilmiĢ, Avusturya‟nın iĢgâline direnildiği ifade edilmiĢtir.543 Lâyiha, devletlerine sadakatle bağlı, onun için kan dökmüĢ ve büyük bir heyecan içinde bulunan 750 bin Müslüman ve bunlara ek olarak da 800 bin Ortodoks‟un ilhakı tanımayacaklarını dile getirmekteydi. Bu arada, ilhakın ilânından dolayı PeĢte ve Viyana‟ya tebrike gitmiĢ bazı heyetlerin vicdan ve hamiyetlerini para karĢılığı satmıĢ olan birkaç menfaatperest olduğunu dile getiren lâyiha, ilhakı tanımayacaklarını Osmanlı Hukûmetine ve kamuoyuna hitaben tekrar vurgulamıĢtır.544 540 Çetinkaya, a.g.e., s.352. 541 Bosna ve Hersek Cemiyet-i...., s.8-9. 542 Bosna ve Hersek Cemiyet-i..., s.8-9. 543 Bosna ve Hersek Cemiyet-i..., s.11. 544 A.g.e., s.14. 140 Meclis-i Mebusan ve Ayan‟a sunulan diğer bir lâyiha ise Bosna-Hersekli Ali RuĢdi tarafından kaleme alınmıĢtır.545 Bosna‟da ana unsurun Müslümanlardan ve Ortodokslar‟dan oluĢtuğunu belirten Ali RüĢdi, Avusturya iĢgâlinden sonra oluĢan Katolik baskısının sonucunda, bu iki unsur arasında bir ittifakın sağlandığını ifade etmiĢ ve bu iki unsurun, Osmanlı hâkimiyetinin veya en azından özerkliğin elde edilmesi için, “varlarını yoklarını kanlarının son damlasına” kadar harcamaya karar verdiklerini ve bu kararın bütün Sılav dünyası tarafından da tasdik edildiğini yazmıĢtır.546 Ali RüĢdi, Avusturya‟nın ilhak ilânından sonra, MeĢrutiyet idaresinin ne yapacağını anlamak için büyük devletlerin gözlerini Osmanlı‟ya diktikleri bir sırada, tazminattan bahsetmenin büyük bir hata olacağını ifade etmekteydi. Bundan dolayı, yazar, ġura-i Ümmet ve Tanin gibi Ġttihatçı iki gazetenin, Bosna Hersek ilhakına katiyen cevaz vermemeleri gerekirken, tazminat talep etmenin zarûretlerindan bahsetmelerini teessüf verici, hatta “hainane” bulmuĢtu.547 Kabinenin de bu doğrultuda düĢündüğünü bilen Ali RüĢdi, bundan dolayı Meclis-i Mebusan ve Ayan‟a hitap etmiĢtir. Fikirlerini Ģöyle dile getirmiĢti: “Bosna Hersek‟in Avusturya‟ya ilhakı hakdır, doğrudur demek, harama helâl, zülme adalettir demekten farkı yokdur.”548 Yazar, Avusturya‟nın savaĢ ilân etmesinden korkmanın abes olacağını ve Avusturya‟nın buna muktedir olamayacağını anlatmaya çalıĢmıĢtır.549 Avusturya‟nın ilhakı sonrası memlekete akın edecek muhacirleri nerede, nasıl ve hangi parayla iskân edeceklerini mebuslara soran RüĢdi, ayrıca, savaĢ çıkacağı korkusuyla memleket satmıĢ herhangi bir büyük devlete tarihte 545 Bosna Hersekli Ali RüĢdi, Bosna Hersekin Memalik-i Osmaniye‟den Tefrikiyle Avusturya‟ya Satmak Fikrinde bulunanların Vücub-ı Tel‟inine Natık Bosna Hersek Ahalisi Namına Mebusan ve Ayan-ı Osmanî Meclislerine Verilen Lâyihadır, Dersaadet, 5 Kânunusani 1324. 546 Ali RüĢdi, a.g.e., s.4. 547 Ali RüĢdi, a.g.e., s.5. 548 Ali RüĢdi, a.g.e., s.5. 549 Ali RüĢdi, a.g.e., s.5. 141 rastlanılamayacağını söylemiĢtir. ġu cümle ile de yazısına son vermiĢti: “Paradan zevk almış olanlar bu meselede muhafaza, adaletten şiddetle teneffür ederler.”550 Meclis-i Mebusan‟a sunulan son lâyiha ise, Müslümanlar tarafından gönderilmiĢti.551 Bu lâyiha da, diğerleri gibi, Bosnalılar‟ın marûz kaldıkları baskılara yer vermekteydi. Farklılık, bunun BoĢnaklar tarafından gönderilmesi sebebiyle, baskıların daha ayrıntılı olarak anlatılmıĢ olmasındandır. BoĢnaklar Osmanlı hâkimiyetinde yaĢamak istediklerini ve Kanun-i Esasî‟nin birinci maddesine atıfla, kan dökülmeksizin herhangi bir vatan toprağının terk edilmeyeceğini dile getirmiĢlerdir. Bosna‟dan yetiĢmiĢ devlet büyüklerine atıf yapan lâyiha, BoĢnakların, Avusturya ile yapılan anlaĢmanın Meclis tarafından imzalanmayacağını umut ettiklerini belirtmiĢ ve eğer devletin iki buçuk milyon liraya ihtiyacı varsa, kendilerinin on milyon vermeye hazır olduklarını bildirmiĢlerdir.552 Osmanlı basını da, seslenerek Ģehit kanları ile sulanmıĢ bu bereketli toprakları Avusturya‟ya bırakmamalarını, Avusturya Hukûmeti‟nin gelecekte buralara yerleĢmesine engel olmalarını istemiĢti. Diğer taraftan, buradaki Müslümanlar ile Macarlar karĢılaĢtırılmıĢ ve Macarlar‟ın Avusturya içerisinde yok olmamasını topraklarını terk etmeyerek yaptıkları mücadelelerine bağlanmıĢtı.553 ĠĢgâlden bu yana, Bosna-Hersek‟ten Osmanlı topraklarına göç eden BoĢnakların terk ettikleri toprakların asıl hâkimi olduğu554 ve mevcut mevzuattaki haklarının ne olduğu, Muhacir gazetesi baĢyazarı Ahmed ġükrü tarafından ayrıntılı bir Ģekilde anlatılmıĢtır. Açıklamaya göre, protokolün üçüncü ve dördüncü maddeleri Müslümanların siyasî, medenî ve mezhebî haklarını garanti altına almaktaydı. Dördüncü madde ise, Bosna-Hersek‟te daimî ikâmet eden ve geçici olarak kalan 550 Ali RüĢdi, a.g.e., s.8. 551 Bosna Hersek Ahali-i Ġslâmîyesi Tarafından Meclis-i Mebusan-ı Osmaniye Takdim Olunan Lâyihadır, Dersaadet, 1324. 552 Ali RüĢdi, a.g.e., s.14. 553 “Bosna Müslümanları Hicret Ediyor”, Ġkdam, Nr.5205, 26 ġevval 1326, 9 TeĢrîn-i sânî 1324 (21 Kasım 1908), s.2. 554 Muhacir, 12 ġubat 1910, Nr.16, s.3. 142 yabancıların, Müslüman ahâlinin istifade ettigi mülkî ve siyasî haklardan yararlanabilecegi belirtilmekteydi. Aynı zamanda üçüncü madde gereğince, BoĢnakların, istedikleri zaman Osmanlı topraklarına göç etmekte serbest olacakları ifade edilmiĢtir. Ahmed ġükrü, BoĢnakların iki Ģekilde de karar sahibi olduklarını ve haklarının ikâmet etmeleri halinde devam edeceğini söylemiĢtir.555 Bu Ģekilde, Osmanlı Devleti‟nin geri çekildiği topraklarda kalan Müslümanların vatanlarına sahip çıkarak topraklarını yok yere terk etmelerinin önüne geçmeyi ve hem Bosna‟daki, hem de Osmanlı‟daki hukuklarını müdafaa etmeyi amaçlamıĢtı. Sırbistan ArĢiv belgelerinden edindiğimiz verilerde, Bosna dıĢında yaĢayan Müslümanların ilhak ile ilgili olarak ne düĢündüğünü anlayabilmekteyiz. Genel kanaat, Türkiye ile Avusturya arasındaki anlaĢmanın TaĢlıca‟da ve Seniçe‟de yaĢayan Müslümanlar üzerinde olumsuz etki yarattığıdır. Bir ifadeye göre, „Buradaki Müslüman Avusturyalılara kardeşler satıldığını bir türlü düşünmektedirler para ve karşılığında hatta buna Bosna‟nın inanmak istememekteydirler.‟ 556 Meclis ve Sadaret‟e sunulan lâyihaların yanında Bosna Hersek‟in ilhakını protesto amacıyla yazılmıĢ üç tane daha risale vardı. Bunlar, daha çok kamuoyunun dikkatini Bosna ve Hersek‟e çekmek için yayınlanmıĢ risalelerdir. Anonim olan Bosna Hersek risalesi bunlardan bir tanesidir.557 Bu risalenin en önemli yanlarından bir tanesi, uzun süredir Osmanlı Devleti‟nin elinde olan Bosna ve Hersek‟in Avusturya tarafından gasp edildiğinin belirtilmesinden sonra, bu geliĢmenin vebalinden istibdat dönemini sorumlu göstermesidir. Yâni, bu risale, Bosna Hersek‟in ilhak edilmesinin MeĢrutiyet‟in ilân edilmesi ve dönemin önemli gücü Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile bir ilgisinin olmadığını söylemekteydi. Risaleye göre, otuz senedir memleketi idare eden müstebitler, “devlet millet haini melunlar” Osmanlı‟nın bu iki “biçare yavrusunu el kapılarında” bırakmıĢ ve vatanı da ölüm 555 A. ġükrü, “Siyasîyât”, Muhacir, 29 Kanûn-ı sânî 1910, Nr.12, s.1. 556 AS, K.P.34/80-83 (17 Ц PEG 7-1909), 17 Ocak 1909. 557 Bosna Hersek, Ġstanbul, Karabet Matbaası, 1324. 143 haline getirerek, kuvvetinden eser bırakmamıĢlardı.558 Böylece, bir gizli suçlu bulunarak, yeni idare temize çıkarılmıĢ oluyordu. Risale, “Avusturya‟nın Mesleği” adlı özel bir bölümde, uluslar arası anlaĢmalara aykırı bir Ģekilde Bosna Hersek‟i “gasp” eden Avusturya‟nın, asırlardan beri Osmanlı aleyhinde “diplomatik haydutluklarda” bulunduğunu ifade etmiĢtir.559 Bosna Hersek‟in ilhakını protesto eden en uzun ve muhtemelen de ilk risale Ali Ulvi‟ye560 ait olan Avusturya‟nın Bosna-Hersek‟i İlhakına Karşı Bir Mudaafa-i Vatanperverane‟ risalesidir.561 Diğer risaleler gibi, bu da MeĢrutiyet‟i göklere çıkaran bir giriĢle baĢlamaktadır. Yazar, konuĢmalarının ve yazılarının hürriyetin ilânı sayesinde mümkün olduğunu belirtmiĢ, MeĢrutiyet‟i de hiçbir kavme ve millete nasip olmayacak bir geliĢme olarak kabûl etmiĢtir.562 Uzun asırlar Osmanlı Devleti‟ne sınır bekçiliği yapmıĢ, nöbetçilik gibi mukaddes bir millî hizmeti ifa etmiĢ olan Bosna-Hersek eyaletinin imparatorluğun temel cüzlerinden biri olduğunu belirtmiĢtir. Bosnalı Ali Ulvi, diğer risale ve lâyihalarda da değinilen milletler arası hukuk ve milletler arası bir anlaĢmanın bozulması meselelerine uzun sayılabilecek bir yer ayırmıĢ ve büyük devletlerin, vicdan ve namuslarına güvenilerek imza edilmiĢ bir anlaĢmayı, bundan zarar bile görseler, ihlâl edemeyeceklerini ileri sürmüĢtür. Milletler arası hukuk bilginlerine de seslenen yazar, ortaya atılan fikirlerin, mutaalaların, konulan kuralların sadece kitap sayfalarında mı kalacağını sormuĢ ve gereken tedbirlerin nasıl alınacağını, hangi kuvvetin kullanılacağını 558 Bosna Hersek, 1324; Bu risale, yazarın gazetelere gönderdiği makaleler ve birçok yerde yapmıĢ olduğu konuĢmaların bir araya getirilmesi ile oluĢmuĢtur. 64 sayfalık olan risale forma halinde hazırlanmıĢ ve kitap halinde basılmıĢtır. Risale, Ali Ulvi tarafından iki kısım olarak plânlanmıĢtır. Ġlk kısmı Avusturya‟nın mezalimine karĢı, BoĢnaklar ve Bosna Hersek kulübünce yapılması gerekenleri oluĢturmuĢtur. Ġkinci kısım ise, BoĢnakların tarihine ve Türklerle olan siyasî iliĢkilerine dairdir. Bkz. Bosna Hersek, s.5. 559 Bosna Hersek, s.6. 560 Ali Ulvi: Ankara Merkez bidayet mahkemesi ceza reisi, Mekteb-i Hukuk‟dan mezun. 561 Bosnalı Ali Ulvi, Avusturya'nın Bosna-Hersek‟i Ġlhakına KarĢı Bir Mudafaa-i Va- tanperverane, Ġstanbul, RuĢen Matbaası, 1324; Önsözdeki tarih 4 Kânûn-ı evvel l324 (17 Aralık l908)‟dir. 562 Ulvi, a.g.e., s.8. 144 merak ettiğini yazmıĢtır.563 Mevcut siyasî durumun, Kırım SavaĢı‟na yol açan geliĢmelerden farklı olmadığını savunan yazar, Rusya‟nın o zaman karĢılaĢtığı gibi, Avusturya‟nın da milletler arası toplumca cezalandırılması gerektiğini belirtmiĢtir. Bozulan hukuku düzeltebilecek bir “kuvve-i icraiye”nin ortaya çıkıp çıkmayacağını sormuĢtur.564 Bu toprakların sebepsiz yere ve tazminat karĢılığı verilemesinin, Osmanlı tarihinde büyük bir hakaret olarak kalacağını dile getiren Ali Ulvi, Bosna ve Hersek‟in terk edilmesi hâlinde bütün Ġslâm âleminin müteessir olacağını yazmıĢtır.565 Risaleye göre, Avusturya‟nın bu düĢmanca hareketinin arkasında yatan sebeplerden bir tanesi de, Osmanlı Devleti‟ni dıĢarıda güç durumda bırakarak, içeride karıĢıklık çıkmasını sağlamak ve istibdat idaresini tekrar ihya etmekti. Böylece, Osmanlı daha da güçsüz düĢecek ve Avusturya Selânik‟e doğru inmek imkânını bulacaktı. Ali Ulvi, ayrıca, BoĢnakların talebinin Osmanlı hâkimiyetinde veya en azından Osmanlı‟ya tâbi ve bir Osmanlı prensinin baĢında bulunacağı özerk bir idare altında yaĢamak olduğunu ifade etmiĢtir.566 Bosnalılar‟ın gördükleri mezalimden bahseden Ali Ulvi, bu baskıları Habsburg monarĢisinin önemli özelliklerinden birisi olarak saymıĢtı. Ali Ulvi, diğer lâyiha ve risalelerde olduğu gibi, Bosna Hersek‟te Müslümanlara yapılan zulüm ve baskıları ve bu toprakların özelliklerini ve tarihini ayrıntılı olarak anlatmıĢtır. Bosna ve Hersek‟in Avusturya tarafından ilhakını protesto eden diğer bir risale de, Ali ġadi‟nin yazdığı “Bosna Hersek Yahud Osmanlıların Alsas Loreni”‟dir.567 563 Ulvi, a.g.e., s.8. 564 Ulvi, a.g.e., s.8. 565 Ulvi, a.g.e., ss.10-11. 566 Ulvi, a.g.e., ss.10-11. 567 Ali ġadi, Bosna Hersek Yahud Osmanlıların Alsas Loreni, Dersaadet, Süha Matbaası, 1327. Bu risale ile Bosna‟nın tarihi, ekonomisi, özellikleri, nüfusu ve kentleri hakkında bilgi vermiĢtir. Ali ġadi bu risaleyi 1908 de kaleme almayı plânlamıĢ ancak 1911‟de yayınlamıĢtır. 145 Örneklerde de gördüğümüz kadarıyla, Osmanlı Devleti‟nin, belli bir bedel karĢılığı, Bosna-Hersek‟i Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟na bırakması, Bosna-Hersekli Müslüman halka ağır gelmiĢ, hem Osmanlı Devleti‟nin, hem de büyük devletlerin, bu kararı onaylamalarından duylan acı derin olmuĢtur. BoĢnak halk, yaĢadıkları bölgenin Avusturya topraklarına katılmasıyla, bu duruma daha fazla tahammül edemeyerek, Osmanlı tabiiyetine geçmek amacıyla göç etmeye baĢlamıĢlardır.568 Ġlhakı takip eden üç yıl içinde, göç etmek isteyenlere pasaport verilmeyeceği söylentileri, köylüler arasında etkili olunca, göç hareketi tekrar hız kazanmıĢtır.569 Nitekim, Bosna-Hersek‟in ilhakından sonra, ülkenin yaĢadığı siyasî huzursuzluk dönemlerinde artan göç dalgaları meydana gelmiĢtir.570 Bu göç dalgalarından, üç büyük etnik grup arasında, en çok Müslümanlar etkilenmiĢtir.571 Bosna-Hersek arĢiv kayıtlarından edinilen bilgiler doğrultusunda denilebilir ki, eyalet yönetimi, 1891‟den sonra, göç edenlerin meslek ve yaĢ gruplarına göre istatistiğini tutmaya baĢlamıĢtır. Ġlhaktan sonra ise, göç sayısındaki artıĢla bağlantılı olarak, 1910, 1911, 1912 yıllarına ait dosyalarda, BoĢnakların Bosna-Hersek‟in hangi bölgesinden göç etmek istediğine dair belgelere, meslek, yaĢ, askerlik durumlarını gösterir kayıtlara ve göç sebeplerini açıklayan dilekçelere ulaĢabilmek mümkündür.572 Bu kayıtlar, göç eden Müslüman kitlenin, ziraatçı, zanaatkâr, iĢçi, tüccar ve serbest meslek sahibi Ģeklinde sınıflandırılabileceğini göstermektedir. Gravier‟e göre, göçte tüm sosyal tabakalardan insanlar, özellikle de köylüler yer almaktaydı.573 568 Ulvi, a.g.e., s.6. 569 BOA,YSKP.Ev.Ek., Nr.86-35/34-33. 570 Bkz. Bosna-Hersek‟teki demografik hareketlilik için, Migracija i Bosna i Hercegovina, Sarajevo, 1990; Saffet BandţoviĤ, Ġseljavanje od Bošnjaka u Tursku, Sarajevo, 2006; BojiĤ, a.g.e., s.150. 571 572 Babuna, a.g.e., s.27. Bkz. ABĠH, Zemaljska Vlada Sarajeva (ZVS) Fonunda, 1890-1915 yılları arasında kayıtlı muhacirlere ait dosyalar. 573 G. Gravier, “Emigracije Müslimana iz Bosne i Hercegovine”, Pregled, Sarajevo, 15.1.1911, s.176. 146 2.4.ĠġGÂL VE ĠLHAK ĠLE OLUġAN SĠYASÎ HAREKETLER VE MÜSLÜMAN KĠMLĠĞĠ ĠĢgâlden hemen sonra, Avusturya-Macaristan ordusuyla yaĢanan silahlı çatıĢmaların yanı sıra, Müslüman toplum arasında gerçekleĢen din değiĢtirme olayları, Müslümanların etnik ve siyasî geliĢimine yön veren önemli bir etkenlerdir. Bu durumun sebebi, “sadece koyu softalığa kadar varabilen güçlü bir dindarlık değil, bir dinî inanç grubuna aidiyetin taşıdığı siyasal-ulusal anlam da oluşturuyordu.”574 Babuna‟ya göre, aynı dine inanan insanlar, kendilerini dayanıĢma duygusu içinde hissediyor ve inançtan dönme, sadece kötü bir hareket olarak değil, tüm cemaate karĢı yapılan bir hareket olarak görülüyordu. 575 Her ne kadar din değiĢtirme olayları Müslüman halkın varlığı açısından ciddi bir tehdit unsuru olmasa da,576 Müslümanların çoğunluğu, Ġslâm dininin ve Müslüman cemaatin varlığının tehlikede olduğu kanısındaydılar:577 “Din değiştirme vakalarının Müslüman nüfus içinde, Osmanlı dönemine kıyasla büyük bir telaşa ve sosyal huzursuzluğa neden olduğu gerçeği, Osmanlı döneminde etnisitelerini geliştirmiş olan Bosnalı Müslümanların, Avusturya-Macaristan idaresi altında hızlı bir ulusal ve siyasal gelişime tâbi olduklarını göstermekteydi. Bu gelişmenin arkasında yatan ana neden, İslâmi bir imparatorlukta yüzyıllarca devleti temsil eden unsur olarak Bosnalı Müslümanların, işgâlden sonra siyasî iktidarlarını kaybetmeleri ve yeni Katolik hukûmetin kültürel değerleriyle çatışma içine girmeleriydi.”578 BoĢnaklar kendilerini Osmanlı siyasî sisteminin ayrılmaz parçası olarak görüyorlardı. Bosna-Hersek‟in, devletler hukuku açısından, bir çözüme kavuĢturulmayan durumu ve Osmanlı Sultanları‟nın Bosna-Hersek üzerindeki hükümranlıklarını onaylayan Berlin ve Yeni Pazar AntlaĢmaları, Müslüman muhalefete uygun Ģartlar sunuyordu. Müslümanlar, Bosna-Hersek‟in ilhakına kadar, 574 Bericht 1906, s.150. 575 Babuna, a.g.e., s.94. 576 Babuna, a.g.e., s.95. 577 ABĠH, ZMF, Pr. BH 828/ 1900. 578 Babuna, a.g.e., s.95. 147 eski düzeni yeniden sağlama ve siyasî güçlerine yeniden ulaĢma umudunu korumaktaydılar. ĠĢgâlden sonra, BoĢnaklar için içinden çıkılmayacak önemli bir mesele de, hangi tarafta yer alacaklarıydı. Bir tarafta Avusturya-Macaristan, diğer tarafta Sırbistan yer almaktaydı.579 Diğer taraftan, Bosna-Hersek‟in iĢgâli, çıkarlarının tehdit altında olduğunu düĢünen Sırpların ve Müslümanların iĢbirliği yapması için de uygun bir ortam yaratmıĢtır.580 Özellikle, Müslüman-Hırvat karĢıtlığı da Müslümanlar ile Sırplar arasındaki iĢbirliği ihtimalini kuvvetlendirmekteydi. Sırpların amacı, Müslümanların desteğini alabilmekti. Bu doğrultuda, Osmanlı‟nın Bosna-Hersek üzerindeki hükümranlık hakkını siyasî programlarına koymuĢlar ve ülkenin ilhakına kadar, Osmanlı Sultanı‟nın tahta çıkıĢını her yıl kutlamıĢlardır.581 Ancak, tarım meselesi ve Müslüman toprak sahipleri ile Sırp kımetler arasında yaĢanan uyuĢmazlık, BoĢnaklar ile Sırpların uzun süreli bir siyasî iĢbirliğine gitmesinin önündeki en büyük engeli oluĢturuyordu.582 Buna karĢın, Sırplar tarım sorununu ön plâna çıkarmamaktaydılar. Babuna‟ya göre, bu da “Sırplar tarafından verilen önemli bir tavizi oluĢturuyordu.”583 Aslında, Müslüman toprak sahipleriyle Sırp Ortodoks kımetler arasında yaĢanan çatıĢmalar, millî ve dinî çıkarlarla da bağlantılıydı. Müslümanlar, Sırp milliyetçiliğinin her türlü kazanımlarının kendi millî ve dinî haklarının aleyhine olacağına inanıyorlardı.584 Diğer taraftan, Sırp milliyetçiliğinin yükseliĢi, Müslümanların rahatsızlığını ve Müslüman aydınlar arasındaki dayanıĢmayı da arttırıyordu. Ayrıca BoĢnaklar da etnik varlıklarının en önemli güvencesi olarak Müslümanlığı görüyorlardı. 579 AGS, Fond: Kutuja ĥörĦiĤ (1858-1916), 20 Mayıs 1915. 580 KapidziĤ, a.g.e., s.84. 581 Bkz. AS, 14 Peg 49-1908, R.P. 4/394; Dzevad JuzbašiĤ, “Pokušaji stvaranja politickog saveza izmedu vodstva srpskog i muslimanskog autonomnog pokreta u Bosni i Hercegovini”, Prilozi 14-15, 1978, s.156. 582 AS, Brj. 3159, K.P.81/1064-1065, (1 Л PEG 92-1912-II), 21 Aralık 1911. 583 Babuna, a.g.e., s.99. 584 KraljaĦiĤ, a.g.e., s.217. 148 Müslüman önderlerin Sırplarla iĢbirliği yönündeki adımları siyasî bir manevra olarak da değerlendirilebilir. Dinî ve idarî anlamda özerkliğin, Avusturya için meĢruiyet sağlayacağını düĢünen yönetim, kültürel özerklik vererek bunları kendi yönetimlerine taraftar olmaya çağırdı. Kalay döneminde, milliyetler politikasını oluĢturan “BoĢnaĢtvo” düĢüncesi, Müslümanlar arasında bir ölçüde kök salabilmiĢ olsa da, ulusal bir kimlik olarak kabûl edilmedi. Müslümanlar, hukûmet yetkililerine verdikleri dilekçelerde kendilerini “islâmski narod”(Müslüman Halk) olarak tanımlamaktaydılar.585 Diğer bir tanımlamada “Müslüman” ve “BoĢnak” idi.586 Bu tanımlamalar, ilk bakıĢta dinî bir anlam içeriyor gibi görünse de, daha sonraları Müslümanların kendilerini tanımlama biçimleri olan BoĢnak ifadesi siyasî ve millî geliĢmeleri açısından bir çıkıĢ noktası olacaktı ve bu tanımlama Müslümanların Sırplar‟dan ve Hırvatlar‟dan farklılıklarını da ortaya koyacaktı. Meselâ; Müslüman hareketin önderlerinden olan Cabiç‟e göre Müslümanların kökeni ne Sırp, ne de Hırvat soyundandı.587 BoĢnaklık düĢüncesinin savunucu olan BoĢnak dergisi, bir gurup Müslüman entelektüel tarafından yayınlanmıĢ ama halka tam olarak benimsetilememiĢti. Ancak, BoĢnak ve Müslüman ifadelerinin bir arada kullanılması Müslümanların Sırplar‟dan ve Hırvatlar‟dan farklı bir toplum olduklarını da vurgulaması açısından, dikkate değerdir. Ġmamoviç‟e göre, iĢgâli izleyen ilk yirmi yılda, görevini gerçekleĢtirmeyen “BoĢnaĢtvo” siyaseti, Sırp ve Hırvat milliyetçiliğinin karĢısında, Müslümanlar açısından, deyim yerindeyse koruyucu bir Ģemsiye görevi görmüĢtür.588 BoĢnak‟ın ardından, Preporod ve Behar gibi yayınlar ile Müslümanlar kültür yazımındaki yerlerini almıĢlardır.589 Müslüman entelektüellerin BoĢnakların millî dönüĢümlerindeki rollerini daha iyi anlayabilmek için, bu entelektüellerin yapılarını da incelemek gerekir. 585 Bkz. ABĠH, ZMF, Pr. BH 825/1901, ss.4-6. 586 ABĠH, ZMF, Pr. BH 1640/1900. 587 “Muhamedanci su progovorili”, Bošnjak, Nr.40, 6 Ekim 1892, s.2. 588 ĠmamoviĤ, Pravni Položaj..., s.80. 589 Smail BaliĤ, Kultura BoĢnjaka. Muslimanska komponenta, Viyana, 1973, s.149. 149 Müslüman seçkinler, entelektüeller-toprak sahipleri-din adamları Ģeklinde bir ayrımla, üç gruptan oluĢmaktaydı. Bu grupların birbirleri ile olan iliĢkileri ve diğer etnik gruplarla olan iliĢkileri ve eyalet yetkilileri ile olan iliĢkileri Müslümanların millî geliĢimlerinde belirleyici olmuĢtur. ĠĢgâlin baĢından itibaren, Müslüman muhalefet hareketinin iki önemli unsurunu toprak sahipleri ve hocalar oluĢturmuĢtu.590 Toprak sahipleri, 1894 ve 1899 yılları arasında, Bosna-Hersek‟te, Ġstanbul‟da ve Viyana‟da Ģikâyet dilekçeleri ile Müslüman muhalefet hareketini yürütmüĢlerdir. Bu muhalefet topluluğu, hazırladığı dilekçelerde tarım sorunu baĢta olmak üzere, vakıfları ve dinî meseleleri de gündeme getirerek Müslüman nüfus içinde etkinlik kazanmaya çalıĢmıĢlardır. Müslüman hareket, toprak sahiplerinin yanı sıra, bir gurup hocanın desteğiyle de halk arasında saygınlık kazanmıĢtır, denilebilir. “Bazı toprak sahipleri, iktisadî değil, dinî amaçlar doğrultusunda çaba gösterebildikleri sürece birey olarak belirli bir süre hareketteki önemli konumlarını koruyabildiler.”591 Bu grupların içinde sadece birinin hukûmet ile olan iliĢkilerinin iyi olduğunu, diğerlerinin karĢı bir tutum içinde olduğunu söylemek yanlıĢ olur. Çünkü, her grup içinde hukûmet ile iyi iliĢkiler içinde olanlar olduğu gibi, hukûmete muhalif olanlar da vardı. Ancak, din adamlarında, hukûmete karĢı muhalefetin, diğerlerine göre daha fazla olduğu söylenebilir.592 Belirtilmesi gereken nokta, dinî muhalefet açısından, yürütülen propaganda da önemli bir araç olmuĢtur. “İslâm dinî, İslâm inancı tehlikede. Dinîmizi korumalıyız.”593 Söylemi, bu tür hareketin Müslümanlar arasında destek görmesini sağlamaktaydı. Avusturya-Macaristan‟ın Bosna‟yı 1878‟de iĢgâli ile baĢlayan ve 1908‟de ilhakı ile tamamlanan süreç, BoĢnakların millî ve siyasî geliĢiminde özel bir önem taĢımaktadır. Bu dönemde, ilk kez Müslümanlar siyasî, iktisadî ve dinî taleplerle 590 Hauptmann, Borba Muslimana..., s.39. 591 Babuna, a.g.e., s.167. 592 Babuna, a.g.e., s.149. 593 ABĠH, ZMF, Pr BH 776/900; P bh 828/1900. 150 ortaya çıkmıĢlardır. 1906 yılından itibaren, siyasî parti ve örgütler de kurmuĢlardır.594 Çıkarları için mücadele eden toprak sahipleri, dinî özerklik hareketi çerçevesinde, kendi çıkarları ile Ġslâmiyet arasında iliĢki kurmuĢ ve Müslüman halkın bütün sınıflarının desteğini arkalarına alabilmiĢlerdir.595 Sonuç olarak, Bosna-Hersek‟in Katolik bir Orta Avrupa ülkesi tarafından iĢgâli ve ilhakı, ülkenin siyasî konumunu değiĢtiren askerî ve idarî bir olay olmanın ötesinde, BoĢnakların millî geliĢimini derinden etkilemiĢ olaylar olarak ele alınmalıdır. Burada belirtilmesi gereken husus, din adamlarının karĢıtlığını ya da Müslüman muhalefetin ana kaynağını sadece dine indirgemek Müslüman kültürel geliĢimini de yok saymak demek olur. Olaya, BoĢnakların varlığını; siyasî, sosyal, dinî ve iktisadî açıdan korumak amacını hedefleyen Müslüman elit hareketi olarak bütünsel bir yaklaĢımla bakmak gerekmektedir. 594 Bkz. Müslüman Halk Organizasyonu (Muslimanska Narodna Organizacija); bu partisinin lideri e Ali-Beg Firdus (doğum yeri Livno 1862 veya 1864, ölüm tarihi 1910, Sarayevo) lider idi. Bu da toprak sahiplerinin Müslüman hareket ile beraber liderliği ele geçirdiğini göstermekteydi. Bkz. ŠehiĤ, Autonomni pokret…, s.194. 595 Bkz. ŠehiĤ, Autonomni pokret…, s.195. 151 3. BÖLÜM BERLĠN KONGRESĠ‟NDEN SONRA BOġNAKLARIN OSMANLI TOPRAKLARINA GÖÇÜ Bosna‟dan Türkiye‟ye doğru olarak vukubulan göçte yer alan BoĢnakların, muhacir belgesi almak için Bosna-Hersek yönetimine yaptığı baĢvurularla ilgili arĢiv belgeleri incelenerek, bu göçe iliĢkin veriler çok yönlü bir Ģekilde ele alınabilir. BaĢta sadece sınırlı bir bilim çalıĢmasında bulunmak amacıyla arĢivlere girildikten hemen sonra, elde mevcut olan malzemenin ne kadar zengin ve değerli olduğu anlaĢılmıĢtır. Muhacir belgesi almak için giriĢilen iĢlerin arĢivlerdeki belgeler Ģöylece tasnif edilebilir: Göçün sebeplerine ve mahiyetine iliĢkin belgeler, Ġlk göç izni talebine iliĢkin baĢvuru belgeleri, Ġlk baĢvurusu geri çevrilen BoĢnakların yeni baĢvurularının belgeleri, Muhacir belgesi alan kiĢilerin, belgesini alamamıĢ olan diğer aile üyeleri için muhacir belgesi taleplerinin belgeleri, Muhacir Belgesi ĠĢlemlerindeki meseleleri içeren belgeler, Göç güzergâhı hakkında belgeler, Göç izni olmadan, ülkeden ayrılanlara iliĢkin belgeler, Bu çalıĢmada, yukarıda tasnifi yapılmıĢ olan belgelere dayanılarak ve bu belgelerdeki bilgiler irdelenerek olayın sebepleri, mahiyeti ve cereyan eden olaylar ortaya konmağa ve birtakım sonuçlar çıkarılmağa çalıĢılmıĢtır. 3.1.GÖÇÜN SEBEPLERĠ, MAHĠYETĠ VE SĠYASÎ YAPI Osmanlı Kültürü yaklaĢık 450 yıllık bir zaman dilimi içerisindeki Osmanlı Bosnası‟nda özgün bir insan türünün doğmasına yol açmıĢtır. Bosna topraklarında yaĢayan diğer dinî unsurlardan farklı olarak, BoĢnaklar Müslüman‟dır. Bu yüzden de 1880‟lerden itibaren, bu insanların kaderi de siyasî geliĢmelere paralel olarak 152 değiĢmiĢtir. Daha doğru bir ifadeyle, dünya siyasetini belirleyen güçlerin sürdürdükleri siyaset sonucunda, Balkan topraklarında yaĢanan demografik, siyasî ve etnik geliĢmeler Bosna‟yı da içine almıĢtır. Bundan ötürü de, Bosna‟da yaĢayan Müslümanlar için zor bir dönemin kapıları açılmıĢtır. Bosna-Hersek için özellikle acı olan durum, pek çok toprağın kaybedilmesiydi. Yeni Pazar AntlaĢması ile Bosna-Hersek, Sancak ve Karadağ bölgelerindeki Osmanlı hâkimiyeti kısmen veya tamamen yok olmuĢ, AvusturyaMacaristan Hükûmeti‟nin baskısıyla kaybedilen topraklardaki kurumsal yapı da baĢtan aĢağıya değiĢmiĢtir. Ġktisadî sebeplerin demografik değiĢimi etkilemekte oldukları bilinen bir gerçektir. Ancak, belli bazı koĢullarda iktisadî olmayan birtakım etkenlerin de, iktisadî etkilerini geniĢletmek, ya da kendi iç etkileĢim alanlarını oluĢturmak üzere, bir araya geldiğinin de dikkatte alınması gerekir. Böyle bir bakıĢ açısıyla ele alındığında, Bosna‟dan Osmanlı‟nın diğer topraklarına yönelik göç hareketinin doğasının ve kapsamının da bu etkenlerle açıklanması doğru olur. Bosna-Hersek‟in Avusturya-Macaristan tarafından 1878‟de iĢgâli, hem Müslümanlar, hem de ülkede kendi yönetimini tesis etmeye çalıĢan Avusturyalılar açısından, iĢgâle karĢı oluĢan güçlü bir direniĢ gibi karmaĢık ve zor bir duruma düĢülmesine sebep oldu. Avusturya-Macaristan Hükûmeti, Bosna-Hersek‟i iktisadî yönden kalkındırma konusundaki uygulamalarda, ülke içindeki ayaklanmaların yarattığı belirsizlikler yüzünden, iĢi ağırdan almıĢ ve günden güne yoksullaĢan insanların sırtına de artan bir vergi yükünü bindirmiĢtir. Diğer taraftan, toprak meselesinin daha vahîm bir hâle düĢürülmesiyle, Müslümanlar, iktisadî açıdan bir çıkmaza sokulmaktaydılar. Avusturya-Macaristan yönetimi, kırsal alanlardaki modernizasyonu araç olarak kullanarak, yeni bir toprak sistemi ve yeni egemen unsurlar oluĢturmak için, BoĢnakların topraklarına kolonistler yerleĢtirme iĢine sıkı bir Ģekilde giriĢmiĢtir. Zâten, Müslümanların gözünde, Avusturya-Macaristan sadece iĢgâlci bir kuvvet değil, yüzyıllardır maddî ve manevî bağlarla bütünleĢtikleri Osmanlı Devleti‟nin aleyhine geniĢleyen Gayrimüslim bir devlet idi. BoĢnakları, ata yurtlarından göç etmeye zorlayan en temel Ģey, onların Müslüman olmalarıydı. Esasen, BoĢnakların her türlü hayat faaliyetini, dinî ve siyasî etkenlerin önemli 153 ölçüde etkilediği söylenebilir. Zîrâ, Müslümanlık, bu insanlara ortak bir kimlik vermekteydi; onların Osmanlı siyasî kültürünü benimsemeleri, ortak bir hukuk düzenini ve bunun yarattığı ortak değerleri ve tutumları paylaĢmaları da bu kimlikle iliĢkilendirilmelidir. Özellikle, aile hukuku, bu ortak paylaĢımın en önemli unsurlarından biriydi. Bosna‟dan ilk olarak Türk memurları, subayları ve toprak sahipleri Türkiye‟ye göç ettiler. Avusturya-Macaristan tarafından, 11 Ekim 1881 yılında bir göç yasası yürürlüğe kondu. Bu yasayla, göç izninin nasıl hayata geçirileceği belirlenmekteydi. Özellikle, askerlik yasasının gerekçelerinin sıkı bir Ģekilde yerine getirilmesi istenmekte idi. Balkan milliyetçiliği, Ortodoks Hıristiyanlığın uyanıĢı düĢüncesine ve bunun hemen sonrasında Türklerin temsil ettiği Ġslâmi düzene karĢı ayaklanma ile beslenen etnik-dinsel bir topluluk bilincine dayanarak ortaya çıkmıĢ ve geliĢmiĢtir. Müslüman ve Hıristiyan toplulukları arasındaki ideolojik uçurum, iktisadî, toplumsal ve eğitim farklılıkları ile iyice belirginleĢmiĢtir. Varlıklı bir tüccar sınıfı, zanaatkârlar, kırsal kesimin ileri gelenleri ve radikal milliyetçi aydınların önderliğindeki Hıristiyanlar, taĢıdıkları ayırımcı ve yok edici ideolojilerin tabî bir sonucu olarak; bürokratlar, toprak sahipleri ve din adamlarından oluĢan ve siyasî olarak egemen olan Müslümanlarla Ģiddetli bir çatıĢma süreci içine girmiĢlerdir. Belirtilmesi gereken bir diğer nokta da, Balkan milliyetçilerinin Müslüman karĢıtı düĢüncelerinin ardında bazı pratik ve Ģahsî çıkar hesaplarının bulunduğudur. Müslümanlar, Balkanlar‟da güçlü bir kesimi oluĢturuyorlardı ve ekilebilir toprakların önemli bir bölümü Müslüman toprak sahiplerinin elindeydi. Millî devletlerin kurulmasındaki baĢarının, Müslüman unsurların tasfiye edilmesine ya da hiç olmaza Müslümanların siyasî ve iktisadî olarak zararsız bir konuma indirgenmesine bağlı olduğu açıktı. Osmanlı ülkesine doğru olan göç taleplerinin sebepleri ve sonuçları üzerinde konuĢabilmek için, muhacirlerin geldiği yer ile yerleĢtiği yer arasındaki benzerliklerin ve farkların neler olduğu saptanmalıydı. Osmanlı tebaasının kayda değer bir kesimini oluĢturan BoĢnakları, sosyo-kültürel yapı bakımından, Osmanlı topraklarına neyin çekmiĢ olduğunu dikkate almak gerekir. 154 Avusturya-Macaristan yönetimi, BoĢnak nüfusunun göç etmesini birçok sebeple açıklamağa çalıĢmıĢtır. Ancak, Ortodokslar‟ın ve öteki unsurların, BoĢnakların arazilerine el koymalarından, ya da binlerce insanı Türkiye‟ye göç etmeye zorlayan etkenin hayat korkusu olduğundan hiç bir zaman bahsedilmemiĢtir. Temelde bütün muhacirler, canlarının ve mallarının açıkça ya da üstü kapalı bir Ģekilde tehdit edilmesi yüzünden harekete geçmiĢlerdir. Yağma, taciz, yokluk bireyleri huzursuz kılıyordu. Bu yüzdendir ki, insanlar, kendileri için yaĢanılası bir tarafı kalmadığına inandıkları Bosna‟yı, bir daha geri dönmemek üzere, terk etmeye razı olmuĢlardır. Çünkü, can ve mal güvenliklerinin kalmamasının yanında keyfî vergi yüklerine maruz kalmaları onları göçe zorlamaktaydı. Yovan Sıviyiç‟e göre ise, BoĢnakların göç sebebi, en çok psikolojik durumlarından kaynaklanmakta, iktisadî ya da herhangi baĢka sebeplerden meydana gelmemekteydi. Avusturya-Macaristan Hükûmeti, resmî olarak göç olayını kamuoyuna açıklarken, “muhammedan ailelerin”, yeni hayat Ģartlarına uyum sağlayamamaları sebebiyle, iĢgâlin ilk yıllarında ülkeden göç etmek durumunda kalmıĢ olduklarını ileri sürmüĢtür.596 Kalay‟a göre de, Bosna-Hersek sakinleri “...yabancı olan her şeyden nefret etmekte” idiler ve göçün asıl sebebi BoĢnak fanatizmiydi ve BoĢnaklar, gayrimüslim idarecilere karĢı nefret duyguları içindeydi. Kalay‟ın göremediği Ģey ise, BoĢnakların o dönemde de, tıpkı bugün olduğu gibi, dinlerini korumak için kimsenin hevesli olmadığını anlamıĢ olmaları ve bunun yarattığı tedirgin psikolojileriydi. Türkiye ile mevcut olan psikolojik ve dinî bağların göç olayında büyük rol oynadığı inkâr edilemez. Zâten, Babıâli göç olacağını tahmin etmekteydi. Ancak, bu konuda hiç bir bilgisi ve sezgisi mevcut değildi. Bununla beraber, Babıâli, 1882 yılında Kosova‟nın kimi bölgelerinde muhacir komisyonları kurmuĢtur. Bunlar, muhacirleri karĢılayarak ve onlara tayinat vererek, diğer Osmanlı topraklarına göç etmelerinin sıkıntısız olarak gerçekleĢtirilebilmesi için görev yapmıĢlardır. 1882-1883 yılında Osmanlı Hükûmeti‟nin bütçesinden 1 milyon altın lira BoĢnak muhacirler için ayrılmıĢtı. Tercûman-ı Hakikat gazetesinde, BoĢnakların daha fazla acıyla 596 Jovan CvijiĤ, “O iseljavanju bosanskih Muhamedeneca, 1910”, Srpski književni glasnik, knj.24, Beograd, 1910, s.84; ĠmamoviĤ, Historija..., s.367. 155 karĢılaĢmamaları için, Türkiye‟ye göç etmeleri gerektiğine dair yazılar çıkmıĢtı. Arif Hikmet Mostarlı‟nın göçe dâvet içeren ifadelerle dolu olan mektubu ve Ģiiri de bu konudan oldukça ayrıntılı olarak bahseder. BoĢnakları bu doğrultuda davranmaya çağıran ünlü BoĢnaklar arasında, Banyalukalı Hafız Ciniç de vardır. 1906 yılında Gılasnik gazetesinde yayınlanan bir makalede, „Burada kalın‟ (Ostajte ovdje) diye sesleniliyordu.597 Bu makalede, Bosna-Hersek Müslüman nüfusuna Bosna‟dan göçmemeleri için çağrıda bulunuldu. Ġktisadî meseleler, göçün önemli sebeplerindendir. BoĢnaklar, bu yüzden hükûmeti suçluyorlardı. Çünkü, hükûmet bunu görüyor ve kimseye birĢey sormadan isteyene pasaport veriyordu. Bu makalenin adı, Bosnalı Ģair Aleksa ġantiç‟in, “Burada kalınız” adlı Ģiirine bir ithaf olarak verilmiĢtir. Çünkü, ġantiç, adı geçen Ģiirinde, Bosna‟da çok fazla yabancı Ģirketin türediğinden ve bu Ģirketlerde sadece yabancıların istihdam edildiğinden acı bir Ģekilde Ģikâyet eder. Makalenin sonunda ġantiç‟in Ģu satırları vardır: “bütün dünya tarafından unutulmuş siz zavallı açlar ve mazlumlar, çılgınlar gibi yabancı ülkelere hucüm etmeyiniz. İçkiyi ve tütünü feda ederek kendi topraklarınızda geçinmeye çalışınız. Yeter ki ekmeğiniz olsun. Tanrı rahmandır ve daha iyi günler gelecektir.”598 Diğer bir sayıda, “Ağalar ve tarım meselesi” diye bir makale yer aldı. Bu makalede, Bosna‟da tarım meselesi olmasına rağmen Müslümanların üst sınıfının yine ayakta kaldığından bahsedilmektedir. Demek ki, sosyal ve iktisadî bunalımlar en çok alt katmanları etkilemekteydi. Ġstatistiklere göre, 1910 yılında, Bosna-Hersek‟de 76.000 Sırp kımet, 29.000 Hırvat kımet ve 6.000 Müslüman çiftçi vardı. Avusturya-Macaristan‟ın açıklamalarında göçlerin en önemli sebeplerinden biri, BoĢnak çiftçilerin durumlarının çok kötü olmasıydı. Gravier, bu meseleler hakkındaki çalıĢmasında, nüfus hareketlerinin bütün sınıflarda var olduğuna ve fakat özellikle köy sınıfında fazla olduğuna dikkat çekmaktedir. BoĢnakların göç sebeplerinden birinin, Bosna597 Aleksa ŠantiĤ, “Ostajte Ovdje”, Bosansko-hercegovački glasnik, br.3, god.1, Sarajevo, 1906. 598 “Ostajte ovdje! (...) Sunce tuħeg neba/NeĤe vas grijat k‟o što ovo grije/Grki su tamo zalogaji hljeba/Gdje svoga nema i gdje brata nije (...)” 156 Hersek‟teki Hıristiyan nüfusunun günden güne artmasıydı.599 Ayrıca, serbest toprakların feodal topraktan daha pahalı olduğu ileri sürülmektedir. Bogiçeviç‟e göre, Avusturya yönetimi, Müslüman sipahilere, ağalara ve beglere kredi alma imkânlarını verek onların borçlanmasını temin etti. Bu krediler de ödenemeyince, bu eski seçkinler kımetlere baskı uygulamayı denedilerse de baĢarılı olamadılar ve sonunda çareyi mallarını satmakta buldular. Dayanaksız ve topraksız kalan bu gibi derebeyleri memleketten ayrılmayı tercih etmekteydiler. Avusturya memurlarının Müslüman nüfusa yönelik olumsuz davranıĢları da göçe sebep olmaktaydı. Avusturya makamları, iĢgalden hemen sonra, kendilerine direnen Müslümanları ve Ortodokslar‟ı siyasî anlamda Ģüpheli kiĢi olarak kayda alımıĢlardır. Örneğin, Mostar Müftüsü Cabiç, 1902‟de Türkiye‟yi ziyaret etmek istediği zaman, devlet müftüye çıkıĢ izin verdi ama, ülke için tehlikeli bulduğundan, geri dönmesine asla izin vermedi. Açıktır ki, Avusturya Hükûmeti Müslümanların göç etmelerini engellemek istememiĢtir. Sadece yabancı ülkelerin bunu duymamaları için çaba sarf etmekteydi. Çünkü, bu göçe dair belgeler Avusturya-Macaristan yönetimine zarar verebilirdi. Bu anlamda BĠH arĢiv belgelerine bakıldığında, 1878‟den 1889‟lara kadar sürekli bir göçün yaĢanmasına rağmen, hükûmetin BoĢnakların göçü ile ilgili bir resmî kayıt tutmamıĢ olduğu görülmektedir. Ayrıca, din değiĢtirme vakaları da Müslümanlar arasında korku yaratarak onları göçe sevk etmekteydi. Örneğin, Avusturya-Macaristan yönetiminde 1881 yılında Bosna‟ya gelen Yosip Stadler, Müslümanların Katolik dinine geçmeye zorlandığını söylemiĢtir. Bu türdeki ilk olay 1881 yılında oldu. O zaman Bırçko‟dan gelen Müslümanlardan Zılata adında bir kadın din değiĢtirmiĢtir.600 Bu olaydan dolayı, Müslümanlar tüm ülkede telaĢ yaĢadı ve sözü geçen olay yabancı ülkelerde Avusturya-Macaristan‟a karĢı kullanıldı. Gizli bilgilerden anlaĢıldığı kadarıyla, daha da ileri gidilerek bâzı Müslüman memurlara adsız mektuplar gönderilmiĢ ve onların 599 Vojislav BogiçeviĤ, “Emigracija Muslimana Bosne i Hercegovine u Tursku u doba austro-ugarske vladavine 1878-1918”, Historijski zbornik, br.1-4, god.III, Zagreb, 1950, s.176; ısto: Glasnik, VIS, br. 7-9, Sarajevo, 1951. 600 ABĠH, ZVS, Brj.239, Prez. Od 15.II.1881. 157 din değiĢtirmeleri istenmiĢtir. Böyle mektuplardan biri de Bosanski ġamas (Bosanski Šamac)‟da Davut Beg Karabegoviç‟e verilmiĢtir.601 Bosna-Hersekliler ayrıca, Avusturyalılar tarafından Müslüman ahalinin askere alınması, çocukların Hıristiyan mekteplerinde ders görmeleri ve terbiye edilmeleri gibi olaylardan bahs ederek, Avusturya Hükûmeti‟nden gördükleri kötü muamele ve mezalimden kurtulmak için vatanlarını terke hazırlandıklarına dair Dersaadet‟e dilekçeler vermiĢlerdi. Bir diğer psikolojik baskı yöntemi de, açılan okullar yolu ile Müslüman çocuklara Hırvat dili ve kültürü ile Avusturya milliyetinin benimsetilmeye çalıĢılmasıydı.602 Müslümanlar, karĢı karĢıya kaldıkları bu gibi din baskısı sebebiyle Avusturya resmî makamlarına baĢvurularda bulunmuĢlardı. Ancak, bu baĢvurular sonuçsuz kalmıĢtır.603 Avusturya, bu faaliyetle Müslüman halkı sindirmeye çalıĢıyor ve böylece onları ya yok etmeye veya göç etmeye zorlamak suretiyle, bölgede “etnik temizlik” metodunu uygulamaya koymuĢtu. Sonuçta, Müslümanların emlâk ve arazilerine el konuldu, Katolik ayinlerine katılmaya zorlandılar ve en son olarak da Müslümanlara ibadet yasağı getirildi.604 Osmanlı Devleti‟nin BoĢnakların göçüne ilk dönemde sıcak bakmadığı ortadaydı. Buna rağmen, BoĢnaklar, “diyar-ı saire gibi gurbete me‟luf olmadıklarından Bosna kıtasından harice çıkmak kendilerince alem-i hayattan ayrılmak gibi güç geldiği”605 mahiyetinde Ġstanbul‟a gönderdikleri dilekçelerle, gördükleri “baskı, zulüm, tecavüz ve düşmanlıktan bahisle Babıâli‟den göç izni talep eder oldular.”606 601 Bogiçeviç, a.g.m., s.179; Jovan CvijiĤ, “O iseljavanju bosanskih Muhamedeneca, 1910”, Srpski književni glasnik, knj.24, Beograd, 1910, s.84. 602 Bosna-Hersek ArĢiv Belgeleri...., s.86-89. 603 A.g.e., ss.208-216. 604 Bosna-Hersek ArĢiv Belgeleri..., ss.176-182. 605 Cevdet PaĢa, Tezakir (21-39), Yayına Haz. Cavid Baysun, Ankara, 1986, s.26. 606 Ġpek, Ġmparatorluktan Ulus...., s.118. 158 Entelektüel BoĢnaklar‟dan bazıları ve yüksek memurlar o yıllarda o en çok göç edenlerdi. Aydınların ve yüksek mevkilerdeki memurların ülkeyi terk etmeleri, yüzeysel bir bakıĢla normal gibi görülebilir. Ancak, bu gidiĢ, içerde sonu gelmeyen bir fikrî karmaĢanın doğmasına sebep olmuĢtur. Yeni duruma alıĢmaya ve bunu kavramaya, anlamaya çalıĢan halk, baĢı dara düĢtüğünde, ona yol-yordam gösterecek, fikir verecek ve onu yönlendirecek birilerini bulmakta zorluk çekmiĢtir. Ayrıca 1881‟de yürürlüğe konan askerlik kanunu, BoĢnakların çoluk-çocuk göçmeleri için en önemli sebeplerden birini oluĢturmaktaydı. Bu yeni yasaya göre, 15 yaĢ üstündeki erkekler Türkiye‟ye göç edemezdi. Askerliğe gitmesi gerekmeyen çocuklar için ise özel bir izin alınması gerekmiyordu. 1881‟de askerlik yükümlülüğünün ilân edilmesine karĢı oluĢan Hersek ayaklanmasıyla kitle göçü baĢladı. Bu kanun, BoĢnaklar arasında bir telaĢ yarattı. Çünkü, BoĢnaklar, Avusturya için askerliğe gitmek istemiyorlardı. Bunu protesto etmek için de hükümete birçok dilekçe verdiler. BĠH Devlet ArĢivi‟ndeki muhacir ait dosyalar-1883 ila 1914 arası ZVS fonunda yer alan göç dosyaları- ve istatistik bilgileri gösteren BoĢnakça ve almanca yıllıklar, göç sebeplerinin ortaya konması açısında somut veriler içermektedir. Göç edenlere iliĢkin tutanak, dilekçe ve kiĢiler hakkında ayrıntılı bilgiler vardır. Dilekçe vererek göç etmek isteyen birçok BoĢnağa, ZVS tarafından izin verilmiĢtir amma, eğer kiĢi ve ailesi bu izni iki ay içinde kullanmazsa göç izni geçersiz sayılmaktaydı. Hükûmet, göçleri durdurmak istemiyordu. Sadece siyasî organlara birkaç açıklama verildi ve onlardan askerlikten kaçmak isteyen erkek bireyler ile kaçmak istemeyenler arasındaki ayrımın tespitinin iyi yapılmasını istedi. Diğer taraftan hükûmet memlekete geri dönmek isteyenlerin kesinlikle engellenmesi için ciddî tedbirler almayı ihmâl etmemiĢtir. Çünkü, gidenlerin evlerine hemen yabancıları yerleĢtirmiĢlerdi. Bu yüzden, yeni bir yasa yürürlüğe sokularak, yabancı ülkelerde beĢ yıldan fazla kalanların ve kaçakların memlekete geri dönemeyecekleri kabûl edildi. Bununla amaçlanan hedef, memlekete geri dönmek isteyen ve parasız kalan kiĢinin Avusturya Hükûmeti‟ne yük olmamasıydı. Öte yandan, Avusturya-Macaristan yönetimi basında çıkan olumsuz yazılara ve haberlere önem veriyor ve yayınlarda aleyhte bir Ģeyin olmamasına özen 159 gösteriyordu. Bu bağlamda, Ġstanbul basınından Tercümanı Hakikat gazetesinin ülkeye giriĢini yasakladı. Çünkü, bu gazete, ülke yönetiminin yalanlarını ve zulümlerini ortaya koyuyordu ve BoĢnakları Türkiye‟ye göç için çağırmaktaydı.607 BoĢnakların göçünde, Osmanlı sınırları içinde yaĢama isteği, gelecek kaygısı ve göç edenlere yapılan yardımların cazip olması gibi sebepler etkendi. Ayrıca, ortaya çıkan siyasî ve sosyal durum, herhangi dinî bir yetkisi ve görevi olmadığı hâlde, birtakım kiĢilerin din adına “hicret” fetvaları vermelerine, Bosna-Hersek‟in “Darü‟l-harp” ilân edilmesine sebep olmuĢtur. Bütün bu geliĢmelerin ardından, göç olgusu gittikçe hızlanan bir biçimde artacaktır. Bosna‟nın Avusturya tarafından iĢgâlinden sonra ortaya çıkan ve halkı göç etmeye iten sebeplerden biri olarak, Bosna-Hersek‟in Darü‟l-harp olduğu kanaati vardır. Birçok imam ve hatîb, dini vecibelerin yerine getirilemediği bir ülkeyi terk etmenin gerektiğini savunmuĢlardır. Ayrıca, gâvur çizmesinin değdiği yerde, din, iman, Ģeref, neseb ve servet sahih olamaz deniliyordu.608 Göçü tasvib etmeyenler de vardı ve bunlardan birisi olarak, Mehmet Tevfik Azapagiç (AzapagiĤ), 1886 yılında Arapça olarak kaleme aldığı “Hicret Hakkında Risale” (Risala o Hidţri) ile Müslümanların Bosna‟yı terk etmesinin önüne geçmeye çalıĢmıĢtır. Azapagiç, risalesinde: a. Hz. Muhammed‟in hicreti ile BoĢnakların Türkiye‟ye göçü arasında fark olduğundan bahisle, BoĢnakları bunu anlamağa dâvet etmiĢtir.609 b.Bosana-Hersek‟in Avusturya idaresi altına girmesi ile bu toprakların “Darü‟l harb” sınıfına girmeyeceğini örnekleri ile açıklamıĢtır.610 Göçü engellemeye veya hiç olmazsa, artmamasını sağlamaya ve BoĢnakların kafasında Bosna‟ya iliĢkin beliren “Darü‟l-harp” fikrini aĢmaya 607 ĠmamoviĤ, Historija..., s..367. 608 AzapagiĤ‟in kaleme aldığı risale hakkında ayrıntılı çalıĢma için bkz. Osman LaviĤ, “Iseljavanje Bošnjaka Muslimana iz Bih za vrijeme Austrougarske vladavine ı Risala Mehmeda Tevfika AzapagiĤa“, Analı, Gazi Hüsrevbegove biblioteke, knjg., XVII-XVIII, Sarajevo, 1996, ss.123-129. 609 Mehmet Tevfik AzapagiĤ, “Risala o Hidţri”, Anali, Gazi Hüsrevbegove biblioteke, knjg., XV- XVI, Sarajevo, 1990, s.217. 610 AzapagiĤ, “Risala o Hidţri”, s.202-208. 160 yönelik olarak gösterilen gayretler bâbında, bir baĢka din âlimi olan Muhammed Emin Hacıyahiç tarafından Vatan gazetesinde yayımlanan yazıda611 Ģöyle seslenmiĢti: “...İslâm memleketi içinde Cuma ve Bayram namazlarıyla ezan-ı Muhammediye gibi İslâm dininin gerekleri yapılabiliyorsa o memleketin darü‟l-harp olmayacağını bütün fıkıh kitapları yazmaktadır. Yoksa, sadece idare değişikliği ile bir memleket darü‟l-harp olmaz(...)İnsan, doğup büyüdüğü ve suyuna ve havasına alıştığı aziz vatanını ve onun hürriyet ve imtiyazını terk eder de iklimini ve havasını, ahalisini, âdetini ve ticaretini, velhasıl geçim şartlarını bilmediği bir memlekete gider ise, bir taraftan vücut sağlığını kaybeder, diğer yandan zarurî ihtiyaçlarını karşılamakta güçlük çeker.” Dönemin Osmanlı basını da BoĢnakların göçü ile yakından ilgiliydi. BoĢnakların göç haberlerine ayıntılı yer veren Muhacir gazetesinde yer alan bir yazıda;612 Bosna‟daki Müslümanların göç kargaĢasındaki durumu ayrıntılı anlatılmıĢ ve bu “saf kalpli ve metin” Müslümanların, gerçek dıĢı sözler söyleyen imamlara inanarak göç etmeye kalkıĢtığı da eleĢtirci bir Ģekilde Ģu sözlerle ifade edilmiĢtir: “İşte, bu sahte âlim maskesiyle ortalığı safdilâne işgâle kalkışan kör ve cühelâ[bilgisizler], ekseriyetle biçare köylülere yanlış, akıl ve mantıktan yoksun vaazlar vererek onları istedikleri gibi, âdetâ topaç gibi döndürürler, çevirirler. Mesâil-i dinîye! tarzında verdikleri dersler, bir defada ahâlinin zaîf-uttefekkür[zayıf düşünmeler] zihinlerine nakş edildi mi? Mümkün değil tashih[iyiletme] edilemez. Kabil değil tâmir olunamaz, çünkü hoca ağzından çıkmıştır…” 613 Bütün bu göçü önlemeye dair çabaların, Müslümanlar üzerinde nasıl bir etkide bulunduğunu söyleyebilmek güç olmakla birlikte, bunun Müslümanları sakinleĢtirdiği ve göçe ani karar vermenin önüne bir nebze de olsa geçildiğini söyleyebiliriz. 611 Din Alimi, Muhammed Emin HadţijahiĤ, (1837-1892), Sarajevo‟da yayınlanan Vatan gazetesinde “Patriotizam”(Vatanseverlik) adlı yazısı ile Müslümanların göçünü önlemeye çalıĢmıĢ, kendi yurtlarında kalmalarını belirtmiĢtir. Bkz. Vatan, Sarajevo, god. I/1884, br.4. 612 “Bosna‟da Nüfuz ve Nüfus-u Ġslâmın Tedennisi”, Muhacir, 5 Mart 1910, Nr.22, s.2-3. 613 Muhacir, 5 Mart 1910, Nr.22, s.2-3. 161 Bosna-Hersek‟ten Osmanlı‟ya göç edilmesi buradaki Müslümanların sosyal yaĢantıları ile ilgili olduğu da söylenebilir. Çünkü, BoĢnaklar arasındaki ekonomik farklılaĢma onları üç faklı sınıfa bölmüĢtü. Birinci sınıf, zengin, itibarlı ve nüfuz sahibi beyler idi. Ġkinci sınıf, ağalar sınıfıdır ve bunlar da itibar ve zenginlik açısından beylerden sonra gelmekteydi. Son sınıf ise çiftçi kesimi idi. Muhacir gazetesine göre, “Bosna‟nın mihveri bunlardır. Nâzımı yine bunlardır. Asıl meşakkat çeken, asıl işgören, kan ağlayan, cahil kalan, sonra asıl hicret eden işte bu bedbahtlardı.”614 Bosnalı zengin Müslümanların cehâlete kapılarak bu yoksul çiftçilere yardım elini uzatmamaları da yoksul çiftçilerin Bosna‟dan göç etme sebepleri arasında gösterilmekteydi.615 Bu ortamada, BoĢnak halkını göçe yöneltip onların zayıflığından yararlamak isteyen bâzı zengin BoĢnaklar da vardı. Göç eden BoĢnakların evlerini ve topraklarını ucuza alıp pahalıya satabilirlerdi. Tuzla‟dan Osman Alibegoviç ve hempası, Banyaluka‟dan Ömer Beg Karabegoviç, Ömer Saferoviç ve Haco Hafizciniç, Kotor VaroĢ‟dan Beçir Aga Haciselimoviç, Priyedor‟dan Sulo Aga Saleteviç, Bosanska Krupa‟dan Mehmed Beg PaĢaliç, Bosanska Dubisa‟dan Hasanaga Feyzo gibi kimselerin bu iĢleri yapmakta oldukları kayıtlara geçmiĢtir.616 Sazin civarından ve Bosanska Krupa civarından gelen 41 aileden oluĢan bir göçmen kümesi, 1883‟te Sarayevo‟dan 45 at arabası ile göç yolculuğuna çıkmıĢtı ve Sarayevo Belediye BaĢkanlığı‟nda çalıĢan Stefanski hakkında : “Bize Avusturyalılar hiçbir şey yapmadı, bize kötülük yapan kişiler bizim belediye başkanlarımızdır” 617 Ģeklindeki bir ifadede bulunmuĢlardı. Muhacirler, özellikle, Sazin Belediye BaĢkanı Poyderas‟dan Ģikâyetçi idiler. Bu adam bütün bölgeye hükmeden ve kendi hakkında Ģikâyette bulunulmasına izin vermeyen biriydi. BoĢnak ileri gelenlerinin köylülere karĢı olan nefretlerinin ölçüsü Biyelina‟da Belediye BaĢkanlığı‟nda çalıĢan Alman bir defterdar tarafından 1898‟de 614 Muhacir, 16 ġubat 1910, Nr.17, s.2. 615 Muhacir, 16 ġubat 1910, Nr. 17, s.2. 616 Jovan CvijiĤ, “O iseljavanju bosanskih Muhamedeneca”, Srpski književni glasnik, knj.24, Beograd, 1910, s.84. 617 ĠmamoviĤ, Historija..., s.369. 162 yazılan rapordan anlaĢılmaktadır. Bu raporda, BoĢnaklar‟dan iki kiĢi, Ahmed Beg PaĢiç ile Osman Begoviç‟in Bosna‟dan göç edenler ilgili Ģu düĢüncelerine yer vermiĢti: “utanmadan ve vicdansızca göç eden bu baldırı çıplaklar bizi ilgilendirmez. Nasılsa buradayken onlar bir hiç olarak sayılırdı. Gittikleri yerlerde de aynı şekilde bir hiç olurlar.” 618 Göç olayında Hırvatlar ve Sırplar da siyasî bir gayret içinde olmuĢlardır. Çünkü, böylece güç sahibi olabileceklerini hesap ediyorlardı. Meselâ, Mostar Piskoposu Rah PaĢkallu, Nevesinye ve Akova çevresinden göç etmekte olan BoĢnaklar‟dan arazi satın alıp, LubuĢko ve Mostar‟a gelen Hırvatlar buraya yerleĢtiriliyordu. Bosna-Hersek‟in ilhakından sonra yurtdıĢına çıkmak gayesiyle ya da çeĢitli özel sebeplere dayalı olarak göçler belirdi. Bu göç serüveninin temel unsuru insanlar olmakla birlikte, sosyal Ģartların öneminin de irdelenmesi gerekliydi. Bosna ve Osmanlı belgelerine bakıldığında bu iki açılı bilgilere rastlamak mümkündür. Özellikle Müslümanların göçlerindeki kıĢkırtma faktörüne iĢaret eden belgeler kayda değerdir. Avusturya yönetimi göçün ekonomik gerekçelerini ya da göç olayındaki kıĢkırtmalarda rol oynayan kiĢileri saptamakta zorluk çekmekte ve halkın sakinleĢtirilmesi için çaba göstermekteydi. Bu kapsamda, Bihke Müslümanları‟nın bölgesinden büyük göç hareketi oldu. Çünkü Müslümanlar ikinci sıraya konuldu; geçen zaman süresince proleter unsurlar toplandı. Hükûmetin gizli belgelerinde göçün en önemli sebeplerinden biri olarak “takas ticaretten alıĢveriĢe geçmek” ve bundan dolayı hızlı bir Ģekilde fakirliğin belirmesi gösterilmekteydi.619 Hükûmet, 1891 yılından itibaren, muhacirlerin istatistiğini mesleklerine göre tutmaya baĢlamıĢtır. Bu bilgilere göre, 1891-1897 yılları arasında: 3.764 (% 71.28) çiftçi, 280 (% 5.30) esnaf, 5118 (% 24) tüccar, 395 (% 7.47) serbest iĢle uğraĢan ve diğer 170 kiĢi (% 3.22) göç etmiĢtir. Kısacası, köylülerin yanı sıra göç 618 ĠmamoviĤ, Historija..., s.369. 619 Saffet BandţoviĤ, Muhadžiri u Sandžaku nakon 1878. godine, Mak, br.25, Novi Pazar, 1999, s.55. 163 edenlerin en büyük kesiminin esnaf ile tüccar olduğu ortaya çıkmaktadır. ĠĢgâlden sonra, köylülerin yanı sıra, Bosna-Hersek Ģehirlerinin çoğunluk nüfusunu oluĢturan BoĢnak esnaf ve tüccar da fakirleĢti. Hayat masrafları gün geçtikçe arttı. ĠĢgâlden önce, birinci sınıf buğdayın okkası Bosna‟da 2 kuruĢ ve 10 para tutardı. ĠĢgalden hemen sonra bunun fiyatı 3 kuruĢa yükselmiĢti. Tereyağının okkası 10 kuruĢtan 20 kuruĢa yükseldi. Bir okka sığır etinin fiyatı 3.20 kuruĢa, fasulyenin fiyatı 1.20‟den 2.20 kuruĢa ve bir yumurta da 6 paradan 10 paraya yükseldi. Daha çok siyasî sebeplerden olmak üzere, yerli tüccar yabancı tüccarla rekabet edemiyordu. Bütün gıda ürünlerinin ve evcil hayvanların fiyatlarının Saraybosna‟da çok pahalı olmasından dolayı, hükûmet iĢgalden sonra bakkalların çalıĢmasını yasakladı. Bu yasak, BoĢnak tüccarları etkiledi. Çünkü bununla muhtemelen en iyi müĢterilerini, Osmanlı memurlarını kaybetmiĢ oldular. Yeni memurlar da onların dükkânlarından alıĢveriĢ yapmıyorlardı. Bu yüzden BoĢnak esnaf Saraybosna‟da artık yaĢayamaz hâle geldi. Tütün devlet tekeline alındıktan sonra, tütünü tek baĢına iĢleten 10 BoĢnak aile de bu yüzden Türkiye‟ye göç etti.620 Bir kısım pasaportsuz Müslüman‟ın Kurupa, Sazin ve Novi‟ye ulaĢmaları ve bu yolla ülke dıĢına çıkmak için giriĢimlerde bulunmaları hakkında ülke yönetiminden gelmiĢ bilgiler vardır.621 Buna göre, Müslümanlar, Sazin‟e Otoka‟dan gelmekte ve oradan toplu olarak hareket etmekteydiler. Muhacirler, jandarma birlikleri eĢliğinde, Kozaras üzerinden Banyaluka, Vakuf Yayçe ve Travnik üzerinden gidiyorlardı. Ancak, bundan sonraki göç kollarının Bihaç bölgesinden geçmemesinin daha iyi olacağı ve bu tür toplu göçlerin gemi ile yapılmasının daha iyi olacağına dair bir kanaatin oluĢtuğu görülmektedir.622 2 Haziran 1883 numaralı raporda belirtildiği gibi Bihaç, Kurupa ve Sazin‟deki Müslümanları da ajite göçe ikna etmeye çalıĢan kimseler olmuĢtur.623 Sazin Belediye BaĢkanı Ahmedaga 620 ĠmamoviĤ, Historija..., s.370. 621 Agrarni Udnosti, 1883, 25 Juni, nr.91. 622 Agrarni Udnosti, 1883, 25 Juni, nr.3810. 623 Agrarni Udnosti, 1883, 25 Juni, nr.91. Bu belgenin yanı sıra dönemin Bosna basınında da, bu bölgede yaĢananlara iliĢkin haberlere rastlanmaktadır. Sazin‟de gayrimüslimler Müslümanların mallarına el koyabilmek için onları göçe zorlamıĢlardır. Müslüman köylerine saldırarak, 164 Poyderas, orada çalıĢan bütün memurları, belediye baĢkanından hâkimine kadar, herkesi etkisi altına aldığı için, onun göçü teĢvik ve muhacirlerin mallarını gasp konusundaki faaliyetine kimse bir Ģey diyemiyordu.624 Otoko‟ya iliĢkin bir örneğe bakıldığında, Cane Alukiç ve Reste BeĢiç adlı kimselerin, Müslümanlara mektuplar göndererek göçten baĢka çare olmadığına dair onları ikna etmeye çalıĢtığı ve Cane Alukiç‟in Müslümanları kendine inandırabilmek için inanılmaz hikâyeler ürettiği kaydedilmektedir.625 Avusturya Hükûmeti de, BoĢnakların neden göç ettikleri hususunun üzerinde durmuĢ ve 1878‟den 1880 yılına kadar süren göçlerin genel ve özel sebeplerini bulmağa çalıĢmıĢtır. Hükûmete göre, göçün sebepleri Ģunlardır:626 DıĢarıdan gizli propagandalar Çabuk ve çok para kazanma düĢüncesi Din tutuculuğu Gayrimüslim olan iktidara karĢı, Müslümanların hoĢnutsuzluğu ve askerlik kanunlarına karĢı direniĢleri Genelde devlete karĢı olmak KiĢilerin akrabalarının göçmüĢ olması Çocukların okutulması Ticaretle uğraĢmak Osmanlı Devleti‟nde iĢ aramak Arazilerde çalıĢmanın zorlukları Müslümanların çayır ve korularına bir gün el koyacaklarını söylemiĢler ve Müslümanlara hakaret boyutunda sözlerle onları ajite etmeye çalıĢmıĢlardı. Bkz. Vatan, Sarajevo, god.I/1884, br.5. 624 Agrarni Udnosti, 1883, 25 Juni, nr.91. 625 Agrarni Udnosti, 1883, 25 Juni, nr.91. 626 Basiç, a.g.t., s.38. 626 ABĠH, ZVS, 1899, K.Brj. 61, ġ.10-655, Blg. Nr.3840/1899. 165 Avusturya Hükûmeti‟nin bu tespitlerinin doğruluğu kısmen kabûl edilebilir. Ancak, sebep-sonuç iliĢkisi açısıdan değerlendirildiğinde, ortaya konanlar, siyasî zihniyetin hâkim olması yüzünden yetersiz kalmıĢtır ve ne yazık ki resmin bütününü yansıtmaktan uzaktır. Berlin Kongresi kararlarının 25. maddesi ile Avusturya-Macaristan‟a iĢgâl yetkisinin verilmesi ve bunun ardından gelen iĢgâlin yol açtığı geliĢmeler, Müslümanların Türkiye‟ye gitmelerinde önemli sebeplerinden ilkiydi. Bâzı belgelerde, aslında göç etmek için güçlü hiçbir sebebin olmadığı, sadece “o zaman herkes Türkiye‟ye gittiği için...” göç etmeye karar verildiği Ģeklinde kayıtlar vardır. Diğer önemli safha ise, 1908‟de Avusturya-Macaristan‟ın ülkeyi ilhakı ile topraklarına kattığını ilân etmesiyle baĢlamıĢtır. Ġlhaka değin Osmanlı toprağı sayılan Bosna-Hersek, Müslüman halk için artık güvenilen bir yer olmaktan çıkmıĢtı. Yöneten ve toprağın sahibi olma konumu, iĢgâl ile ilk darbesini almıĢtı ve ardından geçen 30 yıl içinde toprak da elden çıkmıĢtı. Bütün bu siyasî geliĢme ve değiĢimlerin sonuçları Ģahıslarda bir örselenme etkisi yarattı ve ülkenin bütün Ģehirlerinden gelen dilekçeler ile Türkiye‟ye göçler baĢladı. Göç gibi çok ağır ve zor bir kararın neden verildiğine iliĢkin tespitlerimizi Ģu Ģekilde sıralayabiliriz: ĠĢgâlden önce ve sonra, pek çok huzursuzluğa ve isyana neden olan Bosna-Hersek‟in bir toprak meselesi ile karĢı karĢıya olması; Müslüman toprak sahiplerinin yeni sosyal geliĢmeler karĢısında ve kendi varlıkları ile ilgili olarak duydukları endiĢe ve korku. Milliyetçilik hareketleri ile Müslüman unsurların sosyo- ekonomik anlamda etkisiz hâle getirilmesi. Bosna-Hersek‟de sahip olunan mal ve mülkün değerinin ileri derecede düĢmesi ile fakirliğe düĢme korkusu ve Türkiye‟de daha iyi Ģartlara kavuĢulacağına duyulan inanç. 1882‟de yürürlüğe giren savunma kanununa göre, Bosna‟da kalacak erkekler “gâvura” askerlik yapmak mecburiyetinde kalacaktı ve 15 yaĢ üstündeki erkek çocuklarına göç izni verilmeyecekti. 166 Gittikçe yoksulaĢan çiftçi ailelerin, geçim dayanağı olarak gördükleri erkek çocuklarının uzun yıllar askerlik yapmak üzere evden ayrılması durumunda doğacak iĢgücü kaybına bağlı olarak geçim iĢlerini idare edecek dayanaktan yoksun kalma korkusu. Ġlhak ile Bosna‟nın Osmanlı toprağı olma vasfını kaybetmesi. Bosna Milleti siyaseti ile Müslümanlara yönelik dinî, siyasî ve sosyal yönlendirmeler. Eğitim ve din özgürlüklerinin kısıtlanması. Dinî ve siyasî anlamda Osmanlı ile olan iliĢkilerin kesilmesi. Yeni idareye duyulan güvensizlik. Toprak sahipleri ile kımetler arasındaki anlaĢmazlıklar ve iktisadî kayıplar. Psikolojik yıkım. DindaĢlar ile aynı çatı altında yaĢama isteği. Yönetimdeki değiĢmenin iĢ kesiminde de yabancılaĢmaya yol açması ve daha çok kendi milletinden-dininden olanlara yönelik istihdam sağlama isteği. Türkiye‟deki akrabalara kavuĢma isteği. Can ne de mal güvenliğinin kalmaması. Müslümanların arazilerine yönelik saldırılar ve hükûmetin bu toprakları korumak için hiçbir tedbir almaması. Keyfî vergi yükü ile baĢ edememe. Zor iktisadî Ģartların üstesinden gelememe. Gençlerin geçim sağlayacak iĢ bulma sıkıntıları. Osmanlı Hükûmeti‟nin göç edenlere sağladığı imkânlar. Aile üyelerinden kopmadan göç edebilme isteği. 167 Ġktisadî açıdan kendileri ile Hıristiyan köylüler arasında ayrımcılık yapıldığını düĢünen ailelerin, Türkiye‟yi daha iyi yaĢanılabilecek, bolluk ve bereketin olduğu yer olarak görmesi. ĠĢgâl (1878-1879), Ġlhak (1908), Balkan SavaĢları (1912- 1913), I. Dünya SavaĢı (1914-1918) gibi büyük hâdiselerin yarattığı yoksulluk. 3.2.MUHACĠR BELGESĠNĠN ġARTLARI VE SÜREÇ Göç talebinde bulunan her birey için bir dosya hazırlanmaktaydı. Bu dosyalarda, muhacirlerin verdiği dilekçeler, muhacirin ve varsa ailesinin doğum tarihlerini, mesleklerini belirten ayrıntılı bilgiler, kefaletname, aile erkeklerinin askerlik görevlerinden muaf olduklarını gösterir belgeler ve hükûmet tarafından göç etmek isteyen Ģahısların göç Ģartlarını yerine getirip getirmediklerini tespite yarayan tutanaklar yer almaktaydı. Göç talebinde bulunan kiĢiler beraberlerinde götürdükleri mahalle yöneticisi muhtarın ya da bazı kiĢilerin Ģahitliğinde istenen tutanakları imzalamakta ve göç sırasındaki bütün sorumluluğu üstlenmeyi taahhüt etmekteydiler. Dosyalardaki bilgiler değerlendirildiğinde, göç belgesi verilecek kiĢilere konan Ģartlar Ģu Ģekilde özetlenebilir:627 BoĢnakların memleketten göç etmesi hâlinde, hukukî konumlarını kaybedecekleri ve birer yabancı konumuna düĢecekleri açıklanmaktaydı. Yeniden dönmek istemeleri hâlinde ise, özel izin 627 ABĠH, ZVS, 1911, Brj.116, ġ.20-15/4160, Dosya No.253126/1911 (26 Eylül 1911‟de, Kulyuç Belediye Dairesi‟nde yazılan bir tutanak ile Zaim Begoviç‟in Türkiye‟ye gidebilmek için aldığı muhacir belgesine dair iĢlem). ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj. 69, Blg. Nr.687 (9.1.1912‟de Pristupa‟da, Mehmed Baka Salihoviç adına yazılmıĢ tutanak). ABĠH, ZVS, 1914, K.Brj.?, ġ.20-15/17, Dosya No.92169, Blg. Nr. 92169/14 (Biyelina Belediye Dairesi‟nde Hüso Velagiç adına yazılmıĢ tutanak). ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj. 69, ġ.20-15, Blg. Nr.77873/1911 (7 Mart 1911‟de Kulyuç Belediye Dairesi‟nde Zeyno Seferoviç adına yazılmıĢ tutanak). ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.?, ġ.20-15, Dosya No.38632/1911 (4 ġubat 1911‟de Huso Sulyoneviç adına Biyelina Belediye Dairesi‟nde yazılmıĢ tutanak). ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.67, ġ.20-15/237, Dosya No.88227/1912 (Velayiç‟ten Ġbro Tisviç‟in tutanağı). ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.67, ġ.20-15, Blg. Nr.96275 (28 Mart 1912 tarihli Voyniç‟de Hasan Cemal‟e ait tutanak). 168 almak zorunda oldukları ve memlekete ancak bu izinle 628 dönebilecekleri, Ġznin hükûmet tarafından verileceği ve iki ay içinde kullanmadığı takdirde, bu izninin iptâl edileceği, Göç izni alabilmesi için, kiĢinin herhangi bir mahkûmiyetinin ve borcunun olmaması, Ġzinsiz olarak tekrar ülkeye dönmeleri hâlinde, Ģahısların BosnaHersek‟e yeniden yerleĢme giriĢimlerinin emniyet müdürlüklerince engelleneceği ve sınır dıĢı edilecekleri, Göç edeceklerin hükûmet tarafından belirlenen güzergâhta seyahat edecekleri, KiĢinin mal ve mülkünü satarak mal bildiriminde bulunması, Sağlık durumunu gösterir doktor raporu, Göç baĢvurusunda bulunan kiĢinin taĢınma için gerekli harcamalarının yeterli olup olmadığını belgelemesi, Güzergâh ülkelerinde, hangi kara veya deniz yolunun kullanılacağının belirtilmesi, Bütün bunlar BoĢnak muhacir adayları için hazırlanan tutanakla tespit edilmekte ve kendilerine imzalatılmaktaydı. Tutanak ile bu Ģartların tümünü yerine getiren Ģahsa muhacir belgesi veriliyordu. Adaylar, muhacir belgesini alırken belli bir ücret ödemekle de mükellefti. Bunun için, “2 kuruna” fiyat tespit edilmiĢti. 628 Belge Ģu ifadelerle belirtilmiĢtir: “Eğer Türkiye‟ye göç ederse bu ülkedeki kraliyetin ve hükûmetin sağladığı tüm hukuksal haklarını kaybetmiĢ olacağı ve kendisiyle bir yabancı vatandaĢı olarak ilgilenileceği ve Sarayevo‟ya ve bu topraklara ancak hükûmet tarafından çıkarılan özel bir izinle dönebileceği” belirtilmekteydi. Bkz. ABĠH, ZVS, 1910, K.Brj.38, ġ.20-15/996. 169 3.3.DĠLEKÇELERĠN ĠÇERĠĞĠ Göç baĢvurusuna iliĢkin dilekçelerde, Bosna‟dan Anadolu‟ya veya Makedonya‟ya (Üsküp, Kosova, Selânik) göç talebinde bulunanların gerekçeleri farklılıklar arz etmektedir. Bu bağlamda, Türkiye‟de daha iyi bir hayat sağlanacağı düĢüncesi, ya da Türkiye‟de yaĢamak isteği629 etkin olmakla birlikte, dinî duygular, yönetime karĢı duyulan rahatsızlık veya ailevî sebepler gibi farklı gerekçeler görülebilmektedir. Ayrıca, muhacirlerin malî durumu ve hayat uğraĢısının zorluğu da söz konusu edilebilir.630 Akrabaların ve dostların göçü de, kiĢilerin göç etmek istemesinde önemli bir etmen idi. Bu bağlamda değerlendirilen belgeler, muhacirin içinde bulunduğu karmaĢık durumu ortaya koyması ve dönemin ağır Ģartlarını yansıtması açısından kayda değerdir. Meselâ, göç etmek isteyen bir asker, bunu baĢaramazsa, ailesinin parçalanmasına bile razı olabilmekteydi. Bir BoĢnak, askerliğini yaptığı Ustikolina‟da, 24 Kasım 1898‟de verdiği dilekçesinde, Svıyerno Polye‟de doğduğunu, eĢi Fata ve çocuğunun orada kaldığını söylemiĢ, amacının önce askerliğini yapmak olduğunu, ondan sonra da Türk askeri olarak Türkiye‟ye gitmek ve ailesini de yanında götürmek istediğini belirtmiĢtir. Bu Ģahıs, eğer ailesi onunla gelmek istemezse de kendisinin Türkiye‟ye mutlaka gideceğini de beyan etmekteydi. Türkiye‟ye göç etmek istemesinin sebebi olarak duygularını ve malî durumunu öne sürmüĢtür.631 Avusturya‟nın Bosna‟yı ilhakından yaklaĢık iki buçuk yıl sonra, 1911 Martında, göç eden bir baĢka muhacir için Bosna‟da kalmak demek evsiz barksız kalmak demekti ve dolayısıyla da baĢkasının bakımına muhtaç olacağı korkusu Ģahsı göçe itmiĢti. Bu Ģahsa, neden Türkiye‟ye gitmek istediği sorulduğunda: “Türkiye‟de Müslümanlar için hayat şartlarının daha olumlu olduğu bana aktarıldı.” sözleriyle 629 ABĠH, ZVS, 1912, ġ.20-15, K.Brj.69, Blg. Nr.495. 630 ABĠH, ZVS, 1912, ġ.20-15, K.Brj.69, Blg. Nr.494. 631 ABĠH, ZVS, 1899, K.Brj.61, ġ.10-611, Blg. Nr.-Dosya No.? 170 kendi göç sabebini açıklıyordu.632 Ayrıca, toprağına el koymak isteyen birinin olması ve bu nedenle de fiziksel Ģiddete maruz kalması, yaklaĢık yirmi gün hiçbir iĢ yapamaması gösterilen gerekçelerdendi.633 3.4.MUHACĠR BELGESĠ TALEBĠ 3.4.1.Muhacir Belgesi Talebine ĠliĢkin Ġlk BaĢvurular BoĢnaklar Avusturya-Macaristan yönetimi altında (1878-1918), siyasî, sosyal ve iktisadî anlamda yaĢadıkları değiĢimin hayatlarında yarattığı yıkım etkisi ile göç etmeye karar vermekteydiler. Bunun için de, yasal süreci tamamlayarak muhacir olduklarını gösterir belge alarak göç edebilmekteydiler. Müslümanlardan göç etmeyi isteyenler, ülkenin vatandaĢlığından ayrılmayı ve buradaki haklarından vazgeçtiklerine dair iĢlemlerinin yanı sıra, baĢvurularının her aĢamasına iliĢkin iĢlemler tamamlandıktan sonra yasal bir konumda göç etme hakkını elde etmekteydiler. BaĢvuruları olumlu Ģekilde sonuçlananlara, Bosna-Hersek Ülke Yönetimi‟nce bir göçmen izin belgesi verilmekteydi. KiĢiler bu amaçla, kiĢisel bilgilerini doğrulayan belgeler ile resmî makamlara baĢvuru yaparak, göç izni almaktaydılar. Bu Ģekilde göç izni alan aile reisleri diğer aile üyeleri için de muhacir belgesi talebinde bulunmaktaydı. Böylece ailenin bütün üyeleri göç sertifikasına sahip olarak sıkıntı yaĢamadan yasal Ģartlarda göç edebilmekteydiler. Bununla birlikte gerekli resmî göç baĢvurusunu yapanların bazıları çeĢitli nedenlerden dolayı muhacir belgesi alamamaktaydılar. Bu defa da ilk baĢvurusu olumsuz sonuçlananlar ikinci kez, göç istemiyle, hükûmete belediyeler aracılığıyla baĢvuruda bulunabilmekteydiler. Osmanlı topraklarında bulunanlar da Osmanlı vatandaĢlığını alabilmek ve iskân hakkından yararlanabilemek için Avusturya Konsolosluklarına baĢvuru yaparak göç izni iĢlemlerini tamamlamaktaydılar. Muhacirlere iliĢkin dosya verilerine göre, BoĢnakların, göç baĢvurusu için Bosna-Hersek Ülke Yönetimi‟ne (Visoka Zemaljska Vlada Sarajevo u Bosni)634, 632 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, Blg. Nr.132. 633 ABĠH, ZVS, 1899, K.Brj.61, ġ.10-611, Blg. Nr.-Dosya No.? 171 dilekçelerle müracaat ettiği görülür. Bu dilekçeler, BoĢnakların yaĢadığı yerdeki bağlı bulunduğu belediye dairesi aracılığıyla, diğer makamlara iletiliyordu. Muhacirler dilekçeleri ile birlikte KiĢisel bilgilerini: YaĢ, Vergi, Suç, Emlak durumlarını, Aile üyelerine iliĢkin: Doğum, Meslek, Askerlik yükümlülüğü olup olmadığını, Herhangi bir suç iĢleyip iĢlemediği, gibi bilgileri tutanakla bağlı bulundukları belediyede muhtarın Ģahitliği ile beyan etmekteydiler. BoĢnaklar, öne sürülen belirli Ģartları yerine getirip getirmeme durumlarına göre muhacir belgesi almaya hak kazanıyorlardı. Ġlk aĢamada belge alamayanlar, yeniden resmî makamlara baĢvuruda bulunmaktaydı. Göç edecek kiĢilerin bütün Ģartları kanuna uygun olarak yerine getirmesi gerekiyordu. Bu anlamda kendisi ile göç edecek kiĢilerin olup olmadığı göç edecek aile üyelerinin mahkemeye intikal eden suçu veya cezası olup olmadığı, muhacirlerin635 kendilerine ait malları olup olmadığı sorgulanmaktaydı.636 KiĢilerin askerlik yapıp yapmadıklarına dair belgeler de bu anlamda önem taĢımaktaydı.637 Meselâ, 1911 yılına ait bir muhacir dosyasında bulunan belgelerden yola çıkarak, muhacir dosyalarında yer alan yukarıda sıraladığımız bu bilgiler, genel bir Ģekilde, aĢağıdaki tabloda, gösterilebilir: 634 Visoko Zemaljska Vlada Sarajevo u Bosnu: Bosna-Hersek‟teki Yüce Ülke Yönetimi Ģeklinde çevrilebilir. Bosna-Hersek‟teki Avusturya-Macaristan Hükûmeti‟ne yönelik baĢvuruların yapıldığı idari birimin adı. 635 Almanca tutulmuĢ kayıtlarda, göçmeni belirtmek için iki farklı terim kullanılmıĢtır. Bu terimler: Auswanderen ya da emigranten. 636 ABĠH, ZVS, 1910, K.Brj.38, ġ.20-15, Dosya No.15/1027. 637 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.73, Nr.18382; ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.81-82. 172 173 174 3.4.2.ġahısların ve Ailelerin YaĢadığı Olaylardan Örnekler Foça‟da yaĢayan Muzan Ali Kadriç bir çiftliğe sahipti ve toprağı da bir kımet tarafından iĢlenmekteydi. Ancak iĢgâl sonrası toprak düzenindeki bozulma, diğer Müslüman köylülerin olduğu gibi, onun geçimini de etkilemiĢti. Ayrıca, 1891 yılında hastalığı nedeniyle Türkiye‟ye giden annesini de orada kaybetmiĢ olması, onu ve ailesini Türkiye‟ye çeken bir diğer sebep idi. ġimdi, bakmakla yükümlü olduğu yaĢlı babası ve ölmeden önce annesinin sahip çıktığı bir kız çocuğu bulunmaktaydı. 1898 yılında, topraklarından gelir elde edemez olmuĢlardı ve hayatlarını sürdürmek için zor Ģartların üstesinden gelecek durumda değillerdi. Bu sebeple, babası, kendisi ve bu kız çocuğu ile birlikte Türkiye‟ye göç etmek için muhacir belgesi talebinde bulundular. Onlar için tek engel, muhtarın da Ģahitlik ettiği bir miktar borçlarıydı.638 KiĢiler içinde bulundukları zor durumdan kurtulmanın en akılcı yolu olarak göçe yöneliyorlardı. Eğitimli olanların mesleki ilerleme fırsatları çok sınırlıydı. Yoksullar ise kendilerine karĢı ayrımcılık yapıldığını ve ekonomik açıdan sömürüldüklerini düĢünüyorlardı. Bu nedenle de Türkiye‟yi refah vaat eden ülke olarak görüyorlardı. Bosna‟daki mallarını satıp, daha önce göç eden tanıdıklarının yardımıyla, Türkiye‟de arazi alan BoĢnak aileler vardı. Meselâ, böyle bir giriĢimde bulunan Foynisalı Ġbrahim de, 1911„de göç etmeye karar vererek, evini ve toprağını elden çıkarmıĢ ve yeni vatanında arazisini akrabalarının yardımıyla alabilmiĢti. Bir yandan gideceği yerdeki hayatını düzenlerken, diğer taraftan da nihayet muhacir belgesinin peĢinde koĢuyordu. Aslında, Ġbrahim‟in niyeti, oğlu Atıf ile birlikte göç edebilmekti. Çünkü onun tek yakını oğluydu ve kendisi de elli yaĢının üstündeydi ve tarla ekip biçebilecek durumda değildi. Oğlu Türkiye‟deki toprağını ekip biçecekti; yoksulluklarını ve göçün izlerini bu Ģekilde giderebileceklerdi.639 Göç etmek vatanından ayrılan kiĢi için acı bir deneyim demekti. KiĢinin yeni vatanında hayatta kalma mücadelesinde de ailesi, özellikle de geçimini çiftçilikle sağlayan aileler için erkek çocukları iĢgücü açısından önemliydi. 638 ABĠH, ZVS, 1899, K.Brj.61, Dosya No.10-613/2. 639 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/4244, Dosya No.258323, Blg. Nr.258323/11. 175 Türkiye‟ye göç eden akrabalarının yanında yaĢamak isteği ile muhacir belgesi isteyenlerden Mehmed Agiç, ailesi ile birlikte Türkiye‟ye bir ân önce göç edebilmek için, 1912‟de hükûmete baĢvurdu. Diğer bâzı muhacirler gibi, o da bütün gayrimenkullerini, herhangi bir sıkıntı yaĢamayacağını düĢündüğü için, satma iĢlemlerini tamamlamıĢtı. Oğlu Muhammed‟in, askerlik yükümlülüğünden dolayı, göç etmesinin hükûmet tarafından engellenebileceği korkusuyla, oğlunun da muhacir belgesinde yer almasını çaresiz ifadelerle rica ediyordu: “Arkamızda oğlumuzu bırakacak olursak yanlarında kalabileceği bir akrabası yok. Çünkü daha önce hepsi Türkiye‟ye göç etmişti.(...) Herhangi bir şekilde yüksek hükûmet bu ricamı redderse ve oğluma muhacir belgesi vermezse, endişe ediyorum ki, evsiz bucaksız ortalıkta kalacağız. Sonumuzun ne olacağından endişe ediyorum.”640 Aslında, yukarıdaki sözlerle, içinde bulunduğu zor Ģartları dile getirmekteydi. Diğer yandan, bu göçücünün yakarıĢı, askerlik vakti gelmemiĢ oğlunun gelecekte yaĢayacağı sıkıntıları düĢünüp onu kurtarma çabasını da yansıtmaktaydı. Bireyler muhacir belgesi alabilmek için dilekçe verirken, kendileri ve bakmakla yükümlü oldukları aile üyeleri ile ilgili baĢvuruda bulunabiliyordu. Göç edecek kiĢiye, bakmakla yükümlü olduğu herhangi bir birey bulunup bulunmadığı memurlarca sorulmaktaydı. Buna benzer diğer sorularla, göç edecek bireyin kiĢisel bilgileri ayrıntılandırılmaktaydı. Böylece, bireyin dilekçesi iĢleme konuluyordu. KiĢilerin bakmakla yükümlü olduğu ve geride bırakacağı bir yakını olması halinde kiĢinin göç izni reddedilebiliyordu. Öyle ki, zaman zaman bireyler içinde bulundukları göç etme psikoloji ile geride ne bıraktıklarına bakmadan çaresizce kendi isteklerini gerçekleĢtirmeye çalıĢmaktaydılar. Poloyo köyündeki hayatını geride bırakarak, Türkiye‟de kendine bir hayat kurmayı arzu eden Meho Agiç, izin alabilmek için Ekim 1911‟de Foynisa Belediyesi‟nden kendisine ve ailesine muhacir belgesinin verilmesini istemiĢti. Tüm malını ve evini yok pahasına satmıĢtı, artık barınabileceği bir evi dahî yoktu. Ne var ki, annesini ve babasını yıllar önce kaybeden ve hiçbir yakını olmayan ġaçir 640 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.67/169, 20.7.1911; ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115. 176 Hasanbegoviç adlı bir kiĢinin de bakımını üstlenmiĢti. EndiĢesi, hükûmetin ona izin verip vermeyeceği konusunda idi. Hükûmet bu kimsesiz çocuğa onlarla gitmesi için izin vermese dahî, Agiç ısrarla izin istemekteydi. Bâzı hâllerde, Türkiye‟ye gitme kararıyla baĢvuruda bulunan aile üyelerinden belgeyi önce alanlar, göç ederek, yakınlarını geride bırakabilmiĢlerdir. Daha sonra da Bosna‟da kalan aile üyeleri, Türkiye‟deki akrabalarına kavuĢmak isteğiyle muhacirlik belgesi talebinde bulunmaktaydılar. Aynı Ģekilde, Yeleç ailesinin bir üyesi Sulyo Yeleç, mallarını satıp Türkiye‟ye giden anne ve babasının ardından, Bosna‟da yapabileceği bir Ģey kalmadığını ve geçimini sağlayamayacağını sebep olarak göstererek hükûmetten göç izni istemekteydi.641 Balkan milliyetçiliği, Ortodoks Hıristiyanlığın uyanıĢı düĢüncesiyle ve hemen sonrasında Türklerin temsil ettiği Ġslâmi düzene karĢın, karĢı ayaklanma ile beslenen etnik-dinsel bir topluluk bilincine dayanıyordu. Müslüman ve Hıristiyan toplulukları arasındaki ideolojik uçurum, iktisadî, toplumsal ve eğitim farklılıkları ile iyice belirginleĢiyordu. Varlıklı bir tüccar sınıfı, zanaatkârlar, kırsal kesimin ileri gelenleri ve radikal milliyetçi aydınların önderliğindeki Hıristiyanlar; bürokratlar, toprak sahipleri ve din adamlarından oluĢan ve siyasî olarak egemen olan Müslüman seçkinleriyle ve yoksul köylülerle çatıĢma süreci içine girdiler. Belirtilmesi gereken bir diğer nokta da, Balkan milliyetçilerinin Müslüman karĢıtı düĢüncelerinin ardında bazı pratik hesaplar vardı. Müslümanlar bölgede güçlü bir kesimi oluĢturuyorlardı ve ekilebilir toprakların önemli bir bölümü Müslüman toprak sahiplerinin elindeydi. Millî devletlerin kurulmasındaki baĢarının, Müslüman unsurların tasfiye edilmesine ya da hiç olmaza Müslümanların siyasî ve iktisadî olarak zararsız bir konuma indirgenmesine bağlı olduğu açıktı. Yukarıda belirtilen göçü tetikleyen nedenler BoĢnakları bir kimlik değiĢimine hazırlamakta etkili oldu. Temelde göç eden bütün BoĢnaklar, canlarının ve mallarının açıkça ya da üstü kapalı bir Ģekilde tehdit edilmesi yüzünden harekete geçtiler. Yağma, taciz, yokluk bireyleri huzursuz kılıyordu. Bireyler kendileri için yaĢanılası bir tarafı kalmadığına inandıkları Bosna‟yı, bir daha geri dönmemek üzere 641 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115. 177 terk etmeye razıydılar. Çünkü, ne can ne de mal güvenliklerinin kalmaması ve diğer taraftan da keyfi vergi yüklerine maruz kalmaları onları göçe zorlamaktaydı. Bu Ģekilde, LuyubuĢko köyünde, sade bir yaĢam sürdüren ve geçimini pastırma dükkânından ve çiftçilikten kazandığı gelir ile sağlayan Salko Osmiç, 1914 yılında annesi Fata ve kardeĢi Tahir ile Ġzmir‟e gitme kararını almak zorunda kalmıĢtı. Onu göçe iten nedenler olabildiğince fazla ve can sıkıcı idi. Salko, çok yüksek meblağlarda vergi ödemek zorunda bırakıldığını, kendisine ait Otoko‟da bulunan topraklarına sürekli olarak diğer köylüler tarafından saldırılarda bulunulduğunu ve ektiği bütün tohumların saldırganlar tarafından yağmalandığını belirtiyordu. Onun asıl sıkıntısı, hükûmetin bu toprakları korumak için hiçbir çaba sarfetmemesiydi. Malına yönelik tecavüzleri ne zaman belediyeye Ģikâyet etse, bir sonuç alamamanın mağduriyetini yaĢıyordu. Adı geçen göçücü, belge isterken “Türkiye‟de kendime ve aileme daha iyi bir hayat sağlayacağıma inandığım için buraya geri dönmeyi düĢünmüyorum”diye son kararını bildirmekteydi.642 Bâzı muhacirler ise Türkiye‟de Anadolu‟yu değil, Makedonya‟da Selânik, Üsküp gibi yerleĢim bölgelerini kendilerinin yeni yaĢam alanları olarak görüyorlardı. Bunda belki de Ģartların düzeleceğine olan inanç ve yeniden doğdukları topraklara dönebilme isteği etkiliydi. Bu sebeple de topraklarından uzakta olan Anadolu yerine Balkan coğrafyasının kendileri için uygun olduğunu düĢündükleri için bir Balkan Ģehrinde yaĢamlarını sürdürmeyi tercih etmekteydiler. Meselâ, Tuzla‟da yaĢayan ve geniĢ bir aileye sahip olan Mustafa Kifiç daha iyi hayat Ģartlarına kavuĢacağını düĢündüğü Selânik‟e gitme hayâliyle, baĢvurusunu Tuzla Belediye‟sine yapmıĢtı. EĢi, kız kardeĢi, yeğeni, oğlu gelini ve torunları ile birlikte Selânik‟te bulunan yeğenlerinin yanına göç etmek üzere iznin çıkmasını sabırsızlıkla bekliyordu.643 Balkanlar‟da bir baĢka bölgeyi, Arnavutluk‟u da yeni yurt olarak seçmeyi plânlayan aileler bulunmaktaydı. Selânik, Üsküp ve Arnavutluk muhacirler için Bosna‟ya Anadolu‟dan daha yakın yerleĢim bölgeleriydi. Ayrıca benzer iklime ve coğrafi yapıya sahip bu yerleĢim alanlarına gitmek de önemliydi. Meselâ, Kulyuç‟ta yaĢayan Hasan Seferoviç ve ailesi, Anadolu‟ya gidenlerden farklı olarak, 642 ABĠH, ZVS, 1914, K.Brj.(kutu numarası yok), ġ.20-15/5, Dosya No.69835. 643 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.105, Blg-Dosya No.12184/1911-118889/11. 178 Arnavutluk‟a göç etmeye karar vermiĢti. Büyük bir sabırsızlıkla eĢi, iki kızı ve 19 yaĢındaki oğlu için muhacir belgesi talebinde bulundu. Seferoviç ailesi, ilk iĢ olarak mallarını sattılar ve ellerine hazırda yaklaĢık dört yüz kuruna geçti. Yolculuk için de, peĢin olarak ücretini ödemek zorunda oldukları 100 kurunayı ayırmıĢlardı. ġimdi, onlar da yüzlerce aile gibi göç gününü beklemekteydiler.644 Avusturya-Macaristan Hükûmeti, 1907 yılında yürürlüğe koyduğu bir kararname ile göç baĢvurusunda bulunan muhacirlerin verdikleri dilekçeleri iĢleme aldıktan sonraki aĢamada, göç etmek isteyen kiĢiye, Vergi Dairesi ve ġeriat Mahkemesi ile ilgili sorular yöneltiyordu. Birçok muhacirin belge talebine iliĢkin dilekçesi, askerlik vazifesi nedeniyle, daha ilk aĢamada reddedilebilmekteydi. Meselâ, Zulfo Yusofoviç Lagyeniçe‟den Türkiye‟ye göç etmek için muhacir belgesi almak istiyordu. 1911 ġubatı‟nda, aile üyelerini geçindirme konusunda herhangi bir engeli olup olmadığına ve aile üyelerinin ve kendisinin herhangi bir suç soruĢturmasına tâbi olup olmadığına dair bir belgenin Ģer‟î mahkemeden alınması gerektiği bildirildi. Daha sonraki aĢama, Konyiç vergi dairesinde yürütüldü. Burada, göç talebinde bulunan kiĢinin vergi borcu olup olmadığı belirlendi. 645 Otoko‟da yaĢayan bir baĢka BoĢnak aile de aynı iĢlemlere tâbi oldular. Ġbro Fazliç, Bosanska Krupa Belediyesi‟ne verdiği (2841 nolu) dilekçesi üzerine, Ģeriat mahkemesinde sorgulandı ve Türkiye‟ye gitmek istiyorsa Ģayet, Bosna‟da kalan diğer aile üyelerini veya yakınlarını geçindirme yükümlülüğü olup olmadığı yönünde bilgi istendi. Ġbro Fazliç, eĢi ve iki çocuğu ile göç edeceğini Muhtar Mina Bayriç‟in Ģahitliğinde söyleyerek, normal prosedürü yerine getirdi.646 Bosanska Krupa‟da yaĢayan bir kiĢinin göç baĢvurusu, ailelerin parçalanmıĢlığını göstermesi açısından ilginçti. Salih Efendiya PaĢaliç, göç için dilekçe verdiğinde, diğer muhacirlere sorulduğu gibi, hakkında açılan bir davanın veya suçunun olup olmadığı, sorumluluğunda bulunan bir yakınının olup olmadığı soruldu. Salih Efendi‟nin oğlu, çalıĢmak için 1905 yılında Amerika‟ya gitmiĢti ve gelini Ġzeta, yaklaĢık on senedir, onun yanında yaĢamakta iken son on aydır ayrı 644 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.80, Blg. Nr.77872. 645 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.80, Blg-Dosya No.5542-79008/1911. 646 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.80, Blg. Nr.76751. 179 oturmaya baĢlamıĢtı. Ġzeta‟ya yardım etme yükümlülüğü dıĢında, bir engelinin olmadığı Ģeklindeki bilgiler, Bosanska Krupa Belediyesi‟nde muhtarın Ģahitliğinde tutanağa kaydedildi (Kasım 1911).647 Muhtarın bu ifadesi üzerine, 7 Kasım 1911‟de Bosanska Krupa Belediyesi‟nde her iki göçmen adayının dinlenmesine karar verildi. Ġzzeta Kurpiç, Ģuan eĢinin nerede olduğunu bilemediğini ve zâten en kısa zamanda boĢanacağını belirterek, kayınpederi Salih Efendi‟nin yolculuğunda kendisinin bir engel oluĢturmayacağını ve ondan hiçbir beklentisinin olmadığını beyan etmiĢti.648 Böylece PaĢaliç‟in muhacir belgesi almasına yönelik mesele de ortadan kalkmaktaydı. 1911 yılının bahar ayında, Saraybosna‟da oturan Muyo PaĢaliç kısa bir sure önce göç eden akrabalarına ve komĢularına kavuĢmak için harekete geçip tüm mal ve mülkünü, 11 dönüm büyüklüğündeki toprağını, TagoĢa‟da yaĢayan Aliya Efendiç‟e satmıĢtı. EĢi Hankiya, oğlu Kadriya ve kızı Abiba ile Kosova Vilâyeti‟nin Mitrovisa Ģehrine göç etmeye karar verdiler. Göç etmelerini engelleyecek herhangi bir borçlarının olmadığını ve geride geçimlerini sağlamak zorunda oldukları aile bireyleri olmadığını belgeleyerek göç izni için talepte bulundular. Kosova‟ya ulaĢmak için de varlarını yoklarını satmıĢlardı ve seyahat parası olarak da altı yüz kurunaya sahiplerdi. Onları topraklarından vazgeçmeye sürükleyen Ģey gönüllerindeki Türkiye sevgisi idi. Nihayet 21 Mart 1911‟de tutanağı imzalaması ile göç yolculuğu ufukta belirdi.649 Kimi zaman da içinde bulundukları sefalet, insanların, sonunu düĢünmeden, göç fikrini gündemlerine almalarına yol açmıĢtır. Meselâ, Foça Ģehrinden 29 Mayıs 1914‟de muhacir belgesi isteği için baĢvuran ġaçir ve ailesi de hayat Ģartlarından yakınıyordu. ĠĢlemlerin uzaması sebebiyle, uzun süre cevap alamayan aile, 1914 Haziranı‟nda baĢvuruyu yineleyerek sıkıntılarını Ģöyle dile getirdi: “…buradaki işler gün ve gün azalıyor. Hayat ihtiyaçları pahalılaşıyor ve ben bu hayat tarzına bir türlü ayak uyduramıyorum. Türkiye‟den başka çare bulamadığımdan dolayı bu adımı atmaya kalkıştım. Orada yıllardır yaşayan bir 647 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg. Nr.259324. 648 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg. Nr.925. 649 ABĠH, ZVS, 1914, K.Brj. ?, ġ.20-15, Blg. Nr.80342, Dosya No.38632/1911. 180 oğlum var. Kendisi ise jandarma üsteğmenidir. Benimle Türkiye‟ye gidecek olan ikinci oğlum da askerlik için yetersiz bulundu ve gelecek seneki üçüncü yoklamada da yetersiz bulunacağına eminim. Ben kendisini burada yalnız bırakmam, çünkü kendisine verebilecek param yok. Bir de burada yapabilecek bir iş bulamadığına göre kendisini ailemle beraber götürmek zorundayım”.650 Bosna topraklarında çeĢitli sıkıntılarla uğraĢarak hayatlarını sürdürmeye çalıĢan insanların böylesi zorlu bir yolculuğa çıkma kararını almalarının sebebi, yaĢadıkları sıkıntılı ortamdan bir an önce kurtulmak ve kendilerini her yönüyle güvende hissedeceklerine inandıkları Türkiye‟ye yerleĢebilmekti. 3.4.3. Diğer Aile Üyeleri Ġçin Olan Talepler 19. ve 20. yüzyılda, Bosna‟dan Osmanlı topraklarına göçlerin istatistikleri ile ilgili önemli bilgileri içeren Bosna-Hersek ArĢivleri‟nde, BoĢnakların Türkiye‟ye göçlerinin nedenleri hakkında bilgi toplamaya yönelik sistemli bilgiler, muhacirlere ait çeĢitli yıllara ait tutulmuĢ dosyalarda Zemaljka Vlada Sarajevo Fonununda (ZVS) mevcuttur. Öte yandan, Avusturya-Macaristan Hükûmetine verdikleri göç sertifikası istemi ile ilgili dilekçelerde; Müslümanların kararlı suskunlukları, çoğunlukla, hissedilmekle birlikte, bazı sertifika taleplerinde bu suskunluğun bozulduğunu görmekteyiz. Muhacirler, Bosna‟nın neden onlar için yaĢanılası olmadığını ve hangi Ģartların onları göç yolculuğuna hazırladığını çekinmeden açıklamaktaydılar. Barayliya ailesinin göç öyküsü de tıpkı diğer göçe hazırlanan birçok BoĢnak ailenin içinde bulunduğu durumu göstermesi açısından önemliydi. Barayliya ailesi, 26 Nisan 1911‟de onaylanan muhacir belgesiyle göç etme hakkına sahip olsalar da, bu belgede Barayliya ailesinin on sekiz yaĢındaki oğlu Ömer‟in ismi yer almamıĢtı. Bunun sebebinin resmî makamlarca belirtilmemesi, göçücü ailenin göç yolculuğunun daha baĢlama aĢamasında çıkmaza girmesine yol açmaktaydı. Ailenin reisi, hükûmete bir dilekçe yazarak, göç etmeye dair çok net Ģekilde gerekçelerini ifade etmekten çekinmemiĢti. O‟na göre : “Oğlumun göç etmesine uygun bulunmadığını görüyorum. Yukarıda sözü geçen belge ile 8 kişiden oluşan ailem Türkiye‟ye göç edebilir. Ömer, benim oğlum olarak, aile üyelerinden biridir. Ne ben, ne de ailemin herhangi bir üyesi bu toprağa geri 650 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.80, ġ.20-15, Nr.147606/14. 181 dönmeyi düşünmüyoruz. Dönmek için herhangi bir nedenim ve isteğim yoktur. Ne benim, ne de ailemin bu toprağa, bu ülkeye yükümlülüğümüz vardır. Bunun için, yukarıda sözü geçen oğlumun da aynı şekilde yükümlülüğü ve bu topraklarda askerlik görevini yapma mecburiyeti yoktur. Oğlumun belgeye işlenmemesi büyük bir kayıp ve yazıktır. Çünkü ben bu topraklarda toprağın sahibi olarak yaşamıyordum, tam tersi, kımet olarak ağaların topraklarında çalışıyordum. Bunun için, hükûmetten koruma arıyorum ve en alçak gönüllü bir şekilde rica ediyorum” sözleri ile göç izni istiyordu.651 1911 yılında artan göçler sırasında, BoĢnakların yazdığı dilekçeler incelendiğinde, askerlik vazifesinden muaf olma isteğiyle, ardı ardına dilekçelerle çocukları adına hükûmete baĢvurmuĢ oldukları görülmektedir. Bu da, aileleri zorlayan bir etken olarak karĢımıza çıkmaktadır. Müslüman aileler, erkek çocuklarından askerlik yaĢına basmıĢ olanları biran evvel alıp götürme suretiyle, onları çok zor ve kahredici bir iĢten kurtarmaya çalıĢmaktaydılar. Zâten, göç edilen Osmanlı topraklarında, muhacir olarak askerlikten belli bir süre daha muaf olma hakkı da kazanılıyordu. Ailenin reisi ve engeli olmayan aile üyeleri, göç belgesini almayı baĢarabiliyorlardı. Askerlik yaĢı gelmiĢ olup da askerlik görevini yerine getirmemiĢ olanların baĢvuruları ise değerlendirmeye alınmıyor, dolayısıyla da ailelerine verilmiĢ olan belgelerde de isimleri yer almıyordu. Meselâ, Sanski Most‟a bağlı Haliloviç köyünde yaĢayan Salih Mehmedagiç, 3.5 ay önce Türkiye‟ye göç edebilmek için baĢvuruda bulunmuĢtu. Resmî makamlardan cevap gele dursun, oğlu Avusturya‟nın Graz Ģehrinde zâten askerliğe baĢlamıĢtı. Mehmedagiç, oğluna ve kendisine belge çıkarılmasını istiyordu. O da diğer muhacirler gibi malını mülkünü satarak kazandığı parayı, daha göç etmeden harcamak istemiyordu.652 Bugoyno‟da oturan Ömer SüleymanpaĢiç ve oğlu Mustafa PaĢiç, 1910 yılında muhacir belgesi talebinde bulundular. Nihayet, 29 Haziran 1911‟de her ikisi için izin belgesi gelmiĢti. Ancak, bu Ģartlı bir izindi; Mustafa PaĢiç‟in Bugoyno Belediye BaĢkanlığı‟ndaki ceza soruĢturması bitene kadar ne kendisi, ne de ailesi belgeyi almayacağı bildirilmiĢti. Ömer Süleymanpasiç‟in buna itirazı vardı; çünkü, 651 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.67. 652 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg.Nr.22899. 182 göç etmek için bu kadar uzun sure bekleyemeyecek durumdaydı. Bir ân önce, Türkiye‟ye göç etmek istiyordu. Babası, oğlunun askerlik açısından da yetersiz olarak kabûl edildiğini ifade ederek, oğluna muhacir belgesi çıkarılması isteğinde bulundu. Bu baĢvuru ise, 16 Ağustos 1911‟de (184.270 no‟lu) bir talimatla cevaplandırıldı. Talimatta, Ömer SüleymanpaĢiç Bosna-Hersek‟te bulunduğu sürece Osmanlı vatandaĢı olarak kabûl ediliyordu. Oğlu ise, Bosna-Hersek‟den çıkana kadar, Bosna-Hersek vatandaĢı olarak kabûl edilecekti.653 Bir baĢka örneğe de Visoko Ģehrinde rastlamak mümkündür. 16 Kasım 1911 günü, Visoko Belediyesi‟nde Ġbro Çaba adına bir tutanak tutulmuĢ ve bu tutanakta da dilekçesi yer almıĢtı. Ġbro, sıkıntısını Ģöyle dile getirdi: “Ailemle beraber Türkiye‟ye göç edebilmek için talebde bulunmuştum. Belgeyi aldığımda oğlum Osman‟ın belgede kayıtlı olmadığını fark ettim. Oğlum, sürekli hasta olduğu için onun da benimle göç edebilmesi için belgeye kayıt edilmesini istiyorum.” 654 Çok zor koĢullar içinde yaĢayan bir baĢka aile de diğer göç etmek isteyenlerle aynı kaderi paylaĢıyordu. Bosna‟nın Zenisa Ģehrinde ikamet eden Abdullah Koçak, 13 Ekim 1911‟de, Zenisa Belediyesi‟ne bir baĢvuruda bulunudu. YaklaĢık bir ay önce ailesi ile Türkiye‟ye göç etmek için izin istediğini ve kendisine muhacir belgesinin verildiğini belirtiyordu. Ancak, oğlu Mustafa‟ya izin verilmemiĢ olmasından dolayı büyük üzüntü içerisinde idi. 63‟ünde yaĢlı bir insan olduğunu ve bu yaĢtan sonra çalıĢamayacağını, oğlunun onların sorumluluğunu üstlendiğini ve ailesine bakabilmek için oğlunun da onlarla Türkiye‟ye gelmemesi hâlinde, kendisinin, eĢinin ve kızının açlıktan öleceğini ifade etmiĢti.655 Bireyler telaĢlı, heyecanlı; aileler boyutunda ise daha da iradeli adımlarla göçe yürüyorlardı. 653 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.80, Blg Nr.-Dosya No. 121075/14-20/15-22. 654 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/4259, Dosya No.258621. 655 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.118, ġ.20-15/4369, Blg. Nr.12247, Dosya No.12247 (13 Ekim 1911‟de Zenisa Belediyesi‟nde hazırlanan tutanak). 655 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg. Nr.242867. 655 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg. Nr.871. 183 3.4.4. Yeniden BaĢvurmalar Göç etmek isteyen, öncellikle Bosna-Hersek hükûmet temsilciliği‟ne bağlı olduğu belediye aracılığıyla dilekçesini veriyordu ve bu dilekçe kimi zaman hiçbir iĢleme tâbi tutulmadan reddedilebilmekteydi. Böyle durumların ardından muhacirin göç belgesi talebini yenilediği görülmektedir. Göçücünün dilekçesinin yürürlüğe konulabilmesi, daha doğrusu sertifika alabilmesi için istenen bazı Ģartlar vardı. Muhacir belgesi alabilmenin Ģartları, 21 Temmuz 1907 tarihli kararname ile belirlenmiĢti. Göç etmek isteyen kiĢinin herhangi bir suçunun, borcunun olması durumunda göç iĢlemleri sıkıntıya yol açmaktaydı. Böyle bir geliĢme, Kılanday‟da yaĢayan Muyo Yeleç‟in iĢlemleri sırasında gündeme geldi. Muyo‟nun izin baĢvurusu reddedilmiĢti. Çünkü, hem Hasan Avdibegoviç adında birine, kırk sekiz kuruna değerinde borcu vardı, hem de yolculuk masraflarını karĢılayacak yeterli parası yoktu. Ancak, Muyo savunmasında, bu borcunu ödendiğine dair belgelerin Kılanday Belediyesi‟nde mevcut olduğunu ve belgeyi alana kadar beĢ yüz kuruna yol parası sağlayacağını belirtiyordu. Sonuçta, kiĢinin dilekçe ile baĢvurusunu yenilemesine ve bunun için de 2 kuruna ödemesine karar verildi.656 Bu, muhacir için sevindirici bir geliĢme idi. Onun yeni baĢvurusunun kabûl edilmesi sertifika alma Ģansını arttıracaktı. 13 Mart 1911 yılında Ģahitleri ile birlikte Mostar‟daki Belediye‟ye gelen Gırbavitsalı Meho Tırgovas, karısı Ziva, yeğenleri Muyo (18), DerviĢ ve Ramo (10) ile birlikte Türkiye‟ye gitmek izni için talepte bulundu.657 Bosna vatandaĢlığı haklarından vazgeçmeyi dahi göze almıĢlardı. Tırgovas ailesi, Bosna‟da sahip oldukları ev, tarla ve hayvanlarının tamamını, 3800 kurunaya satmıĢtı.658 Aile, hükûmete yük olmayacağını, göç yolculuğu için ayırdıkları para miktarını dilekçesinde belirterek söylüyordu. Aile, Dubrovnik üzerinden Ġstanbul‟a ve Anadolu‟ya gitmek istiyordu. Belediye‟den çıkan karar Ģu doğrultuda idi: “Osmanlı devletine taşınmak ile ilgili dilekçeniz kabûl edilemedi. Çünkü 1891‟de doğan ya da 656 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115, ġ.20-15, Blg. Nr.4470, 10 Eylül 1911. 657 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115, ġ.20-15, Blg. Nr.2-15/1514. 658 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115, ġ. 20-15, Blg. Nr.2-15/1514. 184 doğumlu yeğenin Muyo Bosna‟da askerlik yapmak zorundadır. Var olan kurallara göre, siz göç edemezsiniz!”659 Aile için, göç çilesi daha Bosna‟da iken barınma sorunu ile baĢlamıĢtı. Çünkü, Tırgovas ailesi, tüm malını satmıĢtı ve yabancı bir ailenin evinde geçici olarak barınıyorlardı. ġimdi, yeğenini Bosna‟da tek baĢına bırakmak istemiyordu. Üstelik, göç gününe kadar handa barınmak zorunda kalabilirlerdi, bu da onların bütün paralarını gereksiz yere harcamalarına sebep olabilirdi. Bu endiĢeyle yaptıkları yeni baĢvurularında: “Ben sertifika alacağım. Çünkü daha önce bana Türkiye‟ye gitmemin yasaklanacağını kimse söylemedi. Bunu bilseydim, fikrimi değiĢtirecektim, ama Ģimdi ne yapabilirim. Çünkü her Ģeyimi sattım. Ben, evsiz barksız kaldım” diye ısrarını vurguluyordu.660 Bosanski Novi Belediyesi sınırları içinde bulunan Agiç köyünde yaĢayan Hamza Aganoviç, 1911‟de beĢ çocuğu ile Türkiye‟ye gitme kararını almıĢtı. Ancak, Ağustos 1911‟de, büyük oğlu Hüseyin 1913 senesinde askere alınacağı için baĢvurusu reddedilmiĢti. Ne var ki, Hamza izni beklemeden göç hazırlıklarına baĢlamıĢtı. Elinde, paraya çevirebileceği neyi varsa, satıp savarak, mümkün olduğunca az eĢya ile yola çıkmaya hazırlanıyordu. Aileyi zor günler beklemekteydi. Çünkü, Hamza, Sarayevo hükûmet temsilciliğine verdiği yeni dilekçesinde, göç yolculuğunu beklerken elinde varolan parasının da gittikçe azaldığını ve gelecek günlerde ne yapabileceğine dair endiĢe ve üzüntü içinde olduğunu ifade etmekteydi. Ayrıca, Bosna‟da kalmanın ne onun için ne de ailesi için pek mümkün olmadığını da belirtiyordu.661 Çünkü bütün tanıdıkları ve akrabaları daha önce göç etmiĢti ve artık sığınabileceği bir çatı da yoktu. Oğlu Hüseyin de ailenin bir nevi reisi idi ve henüz ikinci sınıfta okuyan bir çocuğun, 1913 senesinde askere alınacağı fikri de onu çileden çıkarmaya yetiyordu.662 Bu nedenle de hem kendine hem de oğlu Hüseyin‟e belge verilemesini ve oğlunun askerlik vazifesinden muaf bırakılmasını çaresizce Ģu sözlerle istemekteydi: 659 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115, ġ.20-15, Blg. Nr.2-15/1514. 660 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115, ġ.20-15, Blg. Nr.2-15/1514. 661 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116. 662 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116. 185 “Yeni mal alabilme imkânım yok. Çocuklarımla beraber nasıl geçineceğimi bilemiyorum. Başkalarının kapılarının önünde, dilenci gibi oturmağa niyetim yok. Saydığım nedenlerden dolayı kendime ve oğluma Türkiye‟ye gidebilmek için muhacir belgesi verilmesi ricasında bulunuyorum. En kısa zamanda olumlu cevabınızı bekleyen alçak gönüllü kulunuz.”663 Diğer bir deyiĢle göç yolculuğunun tozu, toprağı, kederinin yanında umudu ve maddi zorlukları da göçmenlerin kapısındaydı. 3.4.5.Türkiye Yolu Ġle BaĢvurmalar Bosna‟da ikamet eden Müslümanlardan göç etmek isteyenlerin, muhacir belgesi isteğine iliĢkin Bosna‟daki resmî kurumlara verdiği dilekçelerin yanı sıra, Türkiye‟ye göç etmiĢ BoĢnakların bir kısmı da, Osmanlı Genel Konsolosluğu aracılığıyla, Bosna-Hersek yönetiminden, Bosna‟da kalmıĢ olan aile üyeleri için göç izini isteğinde bulunmaktaydılar. Muhacir belgesi talep edildiğinde, karĢı karĢıya kalınan en büyük mesele, on beĢ yaĢ ve üstündeki erkek çocukların askerlik görevini yerine getirmelerine iliĢkin yasa ile ilgili olanı idi. Meselâ, Bosna‟nın Yeni Agiç köyünden bir aile, oğulları Osman‟ın ilk kararda askerlik görevinden serbest bırakıldığını, daha sonra ise bu kararın tam aksi bir uygulamaya maruz kaldıklarını belirtmiĢtir. Banyaluka‟daki 11. Tümen‟de askere alınan Osman, bu nedenle göç edemediğini ifade ediyordu. Göçücüye göre, sertifika izninin verilmesi, aslına bu yanlıĢlığın düzeltilmesi demekti. Ġnsanların doğduğu toprakları terk etmek zorunda kalmaları sırasında, hepsi kimliklerinin birer iĢareti olan vatanlarını geride bırakmaktaydılar. Bu kararla, bir parçası oldukları mekânı, çevreyi, akrabaları, dostları, tanıdıkları ve kültür miraslarını bırakmak zorunda kalmıĢlardır. Yeni yerleĢim yerinde, geçmiĢlerine devamlılık sağlamak ve kimliklerini yeniden inĢa etmek için çaba göstermeleri gerekmekteydi. Muhacirlerin, öncelikle yeni vatanlarında muhacir kimliğini tanınabilir bir kimliğe dönüĢtürmeleri gerekiyordu. Bunun için de Türkiye‟deki resmî kurumlara, çıkıp geldikleri ülkenin resmî iznini belgelemek zorundaydılar. 663 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116. 186 Meselâ, Bosna‟da esnaflık yaparak geçimini sağlayan Ġbrahim Edhem Piyo, Ġstanbul‟a seyahat amaçlı yolculukluk sebiyle geçici süre için Bosna‟dan ayrılmıĢtı. Ancak, Ġstanbul‟da iĢ olanağının daha iyi olmasından dolayı, orada yerleĢme kararını verdi. Bunun için de, 1914 yılında Avusturya-Macaristan Kraliyet Konsolosluğu‟ndan muhacir belgesi çıkarılmasını talep etmiĢtir. Ġncelemede, BosnaHersek vatandaĢlığından ayrılmak isteyen Ġbrahim‟in, vergi dairesine olan borcunu ödememiĢ olduğu ortaya çıktı.664 KiĢi, savunmasını Ģöyle yaptı: “Ben bütün gayrimenkullerimi satmıştım ve ona göre ödenecek bir şeyim kalmadı. Satmış olduğum gayrimenkullerin bugünkü sahipleri benim borcumu, Sarayevo vergi dairesinde, 30 Temmuz 1913‟de çıkartılan 16.919 sayılı belgeye göre ödemişlerdir. Böyle olunca da, Sarayevo hükûmet temsilciliğinden Bosna-Hersek vatandaşlığından serbest bırakılmam için gerekli belgenin istenmesini ve Osmanlı vatandaşlığına yazdırabilmemin teminini ricada ediyurum”665 Ne var ki, her Ģey o kadar basit değildi; muhacir belgesi alabilmek için belirlenen Ģartların yerine getirilmesi ile ilgili iĢlemler, bizzat Bosna makamları nezdinde sonuçlandırılmalıydı. Ġbrahim‟in Bosna‟ya gitmesi gerekiyordu. Bir baĢka taleple de, muhacir olarak, bir çocuğu ile Ġnegöl‟e yerleĢen Fata adlı BoĢnak kadın, muhacir belgesini yolda kaybetmiĢ olduğundan ve Türkiye‟de muhacirlere verilen haklardan yarlanamadığından bahisle, Türkiye‟deki BosnaHersek Konsolosluğu aracılığıyla Bosna-Hersek Hükûmeti‟nden yeni bir belgenin düzenlenip kendisine gönderilmesini istemiĢtir. Ayrıca, bu muhacir kadın eĢinin yaĢayıp yaĢamadığını ve nerede olduğunu da kendisine haber verilmesini istiyordu.666 BoĢnakların göçe iliĢkin Avusturya makamlarına yaptıkları muhacir belgesi talebine iliĢkin baĢvuruları ile göç iĢlemlerinin nasıl geliĢtiğine; birey-devlet iliĢkileri açısından ayrıntılı bilgilere ulaĢılmaktadır. KiĢiler doğdukları toprakları bırakarak bir anlamda içindeki bulundukları zorlayıcı Ģartların itici gücüyle ya da onları çeken Ģartların etkisiyle göçe karar vermekteydiler. Muhacir belgesi alabilmenin Ģartları 664 ABĠH, ZVS, 1914. 665 ABĠH, ZVS, 1914. 666 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/1264, Dosya No.258499, Blg. Nr.515/106. 187 buradaki verilerden öğrenilebildiği gibi, alamamanın da bireyler ve aileler üzerinde yarattığı etkilerinin de neler olduğu anlaĢılabilmektedir. Meselâ, kiĢilerin bakmakla yükümlü olduğu ve geride bırakacağı bir yakını olması halinde kiĢinin göç izni reddedilebiliyordu. Göç izni almak için yapılan baĢvurulardan iktisadî, sosyal, siyasî, gibi genel göç sebeplerini bireysel bazdaki örneklerle daha somut bir çerçeveye oturtmak mümkün olmaktadır. 3.5.MUHACĠR BELGESĠ ĠġLEMLERĠNE DAĠR MESELELER 3.5.1.ĠĢlemlerinin Uzaması Muhacir belgesinin verilmesi için gerekli tespit ve kayıtların gerçekleĢtirilmesi sırasında resmî iĢlemlerin uzaması ve memurların keyfi davranıĢları, göç etmek isteyen kimseleri zor durumda bırakmakla kalmayıp, Türkiye, Avusturya ve BoĢnak Ģahıslar arasındaki yazıĢmaları da uzatıyordu. Meselâ, bir süredir Üsküp‟te bulunan Bosnalı ġaçir, Avusturya-Macaristan Hükûmeti‟ne göç izni için belgesinin iĢlenmesi talebinde bulundu. Dilekçesinin yanıtını bekleyen ġaçir, Üsküp‟teki Avusturya-Macaristan konsolosluğundan çağrıldı ve askerlik iĢleminin, belgesinde gösterilmemesinden dolayı, muhacir belgesinin verilemeyeceği söylendi. ġaçir, 18 Aralık 1911‟de baĢvurusunu tekrarladı amma cevap verilmemesi üzerine, kiĢi zaten var olan belgelerinin bulunmasını ve kendisine cevap verilmesini sert bir uslûpla istedi.667 Belge alabilmek için, kiĢinin ne kadarlık gayrimenkule sahip olduğunu da beyan etmesi bir mecburiyet olduğundan, göç edecek BoĢnakların çoğu sahip olduğu ev, toprak gibi mülklerini elden çıkarıp satıyor ve beklemeğe baĢlıyordu. Memurların keyfî tavırları tahammülleri taĢırıyordu. Bosanski Novi Belediyesi‟ne, 1911 Mayıs‟ında baĢvuran Hasan Yusufagiç‟in içinde bulunduğu durum buna örnektir. Yusufagiç, tüm malını elden çıkarıp sattığını, malının değerinin ancak dört yüz kuruna olduğunu ve yolculuk biletleri için gerekli parayı ayırdığını ve yaklaĢık bir ay 667 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.67, Blg.Nr.38939, 10 ġubat 1912. 188 önce Nisan baĢında da göç iznini istediğini söylüyordu. Hâlâ bir sonuç alamayan Yusufagiç, pasaportunu beklerken elinde var olan yol parasını da harcamak zorunda kalıyordu. Ġçler acısı durumunu onun Ģu ifadelerinde görmek mümkündür: “Sizden bana ve aileme yardım etmenizi rica ediyorum. Ben delirmeden (…) Memurlar bu işi çok uzatıyorlar. Ben gitgide parasız kalıyorum. Oğlum Hüseyin bu ay askerliğe gitti. Bu olay da durumumu zorlaştırıyor. Ama ben artık beklemeyeceğim. Bu yüzden rica ediyorum, bana göçmen olarak pasaport verilemesini ve oğlumun geri dönmesi için pasaport istiyorum. Eğer oğlumu askerlikten bırakmazsanız, o zaman kalan ailem için bir pasaport istiyorum. Onlarla birlikte Türkiye‟ye gideceğim. Oğlum da ayrı bir cevap beklesin” 668 KiĢinin, her Ģeyden vazgeçerek, evlâdını bile bırakmayı göze alması, içinde bulunduğu ruh hâlini ve yaĢadığı anlatılmaz zorluğu ortaya koymaktadır. Belgelerden anlaĢıldığı kadarıyla, BoĢnakların ardı ardına gelen Ģikâyetleri göz ardı edilmiĢ, dilekçeler hükûmet nezdinde etkili olmamıĢtı. AvusturyaMacaristan Hükûmeti‟ne karĢı gitgide büyüyen yabancılaĢmayı, tatminsizlik ve haksızlığa uğramıĢ olma hisleri iyice güçlendirmiĢtir. Ġbrahim de, diğer muhacirlerin yaĢadığı sıkıntıların benzeri ile karĢı karĢıya kalanlardan olmuĢtur. Muhacirlik talebi ile ilgili olarak, aradan uzun bir zamanın geçmiĢ olmasına rağmen, resmî makamların henüz hiçbir iĢlem yapmadıklarını öğrendi. O da, diğer aileler gibi, çareyi yeni bir baĢvuruda gördü. Dilekçesinde, hükûmete Ģu sözlerle neredeyse yalvarır: “Bu dilekçe ile sizlerden çok kötü durumda bulunduğumu arz ediyorum. O yüzden artık sözü uzatmayacağım. Foynisa Belediyesi‟ne Türkiye‟ye göç edebilmek için dilekçe yazmıştım. Kendim için izin alabildim ama, oğlum için almadığımdan tekrar izin için başvurdum. Hükûmet bana izni verdi, çok teşekkür ederim. Fakat oğlum için izin almadım. Bu yüzden tekrar istekte bulunmaktayım. Benim tek oğlum 18 yaşındadır ve ondan başka çocuğum da yoktur. O‟na niçin izin verilemediğini merak ediyorum.” Muhacirlerin sertifika talepleri, muhacir dosyalarında yer alması zorunlu olan askerlik yaptığını gösterir belge, borçları olmadığına ve haklarında suç ve ceza içeren kararların olmadığını gösterir bazı belgelerin eksikliğinden dolayı da uzuyor ve sonuçlanmıyordu. Her baĢvuru dosyasında bulunması gereken belli baĢlı belgeler 668 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115, ġ.20-15, Blg. Nr.118978/11. 189 bunlardı. Göç edecek kiĢinin durumu belediye, maliye, dinî makamların incelemesinden ve onayından geçmekteydi. Meselâ, bu incelemeler sırasında, Bosanski Novi‟de yaĢayan Meho HacipaĢiç‟in Ģeriat mahkemesiyle olan bir takıntısı tespit edilerek, dilekçesi beklemeye alınmıĢtı.669 Bu da göç izni baĢvurusunun uzamasına yol açan sebeplerden bir diğeridir. 3.5.2.Askerlik Meselesi Askerliğe iliĢkin sebeplere gelince, 1881 yılında yürürlüğe giren askerlik yasası Müslümanlar arasında nefret ve korku doğurmuĢ ve kitle göçüne sebep olmuĢtur. 1881 yılında çıkarılan gecici savunma kanunu670 ile Bosna‟da yaĢayan Müslümanlar da askerlik kur‟asına dâhil edilmiĢlerdir. Hâlbuki, BoĢnaklar “gâvur” ordusunda askerlik yapmak istemiyorlardı. Bu iĢ onlara çok ağır geliyordu. Ayrıca, erkek çocukların askere gitmesi, iĢgücü kaybı anlamına geliyordu. “Askere giden Boşnakların başkaları için silah taşıyacağı ve gâvurlara hizmet edeceklerin yaninda "skrijak" giyecekleri, domuz eti yiyecekleri, camiye gidemeyecekleri, abdest alamayacakları ve sarap içmek zorunda kalacaklar, diye söylentiler oluşması” Müslümanlar arasında göç telaĢı yaratmıĢtır.671 Göç etmek isteyen aileler, erkek çocuklarının askerlik görevine dâhil edilmemeleri için çok çırpınmıĢlardır. Ancak bu tür istekler kabûl edilmemiĢ ve askere alma kanunu ve kararnamesi ısrarla uygulamaya konulmuĢtu. Bir anlamda, devlet, askerlik yasası ile, dolaylı da olsa bu göçü hızlandırmıĢ ve sayısal olarak arttırmıĢtı da denilebilir. Avusturya-Macaristan yönetimi, Kasım 1881‟de çıkarılan askerlik yasası ile Müslümanları olduğu gibi, gayrımüslim Sırpları ve Hırvatları da askerlik yapmakla yükümlü kılıyordu. Halkın tamamı ise askerlik yasasına tepkiliydi. Bu hoĢnutsuzluklarının baĢlıca sebebi, tarım iĢlerinde çalıĢan erkek çocukların askere alınmasıyla doğan iĢgücü açığını maddî olarak karĢılayamayacak ailelere herhangi bir muafiyet getirilmemesiydi. 669 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115, Blg Nr.2404553/11. 670 BandţoviĤ, a.g.e., s.137. 190 Bu sebeplerle yaĢanan birtakım acı olayları yansıtan muhacir dilekçelerine de rastlamak mümkündür. Haliloviç köyünde yaĢayan muhacir bir anne, pasaport alarak oğlu ile birlikte göç etmeye karar vermiĢ, ancak oğlu askere alınınca, göçe gidememiĢti. Kadın, devlete yalvarıyor ve göçün ertelenmiĢ olmasından ötürü Türkiye‟ye gidebilmek için gerekli olan yol parasını harcamak zorunda kaldığını ve oğluna da sefalet çektirilmemesi için yalvaran ifadelerle talep ediyordu.672 Ġlhaktan sonra, göçlerin yoğunluk kazandığı 1911 yılında Bosna-Hersek Hükûmeti‟ne hitâben verilen bir dilekçe de bu acilen gitme talebi baĢka bir nedene bağlanmaktaydı. Türkiye‟ye göç izni ile muhacir belgesini alan baba, 21 yaĢında olan oğlunun ailesi ile birlikte göç etmesine izin verilmediğinden Ģöyle yakınmaktadır: “Oğlum Mustafa‟ya üç sene boyunca süren askerliğini bitirmediği için izin verilmedi. Ancak, iki seneyi bitirebildi. Arta kalan bir senesini bitirmek isterdi Fakat her gidişinde kendisini sağlıklı bulmuyorlardı. Her iki ayağında da problem var, bir ayağı aksıyor, diğer ayağı ise kırık olduğundan dolayı sakat olarak tespit edildi. Ben ise kendi belgemi aldım ve oğlum Mustafa‟ya da verilmesini bekliyorum. O yüzden içtenlikle ve en yüce alçak gönüllükle sizden oğlum Mustafa‟ya izin verilmesini, rica ediyorum.” 673 Genel olarak göçe teĢvik eden sebeplerden biri askerlikten kurtulma çabası olsa da, tam aksi istemlerin olduğuna dair belgeler de mevcuttur. Bu bağlamda, Tuzla‟da yaĢayan Ġbrahim Reciç Ģu dilekçeyi vermiĢtir: “Göç izni almış olmama rağmen (Tuzla‟da, 21 Haziran 1911 tarihli ve 4572 nolu dilekçe ile) fikrimi değiştirdim. Son kararım Türkiye‟ye gitmemektir. Aslında kendi ülkemde kalıp asker olarak vatanımda yaşamaya devam etmek istiyorum. Bununla ilgili olarak Saraybosna‟daki hükûmetten, beni tekrar askerliğe almasını istiyorum ve Tuzla‟da yaşamaya devam edebilmemin teminnii istiyorum (11 Kasım 1911).” 674 671 BandţoviĤ, a.g.e., s.137. 672 ABĠH, ZVS, 1911, KBrj.116, ġ.20-15, Dosya No.253500/1911. 673 ABĠH, ZVS, 1911, KBrj.118, ġ.20-15/4431, Dosya No.279.8677/1911. 674 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/4333, Dosya No.263079/1911. 191 ġu ana kadar incelediğimiz belgelerde genellikle askerlik görevinden kurtulma amacına yönelik baĢvurular mevcuttu. Bu önekte ise, bunun aksi bir talep ile göç fikrinden vazgeçmek istenmesi, çok rastlanan bir durum değildir. Askerliğe iliĢkin sorunlara bakıldığında ise askerlik yapmakta olanlardan daha çok sağlık sorunlarını neden göstererek bu görevlerini yapamayacaklarını beyan edenler ile bu göreve hiç gitmek istemediğini belirterek göç izinlerinin Ülke Yönetimi tarafından onaylanmasını isteyen sayısı oldukça fazlaydı. 1881‟de Müslümanlara Avusturya-Macaristan ordusunda askerlik yapma zorunluluğu getirilmesi ile birlikte göç etmek isteyen sayısında artıĢ olduğu, göçü bu yasanın yönlendirdiği söylenebilir. Artan yoksullaĢma ile beraber ailelerin temel geçim kaynağı olan tarım arazilerini iĢleyen erkek çocuklarını ya da yakınlarını yıllarca sürecek olan askerlik hizmetine göndermemek istemekteydiler, bu durum da yapılacak tek Ģey bir an once göç etmekti. Göç izni için baĢvuran ailelerin birçoğunda on beĢ yaĢ üstü erkek birey olduğu göz önüne alınırsa, göç izni verilecek kiĢilerin tanımlanması sorunlu bir mesele olabiliyordu ve bu hem izin için baĢvuruda bulunan ailelerin izni alan diğer üyeleri hem de geride kalanlar için uzun vadede yeni sorunlara yol açıyordu. BosnaHersek ülke yönetimi, muhacirlerin geri dönme hakkına iliĢkin vurgu yapan yorumları tutanakta belirtmiĢti ve duruĢuyla bunu da hesaba katması gerekiyordu. 3.5.3. Süre Uzatımı ve Vergi Meseleleri Osmanlı Devleti, Berlin Kongresi ile Bosna-Hersek‟in yönetimini Avusturya-Macaristan‟a devretmiĢ, ancak Avusturya‟nın ilhakının ardından, bu topraklarda yaĢayan Müslümanlar idaresi altına girdikleri devletin hükûmeti veya ahalisi tarafından baskılara uğramıĢlardır. Gördükleri bu baskılar yüzünden, tarlalarını, evlerini, barklarını kısacası bütün maddi varlıklarını bırakıp, Osmanlı ülkesine sığınmak zorunda kaldılar. Osmanlı Devleti‟ne göç etmek isteyenlerden göçlerine engel olmak maksadıyla, çok fazla vergi talep edilmeye baĢlanmıĢ olup, bu sebeple birçokları göçten vazgeçmiĢti. Resmî iĢler için istenen “harç” peĢin olarak alınmadıkça, hiçbir iĢlem yürütülmemekteydi. Ġstenen harç veya vergiyi ödemezlerse, haklarını da 192 kaybetmekteydiler. Öte yandan, ufak bir borç için bile, Müslümanlar, ödeme gücüne bakılmaksızın, mal ve mülklerini çok ucuza elden çıkarmaya zorlanmıĢlardır. Ya da çok az tazminat vermek suretiyle, Müslümanların malları kamulaĢtırılmıĢtır. Bosna‟nın Bırçko Ģehri Brezovo Pole adlı köyün ahalisinden olan Meho Delaliç, muhacir belgesini almıĢken, belediyeye 37 kuruna tutarında olan vergi borcunu ödemediği takdirde belgesinin iptâl edileceği kendisine tebliğ edilmiĢtir. Delaliç ise, borcunu ödeyebilmek için yanında parası olmadığını ve ileriki tarihlerde de borcunu ödeyip ödeyemeyeceğine dair bir Ģey söyleyemeyeceğini açık yüreklilikle dile getiriliyordu.675 Belgenin süresini uzatma talebi ile ilgili bir baĢka örnek de Ģudur: Gorni Vakuf Ģehrinden Ahmet Maruf adlı muhacir, eĢi Kana‟nın bir akrabasına verdiği yüz kuruna borcunu geri alabilmek için dâvâ açmıĢ olduğundan bahisle iĢlerin sonuçlandırılıĢına kadar memleketten ayrılamayacağını; 1911 Haziranı‟nda aldığı muhacir belgesinin süresinin uzatılması için Bugoyno belediyesine baĢvurmuĢtur.676 Muhacir adayları ile ilgili olarak, bâzı garip olaylar da cereyan ediyordu. Meselâ, 1902 yılında Bosanska Krupa‟ya bağlı Yezersko‟dan göç etmek için muhacir belgesi isteyen Ömer Haydareviç hakkında, köy muhtarı Mehmet Bucafereviç, Haydareviç‟in nakit parası olup olmadığını bilmediğini, fakat dört yüz elli kuruna değerinde malı olduğunu bildiğini söylemekte ve fakat bu kiĢinin halk arasında telaĢ ve kaygı yarattığından bahisle, “en kısa zamanda” bu adamın toplumdan sürülmesini istmekteydi.677 3.6.MUHACĠR BELGESĠNDE ZAMAN AġIMI Avusturya yönetimi, muhacir belgesinin iki ay içinde kullanılmasının gerektiğini, aksi hâlde belgenin süre aĢımından dolayı geçersiz hâle geleceğine dâir bir kaide ortaya koymuĢ ve bunu da istisnasız olarak uygulamıĢtır. Böyle bir kaide ortaya konulunca, insanî sebeplerin her Ģeyde olduğu gibi, bu konuda da 675 ABĠH, ZVS, 1914, K.Brj.?, ġ.20-15/70, Dosya No.175017/14, s.3. 676 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116 (15 Temmuz 1911‟de Gorniyu Vakufta yazılmıĢ tutanak). 677 ABĠH, ZVS, 1902, K.Brj.50, ġ.10-504/3, Dosya Nr.185221, Blg. Nr.6254-702, s.10. 193 değiĢikliklere yol açması kaçınılmaz olmuĢtur. Dolayısıyla, hem göçmekte olanlar açısından, hem de yönetim açısından tatsız olaylar yaĢanmıĢtır. Meselâ, Bosanska Krupa Belediyesi, 9 Aralık 1912‟da Ömer Vıraniç‟e ve ailesine muhacir belgesini vermiĢtir. Ömer de, bunun üzerine, tüm malını ve mülkünü satarak yolculuğa çıkmak üzere hazırlıklarını tamamlar. Ancak, yol üzerindeki bâzı ülkelerden geçiĢ yasaklanmıĢ olduğundan ve Türkler‟e yönelik bir düĢmanlık bulunduğundan, kendisi ve ailesi zamanında göç edemedi ve verilmiĢ olan belgenin tarihi de geçti. Ömer, belgenin zaman aĢımına uğraması sebebiyle, 20 Ocak 1913‟de tekrar gerekli makama baĢvurarak ve mağduriyetini anlattıktan sonra sertifikanın yenilenmesi isteğinde bulundu.678 Bâzan da göç hareketliliğinden amaç, sadece Ġstanbul‟a gitmek, yâni mesken değiĢtirmek olabiliyordu. Meselâ, 1881‟de Foça Ģehrinden göç baĢvurularının fazla olması dikkat çekicidir. Foça‟ya bağlı Uskolino‟dan baĢvuran Ali Kadriç 55 yaĢında olup Ġstanbul‟u yeni bir hayat kurmak için seçmiĢti.679 Bâzan da hiç istenmeyen Ģartlar ortaya çıkabiliyordu. Meselâ, 1910 yılında Saraybosna‟daki Osmanlı konsolosluğuna Türkiye‟ye göç edebilmek için ağabeysi ile baĢvuran ġaçira adındaki kadın muhacir belgesini sadece kendisi için almıĢtır. Çünkü, Tuzla Ģehrinde oturan eĢi Avdo BaĢtaragiç orada kalmak istiyordu. Bu da göç etme isteği yönündeki bir engeldi, kendisine bildirilen zaman aralığında göç etmezse Ģayet göç izinin süresi sona erecekti. Göç etmede çok kararlı olan bu BoĢnak kadın, çaresiz kaldığından, eĢinden boĢanmak için ġeriat adliyesine baĢvurmuĢtur.680 Bir baĢka örneğe de Visoko Ģehrinde rastlamak mümkündür. 16 Kasım 1911 günü, Visoko Belediyesi‟nde Ġbro Çaba adına bir tutanak tutulmuĢ ve bu tutanakta da dilekçesi yer almıĢtı. Ġbro, sıkıntısını Ģöyle dile getirdi: 678 Dikkatimizi çeken bir nokta da, muhacirlerin nereye gidecekleri yönündeki kararsızlıklarıydı. Meselâ, yukarıda bahsettiğimiz muhacir Vıraniç, ilk dilekçesinde Selânik‟e göç etmek istediğini belirtmiĢ, fakat daha sonra fikrini değiĢtirerek Anadolu‟da Karamürsel‟e gitmek istediğini ifade etmiĢti. Bu değiĢikliğin sebebine dair herhangi bir açıklama Muhacirîn dilekçesinde yer almamaktaydı. ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.69-2, ġ.20-15. 679 ABĠH, ZVS, 1899, KBrj.61, ġ.10-655/2, Blg. Nr.5-35/22-1181. 680 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/1264, Dosya No.258499. 194 “Ailemle beraber Türkiye‟ye göç edebilmek için talebde bulunmuştum. Belgeyi aldığımda oğlum Osman‟ın belgede kayıtlı olmadığını fark ettim. Oğlum, sürekli hasta olduğu için onun da benimle göç edebilmesi için belgeye kayıt edilmesini istiyorum.” 681 3.7.MUHACĠR BELGESĠNĠN ĠPTÂLĠ Bosna‟dan göç etmek için izin baĢvurusunda bulunup muhacir belgesini alanların bir kısmı, çeĢitli sebeplerden ötürü, bu taleplerinden vazgeçtiklerine dair yeni dilekçelerle ilgili makama baĢvuruda bulunmuĢlardır. Belgesinin iptâlini isteyen bâzı kimselerin, göçten neden vazgeçtikleri yönünde net ifadeler bulunmamaktadır. Bununla birlikte, belge iptâli için yönetime verilen dilekçeler incelendiğinde, Türkiye‟ye gitme fikrinden vazgeçmek, doğduğu şehirde kalma isteği, gidilecek yerin beğenilmemesi gibi sebeplerin ileri sürülmüĢ olduğu anlaĢılmaktadır. Türkiye‟ye göç etmek için izin alanların birçoğunun Ģikâyeti, aileye verilen belgede ailenin genç erkeklerine yer verilmeyiĢinden kaynaklanan muhtelif sıkıntılar idi. Ancak, bu durumun aksine yaĢanan olaylar da mevcuttu. Meselâ, Eski Meydan adlı yerleĢim biriminde yaĢayan Muharrem MaĢiç, Türkiye‟ye göç etmek için hem kendisi hem de aile bireyleri için izin istedi. Ancak, oğlu Türkiye‟ye göç etmek istemediğini, yirmi sekiz yaĢında genç bir insan olduğunu ve malî durumunun oldukça iyi olduğunu beyan ederek muhacir belgesinden isminin silinmesini istemiĢtir. Bir diğer örnekte ise, yine göçten vazgeçmenin sonucunda beliren sıkıntılar mevcuttur. 1912 Kasımı‟nda Bosna‟dan Sırbistan‟a göç etmek isteyen Mırço Grahoç malını kardeĢine satmıĢtı, ancak Sırbistan‟ı beğenmediği için vazgeçti. Devletten, bulunduğu yerde kalma izni istemekte ve kardeĢine sattığı mallarını geri aldığını da belirtmekteydi.682 Kimi zaman da evlilikler göç iĢlemlerini etkilemekte ve göç için baĢvuruda bulunduktan sonra, izin alınıncaya kadar geçen zaman zarfında evlenen muhacir adayı, bu konuda ne yapabileceğini öğrenmek için baĢvuruyordu. Bu Ģekilde izin 681 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/4259, Dosya No.258621. 682 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.69, Blg. Nr.8864. 195 alan Huso ġabiç adlı göçmen, nikâhlandığını ve bundan ötürü göçten vazgeçmek zorunda kalacağını beyan etti. Neyse ki, muhacirin göç belgesine nikâhlandığı eĢinin de izni eklenerek göç etmesi için önündeki engel ortadan kaldırılmıĢtır.683 Bir baĢka aile dramı da, ailelerin parçalanmıĢ olarak hayatlarını devam ettirme kararını vermek zorunda kalmalarıydı. Meselâ, Nevesinye‟de yaĢayan bir ailenin amacı, hükûmetin belirlediği göç yolu olan Dubrovnik üzerinden Türkiye‟ye göç etmekti. Ancak, aile üyelerinden en büyük oğul babası ile göç etmek istemediğini belirterek muhacir belgesinin iptâlini istemiĢtir. Böylece aile bölünmüĢ bir Ģekilde hayatlarını sürdürme kararı alır.684 Foynisa‟da yaĢayan ġemso göçe karar verir amma, kardeĢleri ve ailesi bu konuda kendisiyle aynı görüĢte değildi. Onlar yaĢanan her türlü sıkıntıya, baskıya, zulme rağmen topraklarını yok pahasına satarak, karanlık umutlarla yaĢamak istememekteydiler. ġemso ve ağabeysi için Foynisa Belediyesi‟nde 17 Kasım 1911‟de bir tutanak tutuldu ve göç izni alındı. Muhacir belgesine beraber kayıt edildikleri için birlikte göç etmek zorundaydılar. Ancak beklenmeyen bir durum gerçekleĢti ve ġemso‟nun eĢinin rahatsızlığı önlerinde önemli bir engel olarak belirdi. Yola çıkarlarsa rahatsızlık daha da artacağından; ġemso çareyi muhacir belgesinin iptâli için baĢvurmakta buldu. Bu davranıĢ ise ağabeysi ve yakınları için yeni sıntılara yol açtı. Çünkü ağabeysi ve onun oğlu hemen göç etmek istemekteydi. Onların göç edebilmesi için de, kurallara göre, belgenin yenilenmesi gerekmekteydi. ġemso geçici olarak Bosna‟da ailesi ile kalacağını beyan ederek, sonra muhacir belgesi talebinde bulunacağını ifade etti.685 Her muhacir adayı, doktordan sağlıklı olduğuna dair bir sağlık kağıdı almalıydı. Bu iĢlemin yapılmaması da göç izninin hükûmet tarafından iptali için bir nedendi. Ama halk bunu ciddiye almıyordu, çünkü o zaman yeterli doktor yoktu ve halkta da doktora gitme âdeti yoktu. Dolayısıyla da, göç için yerine getirilmesi gereken bir resmîyet olan bu sağlık belgesi alma kuralının ne muhacir adayı, ne de hükûmet tarafından dikkate alınmadığını söylemek mümkündür. Çünkü her göç 683 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.118, ġ.20-15/4369, Dosya No.12247, Blg. Nr.12247. 684 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/4244, Dosya No.258323/11; ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/4129, Dosya No.246573. 685 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.117, ġ.20-15/4244, Dosya No.258323, Blg. Nr.258323/11. 196 dosyasında böyle bir belgenin yer almadığı ve buna rağmen iznin verilmiĢ olduğunu görebiliyoruz. Göç iznini gösteren belgelerin hangi sebeplerden dolayı iptal edildiği, muhacirlere iliĢkin yukarıdaki örneklerde ayrıntılı olarak ortaya konuldu. Göç belgesinin iptalini isteyen bireylerin bazıları göçten, Türkiye‟ye gitme fikrinin ilk andaki gibi cazip gelmemesi, doğulan toprakları bırakıp gidememe duygusu, evlilikler, gidilecek yeri beğenmeme, muhacir belgesini kaybetme gibi gibi nedenlerle vazgeçmiĢlerdi. Bu durumda da göç izninin yeniden iptal edilmesi yönünde baĢvurular gündeme gelmiĢti. Türkiye‟ye göç etmek için izin alanların birçoğunun Ģikâyetindeki ortak husus, göç izni iĢemleri sonuçlandığında ailelerin göç belgelerinde ailenin genç erkeklerine -askere alma düĢüncesiyle-yer verilmeyiĢinden kaynaklanan sıkıntılardı. Göç etmek isteyen aile adına ailenin reisi baĢvuruda bulunmaktaydı ancak herhangi bir sorun olmaması durumunda bütün aile üyeleri için muhacir belgesi verilmekteydi. Nadir de olsa aile üyelerinden birinin çeĢitli sebepler öne sürerek ailesiyle göç etmek istemediğini resmî olarak bildirip, göç iznini iptal ettiği örnekler de mevcuttu. Kimlik, aidiyet ve mülkiyet iliĢkilerinin yol açacağı sorunlar da göç etme kararından vazgeçmede etkiliydi. 3.8.Kaçaklar BoĢnaklar, 1878 Berlin Kongresi ile Bosna toprakları iĢgâl edilse de Osmanlı Devleti‟nin Bosna‟daki hükümranlığının sürdüğü günlerde, her Ģeye rağmen, dayanacak bir mercinin olduğunu hissediyorlardı. Ancak, Bosna‟nın 1908‟de Avusturya tarafından ilhakı ile yaĢanan değiĢiklikler, pek çok sıkıntıyı getirdi ve tabî olarak da çaresizlik duygusunun yerleĢmesine sebep oldu. Bu yüzden, bâzı BoĢnaklar, kimseye haber vermeden ve her Ģeyi göze alarak, ülkeden resmî olmayan Ģekilde ayrılmıĢlardır. Avusturya makamları da bunların peĢine düĢerek ceza iĢlemlerini gıyaplarında yürütüyordu. Bosna‟dan resmî olmayan yollarla göçler devam ederken, gayriresmî göç hareketini engellemeye yönelik giriĢimler ile Ģahıslar hakkında bilgi toplanmasına çalıĢılıyordu. Bulunduğu yere uzun süre dönmeyen bireylerin, Türkiye‟ye kaçak 197 olarak gidebileceği düĢüncesi de bunda etkiliydi. Bu amaçla da, hakkında uzun süre haber alınamayan kiĢilerle ilgili belediye dairelerince yasal iĢlemler baĢlatılıyordu. Meselâ, Korayi adlı bölgede yaĢayan Aliya Çatiç‟ten yaklaĢık on yıldır bir haber alınamıyordu. Nerede ikamet ettiğine dair hiçbir bilginin olmamasından dolayı, 30 Ekim 1911 tarihli 1226 sayılı kararname gereğince, Aliya‟nın aile üyelerinden Hüseyin Çatiç ve Muyo Peçkoviç belediyede sorguya çekilmiĢlerdir. Ġfadesi alınan bu kiĢiler, Çatiç‟in nerede olduğunu bilmediklerini, hatta “kendisinin bir daha döneceği yönünde ümitlerinin kalmadığını” söylemiĢlerdir (6 Kasım 1911).686 Busovaça‟dan Sarayevo‟ya giden Adem Saraçeviç‟in, eĢini ve oğlunu bırakarak, Bosna‟ya bir daha dönmemesi üzerine, Saraçeviç‟in Türkiye‟ye kaçtığı söylentisi yayılmıĢtı. Bundan haberdar olan Foynisa Belediyesi, Adem Saraçeviç ile ilgili olarak 22 Ağustos 1902‟de soruĢturma baĢlatmıĢtır.687 Biçakçiç ailesinin iki oğlu, Seydo ve Muyo, daha iyi iĢ bulabilmek umuduyla ve devletten izin almadan eĢleri ile beraber 1901 yılında Türkiye‟ye göç etmiĢlerdi. Babaları ve anneleri ise, Gıranitsa Ģehrinden kopamadıklarından, kalmayı tercih etmiĢlerdi. Biçakçiç ailesinin reisi de, sağır ve yaĢlı olduğu için toprağını terk etme zamanı geldiğini belirterek, 1911 yılında eĢi ile birlikte göç etmeye karar vermiĢti. ġimdi, onun için önemli olan Ģey geri kalan hayatını kaçak olarak göç eden oğulları ile birlikte geçirmekti ve bu amaçla da hükûmetten muhacir belgesi talep etti.688 Hakkında haber alınamayanların sayısı günden güne artmaktaydı. Kaçak kiĢiler hakkında muhtar vb. kiĢilerin ifadelerine dayanarak kaçaklar hakkında bilgi toplanılıyordu.689 Bu bağlamda, 13 Ağustos 1912‟de Tırnova Belediyesi‟nde bir tutanak tutulmuĢ ve Tırnova‟dan herkesi iyi tanıyan muhtar Muyaga Mesiç‟ten Meho Mesiç hakkında bilgi vermesi istenmiĢtir. Muhtar: 686 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg. Nr.677. 687 ABĠH, ZVS, 1901, K.Brj.51, Blg. Nr.426. 688 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.115. 689 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.69, Blg. Nr.653. 198 “Meho‟nun Fetriç adını taşıyan bir yerde bulunduğunu duymuştum. Türk vatandaşlığını aldı mı bilmiyorum. Haberdar değilim. Ya da ülkesine dönmek için ilgi gösterdi mi? Bilmiyorum. Bir kelime ile Meho Mesiç konusunda hiçbir şey bilmiyorum. Bunu kesin olarak teyit edebilirim” Ģeklinde ifade vermiĢtir.” 690 Meselâ, Lukavica‟dan Muhtar DerviĢ Topalaviç, kaçak olarak göç eden Muharrem Effendi MuĢiç adlı bir muhacir hakkında bilgi vermesi için belediyeye çağrılmıĢtı. Muhtar, bu Ģahsın Morda köyünde doğduğunu ve bu köyde yıllarca tüccar olarak ve kısa süre boyunca da imam olarak çalıĢtığını beyan etmiĢti. EĢi Celva ve oğlu Halil MuĢiç, Muhtar Ġbrahimin yanında bulunuyordu. Adamın, tek baĢına Türkiye‟ye gitmiĢ olduğu anlaĢılıyordu.691 Kaçak olarak memleketini terk eden ailelerin geride kalan yakınları, onların ardından korumasız bir Ģekilde hayat sürdürmekteydiler. Meselâ, Beçir ġeylanoviç, 1910 yılında pasaportu ile Türkiye‟ye gitmiĢti. EĢi Fata ve iki yaĢındaki oğlu Aliya, Kudiçi köyünde kalmıĢlardı. Kaçak olarak Türkiye‟ye giden adamın eĢi de, 1911‟in Ağustos ayında kimseye haber vermeksizin gitmiĢti.692 Bosna topraklarından farklı farklı yıllarda ferdi olarak Türkiye‟ye gerçekleĢen göçlerin birbiriyle örtüĢmesinde akrabalık bağları ile birlikte yaĢlılık gibi kiĢisel durumlar da etkiliydi. Yani, farklı dönemde aynı aileden gerçekleĢen göçe yol açan Ģartlardan biri ekonomik olabildiği gibi bir diğeri sadece bireyin kendi gereksinimlerinden kaynaklanabiliyordu. Ana Popoviç kendisinin sakat, annesinin de hasta ve yaĢlı olduğunu gerekçe göstererek Ġstanbul‟a gitmek için duygusal bir baĢvuruda bulunmuĢtur. Annesi, 40 yıl önce BoĢnak olan babası ile evlenmiĢti ve Ģimdi zor durumdaydı. 693 Tam tersi beyanlar da vardı. Eğer ellerindeki her Ģeyi satmıĢlarsa ve paraları yoksa, kiĢilerin Bosna‟ya dönüĢ taleplerine pek sıcak bakılmamaktaydı.694 Ġflas ve borçlanma 690 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.69, Blg. Nr.653. 691 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg. Nr.596. 692 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116, Blg. Nr.787. 693 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.72. 694 ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.73, Blg.Nr.15279; ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.87-90, Blg. Nr.4936. 199 nedeniyle ülkeyi pasaportsuz bir Ģekilde terk eden kiĢilerin de meĢru olmayan bir muhacir olarak ülkeye tekrar dönmeyeceği, vatandaĢlık hakkını kaybedeceği ve nüfus sayımlarında da vatandaĢ olarak geçemeyeceği belirtilmektedir.695 Ayrıca, polis tarafından aranılan, mahkemelik veya karakolluk olan Ģahıslara taviz verilmemekte, bu Ģahıslar sınırdıĢı edilmekteydiler.696 Bazen de göç etmek isteyenlerden ellerinde resmî makamdan alınmıĢ hiçbir belgeleri olmadan yola düĢenler, yolculukta güvenlik engeline takıldılar. Buna rağmen Ģanslıydılar. Meselâ, Uvac nehri697 üzerinden Priboy‟a giden bir aile, askerlerin kontrolü sırasında pasaport aldı ve iĢlemleri ayaküstü olarak gerçekleĢtirildi. Bunlar, sadece Bosna‟da hiçbir mallarının olmadığını ve Türkiye‟ye göç ettiklerini beyan ederek göç edebilme imkânını bulabilmiĢlerdi.698 Ülkelerin etkili siyasî kontrol sağlamak için topraklarını tehdit olarak görülen gruplardan arındırmak amacıyla sıklıkla nüfus ihracı uyguladığı bilinen bir gerçektir. Kitlesel nüfus ihracı, sivil nüfusa karĢı yürütülen zorlayıcı uygulamaların çapında ve etki düzeyinde ortaya çıkmaktadır. Hedef alınan topluluklar, çoğu zaman millî, etnik ve dinî topluluk ele alınarak tanımlanmaktadır. Nüfus ihracına yönelik uygulama biçimi coğrafyaya ve tarihe, siyasî Ģartlara vs. göre farklılık görülmektedir. Meselâ, Bosna-Hersek‟ten Türkiye‟ye yaĢanan göçler, Balkanlar‟ın diğer yerleĢim yerlerinden giden göçler gibi savaĢ, kanlı çatıĢmalara maruz kalma, sözleĢme gibi koĢulların sonucu olarak kitlesel olarak gerçekleĢmemiĢti. Ancak BoĢnakları göçe iten nedenlere incelenen belgelerden yola çıkarak bakıldığında, siyasî gücün pekiĢtirilmesinin bu nedenlere yol açtığı da bilinmektedir. 695 ABĠH, ZVS, 1912, K.Brj.69, K.Brj.285, Blg. Nr.117285, 23 Mayıs 1912. 696 ABĠH, ZVS, 1913, K.Brj.33, ġ.20-81/10, Dosya No.1556221, s.2. 697 Uvac nehri Sırbistan‟dadır. 200 3.9.Göç Yolları Bu çalıĢmada, hadisenin tam bir resmini elde edebilmek için, BoĢnak muhacirlerin, göç sırasında hangi ulaĢım araçlarını ve yollarını kullandıklarının ayrıntılı bir Ģekilde açıklanmasına yarar vardır. 19. ve 20. yüzyıl baĢlarında Osmanlı Devleti‟nin belli baĢlı kitle taĢıma araçları teren ve vapurdu. Balkanlar‟da yabancı Ģirketlerce demiryolu yapılmakta ve ulaĢım ile taĢıma iĢleri demiryolları ile sağlanmaktaydı. Ġstanbul‟u Makedonya‟ya bağlayan hat da, Dırama-Serez üzerinden Selânik‟e kadar uzanmaktaydı. Denizyolu taĢımacılığı da bazı Avrupalı Ģirketlerle, birkaç Osmanlı Ģirketinin elindeydi. Balkanlar‟da önde gelen limanlar ise, Selânik, Kavala, Avlonya, Preveze, Dedeağaç, Karaağaç, Köstence, Varna ve Burgaz idi. Ancak Selânik, Avrupa‟nın Ege denizine açılan kapısı olması bakımından, Osmanlı Avrupa‟sının, Ġstanbul‟dan sonra, ikinci büyük limanı idi. BoĢnaklar kendi imkânları ile, kara yolu, deniz yolu ya da demir yolu ulaĢımını kullanarak, ileride Anadolu‟ya geçiĢte önemli konumda olan Üsküp, Prizren, PriĢtine gibi yerleĢim birimlerine göçmüĢlerdi. Rumeli topraklarına yerleĢtirilemeyenler de, deniz ve kara yolu ile Ġstanbul‟a geliyordu. Denilebilir ki, gerek gemilerle, gerek trenlerle, gerekse kara yolu ile Osmanlı topraklarına gelen muhacirler, önce bulundukları yerlere en yakın olan iskele veya istasyonlara ulaĢmıĢlar, daha sonra da iç kısımlardaki merkezlere nakledilmiĢlerdi. Bosnalı muhacirler için, hem yerleĢim yeri, hem de Anadolu‟ya geçiĢ durağı olması bakımından Makedonya önemli idi. Sırbistan da, Makedonya ile Bosna arasında bulunduğundan, BoĢnakların göç güzergâhı üzerinde idi. Avusturya Hükûmeti, kiĢinin baĢvuru yaptığı Ģehre en yakın güzergâhtan göç etmesini Ģart koĢuyordu. 698 BoĢnak muhacirler, Anadolu‟ya dört güzergâh ABĠH, ZVS, 1899, K.Brj.61, 885-352; ABĠH, ZVS, 1911, K.Brj.116. takip ederek 201 geçmiĢlerdi:699 1- Bar limanı üzerinden, 2-Belgrad üzerinden, 3-Dubrovnik limanı üzerinden, 4-Sancak üzerinden700 Muhacirler, at arabalarıyla veya yaya olarak belli limanlara veya tren istasyonlarına kadar göçmekteydiler. Oralardan da, Osmanlı Devleti‟nin kendilerine tahsis ettiği Ģekilde trenler veya vapurlarla Anadolu‟ya taĢınmaktaydılar. Muhacirler çoğunlukla da Bosna‟dan Belgrad‟a oradan NiĢ ve Sofya üzerinden Edirne ve Ġstanbul‟a gelmiĢlerdir. Avusturya-Macaristan‟ın Bosna‟yı iĢgâl ve ilhakından sonra Karadağ üzerinden, 50.000 civarında muhacir, Ġstanbul, Sancak ve Makedonya‟ya göç etmiĢtir.701 Muhacirlere bir de seyahat belgesi veriliyordu. Avusturya-Macaristan Hükûmeti‟nin, muhacirlerin taĢınmasında ne kadar yardımcı olduğu bilinmemektedir. Çünkü, incelenen belgelerde hükûmetin bir yardımının olacağına iliĢkin yeterince açıklayıcı bilgiye rastlanmamıĢtır. 1900 yılında, Sırp DıĢiĢleri Bakanlığı, Bosna‟dan olan göçün artması sebebiyle, Belgrad üzerinden Osmanlı topraklarına geçiĢ sırasında, muhacirlerin Belgrad‟daki Osmanlı konsolosluğundan seyahat belgesi alarak geçmeleri Ģartını koymuĢtur. Bu Ģekilde belge alan muhacirlerin ulaĢımını kolaylaĢtırmak amacıyla, Sırp Hükûmeti tarafından yol parasının tutarı üzerinden % 50‟lik bir indirim yapılmaktaydı.702 Ancak muhacirlerin bu yolculuğu nasıl gerçekleĢtirdiklerini, hangi zorlukları aĢarak göç etmeyi göze aldıklarını göstermesi açısından, bir örnek vermek 699 Göç Yolları Haritası için bkz. Ekler: Harita 3-4. 700 Selânik çevresi, Makedonya ve eski Sırbistan‟da yaĢayan ahalinin Balkan SavaĢları ile toplandığı liman Ģehri idi. Selânik‟ten Anadolu‟ya geçmek üzere binlerce muhacir periĢan bir halde çadır ve barakalarda Anadolu ve Ġstanbul‟a taĢınmayı beklemekteydiler. 1910 yılında kadar Selânik Vilâyeti‟ne iskân edilen muhacir sayısı, 9.000‟e ulaĢmıĢtı. Bkz. Muhacir, 30 TeĢrîn-i sânî 1910, Nr.88, s.4. 701 Avdija AvdiĤ, “Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zakljuĦenja Jugoslovensko-turske konvencije (11 jula 1938)”, Novopazarski zbornik, vol.9, Novi Pazar, 1985, ss.147-152. 702 T. KraljaĦiç, “Stav srpske vlade, prea iseljavanju Muslimana iz Bosne i Hercegovine u posljednjoj deceniji XIX vijeka“, Godišnjak Društva istoričara BIH, god. XXXIX, Sarajevo, 1988, s.142. 202 gerekirse; beĢ parasız ve periĢan bir hâlde 30 kiĢilik 6 aile, bütün Aralık ayı boyunca yürüyerek, Osmanlı Devleti‟ne göç edebilmiĢti: “Onların arasında yirmiden fazla çıplak, yalınayak küçük çocuk” vardı. 703 BoĢnak muhacirlerin bir kısmı da Müslüman nüfusun bulunduğu yakın yerleĢim bölgelerine geçti. Yeni Pazar Sancağı da bu bölgelerdendi. Sava ve Tuna nehirleri ve Karadeniz limanları üzerinden Ġstanbul‟a gelen muhacirlere tesadüf edilmekteydi. Bosna‟dan Belgrad‟a geçenler ise trenle Selânik‟e taĢındılar. Selânik‟te, Anadolu‟ya geçmek üzere, 30-40 bin civarında muhacir toplanmıĢtı.704 Balkan SavaĢları sonrası Müslüman muhacirlerin önemli toplanma merkezlerinden biri olan Selânik‟te, muhacirlerin ihtiyaçlarını buradaki Selânik Heyet-i Ġslâmiyesi ve buradaki Ġslâm cemaatinin baĢkanı Müftü Ahmed oğlu Hilmi Efendi karĢılamaya çalıĢıyordu.705 1904‟de, Krayina‟nın ileri gelenleri toplanarak, Osmanlı topraklarına göç etme kararını almıĢlardı. BoĢnak göçlerinin içinde, en ağır Ģartlarla gerçekleĢen bu göç aylar sürmüĢtür. Yaya olarak yola düĢen Krayinalılar açlık, sefalet ve hastalıklarla mücadele ederek, Bosna, Sancak, Kosova, Makedonya güzergâhını kullanarak Selânik‟e varmıĢlardı. Bu muhacir kafilesinin bir kısmı gemilerle Selânik‟ten Ġzmir‟e geçerken, yaklaĢık 1000 hane Krayinalı yaya olarak Drama‟ya, Drama‟dan da Edirne‟ye varırlar.706 Bu muhacir kafilesinin Türkiye‟ye varıncaya kadar 4 ayrı yer üzerinden yolculuklarını zor Ģartlarda yaya gerçekleĢtirdikleri anlaĢılmaktadır. Bosna-Hersek‟ten göç edenlerin bir kısmı, önceden bir kısım muhacirin zâten yerleĢmiĢ olduğu TaĢlıca‟ya yönelmiĢlerdi. Bu durum, Ģehrin nüfusuna, 703 G. Todorovski, “Srpski dokumenti za sostojbata na muhadţirite vo Makedonija (1906-1911)“ , Glasnik, br.2-3, Skopje, 1982, s.200. 704 Ġkdam, Nr.5680, 5703, 5744; Hikmet, Nr.133, 30 TeĢrîn-i sânî 1328 (13 Aralık 1912), s.2; BOA, MVM, 180, 15 ġevval 1331, 4 Eylül 1329 (17 Eylül 1913)‟den aktaran Halaçoğlu, a.g.e, s.51, bkz. Tablo IV. 705 Ağanoğlu, a.g.e., s.77. 706 Bkz. www.bosnaklar.net 203 fazladan yirmi bine yakın insanın katılması sonucunu doğurmuĢtu. TaĢlıca çarĢısı, kuzeyinden güneyine tamamen doldurulduğu için Ģehrin orta kısmındaki büyük mahallelerinde yeni çarĢılar oluĢmuĢtu. Muhacirlerin bir kısmı Yeni VaroĢ üzerinden Makedonya‟ya ve Türkiye‟nin değiĢik bölgelerine gitmiĢler, ancak kimileri sonradan geri dönerek Yeni VaroĢ bölgesine yerleĢmiĢlerdi. Bu bölgedeki muhacirlerin hayat Ģartları oldukça kötüydü. Kimileri vakıf ve cami etrafları ile Ģehir sokaklarında dilenecek kadar zor duruma düĢmüĢlerdi.707 Muhacirlerin bu bölgeye ve Sancak‟a yerleĢme sebeplerinden birisi, yerli halkla olan din ve dil akrabalıklarıydı. Ayrıca Bosna‟ya yakın olma isteği de diğer bir sebepti. Muhacirler, Avusturya-Macaristan hâkimiyetinin geçici olduğuna ve Sultan‟ın bir gün yeniden buraları ele geçireceğine inanmaktaydılar.708 Bosna-Hersek‟in 5 Ekim 1908‟de ilhak edilmesi ve Babıâlinin ilhakı Nisan 1909‟da tanıması ile birlikte taraflar arasında imzalanan protokole göre, göç serbest olacak ve muhacirler taĢınmazlarını ve gelirlerini tasarruf etme, iltizama verme, doğrudan veya üçüncü Ģahıs aracılığıyla idare etme hakkına sahip olacaklardı.709 Ġlhakı takip eden üç yıl içinde göç etmek isteyenlere pasaport verilemeyeceği ve taĢınmaz malların satıĢının yasaklanacağı hususunda, halk arasında yayılan söylentiler, özellikle köylüler arasında etkili olunca, göç hareketi hız kazandı.710 Dolayısıyla da, sadece 1910 yılında 17.000 kiĢi Türkiye‟ye göç etti. Sırbistan, Kosova ve Selânik üzerinden Anadolu‟ya gelen muhacirler Belgrad‟dan Türk sınırına kadar Sırp demiryolları idaresince ve sınırdan Selânik‟e kadar da ġark demiryollarınca indirimli fiyatlarla taĢındılar. 711 707 KolaĢinli, a.g.e., s.35. 708 KolaĢinli, a.g.e., s.35. 709 Bosna-Hersek ArĢiv Belgeleri, ss.286-291. 710 BOA, YSKP.Ev.Ek, Nr.86-35/34-33. 711 BOA, BEO, Muhacirîn Komisyonu Defteri, Nr.769/92. 204 Yoksul muhacirlerin ücretleri devlet tarafından karĢılanıyordu. Bu masrafları karĢılamak için Belgrat Türk elçiliği adına kredi açıldı.712 Ġskân-ı Muhacirin talimatnamesine göre, Rumeli ve Ġstanbul‟dan sevk olunacak muhacirlerin yolculukları süresince yeterli miktarda tayinât, vapur kaptanlarına veya nakliye memurlarına verilecekti.713 Hatta hesaplanan zamanda yolculuğun bitmemesi ihtimalîne karĢılık muhacirlere ihtiyaten ikiĢer günlük yevmiye fazladan verilecekti.714 Bu Ģehirlerden çok sayıda muhacir gemilerle Anadolu‟ya geçebilmek için, günlerce aç, susuz, periĢan bir halde beklemiĢti.715 Muhacirlerin yolculuğu sırasında, Osmanlı topraklarındaki taĢıma ücreti ve yiyecek giderleri Muhacirîn Komisyonunca karĢılanmıĢtır. Bu amaçla da muhacirlere birer ilmuhaber verilmiĢtir.716 Muhacirlerin, Ġstanbul ve Rumeli sahillerinden Anadolu‟ya aĢağıdaki esaslar dâhilinde sevk edilmelerine karar verilmiĢti.717 Herhangi bir karıĢıklığa meydan vermemek için, iskân edilmek üzere, bir bölgeye sevk olunacak muhacirlerin miktarı, hareket günleri, iskân bölgelerine kaç günde varabilecekleri beĢ on gün önceden mahallî komisyonlara bildirilecekti. Muhacirlerin sevkleri esnasında yolculuk yapamayacak derecede hasta olanlar, iyileĢtikten sonra gönderilmek üzere, refakatçileriyle birlikte alıkonulacaktı. Sağlıklarına kavuĢtukları zaman, ailelerini bulmakta zorluk çekmemeleri için, kendilerine mahallî idareler tarafından resmî mühürlü pusula verilecekti. Bu pusulalarda hastanın aile efradının bindiği vapur, sevk 712 BOA, MM, Nr.5178: 21 Mayıs 1891 tarihli arz tezkiresi; BOA, MM, Nr.5483, Ġ.E., Meclis-i Mahsus Mazbatası, 27 Ocak 1892; BAO, BEO, Muhacirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/12, 67. 713 Ġskân Talimatnamesi, md.27-28. 714 Ġskân Talimatnamesi, md.27-28. 715 Halaçoğlu, a.g.e., s.54. 716 Göçmenlerin ücretsiz taĢınması hakkında bkz. Faruk Kocacık, “Balkanlar‟dan Anadolu‟ya Yönelik Göçler (1878-1890)”, Osmanlı AraĢtırmaları I, Ġstanbul, 1980, s.145. 717 Halaçoglu, a.g.e., ss.45-61. 205 olunduğu vilâyet belirtilecekti. Hasta muhacirler iyileĢtiklerinde bu pusulayla ailelerinin yanlarına gönderileceklerdi. Muhacirler, yüz ve daha fazla haneden oluĢan kafileler hâlinde yola çıkarılacak, yolda huzur ve refahlarının temini için kafilelere birer memur eĢlik edecekti. Ayrıca, muhacirlerin geçecekleri güzergâhta bulunan köy ve kasabalara yiyecek gönderilecek ve diğer taraftan muhacirlerin huzur ve refahlarının sağlanması hususunda nizamiye askerî ve yardımsever ahaliden de faydalanılacaktı. BoĢnaklar genellikle Anadolu‟da yerleĢmiĢse de, bâzen de Osmanlı toprakları dâhilindeki Arap ülkelerine de göç etmiĢlerdir. Bâzı BoĢnaklar, Avusturya‟nın ilhakından önce, Mostar‟dan ünlü ailelerin temsilcilerini Ġstanbul‟a göndermiĢler ve Ġstanbul‟a göç etmek için izin istemiĢlerdi. Bu Ģekilde 6 ayda malımülkü satıp yaklaĢık 100 aile ilk olarak Ġstanbul‟a, daha sonra da Ġzmir‟e doğru yola çıkmıĢ, bâzıları da ġam‟a yakın olan bir köye göç etmiĢlerdi. Bu ailelere örnek verilirse; “Stupas”, “Çehayiç”, “Rizvanbegoviç”, Haciyahiç, “Draçe”, “LakiĢiç” gibi isimlerden bahsetmek mümkündür.718 3.9.1.Makedonya‟da BoĢnak Muhacirler Muhacirlerin yığıldığı yerlerden biri de Makedonya‟dır.719 Burası BosnaHersek‟ten gelen Müslümanların bir barınağı hâlini almıĢtı.720 BoĢnakların 1878 ve 1908 yıllarındaki göçleri sırasında, Makedonya, Osmanlı toprağı idi. 1877-1878 kıĢında Selânik ve Kosova vilâyetlerinde toplanmıĢ 718 719 BandţoviĤ, Iseljavanje Bošnjaka...., s.136-137. BoĢnak muhacirler, yoğun bir Ģekilde, Kosova Vilâyeti‟ne bağlı olan Üsküp Sancağı‟na yerleĢtirilmiĢti. Osmanlı Makedonya‟sı Selânik, Manastır ve Kosova Vilâyetleri‟nin toplamından oluĢuyordu. Selanik Vilâyeti; Serez, Drama ve TaĢöz Sancakları‟ndan, Kosova Vilâyeti; Üsküp, Prizren, Senice, TaĢlıca, PriĢtine ve Ġpek, Manastır Vilâyeti; Debre, Serfice, Elbasan ve Görice Sancakları‟ndan oluĢmaktaydı. Miodrag Drugovac, Ġstorija na Makedonskata Knizevnost XX vek, Misla, Skopje, 1990, s.46. 720 Mita KostiĤ, Iz Kolonizatsije Sırbije Krajem Prošlos deka, Glasnik Skopskog Društva, Kng. 12, Skopje, 1933, s.328. 206 olan tahminen 300.000 muhacirin bir kısmı, Anadolu ve Suriye‟ye göç etmiĢti. Ancak, Eylül 1879‟da 250.000-300.000721 civarındaki muhacir, Makedonya‟ya yığılmıĢtı.722 Bu muhacirler, Üsküp Sancağı‟na bağlı kasaba ve köylere dağıtıldı. Ağustos 1879 tarihinden sonra gelen 20.000 muhacirin, Sancak dâhilinde iskâna elveriĢli arazi bulunamamasından, Selânik‟e gönderilmesi kararlaĢtırılmıĢtı.723 1890‟lı yıllarda, Üsküp Sancağı724 Koçana kazâsı dâhiline Hersek muhacirlerinden 721 kiĢi iskân edildi. Osmanlı yönetimi, muhacirlere özel muamele göstermiĢti.725 1878-1912 yılları arasında, Yeni Pazar, Nevesinye, Mostar, Çaplina, Gasko, Koreniçi, Trebinye, Bileça, NikĢiç, KolaĢin vb bölgelerden gelen BoĢnaklar Üsküp‟te Hasanbey köyüne yerleĢtirilmiĢtir.726 Hasanbey köyü, BoĢnak muhacirlerin önemli güzergâhı olarak bilinmekteydi. Bu semt, Üsküp‟ün doğu tarafında bulunuyor ve Üsküp‟ün en büyük muhacir ve aynı zamanda BoĢnak yerleĢim yeri olarak bilinmektedir.727 Makedonya‟ya (Hasanbey köyü) yerleĢen ve bugün yaĢayanlardan Ģu BoĢnak aileler vardır: AlibaĢagiç, Aliç, Aliömeroviç, Babiç, Bayroviç, Beganoviç, 721 Bilal N. ġimĢir, Rumeli‟den Türk Göçleri, C.II, TTK Basımevi, 1989, s.110-111, Vesika nr.3: Schefer‟den Waddington‟a rapor (3 Ocak 1879); I, 737, Vesika nr.467: Fransa‟nın Sofya konsolosuna muhtıra. 722 ġimĢir, Göçler, II, 425, Vesika nr.182: Blunt‟tan Layard‟a rapor (5 Eylül 1879). 723 BOA, MA., ÜSMK, Nr.24/3-1, 2, 3: 1 Aralık 1879. 724 Üsküp Sancağı, arazi ve nüfus itibariyle Kosova Vilâyeti‟nin en büyük sancağıdır. PriĢtine, Bulgaristan ve Manastır arasında yer alır. Vardar nehrinin, Selânik‟ten Mitroviçe ve Sırbistan‟a giden demiryollarının Sancak topraklarından geçmesi ve karayoluyla Balkanlar‟ın kuzeyine bağlanması nedeniyle, ticaret, sanat ve ziraat geliĢmiĢtir. Bkz. Kosova Vilâyeti Salnâmesi, H. 1300 (1892). 725 BandţoviĤ, a.g.e, s.132. 726 BOA, ĠD. Nr.100037: Arz Tezkiresi, 5 Mayıs 1892; BOA, BD, Nr. 6/96; BOA, ġD, Nr.5262. 727 Sırp asıllı bir antropolog-coğrafyacı, Üsküp civarında Hasanbey adında BoĢnak köyünde, 40-50 Müslüman olduğunu yazıyordu. Fakat, Yovan F. Trifaniveski Hasanbey köyünde, Çento semtine 7080 kadar Muhacirîn yerleĢtiğini söylemekteydi. Реџеп Шкријел, Мухаџирската Криза и Населувањето на Бошњаците во Македонија (1875-1901), Скопје, 2006, s.155. 207 Vranakoviç, GaĢanin, Glavoviç, DerviĢeviç, Dırndar, Dırplanin, Juplanin, Jupiç, Zimonliç, Kahroviç, Kayeviç, Kaliç, Kapetonoviç, Kapiciç, Karadan, Kuçeviç, Kurteviç, Lukaçiç Valaeviç, Lusa, Malmudireviç, Martinoviç, Mesiroviç, Mekiç, Muliç, MeĢiç, Muçiç, Muyeviç, Muliç, Mustafiç, MuĢoviç, PaĢoviç, Pepiç, Poplata, Poroviç, Recepefendiviç, Ruyoviç, Rustemoviç, Salakoviç, Saraçeviç, Serhatliç, Ġsmetagiç, Sukiç, Çatoviç, Kustoviç, Fakiç, Fazlagiç, Haciliç, Hacıbuliç, Hasanbegoviç, Hasiç, Haciç, Huskoviç, Çengiç, Çeliç, Cidiç, ġaĢiç, ġahoviç, ġehoviç, Çoloviç.728 Hasanbey‟deki muhacirlerin anlatımıyla, 19. yüzyılın son yıllarında Bosna ve Hersek‟te hayat Ģartları çok zorlaĢmıĢtı. Özellikle, gıda maddelerinin pahalılaĢması, hayat seviyesinin düĢmesi ve zanaatkârların çok çabuk fakirleĢmiĢ olması yaygınlık kazanmıĢtı. Bosna-Hersek‟te iktisadî durumun kötüye gitmesi, Makedonya‟ya göçler baĢlamıĢtı.729 BoĢnak Muhacirlere Hasanbey‟de verimli topraklar verilmiĢtir. Aynı zamanda, Kumanova bölgesinde Mateçe köyü üzerinde bulunan ormanlık arazilere de yerleĢtirilmiĢlerdi.730 Bâzı muhacirler, Ģehir Ģartlarına alıĢamadıkları için kendilerine köy taraflarında toprak verilmesi için istekte bulunmuĢlardı.731 1881 Ağustos‟unda, Osmanlı idaresi Hasanbey köyüne muhacir yerleĢtirmeğe baĢlamıĢtı.732 Bu köyde, muhacirler toprak almıĢlar, amma daha önceden belirlenmiĢ olan Berevo, ve Sarevo köyü gibi yerlerde toprak alamamıĢlardı.733 Üsküp ve 728 Мухаџирската Криза...., s.156. 729 BandţoviĤ, a.g.e., s.133. 730 Мухаџирската Криза...., s.156. Hasanbey köyü eski Üsküp-Kumanova yolunda, Üsküp‟ten 7 km uzaklıktadır. 731 Örneğin, Üsküp Hasan Bey-Singeliç‟in çiftliğinde yaĢayan BoĢnak muhacirler dilekçe vererek, kendilerine verilen arazilerde sürekli oturabilme ve mülk sahibi olma sorununun halledilmesini isteyerek ve aynı zamanda mülklerinin aile fertleri arasında paylaĢılmasını talep etmiĢlerdi. Državen Arhıv na Republika Makedonija u Skopje (DARMS), Fond.875/3/16/17, 9 Haziran 1298 (21 Eylül 1882). 732 Мухаџирската Криза...., s.156. 733 Мухаџирската Криза...., s.156. 208 kazâlarında daha çok Kuzey Bosna Ģehirlerinden gelen BoĢnak aileler yerleĢmiĢti.734 Bu aileler: Biyelina, Bosanski ġamas, Bırçko, Bosna GradiĢkası, Banyaluka, Bihaç, Doboy, Tuzla vs. yerlerden gelmiĢlerdi. Üsküp Ģehrinin merkeze uzak mahallelerinde, Tophane, Çayır, Saatkula, Payko, Karadağ vs. gibi Üsküp‟ün güneydoğu köylerinde de BoĢnaklar yerleĢtirilmiĢtir.735 Muhacir komisyonları, Hasanbey, Ogyanise, Miralino, Kadino, Miladinovse, eski Hacılar, MırĢevsi, Umindol, Delyardovsi, Tekke, Aginav, Cidimirsi, Katlanova, Zalinov gibi köylere muhacir yerleĢtirmiĢlerdir. Bu yerleĢim birimlerine yerleĢenler, ya varolan, ya da yeni inĢa olunmuĢ evlere yerleĢtirilmiĢlerdir.736 Üsküp‟te BoĢnakların yoğun olarak yerleĢtirildiği köylerden biri de, Macari (Macarlık) idi ve Üsküp‟ün doğusunda bulunmaktaydı. Bugün Üsküp‟ün eski bir semtidir. Eskiden ise, muhacirlerin yerleĢtiği yer olarak tanınırdı. BoĢnakların Macari ve Mıladinovs gibi köylere yerleĢtirilmesinin bir diğer sebebi de yakınlarda bulunan demiryolu istasyonuydu.737 Böylece, onların bir yerden bir baĢka yere ulaĢımı daha kolay olabilirdi.738 Osmanlı Hükûmeti, 1876-1878 yılları arasında vukubulmuĢ olan katliamlardan sonra, BoĢnak muhacirlere özenle yardım etmiĢtir.739 BoĢnaklar göç için Belgrat Sefareti‟ne bağlı Ģehbenderhâneye baĢvuruda bulunmaktaydılar. Bunların bir kısmına, Belgrat Sefiri Ġbrahim Fethi Bey‟in hem kendi cebinden hem de sefaret kasasından harcırah verdiği; ancak durumun bu Ģekilde devam etmesinin mümkün olmayacağı anlaĢılmiĢtır. Daha sonra, fakir BoĢnak muhacirlerin Üsküp‟e kadar gidebilmelerini temin için Belgrat Sefareti‟ne belli bir miktar tahsisat ayrılarak Bank-ı Osmânî‟den ödenmesi kararlaĢtırılmıĢtır (4 734 Мухаџирската Криза...., s.183. 735 Мухаџирската Криза...., s.183. 736 Мухаџирската Криза...., s.183. 737 Мухаџирската Криза...., s.183. 738 DARMS, F.875, Ktj.4, Brj.56. 739 DARMS, F.875, Ktj.4, Brj.56; Osmanlı‟nın 1908 sonrası da, BoĢnak muhacirlere yardımları devam etmiĢtir. Muhacirler Kosova ovasından geçerek, Üsküp‟te toplanıyorlardı ve onlara burada para ve yemek yardımı yapılmaktaydı. 209 Mayıs 1898).740 Üsküp üzerinden göç edenlerin yol masrafları kendilerine aitken, Podgorisa üzerinden gidenlerin yol masrafları Karadağ Bankası‟nca ödeniyordu. Bu masraflar, Çetinye‟deki Alman elçisinin verdiği paralarla karĢılanıyor ve kiĢi baĢına 20 perper (Karadağ para birimi) veriliyor ve ĠĢkodra Gölü üzerinden taĢıma masrafları sağlanıyordu.741. Bâzı muhacirler, ĠĢtip Ģehri ve kazâlarına da yerleĢtirilmiĢlerdi. ĠĢtip ve civar bölgelere yerleĢme, 1878, 1881-1882, 1905 ve 1908-1909 yıllarında gerçekleĢmiĢtir.742 Muhacirlerin yerleĢimi için, Ģehirde ve civar köylerde evler inĢa edilmiĢti. Çok sayıdaki muhacir, demografik yapının Ģehir yerleĢiminde anî değiĢime yol açmıĢtır.743 1878-1908 yılları arasında, BoĢnak muhacirler için bu bölgelerde kırsal yerleĢim alanları kurulmuĢtur.744 Vasil Nedkov adındaki etnolog, 1878 yılından sonra buraya muhacir BoĢnakların yerleĢtiğini yazıyor. Bu muhacirler için yeni bir mahalle kurulmuĢ ve mahalleye BoĢnak Mahallesi adı verilmiĢti.745. Daha sonra gelen muhacirlerle de bu mahalle iki kat daha büyümüĢtür.746 Ġngiliz kaynaklarına göre, 1878‟de Bosna‟dan Ġstanbul‟a 50 bin kiĢi gitmiĢtir.747 Fransız kaynaklarına göre de, 1879‟da Makedonya‟da 50-60 bin arasında Bosna ve Bulgaristan muhaciri bulunuyordu.748 Muhacir ailelerinden en az 160 kiĢi Osmanlı idaresinin Üsküp, Manastır, Ohri ve Pirlepe Ģehirlerinde hizmet veriyordu.749 740 BOA, BEO, Gelen Giden Kataloğu, Nr.1003/63-1, s.70-71; BOA, Y.Mtv, Nr.175/183. 741 KolaĢinli, a.g.e., s.62. 742 Bkz. DARMS, Fon.875, Ktj.1, 2, 3, 4. 743 Низ векови Штип, Skopje, 1986, s.483. 744 V. Недков, Штип, Географски изглед, Книга 2-3, Скопје, 1972, s.90. 745 Недков, a.g.e., s.90. 746 B. RedzebagiĤ, “Bošnjaci Makedoniji“, Vakat, god. I, brj.3, Mart 1994, 20-21. 747 BandţoviĤ, a.g.e., s.132. 748 BandţoviĤ, a.g.e., s.132. 749 RedzebagiĤ, a.g.e., s.20-21. 210 Sırp tarihçisi Stoyan Novakoviç, muhacir köylerini ziyaret ederek bu yerleĢim yerleri hakkındaki gözlemlerini Ģu sözlerle anlatmaktaydı: “Muhacirleri ve onların köylerini sürekli olarak görme imkânını buldum. Eski Selânik Ģehrinin sonunda evlerden ve harabelerden oluĢan küçük bir yerleĢim yeri gördüm ki sefalet içindeydi. Orda kimlerin yaĢadığını sordum. Yine, “muhacir” cevabını aldım.”750 BoĢnaklar, Üsküp, Kumanova, Kratovo, Eğri Palanka, Koçana, ĠĢtip, Ustrumca, RadoviĢ, Kavadarçi, Köprülü, Manastır bölgelerine yerleĢtirilmiĢlerdir. Makedonya arĢivi belgelerinden tespit ettiğimiz bilgilere göre, Kumanova‟da 27 (11 kadın, 16 erkek), Kumanova SarımemiĢ köyünde 79 (40 erkek, 39 bayan) BoĢnak yerleĢtirilmiĢtir.751 BoĢnak muhacirlerin yerleĢtiği bir diğer bölge de KumanovaPreĢeva bölgesindeki Nukalyane köyüydü.752 Manastır Ģehri de muhacirler için önem arz eden bir güzergâhtı. Bosna-Hersek‟ten 80 kadar BoĢnak ailesi de buraya yerleĢmiĢti.753 Vali Faik PaĢa zamanında Manastır‟ın mahallerinde bu muhacirler için 150 ev inĢa edilmiĢti. 754 Bosna muhaciri Kosova, Arnavutluk, Epir veya Rumeli, Sancak bölgeleri gibi ilk baĢta Osmanlı‟nın sınırında hâkim olduğu yerlerde çadır kurmuĢlardı ama Osmanlı‟nın geri dönemeyeceğini anladılar. Daha çok ilk yıllarda ve beĢ yıl içinde düĢünmeden ve Ģüphesiz göç ettiler. Ġlk baĢta göç sorununa siyasî, iktisadî ve sosyal açıdan bakmak gerekir. Ġlk yıllarda Osmanlı‟nın hâkim olduğu yerlere göç edildi. Makedonya Bosna muhacirleri için Anadolu‟ya bir geçiĢ bölgesi olmanın yanı sıra Bosna‟nın iĢgâlinin ardından yaĢanan göç hareketliliğinde Bosnalı Müslümanların ilk göç durağı ve Balkan SavaĢları‟na değin yerleĢtiği bölgelerdendi. Ancak, Balkan SavaĢı‟nın getirdiği yıkım ve söz konusu bölgelerde uygulanan kasıtlı Müslüman karĢıtı siyasetten ötürü, Müslümanlar için yeniden göç yolculuğu baĢlıyordu. 1912 yılı sonunda, Sancak‟tan ve Makedonya‟dan muhacirler Türkiye‟ye 750 J. Хацıвасилевиц, Битола Сити, Братство, кнг.23, Белград, 1911, s.233. 751 DARMS, F.875, Ktj.5, Dok.137, Brj.437. 752 Ј.Хацıвасилевиц, стар Јужна Србија (Кумановскa), кнг.1, Белград, 1909, s.211. 753 Хацıвасилевиц, Битола..., s.233. 754 Salnâme-i Vilâyeti Manastır, Manastır, 1308 (Miladi 1890-1891), s.42. 211 doğru yeniden göç edeceklerdi. Kalanların akıbeti ise tamamen yeni kurulan devletlerin elindeydi. Makedonya bölgesine çok sayıda BoĢnak akın etmiĢ, bu sırada BoĢnakların göç edenlerinin büyük kısmı geçici olarak kalmayı düĢündükleri Makedonya‟nın Üsküp, Kumanova gibi bölgelerinde kalmıĢtı. Muhacirlerin sürekli olarak yerlerini değiĢtirmesi onların ilerdeki durumunu zorlaĢtırmıĢtı. Bir Sırp tarihçisi Vlademir Korobik muhacirlerin ve BoĢnakların göçü ile alakalı Ģu sözleri söylemiĢti: “İlk önce Türkiye‟ye yerleşmeyi düşünüp daha sonra orada zorlu bir yaşama kendilerini teslim etmişlerdi; ya da kendilerini kısmetlerine bırakıp işleri nasıl giderse onla bırakmışlardı.”755 Balkan SavaĢları‟nın ardından yeniden düzenlenen sınırlar, sayısız özel anlaĢmalarla saptanmıĢ ve aynı antlaĢmalar Osmanlı topraklarında yaĢayan Müslüman halkın durumunu da düzenlemiĢti. Buna göre tüm Osmanlı halkına karar vermeleri için 4 yıl tanınmıĢtı. Ya göç edecekler ya da Bulgaristan, Yunanistan ve Sırbistan‟da kalıp Hıristiyan egemenliğini tanıyacaklardı. Gitmek isteyenler için, topraklarını satıp nakite çevirmeleri hususunda kolaylık ve Ġstanbul‟a ulaĢmaları konusunda yardım sağlanacaktı. Kalanlara ise antlaĢma gereği, Hıristiyanlarla aynı haklar tanınacaktı.756 Büyük ve küçük toprak sahipleri gibi çiftçiler, fakirler ve bölgeye daha önce gelmiĢ olan muhacirler de göç ediyordu. ġehirlerden zanaat ustaları, tacirler, memurlar birer birer ayrılıyordu. 3.9.2.Sırbistan‟da BoĢnak Muhacirler BoĢnaklar, 1891‟de Sırbistan‟a göç etmek için Sırbistan ĠçiĢleri Bakanlığı‟na baĢvurmuĢlardı. Burası da diplomatik cevap vermiĢti: “size verecek pek materyal yok, siz orada kalın, dayanın (trpe i çekaju boljedane).” Sırbistan‟dan geçen BoĢnak muhacirler, 1891‟de Belgrad‟da Avusturya‟ya karĢı gösteri de yapmıĢtı. Birçok muhacir, Sırbistan‟dan yolculuk için bedava tren bilet istiyordu.757 Sırbistan‟a doğru göç edenlerin durumu çok zorluydu. Nitekim Ġngiltere‟nin Belgrad 755 BandţoviĤ, a.g.e., s.134. 756 KolaĢinli, a.g.e., s.58. 757 BandţoviĤ, a.g.e., s.129. 212 Konsolosu, 4 Ekim 1878‟de kendi hükûmetine, göç eden kafilelerle ilgili bilgiyi Ģu Ģekilde vermiĢti: “ve Bosna‟dan gelip geçiş halinde olan bir sürü mülteci gördüm, neredeyse hepsi kadın ve çocuktu. Bunlara yardım edilmezse hepsi ölecek.”758 Problem o denli büyüktü ki Sırbistan, Ekim 1891‟de Londra ve Berlin‟e yazı göndererek ve oradaki hükûmetleri haberdar etmekteydi: “Durumları çok kötü, göç çok büyük boyutta. Her gün bir sürü insan, kadın, çocuk Sırbistan‟a geliyor. Onlar çıplak, fakir, ayakkabısız. Herkes diyor ki: Avusturya‟nın diktatörlüğünden dolayı vatanı bırakmaktan başka çare yok!” Gün geldi, Belgrad‟daki yetkililer Ģunu söylemeğe baĢladılar: “biz artık dayanamayıp, destek veremeyeceğiz ve onlar çok zor duruma düşecekler ve artık Sırbistan‟a da kabûl edilmeyeceklerdir”.759 Selânik ve Amerika‟ya gemi yolculuğu rotasının belirlenerek, monarĢi göçünün Sırbistan tarafından, Sırbistan‟ı kullanarak engellenmeye çalıĢıldığı da görülmekteydi. Muhacirlerin Sırbistan üzerinden kendi ülkelerini terk etmeleri zorlaĢtırılmaktaydı. Sınırı geçmeye çalıĢanlar arasında çok sayıda asker bulunmaktaydı. Sırp sınırındaki bu sıkı kontrolden dolayı göçün Romanya üzerinden yapılabilmesi değerlendirilmekteydi.760 3.9.3.Göç Güzergâhı: Yeni Pazar Bosna‟da demografik hareketlilik ile Ģekillenen göç hareketinin bir güzergâhı da Yeni Pazar bölgesiydi. Yeni Pazar, Berlin Kongresi ile Bosna‟dan ayrı özerk bir yönetime kavuĢmuĢtu. Dolayısıyla da BoĢnak muhacirlerin bir kısmı, BoĢnaklar‟ın yoğun olarak yaĢadığı yerlerden olan Yeni Pazar‟ı yaĢamlarını sürdürecekleri yurt olarak seçmiĢlerdi. Meselâ, Foça Ģehrinde Uslikolinu‟da yaĢayan Alihciç ailesinin bireyleri 1888 Ağustosu‟nda göç kararı alarak ve izin talebi için baĢvurularını yaptılar. Ġzin iĢlemlerinin sonlandırılması için aileye belediyede sorular yöneltildi. Böylece Süleyman Alihaciç, belediyede kardeĢinin Ģahitliğinde, kendisine yöneltilen soruları cevapladı. Yeni Pazar‟a göç etmek için yaptığı baĢvuruda, iki oğluna göç izni 758 BandţoviĤ, a.g.e., s.129. 759 T. KraljeĦiĤ, Stav Srpske Vlade, s.138-142. 760 ABĠH, ZVS, 1914, K.Brj. 42, Belg. Nr.5278. 213 istememesinin nedenleri soruldu. Alihaciç: “3 yıl önce yapılan nüfus sayımı sırasında oğlum Hasan Makedonya‟ya (Manastır‟a) giti ve orada çalıĢıyor diğer oğlum Zülfo ise 2 ay önce Ġstanbul‟a eğitim için gitti. Onlar, orada kalacak ve Bosna‟ya hiçbir zaman dönmeyecekler.” Sözleriyle durumunu açılıyordu.761 Geriye sıkıntılı bir bekleme süreci baĢlamıĢtı. Acaba göç izini verilecek miydi? Nihayet beklenen haber kıĢın ortasında geldi; aileye göç belgesi verilecekti. Süleyman Alihaciç altmıĢ yaĢında olup, iki oğlu, bir kızı ve eĢi ile Türkiye‟ye gitmek için, hiçbir borçları ve engelleri olmadığını ispat ederek, ġubat 1889‟da tutanağın altına imza attı. Böylece Süleyman Alihaciç 60 yaĢından sonra doğduğu topraklardan koparak hayatını baĢka evlerde sürdürecekti. onları bekleyen epey uzun ve zorlu yolculuk bir göç yolculuğuydu çünkü o günün Ģartlarında Yeni Pazar‟a ulaĢabilmek için Gorajde, Çayniçi güzergâhını takip edeceklerdi.762 BoĢnakların iĢgâl sonrası değiĢen hayatları karĢısında ilk sığındıkları yerlerden birisi Bosna‟ya yakınlığı nedeniyle Yeni Pazar‟dı. Buraya yerleĢme sebeplerinden biri de Müslümanların yoğun olarak yaĢadığı bir bölge olmasıydı. Yeni Pazar, BoĢnakların bir kısmının yerleĢmek için göç ettiği yerleĢim bölgesi olmasına karĢın, aynı zamanda bu bölge BoĢnakların Makedonya‟da Prizren ve Üsküp‟e yerleĢmek ya da Selanik limanından Anadolu‟ya göç edebilmek için kara yolu ulaĢımında bağlantıyı sağlayan bir göç güzergâhıydı. 3.9.4.Makedonya‟dan Anadolu‟ya Göç Balkan SavaĢı‟ndan sonra, Müslümanlar, yoğun bir Ģekilde Anadolu‟ya göç etmeğe baĢladılar. Daha doğrusu, kaçarak canlarını kurtarmağa çalıĢıyorlardı. Basında, Müslüman köylerinin toplu halde imha edildiğine dair yazılar çıkıyordu. Yunan çeteciler ve Bulgar komitacılar, günlerini Makedonya‟da, inanılmaz soygun ve yağmalar yaparak geçiriyorlardı. Bulgarlar, Müslüman köylerinde sık sık katliamlar yapıyorlardı. Serez, Drama ve Kavala civarındaki Müslüman köylerinde giriĢtikleri kıyımlardan tek bir Müslüman bile kurtulamamıĢtı.763 761 ABĠH, ZVS, 1899, K.Brj.61, ġ. 10-655/2, Blg. Nr.3841/1888, Dosya No.59523. 762 ABĠH, ZVS, 1899, K.Brj.61, ġ.10-655/2, Blg. Nr.3840/1899, Dosya No:59522. 763 KolaĢinli, a.g.e., s.67. 214 Balkan SavaĢı esnasında Bulgarlar, önce kendi topraklarında yaĢayan Müslümanları katletmiĢlerdir. Bununla da yetinmeyerek daha sonra ele geçirdikleri Makedonya, Batı Trakya ve Doğu Trakya‟da yaĢayan yerleĢik Müslümanları ve buralara sığınan muhacirleri ayırım yapmadan fırsat buldukça, ya da planlı bir Ģekilde katlediyorlardı. Çatalca‟ya kadar ilerleyen Bulgar orduları ve onlara yardım eden Bulgar komitecileri Trakya‟da ve ayrıca Makedonya‟da katliamlar yapmıĢlardı. Bu katliamda ölenlerin sayısı kesin olarak bilinememekle birlikte Anap adlı Macar gazetesinin 7 ġubat 1913 tarihli sayısında yayınlanan rapora göre sadece Makedonya‟da 60.000 Arnavut, 40.000 Türk kılıçtan geçirilmiĢti.764 Hikmet gazetesi 14 Ekim 1912 tarihli nüshasında “30 seneden beri Bulgarlar Müslümanları kovma planını eksiksiz yerine getirmektedir. Bu defa da 30-40.000 Müslümanı türlü vahşetlerle hicrete mecbur edecekleri anlaşılıyor” diye yazarak durumun vehametini açıklamıĢtı.765 Balkan SavaĢı‟nda katliam ortaklıklarından birisi de Bulgarlar ile Ermeniler arasında gerçekleĢmiĢtir. Daha önceleri Anadolu‟da Sason‟da Türklere karĢı savaĢmıĢ ve sonra durumun değiĢmesiyle Sofya‟ya kaçmıĢ olan Andranik Ozanyan adlı çeteci rmeni'nin önderliğinde oluĢturulan 230 kiĢilik gönüllü Ermeni bölüğü Makedonya‟da örgütlenerek önce Kırcaali‟ye sonra da Türk sınırını geçerek savaĢa yollandığı ve bunların yaptıkları zulümlerle adlarını duyurmuĢlardır. Osmanlı düĢmanlığından bu bölüğe katılmak için dünyanın her yerinden gelen gönüllüler nasıl ev ve köyleri yaktıklarını ve insanları nasıl katlettiklerini Leon Troçki‟ye anlatmıĢtır. Yazar da bunu 19 Temmuz 1913 tarihli gazetesinde yazmıĢtır.766 Böylece, Kumanova ile Üsküp arasında ise 3000 kiĢiyi katletmiĢlerdir. Selanik'teki tarafsız devlet konsoloslarından alınan bilgiye göre 130.000 Müslümandan 20.000‟ini acımasızca katledilmiĢtir.767 764 Bilal N. ġimĢir, “Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu”, Bulgaristan‟da Türk Varlığı, Ankara, 1985, s.53; Ağanoğlu, a.g.e., s.69. 765 Hikmet, 74, TeĢrîn-i evvel 1328 (14 Ekim 1912 ), s.3. 766 Leon Troçki, Balkan SavaĢları, Ġstanbul, 1995, s.283-295. 767 Halaçoğlu, a.g.e., s.33; Osmanlı Ordusunda görevli müttefik Alman subayı Gustav günü gününe tuttuğu günlükte de, köyleri yakılmıĢ insanların yersiz yurtsuz yollara nasıl düĢtüğüne olan tanıklığını 215 Türkler toplu halde Makedonya‟yı terk ediyordu. Bu hâdise, özellikle Koçani Ovası‟nda hissedilmiĢti. Koçani bölgesindeki, 100 Türk hanesinin bulunduğu VitoĢ Köyü olduğu gibi yok edilmiĢ, evlerden geriye yalnızca küçük birer taĢ yığını kalmıĢ ve terkedilmiĢti. 1912 yılında, 150 evin bulunduğu Kalimanci Köyü‟nün Türk halkı, Türk Ordusu‟yla birlikte bölgeden ayrılmıĢ, geride bıraktıkları çiftliklerine de Makedonlar yerleĢmiĢti.768 Müslüman nüfusa karĢı katliam yapıldığından Makedonya‟dan göç kaçınılmaz olmaktaydı. VitoĢ, Podlag, Terence ve TırĢino köylerinin halkı Türkiye‟ye göç etmiĢti. 1912-1928 yılları arasında MorodviĢ Köyü‟nden 75 aile göç etmiĢti. Koçani‟nin güneydoğusunda 2.500-3.000 nüfuslu 500 haneye sahip Gıradas köyünde savaĢtan sonra tek bir ev bile kalmamıĢtı. Tüm bu köylerin yıkılması, 1912 yılında Bulgar Ordusu‟nun geliĢiyle baĢlamıĢtı. Nitekim “Hıristiyan müttefikler Türkler'e savaş boyunca vahşet ve barbarlık içinde davranmışlardır” tesbitinde bulunmuĢ olanlar vardır. Balkanlar‟daki Hıristiyan devletler ile Avrupalı güç odaklarının amacı, Türkler‟i yalnızca Avrupa ve Balkanlar‟ın dıĢına atmak değil, aynı zamanda, Türklerin bakiyesi olan Müslümanların da Balkanlar‟daki varlığını sona erdirmekti.769 Balkanlar‟da yaĢayan Müslümanların bilinçli olarak katledilmesine Yunan, Sırp ve Karadağlılar da katılmaktan geri durmamıĢtır. Mesela, McCarthy Müslümanların çoğunluk teĢkil ettiği Manastır Vilâyeti‟nde yaĢananların, Balkanlar genelinde Müslüman köylerinin baĢına gelen yakıp yıkmaların modeli konusunda, iyi bir örnek sağladığını söyler. Manastır Vilâyeti‟nin Müslümanları, toplam nüfus içinde % 40'in biraz üzerinde idiler ve en büyük dinsel toplum durumundaydılar. “Yine de, Manastır Müslümanları‟nın çoğunluğu, Sırplarla Bulgarlar vilâyeti istilâ ettiği zaman, ya öldürüldüler ya da göç etmek zorunda bırakıldılar” diye yazmıĢtır.770 anlatır. Bkz. Gustav von Hochwächter, Balkan SavaĢı Günlüğü, Çev. Sumru Toydemir, Türkiye ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanul, 2007, s.29. 768 KolaĢinli, a.g.e., s.67. 769 KolaĢinli, a.g.e., s.67. 770 McCarthy, a.g.e., s.163-165. 216 Sırpların hem düzenli ordu birlikleri hem de komitacıları, kuzey Makedonya ve Arnavutlukta Müslüman köylerini ve küçük kasabalarını talan etti, yakıp yıktı. Manastır Vilâyeti‟nin Kreçevo(KruĢovo) ilçesinde, 36 Müslüman köyünden 19'u talan edildi ve tümüyle yahut bir bölümüyle yakılıp yıkıldı. Resmî makamlar eliyle örgütlenmiĢ Bulgar komitacılarından oluĢma çetelerin erkeklere, kadınlara ve çocuklara uyguladıkları rezilce kıyımları sağ atlatabilmiĢ zengin Müslümanlardan büyük tutarlarda haraç alındı. Yoksul durumdaki köylülerin elinden tarlaları, tohumlukları, hayvanları ve neleri varsa hepsi, gasp edilmiĢti.771 Yine, Aram Andonyan Sırpların yaptığı zulümleri Ģöyle aktarmaktadır: “Bir hafta sonra Belgrad'dan Üsküp'e gelen yüz elli Sırp memuru belediye yönetimini yeniden teşkilatlandırdılar. Müslüman sakinler şehirde kalmak veya göç etmekte serbest bırakıldılar. Çokları göçü tercih etti, varını yoğunu manda ve öküz arabalarına yükleyip yollara düştü. Kadınlar ve çok sayıda yalınayak çocuklar, galiplerin boyunduruğuna girmemek için bu hazin kervanlara katılıp Selanik'e doğru inmeye başladılar. Çokları, Sırp komitacılar ve hatta Arnavutlar tarafından yolda soyuldular. Uğradıkları felaket soyulmakla bitmedi. Birçok muhacir katledildi, kadın ve kızlar kaçırıldı veya tecavüze uğradı, hatta küçük çocuklar boğazlandı. Göçmenlere korkunç bir vicdansızlık ve merhametsizlikle davrandılar. Bütün Makedonya'da, amansız katliamlara giriştiler. Suçsuz insanları bile gaddarca öldürdüler.” 772 Balkan SavaĢı‟yla, düĢman istilâsına uğrayan veya düĢman saldırısına maruz kalan Müslümanların birçoğu, kendilerini daha güvende hissedecekleri Osmanlı topraklarına, özellikle de Ġstanbul‟a kitleler halinde göç ettiler. Çok sayıda muhacir, bulabildikleri ilk vasıtayla veya yaya olarak önce Ġstanbul ile Anadolu‟nun belli birkaç limanlarına gelmiĢler, sonra iç kesimlere taĢınmıĢlardı.773 Balkan SavaĢı sırasında Babaeski‟de bulunan Alman BinbaĢı Hochwaechter, o gün gördüklerini Ģöyle anlatır: “İstasyonda korkunç bir hava esiyor. Yerli halkın hepsi kaçmış. Kadın ve çocuklar manda arabalarıyla uzun kollar halinde demiryolu boyunca ya da kestirmeden Tekirdağ'a gidiyorlar. Köyleri yanmış, yersiz yurtsuz günlerce oradan oraya ya 771 McCarthy, a.g.e., s.167. 772 Andonyan, a.g.e., s.337. 773 Halaçoğlu, a.g.e., s.70. 217 dolaşıyorlar. Karışıklık gittikçe artıyor, manzara tam sefalet ve perişanlık. Çocuklar yarı çıplak, kadınlar çamurda çıplak ayak.”774 Makedonya‟dan Balkan SavaĢları‟nın ardından yaĢanan bu göçler içinde, BoĢnakların da yoğun Ģekilde hem Bosna‟ya doğru geri göç hareketi hem de Anadolu‟ya göçü, Makedonya Müslümanları‟nın emniyet ve asayiĢinin tehlikede olduğunu göstermekteydi. Özellikle Hilal-i Ahmer Heyeti tarafından yaralılar ve Makedonya muhacirlerinin naklî için Kralanan Bahr-i Ahmer vapuru, birçok defalar Selânik ile Ġzmir arasında taĢıma yaparak muhacirleri Anadolu‟ya taĢımıĢtı. 774 Ġbrahim Artuç, Balkan SavaĢı, KastaĢ Yayıncılık, Ġstanbul, 1988, s.132. 218 4. BÖLÜM OSMANLI ĠSKÂN SĠYASETĠ VE BOġNAK MUHACĠRLER 4.1.Osmanlı Devleti‟nin BoĢnakların Göçü KarĢısında Ġzlediği Tutum Osmanlı Devleti‟nin geri çekilme sürecinde, göç ile ilgili olarak yaĢanan geliĢmeler, içtimaî, dinî, iktisadî ve kültür değiĢimlerini de beraberinde getirmiĢtir. Ġlke olarak, gelen muhacirler, Ģuurlu bir biçimde Anadolu‟da iskân edilmiĢler ve muhacirlerin sorunları en asgariye indirilmeye çalıĢılmıĢtır. Yol güvenliklerinin sağlanması, yeni arazilerin tahsis edilmesi ve en rahat biçimde iskânların sağlanması, Muhacirîn Komisyonları aracılığıyla yapılmıĢtır. Osmanlı Devleti, siyasî, sosyal ve iktisadî Ģartların değiĢmesine göre, yüzyıllar boyunca, birbirinden farklı iskân siyasetleri uygulamıĢtır. KuruluĢ ve geniĢleme devirlerinde, fethedilen topraklara kaydırılan ahali, vakıflar veya müstakil derbent teĢkilatı vasıtasıyla iskâna elveriĢli alanlara yerleĢtirilmekteydi.775 KuruluĢ, yükselme ve gerileme devirlerindeki siyasî, iktisadî ve içtimaî Ģartların değiĢmesine paralel olarak, zamanla değiĢik iskân siyaseti takip eden Osmanlı Devleti,776 kuruluĢ ve yükselme dönemlerinde yeni fethedilen topraklara merkezden gönüllü veya sürgünler vasıtası ile nüfus ihraç ederken, 777 gerileme devrinde, istilâ edilen topraklardan merkeze muhacir kabûl etmeye baĢlamıĢtır. Çünkü, bu dönemde, sürekli olarak toprak kaybeden Osmanlı Devleti‟nin, esaret altında kalan eski vatandaĢlarına karĢı duyarsız kalması mümkün olmamıĢtır. Bu bağlamda, gelen muhacirlerin boĢ ve harap arazilere yerleĢtirilmesi ve böylece bu alanların da âtıllıktan kurtarılması amaçlanmıĢtır. 775 Ġpek, Ġmparatorluktan Ulus..., s.327. 776 Yusuf Halaçoğlu, XVII. Yüzyılda Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Ġskân Siyaseti ve AĢirelerin YerleĢtirilmesi, Ankara, 1991, s.2. 777 Rumeliye yapılan sürgünler hakkında bkz. Ömer Lüti Barkan, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nada Bir Ġskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, ĠFM, C.XV, S.1-4, Ġstanbul, 1954, s.209-237. 219 Sultan II. Abdülhamid dönemine kadar, dıĢarıdan gelen muhacirler arasında, Müslüman, Hıristiyan ve Yahudiler pek ayırt edilmiyordu. 778 Çünkü, bir devletin en önemli zenginliklerinden biri olarak, demografik gücü görülüyordu. Bu amaçla da, yabancıların Osmanlı topraklarına yerleĢmelerine izin verilmiĢtir. Ancak, Osmanlı aleyhinde faaliyette bulunmaları, ayrılıkçı ayaklanmalara karıĢmaları veya misyonerlik yapmaları sebebiyle, II. Abdülhamid Ģu kararı almak zaruretinde kalmıĢtır: “İmparatorluğumuz dâhilindeki boş arâziyi iskân etmek için münâsib şekilde muhâceret tedbîrine ihtiyâc vardır. Yabancı dînden olanları, kıymık gibi etimize kendimiz soktuğumuz devirler geçti. Devletimiz sınırları dâhilinde ancak kendi milletimizden olanları ve bizimle „aynı dinî inançları paylaşanları kabûl edebiliriz. Rum ilinde ve bi‟l-hassa Anadolu‟da Türk „unsurunu kuvvetlendirmek ve her şeyden evvel de içimizdeki Kürtleri yoğurup kendimize maletmek şarttır.” 779 Yukarıdaki düĢünceyle devlet, Türk ve Müslüman olmayanları Osmanlı sınırları içine kabûl etmemeye baĢladı.780 Osmanlı Devleti, Türk hâkimiyetinde hiç bulunmamıĢ ya da Osmanlı‟nın elinden tamamen çıkmıĢ bir ülkedeki Müslümanların Osmanlı topraklarına kabûlünü, nüfusun artması açısından faydalı buluyordu. 27 Kasım 1897 tarihli bir iradede, Bulgaristan, Bosna vesair mahalden gelen muhacirlerin iskânında, Rusya hududundan Basra‟ya kadar, “muhâcirîn iskânı nüfûs-ı İslâmiyye‟nin tezyîdiyle i‟mâr-ı memleket ve terakkî-i vâridât-ı devlete ve takviye-i sunûf-ı „askeriyyeye medâr olacağına binâ‟en nüfûs-ı İslâmiyye‟nin teksîri ve akvâm-ı sâ‟ireye rüchânlarının (üstünlük) muhâfazası” ilkesi gözönüne alınıyordu.781 Dikkate alınan diğer bir husus da, iskân için düĢünülen arazilerin “fenn-i harb nokta-i nazarından” hareketle belirlenmesiydi. Muhacirlere iliĢkin 778 Faruk Aydın, “1878‟de Osmanlı Devleti‟nde Meydana Gelen Göç Hareketleri ve Göçmenlerin Ġskânı”, Askeri Tarih Bülteni, Yıl 18, S.34, Ankara, 1993, s.35. 779 Sultan Abdülhamid, Siyasî Hatıratım, 5. baskı, Dergâh Yayınları, Ġstanbul, 1987, s.73. 780 Bkz. Ġpek, Ġmparatorluktan Ulus....; Nedim Ġpek, Rumeli‟den Anadolu‟ya...; Kemal Karpat, Otoman Population 1830-1914 Demographic And Social Characteristics, Madison, 1985. 781 Selim Deringil, “19. Yüzyılda Osmanlı Ġmparatorluğu‟na Göç Olgusu Üzerine Bazı DüĢünceler”, ĠÜEF Tarih AraĢtırma Merkezi-Prof. Bekir Kütükoğlu‟na Armağan‟dan ayrı basım, Edebiyat Fakültesi Basımevi, Ġstanbul, 1991, s.436. 220 meseleye, sanat ve ziraat erbabı insanların ithali olarak sadece iktisadî açıdan değil, “potansiyel „asker tedâriki” olarak da bakılıyordu.782 Ancak, BoĢnakların göçüne bu doğrultuda yaklaĢılmamıĢtır. 1879 tarihli protokolle Babıâli, padiĢahın hükümranlık hukunun korunması Ģartıyla, süresi belli olmamak Ģartıyla BosnaHersek‟in idaresini Avusturya‟ya bıraktı. Dolayısıyla da, buradaki hükümranlık hakkının devamının Müslüman halkın bölgedeki varlığı ile sağlanacağına inanıyordu. Bosna‟nın 1878‟de Avusturya tarafından iĢgâlinin ardından, Müslümanların Osmanlı topraklarına göçleri baĢlamıĢ ve Bosna‟nın 1908‟de ilhakı ile de hız kazanmıĢtır. BoĢnakların Osmanlı Devleti‟ne göç etme isteklerine dair dilekçelerin sayısının artmasıyla beraber, Osmanlı Devleti‟nin de bu göçü engellemeye yönelik, hiç olmazsa, Müslümanları bu isteklerinden vazgeçirmeye yönelik önlemlere baĢvurduğu da bilinmektedir.783 Osmanlı Devleti, o bölge üzerindeki egemenlik haklarını devam ettirebilmek ve göç edenlerin emlâkının Hıristiyanlara dağıtılmasına mani olabilmek; göç esnasında gerek devletin, gerekse de muhacirlerinin birçok sıkıntıyla karĢılaĢacakları ve devletin içinde bulunduğu iktisadî zorluklar sebiyle göç etmek isteyenlere gerekli yardımın yapılamayacağı düĢüncesiyle, göçü önlemeğe çalıĢmıĢtır.784 Osmanlı Devleti, BoĢnak göçünün artmasını, Bosna‟daki kendi varlığı açısından zararlı buluyordu.785 Öte yandan, Avusturya‟nın Selânik‟e müdahalesi 782 783 Deringil, a.g.e, s.436. Osmanlı Devleti göçleri engellemek ve göç edenlerin vatanlarına geri dönmelerini sağlamak amacıyla birçok giriĢimde bulunmuĢtur. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı esnasında göç edenler için tedbir alınmıĢ; Filibe ve Tatarpazarcığı‟ndan göç etmek yasaklanmıĢtı. Ancak yasağa rağmen göçler devam etmiĢtir. Ġngiltere ve Bulgaristan nezdinde teĢebbüslerde bulunan ve göç edenlerin geri dönmesini isteyen Osmanlı Hükûmeti, bu teĢebbüslerinde etkili olamamıĢtır. Osmanlı, Berlin AntlaĢması‟nın imzalanmasının ardından, Dogu Rumeli‟den göç edilmesini engellemeye çalıĢmıĢtı. Göç sorunu ile ilgili olarak bkz. Adnan Sofuoglu, “Osmanlı Devleti‟nde Ortaya Çıkan Göç Problemleri ve Türk Göçlerinin Bir Safhası; 1903-1904 (Rumi:1319) Yılında Meydana Gelen Göçler”, Türk Kültürü, S. 383, Ankara, 1995, s.174-176. 784 BOA, Mu‟ahedenâmeler, Nr.56/15. 785 Ġpek, Ġmparatorluktan Ulus..., s.118. 221 hâlinde, 400.000 BoĢnak, Avusturya kuvvetleri için cephe gerisinde bir tehdit unsuru olabilecekti.786 Her ne hâl ise, Osmanlı Devleti‟nin göçü engellemek için aldığı tedbirler iĢe yaramamıĢ, sadece göçün yavaĢlaması itibarıyla bir baĢarı sağlanabilmiĢti. Ancak, buna rağmen, ferdî olarak göç etmek isteyenlere de olumsuz cevap verilmemesinin uygun olacağına kanaat getirilmiĢti. 787 Göçü engellemeye yönelik tedbirler devam etse de, 1896 yılında Bosna‟dan, 47 hanede toplam 259 kiĢi (124 kadın 135 erkek ) göç etmiĢtir.788 Rumeli‟den göç eden Müslüman tebaa arasında yer alan en önemli unsurlar, Türkler, Arnavutlar ve BoĢnaklar idi. Gerek ırk, gerekse de kültür açısından farklı lisan, örf ve âdetlere sahip bu grupları birbirine bağlayan en önemli ortak payda Ġslâm dini idi. Osmanlı Devleti ise, millet düzeni ile yönetildiğinden, bu insanlar nüfus sayımlarında, II. Abdülhamid‟in Ġslâm birliği siyaseti kapsamında, Müslüman olarak kaydediliyordu.789 Buna rağmen devlet, gelen bu Müslüman unsurları yerleĢtirmede farklı iskân siyaseti takip etmiĢtir. Berlin Kongresi‟nden sonra, Avusturya‟nın Bosna‟yı iĢgâli ile birlikte, Müslüman halkın Bosna‟dan göç talepleri de ortaya çıktı. Çünkü, Avusturya‟nın Müslüman ahaliyi göçe zorlayarak, Müslümanların topraklarına Katolik Hırvat ve Lehlileri yerleĢtirmeyi amaçladığına dair bir kanaat, gerek eĢraf, gerekse halk arasında yayılmıĢ ve huzursuzluk yaratmıĢtı. Bu huzursuzluğu, Tıravnik eĢrafından Mirâlem PaĢazade RüĢdü Bey dile getirme cesaretini göstermiĢti. Mirâlem PaĢazade RüĢdü‟nün Bosna-Hersek Müslümanları‟nın marûz kaldıkları mezâlim hakkındaki ifadesi üzerine, ahaliden göç etmek isteyenlere karĢı gerekli kolaylığın gösterilmesi için, Osmanlı Devleti‟nin Viyana elçisi Avusturya Hariciye nazırı ile görüĢmeler yapmamağa baĢlamıĢtır. Bu da, Osmanlı Devleti‟nin karĢı kayıtsız bir tutum içinde olmadığını göstermektedir. Hükûmeti‟nin Bosna-Hersek Bosna-Hersek‟in Osmanlı Müslüman Devletiyle Komitesi, irtibatını Avusturya kesmek ve 786 Ġpek, Ġmparatorluktan Ulus..., s.118. 787 BOA, Mu‟ahedenâmeler, Nr.56/15. 788 Devlet-i Aliyye-i Osmaniye‟nin üçyüz onüç Senesine Mahsus Ġstatistik-i Umumisi, Ticaret ve Nafia Nezareti Ġstatistik Umumi Ġdaresi, Ġstanbul Ġlim Matbaası, Ġstanbul, 1317, s.41. 789 Yıldırım Ağanoğlu, Balkanların Makûs Talihi Göç, Kum Saati Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.108. 222 Müslümanların din, mezhep, mektep, arazi ve ormanlarına müdahalede bulunarak, ahaliyi periĢan etmek için takip ettiği siyaset hakkında Viyana‟da ve Avrupa‟da yayınlanan gazetelere yazılar göndermekteydi.790 Müslümanların Bosna‟dan Anadolu‟ya göç etmesi hâlinde, Müslümanların arazilerini Katolik muhacirlere dağıtacağı tahmin edilen Avusturya‟nın bölgedeki nüfuzu artacaktı. Babıâli ise, Avusturya‟nın bu siyasetine karĢı olarak, bölgedeki Müslüman varlığının devamını istemekteydi. Dönemin basınında da, Bosna‟dan Müslüman halkın göçünün getireceği zararlar anlatılarak, muhacirlerden göç etmemeleri isteniyor ve memleketlerini terk etmemeleri yönünde çağrıda bulunuluyordu: “Bosna-Hersek memâlik-i „Osmâniyyeye hicret etmeleri Avusturya‟nın maksad-ı gayr-i meşrû‟asını tetvîc edecek, muvaffakiyetini te‟mîn eyleyecek bir mu‟âmele olur. Bunlardan boş kalan yerlere Avusturya‟ya sadakat etmeleri melhûz ve muhtemel bulunan Katolik ahâli getirilerek maksad te‟mîn edilir. Bosnalılar memleketlerini terk edecek olurlarsa artık kendileri için hiçbir ümid-i istikbâl kalmaz, vatanlarını mü‟ebbeden gâ‟ib etmiş olurlar.” 791 Göçü gerektirecek Ģartları sıralayan yazılarda, tavsiyelere uyulduğu taktirde kazançlı çıkılacağı anlatılmaktaydı. Banyaluka‟dan göçe yol açan kiĢiler için “insan „âdetâ bu bed-hûlara [kötü huylu] zehirli mikroplara la‟net etmekten kendini alamıyor”792 sözleri ile Bosna‟nın Banyaluka Ģehrinden baĢlayan göç hareketi ve göçe teĢvik karĢısındaki tutuma iliĢkin görüĢleri Ģu Ģözlerden daha ayrıtılı anlamak mümkündür: “Bu gibiler bize hicret farz-ı „ayndır derler: Evet, hicret bize farz olabilir, o da ancak: Eger Bosna dâhilinde câmi‟lerimiz kapanır, mekteplerimiz kaldırılır, „ırz, namûsa tecâvüz vukû‟bulur, İslâmların elindeki emlâk, arâzî zabt ve müsâdere edilir, engizisyona rahmet okutacak zülûm ve te‟addî [saldırma] icrâ edilir, Müslümanlar da bunu müdâfa‟a edemezse, hicret farz olabilir. Lâkin bunlar Bosna dâhilinde mevcûd mudur? Zannetmem, o halde....” 793 790 BOA, Y.A.Hus, Nr. 412/8, 28 N. 1318 (19 Ocak 1901). 791 “Bosna Muhacirîni”, Ġttihat ve Terakki, Nr.35, 12 TeĢrîn-i evvel 1324 (25 Ekim 1908), s.3. 792 Muhacir, 5 Mart 1910, Nr.22, s.3. 793 Muhacir, 5 Mart 1910, Nr.22, s.3. 223 Bu ifadelerde; cahil kiĢilerin sözleriyle göçe kalkmanın yanlıĢ olduğu vurgulanmıĢ ve göçün hangi Ģartlar altında zarurî olabileceği açıklanarak, Müslümanların bir telâĢla göç etmelerinin önüne geçilmeye çalıĢılmıĢtır. Diğer taraftan, Osmanlı hazinesi, Müslümanların Anadolu‟ya sevk ve iskân edilmesinin doğuracağı iktisadî yükü, karĢılayacak durumda değildi.794 Yıllardır ardı ardına devam eden savaĢlar ile, Türk halkı da iyice fakir durumdaydı ve muhacirlere yardım edebilmesi zordu. Bu durumda muhacirlerin Anadolu‟ya gelmeleri ile, sefil duruma düĢeceklerinden endiĢe edilmekteydi.795 Bu gibi durumlara yol açmamak için, can, mal, ırz, mesken, dil, din ve mehzep gibi her türlü güvence verilerek, BoĢnaklar göç fikrinden vazgeçirilmeye çalıĢılıyordu.796 Devletin geri çekildigi topraklarda kalan Müslümanların, vatanlarına sahip çıkarak, topraklarını yok yere terk etmelerinin önüne geçilmek istenmekteydi. Baskı gören ve periĢanlıkları dolayısıyla göç etmek zaruretinde olanların ise, hem oradaki hem de Osmanlı‟daki hukuklarını korumak amaçlamıĢtı. Meselâ, BoĢnak muhacirler ile ilgili haberlere geniĢ yer veren Muhacir gazetesinde, “Hicret Etmeli mi? Etmemeli mi?” baĢlığı ile BoĢnakların göç etmeye devam etmesi hâlinde, vatan topraklarında hiç BoĢnak kalmayacagı söylenmiĢ ve bu yöndeki uyarılar Ģöyle ifade edilmiĢti: “İşte, son sözüm Boşnaklar, tuttukları hayırlı diye telakkî ettikleri râh-ı nâhemvârî[uygunsuz yol] terk etmeyecek olurlarsa vatan boşalacak İslâm kalmayacak. Belki bir „asır sonra Boşnak nâmı kalmayacak, târîhciler bu milletten bahsederken “bir varmış bir yokmuş” ile geçecekler.” 797 Demek ki, izlenen siyasetin, ana fikir olarak, göçün karĢısında olduğu söylenebilir. Bu yüzden de, diğer göç hareketlerinden farklı olarak, Bosna794 BOA, MM, Nr.3278. 795 BOA, MM, Nr.3278. 796 BOA, MM, Nr.3278; Dönemin basınında, özellikle, Osmanlı topraklarına göç eden muhacirlere yardım amaçlı kurulmuĢ olan Rumeli Muhâcirîn-i Ġslâmiyye Cem‟iyyeti‟nin yayın organı olan Muhacir adlı gazetede, ilhak sonrası BoĢnakların göçünü engellemeye ve göçün yol açaçağı sıkıntıları göstermeye yönelik yazı ve haberler yer almıĢtır. Bkz. A. ġükrü, “Siyasîyât”, Muhacir, 29 Kanûn-ı sânî 1910, Nr.12, s.1; M. Hulûsi, “Bosna Hersekli KardeĢlerimizden Bir Rica”, Muhacir, 5 ġubat 1910, Nr.14, s.2; Muhacir, 26 ġubat 1910, Nr.20, s.2-3. 797 Muhacir, 12 Mart 1910, Nr.24, s.2-3. 224 Hersek‟ten baĢlayan göçün, bir kitle hareketi olmaktan çok, uygulamalar sebebiyle, Ģahıslara ve ailelere dayalı bir ahali göçü olduğu da görülmektedir. Babıâli, Bosna-Hersek‟in Avusturya-Macaristan tarafından ilhakının 1909‟da tanımasının ardından, taraflar arasında imzalanan protokolle, milletler arası hukuk açısından, Bosna-Hersek‟teki haklarından vazgeçmiĢ oluyordu ve bundan ötürü de Müslüman nüfusun göçünü önlemeye çalıĢmayacaktı. Saraybosna Evkaf Müdürü, bu durumu ahalinin geleceği açısından zararlı bulmaktaydı. Ona göre, Müslüman nüfusun yarısı göç etmek istese bile, çoğu çeĢitli sebeplerden dolayı bu isteğini gerçekleĢtiremeyecekti. “Nüfûsun bir kısmı göç edince geride kalanlar bir azınlık konumuna düşecekti.”798 Muhacirlerden dolayı, memleketin bâzı bölgelerinde istenmeyen nüfus yoğunluğunun olacağı ifade ediliyordu. Ancak Osmanlı yönetiminin de bir plânı vardı ve bu plânı Nâzım Bey hazırladı. Vezir-i Azam Hakkı PaĢa, Osmanlı Meclisi‟nde, 1 Haziran 1910‟da bir soruya cevap verirken Ģöyle demiĢti: “Müslümanların göçmenliği Abdülmecid zamanında iyi sonuç vermedi. Çünkü bunu kötü Ģekilde yaptılar, ama bugün böyle değil; çünkü devletin kendisi bu iĢi kontrol ediyor”.799 Bu iĢ için özel bir komisyon oluĢturuldu; bu komisyon toprak alacak ve bu topraklara muhacirleri yerleĢtirecekti. BaĢlangıç olarak, bu komisyona 15.000 Türk lirası verilecekti. Bunun yanında, muhacirlerin Balkanlar‟da rençberlik yapmaları için 4.000 lira ile iki yüz öküz verildi. Ayrıca Selânik‟ten iki yüz pulluk alınarak, Üsküp‟te bulunan verildi ve bir kısım topraklar ayrılıp muhacirlere verildi.800 Öte yandan, Osmanlı yönetiminin Bosna‟daki “etnik” bir Sırp kimliğine temkinli yanaĢtığı ve Osmanlı Ortodoks‟u tanımlamasını kabullendiği izlenimi vardır. Ayrıca, eğitim, dil ya da bayındırlık gibi faaliyet sahalarında, Osmanlı yönetiminin denetimi yitirmek istemediği, Türk dilinin konuĢulmasını teĢvik ettiği ve özellikle Ortodokslar‟a yönelik birtakım tasarımların olduğu belgelerde 798 Ġpek, Ġmparatorluktan Ulus..., s.120. 799 G. Gravier, “Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine”, Pregled, god.I, br.7-8, Sarajevo, 1911, s.480. 800 Gravier, a.g.m., s.480. 225 görülmektedir. Bu kapsamda somut bir örnek verilecekse, Plevliye‟den esnaf Yusuf Yuhar‟dan ve Severin‟de Mehmed PaĢa Bayroviç‟ten ve oradaki bazı Türkler‟den alınan duyumlar ıĢığında, Plevliye‟de ve farklı bölgelerde halka Ģu konular duyurulmaktaydı:801 1. Eğer Sırp uyrukluyuz derlerse Türkiye‟deki Ortodoks Sırplar en ağır ceza ile cezalandırılacaklardı. Kendilerini Osmanlı Ortodoksu olarak tanıtmaları istenmekteydi. 2. Türk Ġmparatorluğu‟ndan herkes yakınları dâhil hiçbir farklılık gözetmeden sivil veya askeriyeye girebilirdi. Sadece Türk dili konuĢmak Ģartı vardı. 3. Türk yönetimi, mektepleri Müslüman ve Hıristiyanlar için açacaktı. Daha yüksek okullara hazırlanmak isteyenlere memuriyet gibi meslekler için imkânlar oluĢturacaktı. 4. Türklerin kontrolü altında olmak Ģartıyla, Ortodoks Osmanlılar Sırp okullarını sürdürebileceklerdi. Sırplar buna müdahale etmeyecekti ve Sırplar o tarihe kadar olduğu gibi topluluklarıyla Türkiye‟yi meĢgul edemeyeceklerdi. 5. Ġçerideki ve dıĢarıdaki hizmet dili Türk dili ve Türk el yazısı olacaktı. Ortodokslar, 1-6‟ya kadar olan maddelerdeki açıklamaların hiçbirinden memnun olmadıklarını, kandırıldıklarını ifade etmeğe baĢlamıĢlardır. Sırplar, Sırp isimlerinin, sivilde ve askeriyede Sırpça‟nın kabûl görmesini ve çocuklarının sadece Sırp okullarında yetiĢmesini istediklerini, Ortodokslar için eğitimin Sırp dilinde ve Kiril yazısı ile olmasını istiyorlardı.802 Bunun dıĢında Ortodokslar özel derneklerde de, meselâ okuma derneklerinde-bu dernekler tamamen Türk derneği olsa bile-Türk yazısının altında Sırpça yazının da olmasını istiyorlardı. Kıraathaneler için de benzer talepleri oldu. Kıraathanelerde de yazılar Sırpça yazılacaktı. Müslümanlar ve özellikle de 801 ABĠH, ZVS, 1908, PRES, Brj.119/1566, No.5144, s.4. 802 ABĠH, ZVS, 1908, PRES, Brj.119/1566, No.5144, s.5. 226 Ġttihatçılar, Sırpların bu isteklerine karĢı çıktılar. Tam düzen sağlanmıĢken, böyle bir Ģey yapılamaz dediler.803 Rumeli‟deki savaĢın ve mezalimin halkın hafızasında acı izler bırakması, Türk milliyetçiliğinin Ġttihat ve Terakki önderliğinde hızla yayılmasını sağlamıĢtı.804 Balkan SavaĢı‟nın, diğer savaĢlara karĢın, halkı daha fazla etkilemesinin sebebi, yaralıların ve muhacirlerin akın akın Ġstanbul‟a gelmesi, gazetelerin günü gününe savaĢ ve mezalim haberleri vermesiydi. Balkan SavaĢı sonrasında, Osmanlı Avrupası‟ndaki Müslüman nüfustan 632.408 kiĢinin sistematik bir Ģekilde katledildiği, 812.271 kiĢinin 1912-1926 yılları arasında Türkiye‟ye göç etmek mecburiyetinde bırakıldığı bilinmektedir.805 Ağanoğlu‟na göre, bu demografik yıkım ve kayıplar sonucunda, Balkan SavaĢı‟ndan sonra milliyetçilik, MüslümanTürk unsur arasında giderek yeĢerdi ve kitlelere mâl oldu. Zâten, Ġttihatçıların da en büyük gayreti millet yaratmaktı. 806 Balkanlar‟ın kaybı, Osmanlı‟nın devletli sınıfında olsun, Genç Osmanlılar ve Jön Türk hareketinde olsun, devletin bekasının kaygısı itibarıyla, kalıcı bir darbe etkisi yaratmıĢtır.807 Çünkü, Ġttihatçıların gözünde devlet bir tabuydu. Amaçlanan, “toplumdan” çok “devlet”in korunması ve sürdürülmesiydi. Tunaya‟nın yorumuyla: “Türkçüler, çöken bir imparatorluk karşısında, millî bir devletin kuruluşunu düşünmeyerek, yeni bir imparatorluk tezini işlemişlerdir.”808 Osmanlı‟nın çözülmesinde, bir bölümü 400-500 yıldır yerleĢik bulunan Müslüman toplulukların kitleler halinde Anadolu‟ya göç etmek zorunda kalması, bu yaralanmayı ağırlaĢtırmıĢtır. Öte yandan, Balkanlar‟ın kaybı, Ġttihat ve Terakki içinde Osmanlıcılık görüĢünün de sonu olmuĢtur. Bu bağlamda, Osmanlıcılığın 803 ABĠH, ZVS, 1908, PRES, Brj.119/1566, No.5144, s.6. 804 ABĠH, ZVS, 1913, ġ.20-72, Nr.13.940, 25 Kasım 1908. 805 Ağanoğlu, a.g.e., s.94; McCarthy, a.g.e., s.184-189. 806 Ağanoğlu, a.g.e., s.60. 807 Aydın, “1878‟de Osmanlı...”, s.35. 808 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye‟de Siyasî GeliĢmeler (1876-1938), C.1, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2001, s.137. 227 Balkanlar‟da gördüğü ihanete bir tepki hareketi olarak Türk milliyetçiliği güç kazanmıĢ ve yaygınlaĢmıĢtır.809 Rumeli‟nin yitirilmesi ile yaĢanan felâketten sonra, Ġttihatçılar‟ın milliyetçilik akımını Turancılığa dönüĢtürmüĢ oldukları söylenebilir. O hâlde, Balkanlar‟ın kaybediliĢi, Türk millî kimliğinin oluĢması sürecini de hızlandırmıĢ ve hatta Türklerin, oradaki siyasî ve içtimaî hareketlerden etkilenmelerine yol açmıĢtır. Tanıl Bora‟ya göre: “Yine Türk milliyetçiliğinin geliĢmesinde Balkan (Sırp, Bulgar, Makedon, Yunan) milliyetçiliklerinin millet ve kültür inĢâ pratikleri, ideolojik söylemleri ve militan-radikal eylemcilikleri Ġttihatçılar‟ı etkilenmiĢtir.”810 Ġttihat ve Terakki, ülke bütünlüğüne zaten çok önce bağlarla bağlı olan Avrupa topraklarının kaybedilmesiyle, tekrar bu toprakların elde edilmesinin güç bir iĢ olduğunun çok çabuk farkına varmıĢtır. Zamanında iktidarı ele geçirmek için iĢbirliği yapmaktan kaçınmadığı Hıristiyan çeteler, MeĢrutiyet ilânından sonra bile silahlarını bırakmamıĢlar, devletle zıtlaĢmağa devam etmiĢlerdir. Ġttihatçılar, ittihadı anasır siyasetinin bir hayal olduğunu, kardeĢilik, adâlet, hürriyet, eĢitlik gibi sloganların geçersiz olduğunu anlamıĢlardır ama, artık Rumeli toprakları da elden çıkmıĢtır. Milliyetçi duyguların, Araplar‟ın yanı sıra Müslüman Arnavutlar arasında da önem kazanması ve 1912‟de Arnavutlar‟ın bünyeden ayrılmaları, Osmanlıcılık ve 809 Ağanoğlu, a.g.e., s.119; Atatürk‟ün bağımsız ulusal dıĢ politika yolundaki görüĢleri ve Osmanlı Devleti‟nin Balkan SavaĢları sırasında yaĢadığı kaygıları anlayabilmek bakımından bkz. Vahdet KeleĢyılmaz, “Atatürk‟ün Bulgar Basınındaki Önemli Bir Polemik Hakkındaki Bilgi Ve GörüĢleri Ve Ulusal DıĢ Politika”, Atatürk Yolu, C.5, S.20, Ankara, 1997. Tunaya‟ya göre; “Ne Balkanlılar, ne de Araplar, Ġttihad ve Terakki‟nin milliyetler üstü koruyucu bir çatı kuracaklarına, hiçbir suretle inanmıĢ değildirler. Ġttihad ve Terakki, çoğulcu rejimden otoriterliğe yöneldiği oranda, Osmanlıcılıktan Türkçülüğe kaymıĢtı” bkz. Tunaya, a.g.e., s.136; Macfie‟ye göre de, Balkan SavaĢları‟ndaki yenilgi ve bu yenilgi sonucu Osmanlı‟nın Avrupa‟daki büyük toprak kayıplarının Osmanlı Ġmparatorluğu üzerindeki ikinci önemli etkisi, Osmanlı devlet adamlarının ve aydınlarının, bir devletin asli ideolojik unsuru olarak gördükleri Osmanlıcılık ideolojine desteklerinin azalması ve bunun yerine panĠslâmcılığa, Türkçülüğe, Turancılığa yönelmeleriydi. Bkz. A.L. Macfie, Osmanlının Son Yılları 1908-1923, Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2003, s.91. 810 Ağanoğlu, a.g.e., s.119. 228 Ġslâm üstünlüğü fikirlerine yıkıcı bir darbe indirmiĢtir. Bundan sonra, Ġttihat ve Terakki‟nin “TürkleĢmeye, ĠslâmlaĢmaya ve BatılılaĢmaya” doğru bütün hamleleri teĢvik ettiği görülür.811 Balkan SavaĢları, Ġttihat ve Terakki‟nin yeni bir zihniyet yaratmasını sağlamıĢ ve millî Ģuur bilincini Türkler arasında geliĢtirmiĢtir. Ġttihatçılar çareyi, halka dönmekle ve Osmanlı Devleti‟nin varlığını korumak üzere millî bilinci uyandırmakla yanıt verdiler. Ekonomi de bu millî seferberlikten ayrı tutulamazdı. Berkes‟in ifadesiyle de, “Türk milliyetçiliğinin ekonomik çıkarlarının kollayıcısı olacak bir orta sınıfın geliĢmesinde ekonomik milliyetçilik fikrini ve devletçilik fikrini geliĢtirdiler.”812 Millî ekonomiye sahip bir millet anlayıĢını yansıtmaya yol açan olaylardan birisi, Bosna-Hersek‟in Avusturyalılar tarafından ilhak edilmesinden sonra ortaya çıkmıĢtı. Avusturya‟ya bu konuda doğrudan bir Ģey yapamayan Ġttihatçılar, tepkilerini, Avusturya‟nın kendisine ve mallarına ve bu malları satan dükkanlara karĢı örgütlenerek göstermiĢlerdi.813 Ġttihat Terakki Hükûmeti‟nin millî ekonomi ve burjuvazi oluĢturma siyaseti aynı zamanda Ģimdiye kadarkinden izlenenden farklı bir nüfus siyaseti izlemesini de gerektirmekteydi. Ġttihat Terakki iskân siyaseti ile, Türk nüfusun azaldığı yerleri takviye etmeyi amaçlamaktaydı. Bu meyanda, Edirne vilâyeti en önde gelmekteydi.814 Yine takip edilen yerleĢtirme politikası gereği, Türk muhacirler Marmara Denizi sahillerine Rumlar‟dan tahliye olan köylere yerleĢtirilmiĢlerdir.815 Bu vilâyetlere Rumeli‟den muhacir sevk edilmesi ve bunların daimî olarak yerleĢtirilmesi ile ilgili Osmanlı ArĢivi'nde birçok belge vardır. Ancak, hangi vilâyete ne kadar muhacir iskân edildiğine dair kesin istatistik bilgileri bulunmamaktadır. Özellikle, gelen muhacirlerin üçte ikisi, Edirne ve Aydın vilâyetlerine iskân edilmiĢlerdir. Ġskân sırasında keyfî hareketlere izin verilmemeğe 811 Feroz Ahmed, Ġttihat ve Terakki (1908-1914), Sander Yayınları, Ġstanbul, 1971, s.229. 812 Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey, Montreal, 1964, s.425. 813 Feroz Ahmad, Ġttihatçılıktan Kemalizme, Kaynak Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.30, 32. 814 Halaçoğlu, a.g.e., s.116. 815 Ağanoğlu, a.g.e., s.111. 229 çalıĢılmiĢtır. Meselâ, 26 Nisan 1914 tarihinde ĠAMM‟den Ġzmit‟e çekilen Ģifreli telgrafta, “Bu sabah Nimet vapuruyla Ankara‟da iskân olunmak üzere 23 hânede 92 nüfûs Arnavut ve Konya‟da li-ecli‟l-iskân, 27 hânede 108 nüfûs ve BoĢnak muhâcir gönderildi. Bunların bir tarafta savuĢmalarına meydan verilmeyerek, taht-ı nezârette olarak mahallî iskânlarına müreffehen sevkleri” isteniyordu.816 Muhacirler, vilâyetlere dağıtılarak iskân mahallerine gönderilmeye çalıĢılmıĢ, ancak, muhacirler ile yerli halk arasında çeĢitli anlaĢmazlıkların çıkması da kaçınılmaz olmuĢtur. Meselâ, Konya‟ya iskân edilmek üzere Ġstanbul‟dan demiryolu ile gönderilen BoĢnakların, baĢka Rumeli muhacirlerinin bulunduğu Karaman “Mesudiye”de bir süre kalmıĢ olsalar da, Mesudiyelilerle kavga edip Konya‟daki muhtelif mahallelere yerleĢmiĢ oldukları sanılmaktadır.817 Ayrıca, önceleri Konya‟ya bağlı kazâlarda misafir edilen BoĢnak muhacirlerin bir kısmı, Diyarbakır ve Sivas vilâyetlerine dağıtılarak iskân edilmiĢlerdir Öte yandan, Bâbıâlî, bir ara, bir kangren haline gelmiĢ Makedonya meselesini halletmek için, buraya iki milyon Müslüman yerleĢtirerek sorunu kökünden çözümlemeyi düĢünmüĢtü.818 Devletin ihtiyaçları doğrultusunda muhacirlerin iktisadî etkinliklerinden de yararlanılmak istenmiĢtir. Mahmut ġevket PaĢa, tutmuĢ olduğu günlüğünde, Rumeli Türkleri‟nin Anadolu‟ya iskânı ile getirebilecekleri olumlu katkı konusundaki düĢüncelerini Ģöyle ifade etmekteydi: “Rumeli‟den gelen göçmenlerin iskân edilmesi için Konya Ovası‟nın sulanmasını istedim. Onları buraya yerleştirmeyi düşünüyorum.”819 Yine aynı günlükte muhacirlerin iskânı ile ilgili düĢüncelerini Ģu sözleri ile açıklamıĢtır; “Balkanlardaki 3 milyon Türk'ün Anadolu'ya yerleştirilip, yerleştirilemeyeceği husûsunda incelemelerde bulundum. Bu iş için en az 3 milyon altın lâzımdı. Zaten bu iş tedrîcen ve çok uzun müddet zarfında olabilirdi. Bir kısım muhâcirleri 816 817 BOA, DH. ġFR, Nr.40/88, 26 Nisan 1914; Ġkdam, Nr.5819, 21 Nisan 1329 (4 Mayıs 1913), s.3. Mehmet Yılmaz, Konya Vilâyetinde Muhacir YerleĢmeleri 1854-1914, Selçuk Üniversitesi, Atatürk Ġlkeleri Ġnkılap Tarihi Anabilim Dalı, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Konya, 1996, s.269. 818 Ağanoğlu, a.g.e., s.105-106. 819 Mahmut ġevket PaĢa‟nın Günlüğü, Arba Yayıncılık, Ġstanbul, 1998, s.81. 230 Üsküdar ile İzmit arasına yerleştirmek ve bu mıntıkayı meyve bahçesi haline getirmek istiyordum. Böylelikle bütün Avrupa'ya meyve ihrâc etmemiz pekala mümkündü.”820 Ayrıca Osmanlı Devleti bu göçler sırasında klâsik uygulamalarını terk ederek, gayrımüslümlerin Türk topraklarında yerleĢmesine sıcak bakmamıĢ ve izinsiz olarak Anadolu‟ya gelen muhacirler içinde, Müslüman olmadığı tespit edilenler memleketlerine iade edilmiĢlerdir.821 Balkan SavaĢı‟ndan sonra Batı Anadolu‟da bir Rum çoğunluğu oluĢturmak için, Rumların aileleriyle beraber Ġzmir ve Balıkesir çevresine gelerek, buraya yerleĢtikleri tespit edilmiĢti. Bu durum göz önüne alınarak, Anadolu sahillerinde Rum nüfusun artmasını önlemek amacıyla, Osmanlı hükûmeti Rumeli‟den gelen muhacirlerin bir kısmının bu gibi yerlere iskânını kararlaĢtırmıĢtır. Bunun için ise, ya Rum köyleri istimlâk edilerek muhacirler iskân edilmiĢ yahut da Rum köylerinin civarında bulunan mîrî arazi ve arsalar muhacirlere verilerek iskânları sağlanmıĢtır.822. Rumeli‟den gelenlerin dıĢında, Ġttihat ve Terakki‟nin Arap, Gürcü, Laz, Çerkez, Kürt, Müslüman esirler ve Ermeniler ile ilgili olarak, farklı iskân siyasetleri uyguladığı bilinmektedir.823 Bu amaçla, Ġttihat ve Terakki Hükûmeti, Anadolu ve Trakya‟da Türk nüfusu takviye etmek istedikleri zamanlarda “celb” yöntemine baĢvuruyordu. Yani, sınırlar dıĢında yaĢayan Türk ve Müslümanlar, oradan çekip alınarak Memâlik-i „Osmâniye‟ye getiriliyordu. Bu konuda 31 Ağustos 1913 tarihinde Gümülcüne, KoĢukavak ve Ahiçelel Pomakları‟nın HıristiyanlaĢtırılmaktan kurtarılmaları için, Edirne‟ye naklî ve iskânları söz konusu olmuĢtur.824 14 Haziran 1914‟te ilgili komisyonlara talimat verilerek Edirne‟de iskân edilmiĢ 820 821 olan muhacirlerin bölgeden Mahmut ġevket..., s. 135. BOA, ĠD, Nr. ġ.1321/11; M.1322/1. 822 Halaçoğlu, a.g.e., s.116. 823 Dündar, a.g.e., s.127. 824 Dündar, a.g.e., s.71-72. ayrılmaması için tedbir alınmasını 231 istemekteydi.825 Edirne vilâyeti Türklerin çoğunlukta yaĢadığı bir bölgeydi. Ancak savaĢ nedeniyle bölgeden Türk göçleri yaĢanmaktaydı. Bu konuda BaĢkumandanlık‟tan Sadaret‟e gönderilen bir yazıda826: “Bu havâlide Müslümân Türkler her ne kadar çoğunluğu oluşturmaktaysa da, bunlar her muhârebede göç ederek gittikçe azalmaktadır. Buna karşılık ikinci derecede çoğunluğu teşkîl eden Rumların nüfûsu gittikçe artmaktadır. Bu duruma mahall bırakmamak için Makedonya ve Trakya'nın diğer kısımlarından hicret etmekte olan ahâlinin keşif sûretiyle buralarda iskânı için her sancak dâhilinde mülkiye ve „askeriyyeden bir komisyon teşkîl edilerek vilâyet dâhilinde nerelere ne kadar muhâcir iskânının araştırılmasına çalışılması" istenmekteydi. 4.2.MUHACĠRLERĠN ĠSKÂN BÖLGELERĠNE YERLEġTĠRĠLMELERĠ VE KARġILAġILAN SORUNLAR 4.2.1.Kurulan Komisyonlar ve YerleĢtirme Faaliyeti Göçlerin baĢlaması ile beraber, büyük bir meseleler yumağı da ortaya çıkmıĢ oldu. Muhacirlerin iskân edilmesi, iaĢelerinin karĢılanması, onlara yer beğendirilmesi çok önemli meselelerdi. Göç hareketinin hızlanması üzerine, 1860‟da Muhacirin Komisyonu kuruldu.827 “İskân-ı Muhâcirîn Komisyonu” adını alan ve 1860 tarihinde kurulan bu komisyon ile Osmanlı Devleti topraklarına gelen göçmenlerin iskân edilmeleri çözüme kavuĢturulmak istenmiĢtir. Komisyonun merkezi Ġstanbul‟da idi. Komisyon, taĢraya gönderdiği iskân memurları ve yerel göçmen komisyonları vasıtasıyla, belli ilkeler çerçevesinde, muhacirleri vilâyet ve sancaklarda yerleĢtirmeye çalıĢtı. Muhacirler tahsis edilen gemilerle, Ġstanbul ve Rumeli sahillerinden Anadolu‟ya sevk ve iskân edildiler. Muhacir sayısının günden güne artması, muhacirlere iliĢkin örgütlenmenin daha geniĢ çapta olması gereğini doğurduğundan, Haziran 1878‟de her ilde birer 825 BOA, DH.EUM.LVZ, 21/102, Dâhiliye Nezareti‟nden Edirne vilâyetine gönderilen emir, 14 Haziran 1914. 826 Halaçoğlu, a.g.e., s.116; Ağanoğlu, a.g.e., s.110. 827 Bkz. Bu Komisyon ile ilgili geniĢ bilgi için, Ahmet Cevat Eren, Türkiye‟de Göç ve Göçmen Meseleleri, Ġstanbul, 1966, s.39-40. 232 göçmen müdürlüğü kuruldu ve bu müdürlükler, Ġstanbul‟daki Umûm Muhâcirîn Ġdare Komisyonu (Ġdâre-i „Umûmiyye-i Muhâcirîn Komisyonu)‟na bağlandı. Bu komisyonun Hesap ĠĢleri Ġdaresi (Ġdâre-i Umûr-ı Hesâbiyye) ve YerleĢim ĠĢleri Ġdaresi (Ġdâre-i Umûr-ı Ġskâniyye) olmak üzere iki ayrı Ģubesi vardı.828 Bu iki Ģubeden baĢka, görevi oldukça farklı olan, fakat giderleri Genel Muhacir Ġdare Komisyonu tarafından karĢılanan Muhacir Sağlık ĠĢleri Dairesi (Muhâcirîn Umur-ı Sıhhiye Dâiresi) vardı.829 Genel Muhacir Ġdare Komisyonu‟nun yalnız Ġstanbul‟da 20 Belediye dairesinde birer Ģubesi bulunacaktı. Bu Ģekilde kurulması öngörülen komisyon, zaman içerisinde uygulamada bazı değiĢikliklere uğramıĢtır. Bunun sebepleri arasında, önceden kestirilemeyecek kadar çok miktarda muhacir akınından bunalan Osmanlı yönetiminin çaresizliği de yer almaktadır.830 Muhacirlere Yardım Komisyonu (İ‟âne-i Muhâcirîn Komisyonu)‟nun görevi, Ġstanbul‟a gelen muhacirlere yapılacak yardımları düzenlemek, muhacirlerin durumlarını inceleyerek ihtiyaçlarını tesbit etmek, gelen muhacirlerin nerelere yerleĢtirildiklerini bir deftere kaydetmek ve sanat sahibi muhacirlere iĢ bulmak idi.831 Bulundukları yerlerde tıbbî bakımları sağlanamayan muhacirleri Vakıf Gureba Hastanesi‟ne gönderme yetkisine de sahip olan bu komisyon, çalıĢmaları hakkında muhacir idare komisyonu (Ġdâre-i Muhâcirîn Komisyonu)‟na bilgi veriyordu. 828 Dersaadet Muhacirîn Ġdaresi Talimatı, md.1-2; Bu talimatnâme yayınlanmıĢtır, bkz. Eren, a.g.e., s.96-116; Faruk Kocacık, “Balkanlar‟dan Anadolu‟ya yönelik göçler (1878-1890)”, Osmanlı AraĢtırmaları, S.I, Ġstanbul, 1980, s.1978; BOA, ĠD, Nr.61326, Lef.2: Muhacirîn Ġane Komisyonu Talimatnâmesi. 829 Dersaadet Muhacirîn Ġdaresi Talimatı, md.1-2; Kocacık, a.g.m., s.1978. 830 1878 senesindeki uygulamasında baĢkan, 14 üye, 1 baĢkâtipten oluĢan Muhacirîn Komisyonu‟na; a.Hesap iĢleri (Heyet-i Hesabiye, 4 üyeli), b.Yardım („Ġâne-i Muhacirîn, 1 baĢkan, 19 üye, 2 katip), c.Muhasebe (8 üye), d.Göçmen YerleĢtirme (Ġskân-ı Muhacirîn üyesi belli değil), alt komitelere bağlıydı. Bir yıl sonra komisyonun alt bölümleri, öncekinden farklıydı; a.Ġdare Kısmı (baĢkan ve 9 üye), b.Gönderme Kısmı (Sevkiyat, baĢkan ve 6 üye), c.Yazı Heyeti (Heyet-i Kalemiye, 7 kiĢi), d.Diğer memurlar (6 kiĢi, aralarında YerleĢtirme ġubesi BaĢkanı ve 2 müfettiĢ var), e.ġube BaĢkanları (12 kiĢi), görüldüğü gibi Ġstanbul‟da kurulması öngörülen 20 Ģube yerine, 1879-80 yılında sadece 12 Ģube bulunmaktaydı. 831 BOA, ĠD, Nr.61326, Lef.2: Muhâcirîn „Ġâne Komisyonu Ta‟lîmatnâmesi. 233 1878‟de kurulduğu belirtilen ve zaman zaman örgütlenmesinde değiĢikliklere uğrayan yukarıda adı geçen komisyon, artık eskisi kadar fazla sayıda muhacir gelmediği gerekçesiyle, 1894 yılında kaldırılmıĢtır. Bu komisyonda veya ona bağlı olan örgütlerde çalıĢanlar, bu iĢi aslında ek görev olarak yaptıklarından, komisyonun lağvından sonra asıl görevlerine dönmüĢlerdir.832 Bundan sonra, ara sıra gelecek muhacirlerin iĢlemleri ile ĠçiĢleri Bakanlığı (Dâhiliye Nezareti)‟nın ilgilenmesine karar verilmiĢtir. Komisyonun tüm evrakları da bu bakanlığa devredilmiĢtir. Bu sâkin dönem ancak üç yıl kadar devam edebildi.833 1897 yılında, Osmanlı-Yunan SavaĢı sebebiyle, Balkanlar‟dan tekrar büyük göç dalgaları gelmeye baĢlayınca, yeniden bir Yüksek Muhacirin Komisyonu (Muhâcirîn Komisyon-ı „âlîsi) kuruldu. Bu defa, bu komisyonun baĢkanı padiĢahtı. PadiĢah tarafından atanacak olan bu komisyon Genelkurmay‟dan 4, Dâhiliye Nezareti‟nden 2, Maliye ve Ticaret Nezaretlerinden ve Orman idaresinden birer olmak üzere 10 üyeden oluĢmaktaydı.834 Bu komisyonun kuruluĢu ve çalıĢmalarıyla ilgili 16 maddelik yönetmeliğe göre, komisyonun bir kısım memurları, muhacirlerin göçlerini kolaylaĢtırıcı önlemler almakla, diğerleri de göç edenlerin yerleĢtirilmesiyle ilgileneceklerdi. Bu memurlar, yaptıkları aslî görevden tamamen ayrılmayacaklar, eski görevleri birileri tarafından ve geçici bir süre için vekâleten yürütülecekti. TaĢraya gidenlere de ayrıca yolluk verilecekti.835 Komisyonun hazırlayacağı teklifler, “Meclis-i Mahsûs-ı Vükelâ‟ya gönderilerek, alınan kararlara göre hareket edilecekti.836 Muhacirlerin geldikleri yerlerde bıraktıkları mal ve eĢya için gerekli giriĢimlerde bulunmak 832 Kocacık, a.g.m., s.1978. 833 Kocacık, a.g.m., s.1978. 834 ve dâvâ vekillerini atamak da bu komisyonun Devlet Salnâmesi 1317, s.125, 146-147. Bu komisyon 1908‟de lağv edildi. Bkz. Devlet Salnâmesi, 1318-1327. 835 Devlet Salnâmesi 1317, s.146-147. 836 Devlet Salnâmesi 1317, s.146-147. 234 görevlerindendi.837 Muhacirlerin vapur, tren ve benzeri araç giderleri, illerden karĢılanacaktı. Muhacirler için kurulacak köylerin düzgün olması için, gerekli plânlar bu komisyonca hazırlanarak, göç edenlere tarım araçları ve hayvan verilecekti. Muhacirlerin muhakkak Anadolu‟ya yerleĢtirilmeleri gerektiğinden, her ilde yerleĢmeye uygun arazilerin belirlenmesi ve buna göre tedbirlerin alınmasını bu komisyon düzenleyecekti. Göç edenlerin iskele ve istasyonlarda yığılıp kalmamaları için komisyon önceden bunlara geçici yerleĢme yerleri hazırlayacaktı. Her ildeki valiler, mutasarrıflar ve kaymakamlar muhacirlerin yerleĢtirilmesinden sorumlu olacak, bu sorumluluklarını yerine getirmeyenler hakkında komisyonca soruĢturma açılacaktı.838 Balkan savaĢları sırasında ve sonrasında, Müslüman göçünün büyük miktarlara ulaĢması ile birlikte, daha büyük bir düzenlemeye gidilmesi zarureti doğmuĢtur. Bu amaçla da 13 Mayıs 1913 tarihinde, İskân-ı Muhâcirîn Nizâmnâmesi kabul edildi.839 1914 yılı baĢlarında kurulan Ġskân-ı AĢair ve Muhâcirîn Müdüriyeti‟nin dıĢarıdan gelecek muhacirlerin sevk, iaĢe ve iskânlarını sağlamak ve Osmanlı‟dan dıĢarıya göçü engellemek görevleriyle yükümlü olduğu anlaĢılmaktadır. Ġskân-ı Muhâcirin Nizamnâmesi‟nde, muhacirlerin sevki, iskânı, iaĢesi ve meslek edindirmeleri ilgili konularda yapılacak iĢler Ģöyle tarif edilmiĢtir:840 1. Muhacirler ile ilgili bilgileri içeren bir defter, iskân bölgelerindeki Ġskân Komisyonları ve Ģubeleri tarafından hazırlancaktı. 2. Sevk bölgelerine gelen muhacirler, iskân edilecekleri kazâlara arabalarla veya hayvanlarla gönderileceklerdi. 3. Kazâlara giden muhacirler, iskân yerleri tespit edilip meskenlerinin inĢâsı bitinceye kadar, beher on haneye bir muhacir ailesi düĢecek Ģekilde merkez köylere dağıtılacaklardı. 837 Kocacık, a.g.e., s.1978. 838 Kocacık, a.g.e., s.1978. 839 Bkz. Ġskân-ı Muhâcirîn Nizâmnâmesi için, BOA, DH. ĠMM., C.4/ 36, 1331. 840 BOA, DH. ĠMM., C.4/ 36, 1331. 235 4. KıĢ mevsimine kadar, köy ve kasabaların çevresindeki boĢ, mirî, metruk ve mevkuf arazilerden, muhacirlere toprak verilecek ve meskenleri inĢâ edilecekti. 5. Muhacirlerin toplu halde, aynı yerde ve akrabaları ile birlikte iskân edilmesine dikkat edilecekti. 6. YerleĢim bölgesinde muhacir için bir iĢ bulunmasına çalıĢılacaktı. Sanat erbabı ustalar, kalfalar, çıraklar ve hocaların Ģehir ve kasabalarda iĢ ve güç sahibi olması sağlanacaktı. 7. Hazineden parasız arazi almıĢ olanlar, arazinin kendilerine tesliminin üzerinden on sene geçmedikçe bu araziyi satamayacaklardı. Kendilerine mesken ve diğer malzeme verilerek hazineye borçlananların bu borçları ödemedikçe mesken, hayvan ve diğer malzemelerini satamayacaklardı. 8. Hasta olanlar, hekimler tarafından muayene edildikten sonra, gerekirse en yakın hastaneye sevk edilerek tedavilerinin yapılması sağlanacaktı. 9. YerleĢtirilen muhacirlere, plân dâhilinde bir mesken, iki baĢ çift hayvanı, tarım âletleri ve tohumluk zahire dağıtılacaktı. Bunların bedeli ise, daha sonra taksitler halinde geri alınacaktı. 10. Yeni bir köy ya da mahalle oluĢturulduğunda ise cami, mektep, çeĢme gibi iĢler için yapılan masraflar, oraya yerleĢtirilenlerin hissesine bölünerek, hazinece daha sonra geri alınacaktı. 11. Muhacirler, göç tarihlerinden itibaren, altı sene askerlikten ve iskân edildikleri günden itibaren de iki sene malî vergilerden muaf tutulacaktı. Muhacirlerin ilk iskân yerlerini terk edip yer değiĢtirmelerinin önüne geçebilmek için de, aileleriyle birlikte baĢka bir yere göçmelerine izin verilmemesi yolu seçilmiĢti. Ancak, iĢ ve ticaret maksadıyla gidecek olanlara, durumları tahkik edildikten sonra, Mürûr tezkiresi verilecekti. Tezkiresiz olanların seyahat etmelerine izin verilmeyecekti. Netice itibarıyla, muhacirlerin, bir yere yerleĢtirildikten sonra, ticari maksatla istedikleri yere gitmekte serbest bırakılmıĢ, hanelerini nakil etmeleri ise yasaklanmıĢtı. Babıâli göçmen akınıyla karĢılaĢtığı zaman hususi komisyonlar oluĢturarak, sorunu çözmeye çalıĢıyordu. Ġstanbul‟a gelen muhacirler toplu olarak taĢraya sevk 236 ediliyorlardı. Bu yerleĢim birimlerinde ise iĢ, valilere ve kaymakamlara düĢüyordu. Kaymakamın asli görevinin yanı sıra, bu gibi iĢlerlerle bihakkın ilgilenebilmesi ise çok zor idi. Hâlbuki muhacirlerin hayatlarını idame ettirmelerini sağlamak, çektikleri acı ve sıkıntıları hafifletmek maksadıyla taĢarada da teĢkilatlanmak elzemdi. Bundan ötürü, bu iĢleri yapacak daimi bir teĢkilata ihtiyaç duyuldu. Dolayısıyla, Dâhiliye Nezaretine bağlı „Aşâ‟ir ve Muhâcirîn Müdüriyeti, Mart 1916‟dan itibaren „Aşâ‟ir ve Muhâcirîn Müdüriyet-i „Umumiyyesi‟ne dönüĢtürüldü.841 Milli Mücadele döneminde ise göçmen iĢlerini Sıhhiye ve Mu‟âvenet-i İctimâ‟iyye Vekâleti‟ne bağlı olan Muhâcirîn Müdüriyeti yürütecekti.842 4.2.2. Muhacirlerin Ġskânı Bosna-Hersek‟ten ve Rumeli‟nin çeĢitli yerlerden gelen muhacirlerin toplandıkları ilk durak, Edirne olmuĢtu. Gerçi, Edirne‟den önceki birçok yerlerde de muhacirler birikmiĢti, fakat bunlar hep daha iç kesimde bulunan Edirne‟ye ve sonra da Ġstanbul‟a, Çanakkale‟ye, Samsun‟a, Ġzmir‟e yönelmiĢlerdi.843 Edirne‟ye gelen muhacirlerin bir kısmı Anadolu‟ya geçebilmiĢ, bir kısmı ise geçememiĢtir. Çok sayıda ve akın akın Ġstanbul‟a gelen muhacirlere, geçici olarak barınak bulunması en baĢta çözülmesi gereken meselelerden birisiydi. Ġstanbul‟daki bir kısım muhacirler, Ayasofya gibi camilerde, semtlerdeki boĢ okullarda, büyük binalarda, hatta saraylarda, bir kısmı da boĢ çiftliklerde, geçici olarak yerleĢtirilmekteydi.844 Bir kısmı da, Ġstanbul dıĢında inĢâ edilen barakalara sevk edilmekteydiler.845 1878 yılında Ġstanbul‟a gelen ve diğer vilâyetlerde bulunan muhacirlerin durumlarına çözüm bulmak için Muhacir Komisyonu‟na yardımda bulunulmasına ve baĢına Bosna eski valisi Mazhar PaĢa‟nın atanmasına karar verildi.846 841 BOA, DUĠT, Nr.27/1-1: 2 Mart 1332; TeĢkilat Hakkındaki kanun lahiyası için bkz. Meclis-i Mebusan Zabıt Cedresi, III/1, Ankara, 1991, s.575-576. 842 TBMM Zabıt Ceridesi, I/XXV, Ankara, 1960, s.144-146. 843 Bkz. Ekler, Harita 7: Anadolu‟da BoĢnak Muhacirlerin Sevk Edildikleri Vilâyetler. 844 Bilal N.ġimĢir, Rumeli‟den Türk Göçleri, C.I, TTK Basımevi, 1989, s.1968. 845 Halaçoğlu, Balkan Harbi..., s.70. 846 BOA, YE., Nr.43/132, H.20.Z.1295 (15.12.1878). 237 1882‟de ilk Ġstanbul‟a gelen bir kısım muhacirin Kağıthane‟de iskân edilmesi kararlaĢtırıldı.847 1883 yılına gelindiğinde, BoĢnak muhacirlerin miktarında artıĢ olduğu, Ġstanbul‟a ve Anadolu‟ya muhacir taĢıyan gemilerin her birinin birkaç yüz aileyi taĢıdığı ve göç etmek isteyenlerin de Bosanska Krupa kazâsında biriktiği haberleri Bosna‟daki gazetelerde yer almaktaydı.848 1883 yılında Ġstanbul‟da yoğun muhacir kitlesi birikmiĢti. Sultan II. Abdülhamid, Bosna muhacirlerine ayrı bir itina göstererek onların geldikleri yerin özelliğine uygun olan sahil bölgelerinde yerleĢtirilmeleri hususunda 24 Ekim 1883 tarihinde bir irâde çıkarmıĢtı.849 Mart 1886-ġubat 1887 tarihleri arasında, Ġstanbul‟a toplam olarak 13.365 (2.807 hane) muhacir gelmiĢti.850 Bu gibi muhacirlerin bir kısmı camilere, medreselere, boĢ bina, han ve köĢklere yerleĢtirilirken, Osmanlı Hükûmeti, çiftliklerden uygun olanlarının köy haline getirilmesine izin vermiĢti. Meselâ, Ġstanbul yakınlarındaki Rami çiftliğine, 120 muhacir ailesi için 70 ev yapılmıĢ, bunların ortada kalmalarına müsaade edilmemiĢti. Sadece Avrupa yakasında değil, Anadolu‟daki tüm boĢ çiftliklerin de, muhacirlere ayrılması emri verilmiĢ, bazı yerlerde derhal uygulamaya geçilmiĢti.851 Ġstanbul‟da kurulmuĢ olan Ġâne-i Muhâcirîn Komisyonu‟na, muhacirlerin kıĢ gelmeden gerekli yerlere gönderilmesi veya yerleĢtirilmeleri, bunlara zorluk ve sefalet çektirilmemesi amacı ile emirler veriliyordu. Bir kısım muhacirlere de, kendi barınaklarını yine kendilerinin sağlayabilmeleri için, kira yardımında bulunuluyordu. Bununla beraber, yine de bir kısım muhacir, ancak HaydarpaĢa istasyonunda, Humbarahane kıĢlasında ve benzeri yerlerde barınmak zorunda kaldı.852 Bütün bu sıkıntılardan kurtulmak için Ġstanbul‟da geçici olarak yerleĢtirilen muhacirlerin bir an önce Anadolu‟nun çeĢitli yerlerine gönderilmesine çalıĢılıyordu. 847 BOA, Ġ.DH., Nr.853/68406, H.01.C.1299 (19.04.1882). 848 BOA, Y.PRK.TKM., Nr.7/7, H.17.M.1301 (17.11.1883). 849 BOA, D.DH, Nr.71407. 850 BOA, YA-Hus, Nr.201/161. 851 BOA, AD, Nr.1366/199-1; 1367/32-1; Bosna-Hersek, s.125-126; Kocacık, a.g.e., s.1978. 852 Halaçoglu, Balkan Harbi Sırasında..., s.71-72. 238 Ġstanbul‟da, muhacirlerin geçici barınması ile ilgili meseleleriyle ilgilenmek için Ģehremânetinde kurulan iskân ve iaĢe komisyonundan baĢka, bir de Sirkeci‟de Sevkiyât-ı Muhacîrîn Komisyonu oluĢturuldu.853 Bu komisyon‟un görevi, muhacirleri önceden bildirilen yerlere göndermekti.854 Muhacirlerin barındırılması ve iskânı için evlerin Kralanması yoluna da gidilmekteydi.855 Komisyon tarafından han ve otellere de çok sayıda muhacir yerleĢtirilmiĢti.856 KıĢlalara da muhacirlerin yerleĢtirilmesi kararlaĢtırılarak, Tophane‟deki 857 yerleĢtirilmekteydi. Malta KıĢlası‟na kısım kısım muhacir Balkan SavaĢları‟ndan sonra Rumeli‟den gelen muhacir akını yüzünden, Ġstanbul‟daki hemen hemen her cami ve mescid muhacirlerle dolmuĢtu.858 Bu yüzden, Rumeli‟den gelen ve gelecek olan muhacirlerin iskânı sağlanıncaya kadar, bir süre, Bosna-Hersek taraflarından göçe müsaade olunmaması yolunda kararlar alınmıĢtı.859 Bardakçı, Ġstanbul‟daki muhacir yoğunluğunu Ģu Ģekilde anlatmaktadır: “Binlerce, onbinlerce kiĢilik muhâcir kâfileleri Sirkeci garından i‟tibâren Ģehri tamâmen doldurmuĢlardı. Öküzlerin çektiği kağnı arabaları köprüden yukarılara, tâ Beyoğlu‟na kadar uzanıyorlardı(...)Rumeli‟den ölülerini bile getirenler vardı. Onlar gâvur toprağında kalmasınlar, burada yatsınlar diyorlardı…”860 Ġstanbul‟daki tüm muhacirlerin olduğu gibi BoĢnak muhacirler de sefalet içinde yerleĢtirilmeyi beklemekteydi. Bosna‟nın GradiĢka kasabasından, 21 Temmuz 1891‟de, Varna üzerinden deniz yoluyla Ġstanbul‟a gelen muhacir kafilesinin, Hazîne-i Hâssa Nezareti tarafından, Üsküdar civarda bulunan çiftlikât-ı hümâyûnda iskân edilmelerine karar verilmiĢti. Aynı zamanda, Ġrade-i Seniyye gereğince, 853 Nimet, 13 TeĢrîn-i evvel 1328 (26 Ekim 1912), s.2. 854 Nimet, 13 TeĢrîn-i evvel 1328 (26 Ekim 1912), s.2. 855 Ġkdam, 1 TeĢrîn-i evvel 1328 (14 Ekim 1912), s.2. 856 Alemdar, 13 TeĢrîn-i evvel 1328 (26 Ekim 1912); Alemdar, 14 TeĢrîn-i evvel 1328 (27 Ekim 1912). 857 Nimet, Nr.5, 13 TeĢrîn-i evvel 1328 (26 Ekim 1912), s.2. 858 Halaçoğlu, a.g.e., s.71. 859 Halaçoğlu, a.g.e., s.62. 860 Bkz. Ġlhan Bardakçı, Ġmparatorluğa Veda, Ġstanbul, 1985, s.406-407. 239 Hazîne-i Hâssa Nezareti‟nden gelen memurlara teslim edilen muhacirlerin isim ve yaĢlarını gösterir bir liste de hazırlanmıĢtır (28 Temmuz 1891).861 Ġskân için arazi bulma sıkıntıları günden güne artarak devam ediyordu. Bu bağlamda, çiftçi muhacirlerin Ģehir ve kasabalar ile mücavir sahalara yerleĢtirilmeyeceğine dair yasak kaldırılarak, Ġstanbul ve çevresindeki arazi ve çiftliklere de BoĢnak muhacirlerin yerleĢtirilmesine karar verildi.862 Bosna beylerinin, iskân mahallerini önceden görmek istemeleri yüzünden arazinin taksimi ve muhacirlerin iskânından önce, o bölge mühendisinin, anılan çiftliklerin Hazîne-i Hâssa‟da bulunan haritaları ile beraber oraya gönderilmesine dair karar Ģu Ģekildedir: 863 “Bosnalıların ileri gelenlerine tasdîk etdirildikden sonra „ arz ü takdîm edileceği der-kâr olup ancak Der-sa„âdet'de bulunan Bosna beyleri evvel emirde muhâcirîn-i merkûmenin iskân olunacakları yerleri bi‟z-zât gidip görmelerini talep etmeleriyle bu bâbda müzâkere edilmek üzre müşârün-ileyh „Abdu‟l-lah Paşa kulları mûmâileyh İhsan Bey kulları vâsıtasıyla haber gönderilerek da„vet edilmiş ise de nâmizâc olduğu cihetle gelemeyeceği cevâbını gönderdiğine ve mantûk-ı emr ü fermân-ı hümâyûnları vechile arâzî-i mebhûse üzerinde muktezî karyelerin teşkîliyle emr-i iskân olunmazdan evvel mezkûr çiftliklerin Hazîne-i Hâssa-i Şâhâneleri'nde bulunan haritasını bi'l-istishâb ora mühendisinin dahi birlikte gitmesi lâzımeden olduğuna binâ‟en zikrolunan haritanın mühendisi ile beraber nezd-i çâkerîye irsâli zımnında Hazîne-i Hâssa-i Şâhâneleri Nezâreti'ne irâde ve fermân buyurulması her halde menût-ı müsâ„ade -i mekârim-âde-i mülûkâneleri olmağla ol bâbda ve kâtıbei ahvâlde irâde ve fermân veliyyü'l-emr efendimiz hazretlerinindir (28 Zi‟l-ka‟de Sene 1312-11 Mayıs Sene 1311)”.864 Babıâli, iskân faaliyetlerini düzenli bir Ģekilde yürütebilmek ve muhacirlerin Ġstanbul‟daki geçici barınma mekânlarında periĢan olmalarının önüne geçebilmek için iskâna uygun arazileri önceden tespit etmeye çalıĢtı. Meselâ, Sadaret, Ġstanbul‟da bulunan Bosna-Hersek muhacirlerinin iskânı için, sahil bölgelerinde bulunan boĢ ve uygun arazilerin araĢtırılarak bildirilmesi hususunda, Ġzmir, Edirne, Selânik, 861 BOA, Y.Mtv, Nr.53/10. 862 BOA, AD, Nr.1367/79-1. 863 BOA, Y.Mtv, Nr.120/109. 864 BOA, Y.MTV, Nr.120/109. 240 Kastamonu, Konya, Adana, Halep, Bağdat, Trablusgarp, Yanya ve ġam valilikleri ile Kudüs-i ġerif ve Serfice mutasarrıflık ve valiliklerden bilgi istemiĢtir.865 Yine Cezâyir-i Bahr-i Sefîd vilâyetinden 17 Ocak 1884‟de alınan cevapta, Adalar‟da muhacir iskânı için yeterli arazi olmadığı ve adalar halkının büyük çoğunluğunu oluĢturan Rumların ise gemicilik ve ticaretle uğraĢtıkları belirtilmekteydi. Dolayısıyla da, BoĢnak muhacirlerin Anadolu‟da iskân edilmelerinin daha uygun olacağı vurgulanmaktaydı Ancak aynı tarihlerde diğer vilâyetlerden benzer olumsuz cevaplar gelmekteydi. Trabzon vilâyetine de çok sayıda muhacir iskân edildiği Dâhiliye Nezareti tarafından bildirilmekte ve Bosna muhacirleri bu vilâyete kabûl edilmemekteydi.866 Konya vilâyetinden gelen, 20 Kasım 1883 tarihli bir telgrafta yer alan Antalya Muhâcirin Komisyonu‟nun derkenârına göre ise:867 Bosna muhâcirleri için topluca bir köy oluşturulacak olursa, Antalya kazâsında, her mahalle kırkar-ellişer hâne olarak düşünüldüğünde, yedi yüz hânenin iskânına yetecek arâzi olduğu belirtilmişti. Ancak, ba‟zı mahallerin çalılık ve göl yeri olduğu ve bir kısmının da yayla taraflarında olmasından dolayı, çalı ve sudan arınmış mahaller ancak iki yüz hâneyi yerleştirmeye yeterliydi. Çalılık olan yerler köklendirilir ve göl yerleri dahi sudan kurtarılırsa da, yayla taraflarında yüz kadar hânenin iskânına elverişli olduğu tesbît edilerek ve Muhâcirîn Komisyonunca bildirilmişti. Yenişehir muhâcirleri, bu bölgeyi havasındaki bürûdetSoğuluk nedeniyle beğenmemişlerdi ve iskân edilmek istememişlerdi. Dolayısıyla da, bu şartlar altında, ancak yedi yüz hane Bosna muhâcirlerinin iskânı gerçekleştirilebilirdi. Sancâkta yeterli arâzi olmadığından bu muhâcirler köy köy dağıtılarak yerleştirilebilirdi (3 Teşrîn-i Sânî sene 1299). 868 Adana vilâyetinden Dâhiliye Nezareti‟ne, 23 Kasım 1883‟da, BoĢnak muhacirlerin iskânına iliĢkin arazi hakkında gönderilen telgrafta ise, bu vilâyetteki halkın kendini idare etmekten âciz olduğu ve tarım uğraĢılarının bu bölgedeki üretimi 865 BOA, BEO, Nr.87/3-36; BOA, ĠDĠ, Nr.71407: Arz tezkiresi, 24 Ekim 1893; BOA, AD, Nr.1285/76; BOA, BEO, AMD, Nr.318/195. 866 BOA, HR. SYS, Nr.256 /2, belge sıra nr.51-53. 867 BOA, HR. SYS, Nr.256 /2, belge sıra nr.51-53. 868 BOA, HR. SYS, Nr.256 /2, belge sıra nr.51-53. 241 sürdürme anlamında yeterli olmadığı belirtilmiĢti. Bu bölgeye gönderilmesi plânlanan BoĢnak muhacirlerin bağ ve bağçe iĢlerinden ve zeytin yetiĢtiriciliğinden anlamadığı; dolayısıyla da, bu muhacirlerin buradaki yerli halk için külfet getireceği anlaĢıldığından, bunların Adana vilâyetine iskânlarının yararlı olmayacağı kanaati ifade edilmıĢtı.869 Yine de, bu muhacirler gelip de kimseden yardım istemezlerse, bakımsız hâle gelen zeytin ve harnup ağaçlarını ıslah ederlerse, bağ yetiĢtirmeye uygun olan arazileri ekip biçer ve sıcağa-soğuğa tahammül edebilirlerse, bu muhacirlerden iki bin hanenin buraya yerleĢtirilebileceğine dair açık bir kapı bırakılmıĢtı. Ġzmir valisi, Muhâcirîn Komisyonu‟na, Menemen‟de on bin dönüm arazinin bulunduğunu, ancak bunların ziraata elveriĢli olmayan araziler olduğunu ve ÇeĢme‟de olan yedi bin dönüm arazinin de yalnız bağ yapmaya elveriĢli olduğu ve diğer sahil Ģeridinde de yüz kırk hane iskânına yeterli araziler bulunduğunu bildirmiĢti.870 Kastamonu valisi de, ormanlar tarla Ģekline dönüĢtürüldüğünde, Bartın‟da yüz ve Sinop‟ta beĢ yüz hânenin iskânının mümkün olduğunu, bunun dıĢında da baĢka münâsib arâzî-i hâliye bulunmadığını belirtmiĢti.871 Bulgaristan ve Kafkas muhacirleri, bu yerlere yerleĢmeyi zâten kabûl etmemiĢlerdi. Dolayısıyla BoĢnakların da buraya yerleĢmeyi kabûl etmeyecekleri düĢünülüyordu.872 Görünen o ki, BoĢnak muhacirler bir sure daha uzayıp gidecek sıkıntılarla içiçe olarak ve Ġstanbul‟dan asıl iskân alanlarına yerleĢtirilmeyi beklemeye devam edeceklerdi. Bu bilgilerden anlaĢılan o ki, BoĢnak muhacirlerin iskânı için sahillerde uygun boĢ yerlerin tespit edilmesi talimatını veren PadiĢah II. Abdülhamid‟in, vilâyetlerden arzu edilen türde cevap alamamıĢtır. Zîrâ, Anadolu‟nun TürkleĢtirilmesini hedefleyen ve bu TürkleĢtirmede önem veren II. Abdülhamid‟in, daha çok Anadolu sahillerindeki boĢ arazilerin belirlenmesi için genel bir emir verdiği açıktır. Ancak, Bursa, Ġzmit gibi Marmara bölgesinde olup da boĢ arazi 869 BOA, HR. SYS, Nr.256 /2, belge sıra nr.51-53. 870 BOA, Y.Mtv, Nr.39/95. 871 BOA, Y.Mtv, Nr.39/95. 872 BOA, ĠD, B.1319/26; BOA, ġD, Nr.6448; BOA, ĠD, Nr.98339; BOA, YA-Res, Nr.104-41, BOA, ĠD, Nr.97316, 99310. 242 olmadığının bildirilmesine rağmen, bundan sonra en fazla muhacir ve özellikle Bosna muhaciri bu bölgeye yerleĢtirilmiĢtir. Hazîne-i Hâssa‟ya ait araziler muhacirlere tahsis edilmiĢtir. Baltalık ormanlara yerleĢilmesine izin verilmiĢ, Bursa ovasındaki bataklık arazi büyük masraflarla kurutularak iskân için tahsis edilmiĢ, özel mülkiyetler satın alınmıĢ ve muhacirlerin yerleĢmesi için her türlü imkân kullanılarak muhacir iskân edilmiĢtir. Göç kitleler halinde Balkan SavaĢları ve sonrasında devam etmekteydi. 10 Ocak 1913 tarihi itibariyle Ġzmir‟deki muhacir sayısı 6000 idi. 873 11 Mart 1913 tarihinde bu sayının 10.000 olduğu tahmin edilmekteydi.874 Ġstanbul gibi, Ġzmir‟de de iskân edilmeyi bekleyen BoĢnakların kısa sürede yerleĢtirilmesi öncelikli bir meseleydi. Burada belirtilmesi gereken nokta, Ġzmir‟in muhacir toplayan merkezlerden olduğu, buradan Aydın, Manisa, MenteĢe gibi iç kesimlere sürekli olarak muhacir nakledildiğidir.875 Muhacirler iskân edildikleri tarihlerde, Ġstanbul Ģehir sınırları içinde yer alan ve bugün ilçe olan BayrampaĢa‟da BoĢnak muhacirler kitleler halinde yerleĢtirilmiĢtir. Ġstanbul‟da, BoĢnakların toplu iskân edildiği yerlerden biri de Yeni Bosna semtidir. Bölgeye, BoĢnak muhacirler buraya yoğun olarak yerleĢtirildiğinden, Yeni Bosna ismi verilmiĢti. Bar Limanı‟ndan hareket eden 250 hane içinde bulunan toplam 2000 kadar BoĢnak muhacir Karesi‟ye yerleĢtirilmiĢlerdir. Talat PaĢa, gönderdiği bir telgrafta Arnavut ve BoĢnakların Türklerin arasına yüzde on (%10) oranında yerleĢtirilmesini istemiĢtir.876 Edirne vilâyetinden sonra muhacir iskânı yapılan ve hakkında en çok bilgi verilen ikinci vilâyet, Hüdâvendigâr vilâyetiydi. Rumeli‟ne ve Ġstanbul‟a yığılan muhacirlerin bir kısmı, gerek Hüdâvendigâr vilâyetinde iskân edilmek, gerekse Anadolu‟nun diğer bölgelerine gönderilmek üzere, baĢta Gemlik, Mudanya ve 873 Ġkdam, Nr.5710, 29 Kânûn-ı evvel 1328 (11 Ocak 1913), s.3. 874 Ġkdam, Nr.5765, 26 ġubat 1328 (11 Mart 1913), s.3. 875 Ġkdam, Nr.5765, 26 ġubat 1328 (11 Mart 1913), s.3. 876 Ağanoğlu, a.g.e., s.117. 243 Edremit‟in Ilıca iskeleleri olmak üzere, vilâyet dâhilindeki iskelelere sevk edilmiĢti. Nisan 1878‟e kadar Ilıca iskelesi‟ne 10.000 muhacir çıkarılmıĢtı.877 Hüdâvendigâr vilâyeti, en çok muhacir yerleĢtirilen bölgelerin baĢında gelmekteydi.878 Hüdâvendigâr (merkezi Bursa) vilâyetinin çeĢitli kazâlarında açılmıĢ RMC‟nin Ģubeleri ve kulüpleri vasıtasıyla muhacirlerle ilgili bilgi verilmekteydi. Muhacirler, Hüdâvendigâr vilâyetinde, merkez Bursa olmak üzere, Edremit‟e, Karamürsel‟e ve Ġnegöl‟e yerleĢtirildiler. 1893 yılında Karamürsel Kazâsı‟nda 1293 BoĢnak bulunmaktaydı. Bu muhacirlerin yerleĢtirildiklei mahallelere gore nüfusları ve iskân yerleri aĢağıdaki tabloda ayrıntılı bir Ģekilde yer almaktadır.879 Tablo 6 877 ĠSKÂN YERLERĠ NÜFUS Kayacık Mahallesi 18 Hacı Ömer Ağa Mahallesi 25 Eski Cami Mahallesi 165 Ġsmail Ağa Mahallesi 50 Tabakhane Mahallesi 7 Hayriye Köyü 329 Oluklu Köyü 218 Karapınar Köyü 277 Ġhsaniye Köyü 118 1885 yılında, bu vilâyetteki muhacirlerin toplam sayısı 81.253 kiĢiydi. Bu muhacirlerin 26.263 (6.342 hane)‟si Rumeli muhaciri ve 9.215 (2.147)‟si Çerkez olup, 29.886 (6.609 hane)‟si ise vilâyet dâhilinde dağınık olarak iskân edilmiĢtir. Bkz. Hüdâvendigâr Vilâyet Salnâmesi 1303, s.89-90. Hüdâvendigâr vilâyetinin 1874‟teki nüfusu, 838.494‟ü Müslim, 191.750‟si gayrimüslim olmak üzere 1.030.244 kiĢiydi. Bkz. Karpat, Otoman Population..., s.117; 1877-1891 tarihleri arasında 162.028‟i Ġstanbul‟dan olmak üzere, vilâyete 189.028 muhacir sevk edilmiĢti. Bkz. Vital Cuinet, IV, s.11. 878 BOA, Y.PRK.UM., Nr.32/65, H.03.M.1313 (26.06.1895). 879 BOA, Y.PRK.UM., Nr.32/65, H.03.M.1313 (26.06.1895). 244 Dere Köyü 54 Ġnebeyli Köyü 32 Toplam 1293 1893 Yılında, Ġzmit‟in Karamürsel kazâsında Bulunan BoĢnaklar Bu on bir BoĢnak köyünden biri olan Karapınar köyüne, 1893‟te yerleĢen baĢlıca BoĢnak sülaleleri, Fatimiç (yaklaĢık 30 hane), Pılaviç (20-30 hane) ve ġıtale aileleridir.880 Tablo 7 GÖÇ TARĠHLERĠ NÜFUS GÖÇ TARĠHLERĠ NÜFUS 1881 1883 5 13 1888 1890 13 10 1884 10 1891 33 1885 1886 16 7 1892 1894 18 12 1887 3 - 4 Toplam 54 Genel Toplam 144 Karamürsel‟de Ġskân Edilen Bosna-Hersek Muhacirlerinin Göç Tarihleri ve Nüfus Bilgileri 881 Bununla birlikte 1878 ile 1894 tarihleri arasında Karamürsel‟e gelmiĢ ama hâlâ yerleĢtirelememiĢ BoĢnak muhacirlerin olduğunu bilmekteyiz. Bunların toplam sayısı 751 idi.882 Orta ve Doğu Anadolu‟ya gönderilmek üzere, Bursa kazâsına sevk edilen muhacirler, nakil araçları tedarik edilinceye kadar, mecburen birkaç gün Bursa‟da kalmaktaydılar. Hatta, hayvan hastalığı ve nakil vasıtalarının yokluğu sebebiyle sevkıyatın fazlaca geciktiği de oluyordu. Bunun üzerine, Bursa‟da elveriĢli yerlere 880 Tespitlerime göre, günümüzde yaklaĢık 200 hanesi ve 1000 kiĢilik nüfusu olduğu bilinmektedir. Köy halkı tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlamaktadır. 881 BOA, Y.PRK.UM, Nr.32/112, H.16 R.1313 (5.10.1895). 882 BOA, Y.PRK.UM, Nr.32/112, H.16 R.1313(5.10.1895). 245 geçici olarak yerleĢtirilen muhacirlere iane parasından yevmiye veriliyor 883 ve Ģehirde kaldıkları karĢılanıyordu. 884 süre içinde diğer ihtiyaçları mahallî kaynaklardan Ayrıca, vilâyetteki fakir muhacirlerin cenaze masraflarının, Vilâyet Belediye Kanunu gereğince, belediye gelirinden karĢılanması gerekiyordu.885 1878 yılının Mart-Ekim ayları arasında bu masraflar için 41.000 kuruĢ harcanmıĢtı. Bu gibi masrafların tamamının belediye gelirinden karĢılanması durumunda Belediye‟nin diğer iĢlerini yürütemez hale gelmesi gündemdeydi. 886 Belediye hizmetlerinin aksamaması için, vilâyet idaresi “yalnızca terekesi olmayanların cenaze masraflarını hazînenin karşılamasını” teklif etmiĢti. Vilâyetin bu teklifi üzerine, Bursa‟daki muhacir cenazelerinin belediyece defnedilmesi, cenaze masraflarının ise Mal Sandığı‟ndan karĢılanması kararlaĢtırıldı.887 Bursa yakınlarında, Dimboz Köyü civarına 40 aile Bosna muhaciri yerleĢtirilerek kurulan köye de “BoĢnak Köyü” adı verildi.888 Hüdâvendigâr vilâyeti topraklarında muhacirler tarafından kurulan köy ve mahalleler içerisinde, BoĢnakların yoğun olarak yerleĢtirildiğini bildiğimiz Ġnegöl‟de; 24 muhacir köyünün mevcud olduğu,889 1894 yılında Ġnegöl‟de yaklaĢık 680 BoĢnak muhacir bulunduğu bilinmektedir890 ve 1896‟da da Ġnegöl‟e 250 BoĢnak muhacir daha iskân edilmiĢtir.891 883 BOA, AD, Nr.884/23-2: Hüdâvendigâr Vilâyeti‟ne Ģukka (27 Nisan 1878). 884 BOA, AD, Nr.2322: ġurâ-yı Devlet mazbatası. 885 BOA, AD, Nr.2322: ġurâ-yı Devlet mazbatası. 886 BOA, AD, Nr.2322: ġurâ-yı Devlet mazbatası. 887 BOA, AD, Nr.2322: ġurâ-yı Devlet mazbatası. 888 Gül Ġnan, 1303 H. (1885) Yılında Yapılan Göçler ve Kurulan Muhacir Köyleri, BasılmamıĢ Lisans Tezi, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ġstanbul, 1980, s.5. 889 Hamidiye mahallesine 603 hanede, 167 nüfus Rumeli ve Batum muhaciri, Muradiye‟ye ise 525 hanede, 110 Rumeli muhaciri yerleĢtirilmiĢti. Ayrıca, devlet salnâmesinden edindiğimiz veriler doğrultusunda, bunlardan 2.125‟inin erkek ve 1.910‟nun kadın olmak üzere toplam 4.035 Muhacirîn kazâ dâhilinde iskân edildiğiydi. Bkz. Hüdâvendigâr Vilâyet Salnâmesi 1303, s.78-88. 890 891 BOA, Y.PRK.UM, Nr.32/116, 20.R.1313 (9.10.1895). BOA, Y.PRK.UM, Nr.34/64, 5.L.1313 (19.03.1896). 246 Bu köylerden birine, Osmanlı dönemindeki adı Kazâncı olup ġükraniye olarak değiĢtirilen köye, Tanoviç, Musiç ve Kosiç sülâlelerinden 20 hane BoĢnak muhacir yerleĢtirilmiĢti. 1902‟de önce Ġstanbul‟a gelen bu muhacirler Bursa-Ġnegöl yolu üzerinde olan bu köye yerleĢmeyi tercih etmiĢlerdi. Muhacirlerin muhacirin komisyonun gösterdiği yerleĢim yerlerinin dıĢındaki baĢka yerlere ve hep birlikte iskân edilmek istemeleri, iskân komisyonunda, muhacirleri nereye sevk edeceği konusunda kararsızlıkların yaĢanmasına sebep olmuĢtur. Meselâ, Bosna GradiĢka muhacirlerinden olup 1891‟de önce Ġnegöl‟e yerleĢtirilmesi düĢünülen 32 haneden 27 tanesinin Kütahya‟ya sevk edilmesi yönünde karar alınmıĢtı. Ancak, bunlardan geride kalan 5 hanenin de bu guruba katılması ile bu muhacirlerin bu kez de Ankara vilâyeti dâhilinde, Akköprü civarında iskân edilmelerine karar verilmiĢti. Bu muhacirler, sebebi bilinmemekle birlikte, burada durmamıĢ, 5 hanenin Kütahya‟ya 27 hanenin ise Ġnegöl‟de Pelitli mevkinde iskânları irade-i seniyye‟ce uygun görülmüĢtü. Burada, söz konusu 27 hane muhacir için haneler inĢâ edilecekti. Daha sonra bu köye Bahtiyar adı verilmiĢtir. Diğer beĢ hane muhacirin, akrabalık bağları düĢünülerek, Ġnegöl‟e iskânları yönünde ve ev inĢâsının mümkün olup olmayacağı yönünde araĢtırmalar yapılsa da bunun gerçekleĢtirilemediği anlaĢılmaktadır (8 Mart 1208/1891).892 18 Ağustos 1895 tarihli yazıya uygun olarak Ġnegöl kazâsında, 143 hane 508 nüfus BoĢnak muhacir mevcuttu. Bu kazâ dâhilinde, Bosna–Hersek muhacirleri için üç adet defter tutulmuĢ ve bu defterlerde yer alan bilgilerden elde ettiğimiz veriler doğrultusunda bu muhacirlerin hemen hemen hepsinin “fakîr ve hâl-i sefâlete dü-çâr olup te‟mîn-i ma‟iĢetleri Ģöyle dursun edâsından dolayı zarûret ve Ģiddet-i müzâyaka ve meĢakkat çekmekte bulunduklarına mebnî merhamet ve „atıfet-i seniyyeye muhtâc oldukları” belirtilmekteydi. Bosna muhacirleri, diğer muhacirler gibi toptan göç etmeyip çoğunluğu dağınık biçimde göç edip, bâzıları cüzi bir para ile birer miktar arsa mubaya edip ve bazıları hâlî mahallere kulübe gibi ufak birer hane inĢâ etmiĢler ise de, baĢka arazi ve çift hayvanatı bulunmadığından yoksulluk ve meĢakkat çekmekte oldukları belirtilmektedir. Gerçi, yaz mevsimlerinde amelelik ve çapacılık ve sair iĢlerinde çalıĢıp cüzi bir miktar kazanıp geçimlerini sağlamakta 892 BOA, HH.THR. Nr.468, (8 Mart 1208). 247 iseler de, bununla da kıĢ mevsiminde ihtiyaçlarını sağlayamadıkları ve çoğunluğu kendi lisanları olan BoĢnakça‟dan baĢka lisana aĢina olamadığından, kadim bir iĢle meĢgul olarak ailesinin geçimini tedarik edemedikleri bilinmekteydi. 893 Anadolu‟da muhacirlerin sıklıkla yerleĢtirildiği merkezlerden olan Bursa‟ya olan BoĢnak göçü sürekli olarak devam etmekteydi. 1912 Kasımı‟nda Bursa‟daki muhacir sayısı 18.000‟i bulmuĢtu.894 Ankara‟ya sevk edilmesi kararlaĢtırılan 50.000 muhacirden bir kısmı, kıĢ mevsiminde yolculuğu göze alamayarak, sahil kasabalarında ve Ġstanbul‟da kalırken, bir kısmı da soğuk, hastalık ve yetersiz beslenme nedeniyle yollarda vefat etmiĢti. Söz konusu muhacirlerden ancak 30.000‟i Ankara‟ya gelmeyi baĢarmıĢtı.895 Ġpek‟in verdiği bilgilere göre de, 1877-1891 yılları arasında Ġstanbul‟dan Ankara‟ya 25.563 muhacir gönderilmiĢti.896 Bosna‟dan gelen ve Ankara‟da iskân edilen BoĢnak muhacirlerin, geldikleri bölgeler, sayıları, iskân edildikleri bölgeler ve bunların eski ve yeni adları konusundaki bilgiler. Muhacirin Ġskân Heyeti kayıtlarında vardır.897 BoĢnaklar, Ankara merkezi baĢta olmak üzere, Haymana ve Zir kazâlarında iskân edilmiĢlerdir. 13 Temmuz 1901‟de gelen ve bu kazâlara iskân edilen BoĢnak muhacirler, Bosna-Hersek‟ten geldikleri Ģehirler itibarıyle Ģu Ģekilde tasnif edilebilirler: Tablo 8 BOSNA-HERSEK‟TEKĠ KAZ HÂNE VE NÜFÛS Merkez 833 hâne (3120 kebîr, 1126 YERLEġĠM YERLERĠ Tuzla sagîr olmak üzere nüfûs) 893 BOA, Y.PRK.UM., Nr.32/116, 20 Rabiûl Ahir 1313 (17 Eylül 1893). 894 Ġkdam, Nr.5655, 4 TeĢrîn-i sâni 1328 (17 Kasım 1912), s.5. 895 ġimĢir, Göçler, II, s.135-136, Vesika Nr.13: Gatherall‟den Layard‟a rapor (31 Ocak 1879). 896 Ġpek, a.g.e., s.202. 897 BOA, Y.MTV, Nr.218/79, H.3 R. 1319 (19 Temmuz 1901). 4246 248 Hersek Haymana898 194 hâne (760 nüfûs) Travnik Zir 86 hâne (401 nüfûs) Banyaluka Sivrihisâr 344 hâne (1395 nüfûs) Toplam Ġskân edilen Muhâcir Sayısı 1457 Hâne 6802 Muhâcir BoĢnak Muhacirlerin Ankara‟da Ġskân Edildikleri kazâlar ve Nüfusu Bu muhacirler için inĢa edilmiĢ olan hane sayısı 1663 tür. Öte yandan, üzeri örtülecek olan konut sayısı 232 adet, duvarları biten ancak üzerleri örtülmeyen konut sayısı ise 401 ve henüz inĢâsına baĢlanmayan konutların sayısı da 489 idi.899 Ankara‟da yerleĢen muhacirlerin, Sivrihisar‟da oluĢturdukları mahallenin “Hamid Elsar”, Sarıköy yaylasındaki köyün “Mecidiye”, Güğüm mevkiindeki köyün “Orhaniye” ve KuĢboğazı‟ndaki köyün “Hüdâvendigâr” isimleriyle adlandırılmasına karar verilmiĢtir.900 Ancak, Ankara‟ya sevk edilen BoĢnak muhacirlerin bir kısımı iklime uyum sağlayamayınca, bunlar Seferhisar‟a yerleĢtirildiler.901 Ankara‟ya yerleĢtirilip de zorluk yaĢayan BoĢnakların durumu örnek gösterilerek, BoĢnakların göçten vazgçemelerini sağlamak için Ģu satırlar yazılmıĢtır: 898 1901 yılında Ankara‟nın Haymana Kazâsı‟na yerleĢtirilen BoĢnak muhacirlerin geldikleri ve yerleĢtirildikleri yerler ve nüfusları Ģöyleydi; Tuzla‟dan 287 nüfus Ördek Gölü‟ne, Hersek‟ten 56 nüfus Kesik Kavak‟a, Mıhiyaç‟tan 22 nüfus Yayla Konak‟a, Travnik‟ten 116 nüfus Çingirli Barutlu‟ya, Banyaluka‟dan 220 nüfus HoĢılar Öreni‟ne, Mostar‟dan 14 nüfus Karapınar‟a, Bihke‟den 9 nüfus Üçpınarlara‟a, Saraybosna‟dan 36 nüfus Tatar Hamzalı‟ya yerleĢtirildi. Bkz. BOA, Y.MTV, Nr.218/79, H.3 R. 1319 (19 Temmuz 1901). 899 BOA, Y.MTV, Nr.218/79, H.3 R.1319 (19 Temmuz 1901). 900 BOA, A.MKT.MHM, Nr.514/19, H.19.Ra.1319 (06.07.1901). 901 BOA, ĠD, 7.CA.1321. 249 “Bosna ve Bulgaristan‟dan hicret eden İslâmlar devr-i Hamîdiyede, Ankara‟nın susuz, kurak, ormansız çöllerine ikâme ediliyorlardı. Bi-çâreler, vatanlarının saf, berrak, sağlam âb ve havasını terk ettikten sonra Ankara‟ya gidiyor. Lisân-ı „örf-i beldeye alışmadıklarından dolayı bir iki ay zarfında on kişiden „ibâret olan „â‟ilesi külliyen perişân oluyor” 902 Tablo 9 VĠLÂYET ĠSKÂN KÖYÜN ĠSMĠ MAHALLE MAHALLĠ ANKARA SARIKÖY Mecidiye YAYLASI KUġBOĞAZ Hüdâvendigâr GÜĞÜM Orhaniye SĠVRĠHĠSÂR Hâmidü„l-asâr MERKEZ ZĠR Sultaniye NALLIHAN Hâmîdiye KESKĠN HAYMANA Hâmîdiye Ördek Gölü Kesik Kavak Yayla Koyak Çingirli Barutlu 902 Muhacir, 26 Mart 1910, Nr.28, s.2-3. 250 HoĢılar Öreni Karapunar Üçpınarlar Tatarhamzalı Ġnceğiz ma„a Çemen AfĢar Hacıuzun Dutluca Kapaklı Surtak BÂL MERKEZ AkkuĢan ÇUBUKÂBÂD Hâmîdiye MAD„EN Dereköy Ġnebeyli SĠVRĠHĠSÂR Selîmiye Burhâniye Kâdiriye Süleymâniye Hâmidü‟l-asâr 251 Hamîdâbâd Ahmediye Bâyezıd Tevfîkiye Fâtih Lütf-i Hamîdî Zıll-ı Hamîdî Halîmiye Ġhsâniye Ertuğrul Mes„ûdiye BĠGA SANCAĞI ĠZMĠD BĠGA KARAMÜRSEL Bosna Mecidiye Semtler Hayriye Köyü Oluklu Köyü ĠZMĠT Karapınar Köyü Ġhsaniye Köyü ADAPAZARI HÜDÂVENDĠGÂR BURSA Hamidiye BoĢnak 252 KARESĠ Ġhsaniye KÜTAHYA Ahmediye ĠNEGÖL Bosna-yı cedid BURSA ġükrâniye ĠNEGÖL Esenköy Fındıklı „Ġnâyet AYDIN ĠSTANBUL ALAġEHĠR Hamîdiye ĠZMĠR Yeni BoĢnak SEFERĠHĠSÂR Ġhsâniye KARTAL Hamîdiye VAKF-I KEBÎR BoĢnaklı ÜSKÜP Hasanbey Yeni Bosna Semti KONYA TRABZON KOSOVA TeĢvikiye DRAÇ SANCAĞI BoĢnak Muhacirlerin Ġskân Edildiği Köyler ve Mahalleler 903 4.2.3.BoĢ Arazilerin Belirlenmesi ve Dağıtımı 903 Bu tabloda gösterilen BoĢnak muhacirlerin iskân yerleri, tezimizde kullandığımız belgelerde geçen yer isimleri esas alarak oluĢturulmuĢtur. 253 Osmanlı Hükûmeti, muhacirleri iskân edeceği mıntıkaları belirlemek için tüm vilâyet ve mutasarrıflık sınırları içindeki boĢ arazilerin tespit edilmesini istemiĢtir. Gelecek bilgiler doğrultusunda da muhacirler çeĢitli illere dağıtılacaktı. 1880 ile 1914 yılları arasında gelen BoĢnakların iskân edilebilmeleri için sürekli olarak boĢ arazi aranmıĢtır. Bu amaçla da, mirîye ait hâlî araziler, vakıf toprakları, atıl durumdaki askerî bölgeler, meralar, mîrî çiftlik arazileri ve korular muhacirlere tahsis edilmiĢtir. Mahallî memurların yapmıĢ olduğu araĢtırmalar sonucunda boĢ olarak tespit edilen arazilerin büyük bir kısmı, orman sahası, terk edilmiĢ yerleĢim bölgesi, çalılık, göl yatağı, çorak, kumsal veya çöl alanı idi.904 Bu gibi yerlerin iskâna açılabilmesi için, arazi ıslah çalıĢmalarının yapılması gerekiyordu. Yine de bu düzenleme yapılsa bile, sonuç istenilen doğrultuda olmayabilirdi. Çünkü, yerleĢime açılan araziler sıcak ikilim yapısına sahip olduğundan, taĢlık ve soğuk yerlere alıĢık muhacirlerin buralarda barınamayacağı düĢünülüyordu. Bu doğrultuda 1883 yılı itibarıyla Yalova‟da 443 nüfus BoĢnak muhacir iskân edilmiĢ ve bunlara 4.722 dönüm tarla ve 201.700 dönüm çayır verilmiĢtir.905 Bâzı muhacirlerin alıĢık oldukları tarım uğraĢılarını devam ettirmelerine imkân sağlanmıĢtı. Meselâ, Ġstanbul‟a yerleĢtirilen bir miktar Bosna-Hersek muhaciri için “Hamidiye” adında bir köy kurulmuĢ ve BoĢnaklar burada tütün ziraatıyla uğraĢarak geçimlerini sağlayabilmiĢlerdir.906 Ġnegöl‟e yerleĢtirilen muhacirlere ziraat için verilen arazilerin dıĢında, devlete ait mirî arazi olan mera alanlarında muhacirlerin hayvanlarını otlattıklarının tespiti üzerine mirî arazi dâhilindeki yaylaların da mera olarak muhacirlere tahsis edilmesi kararlaĢtırılmıĢtır.907 PadiĢah emlâkından olup da bu muhacirlere tahsis edilen meraların nereleri olduğu, hangi emir ve talimata tevkif edildiği yönünde 904 Bosna-Hersek, s.93-96, 99-100, 102-105. 905 BOA, Y.PRK.KOM, Nr.4/26. 906 BOA, YPRK.KOM, Nr.7/45, H.30.Z.1306 (27.08.1889). 907 BOA, HH.THR, Nr.468.24. 254 soruĢturma baĢlatılmıĢtı.908 Yapılan incelemeler sonunda, bu muhacirlerin geçimlerini sağlama aracı olan hayvanlarını otlatabilmeleri için kendilerine uygun mahaller gösterilmesi yoluna gidildi. 909 Muhacirlerin iĢleyebileceği tarım arazisi bulma çalıĢmaları BoĢnakların göç tarihinin üzerinden yıllar geçmiĢ olmasına karĢın tamamlanamamıĢtır. Buna dair bir örnek olay Hüdâvendigâr vilâyetinde yaĢanmıĢtı. Muhacirler, en son çare olarak PadiĢah‟a baĢvurmak zorunda kaldılar. 1881 yılında Karamürsel‟e 40-50 hane BoĢnak muhacir iskân edilmiĢ, ancak 1887 yılına kadar kendilerine ziraat icra edebilecekleri arazi tahsis edilmemiĢti. Muhacirler, PadiĢah‟a müracaat ederek Geğbuze kazâsında Mahmud Ġlyas PaĢa vakfından Kavak denilen arazinin kendilerine verilmesini istemiĢlerse de, yaptırılan inceleme sonuncunda bu arazinin boĢ olmadığı anlaĢılmıĢtı. 15 Eylül 1887 tarihli irâde-i seniyye ile PadiĢah, Hükûmete bu muhacirlere uygun yer bulunarak tahsis edilmesi talimatını vermiĢtir.910 1886 yılında da Ġznik nahiyesine 26 hane BoĢnak muhacir gelmiĢ, ancak 1887 yılı baĢında bu muhacirlerin henüz iskân edilmediği ve bunlara arazi verilmediği muhacir temsilcileri tarafından Hükûmet‟e bildirerek bir an önce iskân edilmelerinin sağlanması talep edilmiĢti.911 Devam eden arazi meselesine çözüm bulmak amacıyla, BoĢnak muhacirlerin tespit edilmesi hususunda, muhacilerin kendi içlerinden kiĢiler PadiĢah tarafından görevlendirilmiĢti. Ġstanbul, Ġzmit, Bursa, Balıkesir, Kütahya, Karahisar ve diğer yerlerde bulunan BoĢnak muhacirlerin miktarı ve iskânlarının yapılıp yapılmadığının araĢtırılması için, Bosna eĢrafından Simzâde Ġbrahim Fehim ile ÇaĢniganzâde Ali oğlu Haydar görevlendirilmiĢtir. Bunlar, tahkiklerini tamamlayarak, 27 Ağustos 1889 tarihinde PadiĢah‟a Ģu raporu sunmuĢlardır: Ġstanbul‟da Hamidiye köyünde Bosna muhacirlerden esnaf olanlar birikmiĢtir, 908 BOA, HH.THR, Nr.468.24. 909 BOA, HH.THR, Nr.468.24. 910 BOA, Ġ.DH, Nr.82304. 911 BOA, DH.MKT, Nr.1400/49. 255 Hersek ahalisinden birçok hane Ġstanbul‟da olup, geldikleri yerde tütün ziraatı yaptıklarından, kendilerinin tütün ziraatı yapabilecekleri bir yerde iskân edilmelerini istemektedirler, Ġzmid Sancağı‟nda 150 hane Bosna göçmeni mevcut olup, henüz yerleĢtirilip yerleĢtirilmedikleri bilinmemektedir, Ġzmid Sancağı‟nda Karamürsel Kazâsı‟nda henüz yerleĢtirilmemiĢ bir miktar Bosna muhaciri vardır, Kal‟a-i Sultânî Sancağı Biga kazâsında rençber olan Bosna muhacirlerine henüz bir arazi verilmemiĢtir, Bursa sehrinde bir takım Bosna muhaciri olup henüz iskân edilip arazi verilmemiĢtir.912 Yeni arazilerine yerleĢtirilen muhacirlere, ilk sene yanlarında gerekli araç, gereç ve eĢyaları bulunmaması ihtimali, çevre koĢullarına uyamamaları, ve tarıma yatkın olmamaları ihtimali düĢünülerek, yerli halkın yardım etmesi sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Bu yolda hazırlanmıĢ olan bir tüzükte, eski köylülerin gelen muhacirlerin tarlalarını bir yıl için açıp sürmeleri, o bölgede en fazla ürün alınan tahıl cinsinin ekilerek yeni gelenlere tanıtılması emrediliyordu. Hatta, bu konuya iliĢkin olarak, köy ve bucaklarda muhacirlere karĢı nasıl bir tutum gösterilmesi gerektiğini belirten bir de Ta‟lîmât-ı mahsûsa hazırlanmıĢtı. Bu talimata göre, her il ve ilçe merkezinde muhacirlere ait iĢlere bakmak üzere komisyonlar kurulacak, muhacirlerin aç ve çıplak bırakılmamaları için halk elinden geleni yapacaktı. Devlet tarafından muhacirlere tohumluk, çift hayvanı ve tarım araçları gibi ihtiyaçları karĢılanmak üzere para yardımı da yapılmaktaydı.913 Muhacirlere arazi bulma sıkıntısı ayrı bir mesele iken, muhacirlerin iskân edildikleri yerleĢim birimlerinde çevredeki köylüler veya yerli halk ile yaĢadıkları arazi sıkıntıları da baĢgöstermekteydi. Muhacirlerin arazilerine, çevre köylerin sâkinleri tarafından tecavüzler olmuĢtu. Bunun bir örnegi Karamürsel‟in Semtler 912 BOA, Y.PRK.KOM, Nr.7/45. 913 Eren, a.g.e., 1966. 256 köyünde yaĢanmıĢtı. RMC‟nin Adapazarı merkezinin verdigi habere göre, Semtler köyüne 17 sene önce Bosna‟dan gelmiĢ 31 hâne muhacir iskân edilmiĢ ve kullanımlarına verilen araziye Cedid köyü ahalisi tarafından yapılan tecavüz ile muhacirler ziraattan mahrum bırakılmıĢtır. Bu olaya hükûmetin göz yumduğu anlatılırken, mesele Dâhiliye Nezareti‟nin nazar-ı dikkatlerine sunulmuĢtu.914 Semtler köyündeki BoĢnak muhacirler ile ilgili bir baĢka haberde de, 10 senedir muhacirlerin tasarrufunda bulunan arazi, bağ ve bahçelerin civar köy halkı tarafından mahkeme ve sahte belgelerle ellerinden alındığı yazılmıĢtı. Mahkemenin tarla ve bağlara jandarmalar sevkiyle ve ürünün toplanmasından sonra sahiplerine iade edilmesine karar verdiğini belirten gazete, ancak sonunda Semtler köyü muhacirlerinin haklı olduklarını ispat ettiklerini yazmıĢtır.915 Balkan SavaĢları‟ndan önce ve sonra gelen muhacirlere, 1913 tarihli Ġskânı muhacirin Talimatı‟nın 29. maddesine göre, halî, mirî ve mevkuf araziden yeterli miktarda toprak verilmesi hükme bağlanmıĢtı.916 Buna göre, Ġdare-i Muhacirin Komisyonları, muhacirlere, vilâyet idare meclislerinin yapacağı tahkikat neticesinde sahipsiz, boĢ veya gasp olunduğu tespit edilen yerlerden arazinin verimliliğine göre, hane baĢına 20-60 dönüm arazi verebilecekti.917 Arazi kanunun 131. maddesinde, iki öküze sahip olan bir çiftçiye arazi tahsis edilmesi gerektiği hükme bağlanmıĢtı. Dolayısıyla da, Sadaret, vilâyetlere gönderdiği değiĢik tarihli emirlerde, muhacirlere arazi verilirken bu maddeye uyulmasını istemiĢti.918 Muhacirlere ilk önce halî araziler dağıtılmıĢ ve muhacirler tamamen yerleĢtirilinceye kadar boĢ arazilerin baĢkasına verilmesi yasaklanmıĢtı.919 4.3.GEÇĠMĠN VE ÜRETĠMĠN SAĞLANMASINA ÇABALAR VE KARġILAġILAN MESELELER 914 Muhacir, 5 Haziran 1910, Nr.48, s.4. 915 Muhacir, 3 Eylül 1910, Nr.74, s.2. 916 Ġskân-ı Muhâcirîn Nizamnâmesi, Matbaa-i Amire Ġstanbul 1329, md.29. 917 Ġskân-ı Muhâcirîn Nizamnâmesi, Matbaa-i Amire Ġstanbul 1329, md.29. 918 Konya Vilâyet Salnâmesi 1305, s.86. YÖNELĠK 257 Anadolu‟ya gelen BoĢnak muhacirlerin sözkonusu ihtiyaçlarının karĢılanması, refahlarının temini millet yararına bir iĢ idi. Bu sebeple, muhacirlerin masraflarını karĢılamak, göçmen köyleri kurmak, bu köylerde cami, mescit, ve mektep inĢâ etmek, açılacak iptidailerde Kur‟an, dinî kaideler, ilim ve ziraat alanında eğitim-öğretim faaliyetinde bulunmak, çiftçi muhacirlere ziraî araç-gereç ile tohum, çift ve süt hayvanı sağlamak amacıyla yardım toplamak, muhacirlerin sağlık sıkıntılarını çözmek ve güvenliği sağlamak üzere birkaç köye bir müdür ile jandarma ve zabıta memurları gönderilmesi konusunun Encümen-i Mahsûs‟ta müzakere edilmesi yönünde bir irade buyrulmuĢtur. Dolayısıyla da bütün bu ayrıntıların gerçekleĢtirilmesi, uygulamaya konulabilmesi için, padiĢahın baĢkanlığında hususi bir komisyon kurulmuĢtur.920. BoĢnak muhacirlere, gerek Anadolu‟da, gerek Makedonya‟da yerleĢme ve geçimlerini sağlama konusunda muhacirin komisyonları tarafından yardımlar yapılmaktaydı. Meselâ, 1885‟de Üsküp‟e yerleĢen muhacirlerden birine esnaf olarak bakkalcılık mesleğini sürdürebilmesi için, tamire muhtaç bakkal dükkânının onarım giderleri Üsküp Belediye Meclisi Kararınca belediye sandığından karĢılanmıĢtır.921 Ayrıca, muhacirlere yardım amacıyla, yiyecek yardımı için ek tahsisat talep edilmiĢtir.922 Aslında, Osmanlı‟nın izlediği temel ilke, 1877 yılına kadar Ģehirler dâhilindeki ve mücavir sahalardaki arsa ve arazilere muhacir yerleĢtirilmesine izin verilmemesiydi. Ancak, ihtiyaçlar karĢısında, uygulamada değiĢiklik yapılması yoluna gidildi ve tarımla meĢgul olmayan kunduracı, marangoz, esnaf gibi muhacirlerin köylere yereĢtirilmesinin faydalı olmadığı anlaĢılınca, bunların Ģehirlere iskân edilmesine izin verildi.923 1880 yılında 25 hane BoĢnak Ġzmid Sancağı Karamürsel kasabasında iskân edilmiĢti. Varlıklı ailelerden oluĢan bu muhairler, Sarı Kum adlı bir yerde 919 Kastamonu Vilâyet Salnâmesi 1306, s.219. 920 BOA, ĠD, L. 1327/27: Encümen-i Mahsûs mazbatası, 14 Aralık 1905. 921 DARMS, Muhacir Komisyonu Raporları, Ktj.1, F.875/1/171/17. 922 BOA, DH.MKT., Nr.1/28, H.24.ġ.1310 (13.03.1893). 923 Ġpek, Rumeli‟den Anadolu‟ya..., s.229. 258 yerleĢtirilmiĢlerdi. YerleĢtikleri mahalleye de Bosna-i Cedid Sarı Kum Mahallesi ismi verilmiĢti. Daha sonra, buraya peyderpey Bosna muhaciri gelerek yerleĢmiĢ ve mahallenin nüfusu artmıĢtı. Bosna muhacirlerinden, varlıklı DerviĢ Mehmed oğlu Hüseyin Efendi, bir camiyi ve mektebini kendi parasıyla inĢâ ettirmiĢti. Hüseyin Efendi, caminin imamlığını ve mektebin muallimliğini, 1892 yılına kadar ücretsiz olarak bizzat yapmıĢ, ancak artık bu görevleri yürütmeye kudreti kalmadığından maaĢlı bir imam ve öğretmen tayin edilmesi için mahalle temsilcileri tarafından PadiĢah‟a müracaat edilmiĢtir. ġubat 1892 tarihinde, bu mahalleye maaĢlı bir imam ve muallim tayin edilmesi için PadiĢah iradesi çıkmıĢtır.924 4.3.1.Üretici Duruma Getirme Çabası: Ziraî Araç-Gereç Yardımı ġehir ve kasabalarda iskân edilip zanaatkârlık edenlere gerekli sermaye, dükkân ve ev yapılmıĢ ve kendi geçimlerinin temin edinceye kadar geçim masraflarını karĢılayacak yardım yapılmıĢtır.925 Tarım alanlarında yerleĢtirilen muhacirlere arazi, tohumluk ve yemeklik zahire ile çift öküzleri mahallî hükûmetler tarafından verilmiĢtir. Muhacir Komisyonu, muhacirleri bir an önce üretici hâle getirebilmek amacıyla, esnaf olan muhacirlere kredi verirken, çiftçilere de çift hayvanı, ziraî araçgereç ve tohumluk buğday, arpa, mısır, darı, patates ve fasulye dağıtmıĢtır.926 Bu tür harcamalar, iskân masraflarına karĢılık alınan pul hâsılatından, mal sandıkları ve Ziraat Bankası kaynaklarından karĢılanmaya çalıĢılıyordu.927 Çiftçi muhacirlerin en kısa zamanda tüketicilikten üretici hâle getirilmesi için, çiftçi ailelere çift sürmek için gereken araç ve gerecin verilmesi gerekiyordu. Bunun için toplam değeri 1.000 kuruĢu geçmemek Ģartıyla, çiftçi ailelerin her birine, bir çift öküz, saban ve araba 924 925 BOA, Ġ.DH, Nr.99310. DARMS, Kumanova Opiština Ktj.1, F.875/1/171/17. Meselâ, Makedonya‟da Kumanova‟ya yerleĢtirilen bir muhacire evi için inĢâat malzemesi ve çinko belediyece verilmiĢtir (18.05.1885). DARMS, Kumanova Opiština Ktj.1, Blg Nr.9. 926 BOA, BEO, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.759/59. 927 BOA, ĠD, Nr.B 1319/26:100037, Lef 2. 259 verilmesi hükme bağlanmıĢtı.928 Meselâ, Kosova‟daki çiftçi muhacirlere çift öküzü sağlamak amacıyla mahallî kaynaklardan beĢ altı yüz bin kuruĢ harcanmıĢtı.929 Üsküp‟teki muhacirlere de 50.000 kıyye arpa tohumluk olarak verilmiĢti.930 Ankara‟ya sevk olunan 283 hane halkın mesken, bir senelik iaĢe ve ziraî araç-gereç masrafı ise 1.6888.075 kuruĢtu.931 Yine aynı Ģekilde, Ankara‟ya sevk edilen muhacirlerin mesken inĢâsı, iskân malzemesi, yemeklik ve tohumluk zahire ve çift hayvanı bedeli toplam 1.895.300 kuruĢtur.932 1898 yılına kadar Ankara‟ya gelen 1469 nüfus BoĢnak muhacire 688.575 guruĢ yardım yapılmıĢtır. Bu tarihten sonra Ankara‟ya yerleĢtirilen 22 aile muhacire de 206.800 guruĢ daha yardım yapılmıĢtır.933 Bazı bölgelerde geldikleri yerlerin Ģartlarını, yerleĢtikleri alanlarda bulamayan bu insanlar, yeni tabiât Ģartları karĢısında ne yapacaklarını ve nasıl bir ziraat uygulayacaklarını bilememiĢlerdir. Hatta bu sebeplerden devletin onları iskân ettiği yerden baĢka yerlere kaçan BoĢnak muhacirlerin olduğu bilinmektedir. Ġskân organizasyonunun hatasından ortaya çıkan bu durum, bazı yerlerde bir çok insanın çok kötü durumlara düĢmelerine sebep olmuĢtur. Meselâ, 1891 yılında, BoĢnak muhacirlerinden 32 hanelik bir kafile Rusçuk yolu ile Ġstanbul‟a gelmiĢti ve bu kafile Ankara Akköprü Koru-ı Hümâyûnu‟nda iskân edilmek üzere, Hazîne-i Hassa Nezâreti tarafından Ankara‟ya gönderilmiĢti. Bu muhacirlerden 5 hane Kütahya‟ya, 27 hane de, Bursa Ġnegöl‟e gizlice firar etmiĢlerdi. Ankara Akköprü‟nün havasının kendilerine iyi gelmemesinden dolayı, 20-30 muhacir hastalanmıĢ ve aynı zamanda, bu muhacir topluluğu, geldikleri yerde ziraat yapmayıp Ģehir ve kasabalarda esnaflık ederek geçinmiĢ olduklarından bahisle burada ziraat yapamayacaklarını belirtmiĢlerdi. Bu muhacirler, esnaflık yaparak geçimlerini sağlamak üzere Ġnegöl 928 Ġpek, a.g.e., s.218. 929 BOA, BEO, Nr.762/61. 930 BOA, AD, Nr 1268/44: Dâhiliye Nezâreti‟ne tezkire. 931 BOA, BEO, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/891: 23 Kasım 1900 tarihli kayıt. 932 BOA, BEO, Muhacirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/69: 23 Eylül 1900 tarihli kayıt. 933 BOA, MKT.MHM, Nr.510/27, H.17.Ca.1318 (12.09.1900). 260 Ģehri civarında Pelidli adlı emlâk-i hümayunda yerleĢtirilmek üzere, Ġnegöl kaymakamlığı vasıtasıyla Hazîne-i Hassa Nezâreti‟ne müracaat etmiĢler, bu istekleri uygun görülerek iskân edilmiĢlerdir.934 Ġnegöl‟e geldiklerinde, bu muhacirlere, ziraat yapmaları için yemeklik, tohumluk tahıl ve çift sürmek için hayvan ile çift aletlerini satın alabilecekleri miktarda nakdî yardım devlet tarafından yapılmıĢtı.935 Devlet, muhacirlere belirli bir süre için, barınmaları sağlanıp muhtaç durumdan çıkasıya kadar karınlarını doyurmaları için, aile bireyleri baĢına büyüklere yarım okka, küçüklere 100 gr olmak üzere, ücretsiz ekmek verilemesini fırıncılar aracılığıyla yürütmekteydi. Ne var ki, Üsküp‟te tam piĢmeden, temiz olmayan ve fazla fiyatla ekmek satıldığına veya ekmeğin ağırlığında hile yapıldığına dair çok sayıda Ģikâyet olunca, bâzı fırıncılara, defalarca para cezası verilmiĢti.936 Ama yine de, muhacirlerin içinde bulundukları zor Ģartları daha da zorlaĢtıran Makedonya‟nın hristiyan esnafı ortada bulunmaktaydı. 1903 yılında Bursa vilâyeti Aksu köyü yakınında Kazancı bayırı isimli mevkide dört hane BoĢnak muhacir iskân edilmiĢti. Muhtaç olan bu muhacirlere verilmek üzere, hanelerinin yapımı, tohumluk ve yemeklik zahire bedeli olarak hane baĢına 750 guruĢ verilmek üzere ve 6 kilo buğday ve 6 kilo mısır satın alınmak üzere toplam 5280 guruĢ yardım yapılmıĢtır.937 4.3.2.Muhacirlere Yapılan Yardımlar Muhacirlere, hayatlarını idame ettirebilecekleri yardımlar yapıldığı gibi, iskân edildikten sonra bazı muafiyetler tanınmıĢtır. Bu muafiyetler, muhacirlerin geldiği tarihlere bağlı olarak değiĢmekteydi. Meselâ, ilk muhacir geldiği yıllarda 934 BOA, HH.THR, Nr.468/31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 41. 935 BOA, HH.THR, Nr.468/31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 41. 936 DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/16/116; DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/17/17; DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/18/18; DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/12/12; DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/13/13. 937 BOA, A.MKT.MHM, Nr.525/8, H.24.Ra.1322 ( 09.06.1904). 261 (1774 sonrası) muhacirler on sene vergi ve öĢürden, yirmi beĢ sene askerlikten muaf tutulmuĢlardı.938 Ancak zamanla muhacir miktarının gittikçe artması sebebiyle 1889‟da bu muafiyetin süresi değiĢmiĢ, vergide iki yıla askerlik hizmetinde ise altı yıla indirilmiĢtir.939 Bu uygulama Balkan SavaĢları sırasında da korunmuĢ, göçmenlerin yanı sıra mülteciler de bu kanuna dahil edilmiĢtir.940 Böylece muhacirlerin hayatı bir ölçüde de olsa kolaylaĢtırılmaya çalıĢılmıĢtır. Öte yandan, muhacirlerin ilk yerleĢimleri sırasında, en çok ihtiyaç duyduğu yardım, barınma ve iaĢe sıkıntısıydı. Bu meseleleri çözme görevi Ġstanbul‟da ġehremâneti‟ne ve ĠaĢe Komisyonu‟na verilmiĢti. ġehremâneti tarafından, birçok defa, halktan, makbuz karĢılığı yatak, yorgan gibi yatacak, gömlek, elbise gibi giyecek eĢya bağıĢı ilânla istenmiĢtir. Rumeli Muhâcirîn-i İslâmiyye Cem‟iyyeti ise geliri muhacirlerin ihtiyacına kullanılmak üzere, “i‟âne bileti” adıyla halktan yardım istemiĢtir. Bundan baĢka, ġehremâneti, muhacirlerin iaĢesi için civar fırınlardan ihtiyaç kadar ekmek toplatılarak dağıtılması konusunda belediye müfettiĢliklerine emir vermiĢti. Geçici yerleĢim yerlerinde muhacirlerin iaĢeleri devlet tarafından, yerleĢim bölgelerinde ise geçimlerini sağlayıncaya kadar geçen sürede iaĢe masrafları yerli ahali tarafından karĢılanmaktaydı. Ancak Babıâli, Bosna-Hersek muhacirlerine devlet hesabına yevmiye verilmesinin göçü teĢvik edeceği endiĢesini taĢımaktaydı. Muhacirîn talimatına uygun olarak, 12 yaĢından yukarı olanlar büyük kabûl edilerek, büyüklere 100 ve küçüklere 50‟Ģer para verilmesi, ancak aile ile birlikte bulunanlar, daha ucuz idare edebileceklerinden, büyüklere ikiĢer, küçüklere birer kuruĢ yevmiye verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı.941 Üsküp‟te toplanmıĢ ve buradan Manastır ve Kosova vilâyetlerinin sancak ve kazâlarına dağıtılarak yerleĢtirilecek muhacirlerin nakil 938 BOA, A.MKT.MHM, Nr.465/35. 939 Eren, a.g.e., s.41-49. 940 BEO, Nr.316555, 30 Haziran 1329 (13 Temmuz 1913). 941 Bkz. Ġkdam, 5643, 23 TeĢrîn-i evvel 1328 (5 Kasım 1912), s.5. 262 iĢlemleri tamamlanıncaya kadar onlara örtü, yatak ve yağmurluk yardımında bulunuluyordu.942 Yolculuk esnasında da muhacirlere para yardımında bulunulmuĢtu. Meselâ, Sırbistan, Kosova ve Selânik üzerinden Anadolu‟ya gelen muhacirlerin Belgrat‟tan Türk sınırına kadar Sırp demiryolları idaresince ve sınırdan Selânik‟e kadar ġark demiryollarınca idirimli fiyatlarla taĢındıkları bilinmektedir.943 Üsküp‟ten Anadolu‟ya gidecek muhacirlerin çoğunun yol parasını karĢılayacak durumu yoktu. Bunun için, Üsküp Muhâcirîn Komisyonu bu muhacirlere bilet yardımı yapmaktaydı.944 Malî durumu iyi olan muhacirler kendi ücretlerini kendileri karĢılarken, yoksul olan muhacirlerinkini devlet karĢılıyordu. Tüm bu masrafları karĢılamak için Belgrat Türk Elçiliği adına kredi açılmıĢtır.945 ġubat 1901 tarihinde, ġark Demiryolları idaresine, Bosna-Hersek muhacirlerinin Selânik‟e nakilleri için 17.884 kuruĢ 30 para ödendi.946 Diğer taraftan Bosna-Hersek muhacirlerinden bazıları Tuna nehri ve Karadeniz yoluyla Ġstanbul ve Anadolu limanlarına gelmiĢlerdi. Bu seyahat ücretleri için Vapur kumpanyalarının muhacirlere %15 lik bir tenzilât uyguladıkları anlaĢılmaktadır.947 Muhacirler, günlerce süren yolculuklardan sonra periĢan olmuĢ bir durumda Türk topraklarına varıyorlardı. 1887‟de Manisa‟nın AlaĢehir kazâsına gelen 942 DARMS, Muhacir Komisyonu Raporları (1877), Ktj.1, F.875/1/1/2; DARMS, Muhacir Komisyonu Raporları (1877), Ktj.1, DARMS, Muhacir Komisyonu Raporları (1877), Ktj.1, F.875/1/1/3. 943 BOA, BEO, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/792. 944 DARMS, Muhacir Komisyonu Raporları (1878), Ktj.2; DARMS, Muhacir Komisyonu Raporları, (1879), Ktj.3. 945 BOA, MM, Nr.5178: 21 Mayıs 1891 Tarihli arz tezkiresi; BOA, MM, Nr.5483, 1: Meclisi- Mahsusa Mazbatası, 27 Ocak 1892; BOA, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/12, 67: Selânik‟e gelen Bosna-Hersek muhacirlerinin sevk masraflarının yol hasılatından tahsil edildiğine dair bkz. BAO, BEO, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.759/44: 24 Ağustos 1901 tarihli takrir. 946 BOA, BEO, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/109: 11 ġubat 1901 tarihli kayıt. 947 BOA, BEO, Nr.2514: ġuray-ı Devlet mazbatası ve irade, 9 Haziran 1879. Fakir muhacirlerin vapur ücreti ise hazineden karĢılanmıĢtır. Bkz. BOA, BEO, Nr.762/308. 263 muhacirler arasında, humma hastalığı yayılınca 25 kiĢi hayatını kaybetmiĢti. Buna karĢı tedbir almak için, Osmanlı Hükûmeti tarafından Sıhhiye Nezareti‟ne gereğinin yapılması emredilmiĢtir.948 Macar araĢtırmacı Bela Horvat, Birinci Dünya SavaĢı‟ndan önce, Konya‟da vatanlarını terk ederek büyük eziyet çeken muhacirlerin durumunu Ģöyle anlatmaktaydı: “Hürriyet Meydanı'nı geçip konağa ulaşmak zor olmuyor. Son derece büyük binanın geniş koridorlarında ve merdivenlerinde bekleşen kederli insanlarla karşılaşıyoruz. Çoluk çocuk ortada kalan ve kendilerine yerleşecek bir avuç toprak gösterilmesini bekleyen bu insanlar Balkan'dan gelen muhacirler. Şehir bu göçmenlerle dolu. İstasyon çevresinde, resmi binalarda, avlularda ve meydanlarda bohça ve denkleri başında bekleyen kadınlarla, eli yüzü kirli çocuklarla, yere çömelmiş ve sessizce bekleşen ve hükûmetin çözüm bulmasını sabırla bekleyen erkeklerle karşılaşıyorsunuz. Kimbilir insanlar bu ucu bucağı belli olmayan eşya ve denk kargaşası arasında kendilerininkini nasıl buluyorlar? Makedonya'da kana susamış vahşi Sırplar tarafıdan kimbilir kaç yakını öldürülen bu zavallı insanlar şimdi resmî dairelerin koridorlarında dizilip birilerinin kendileriyle ilgilenmesini bekliyorlar. Bu binanın koridorlarında, insan aklının kabûl edemeyeceği sefalet içinde aileler yaşıyor, anneler çocuklarını emziriyor, yemek yiyor, yatıyor ve hayatlarını sürdürmeye çalışıyorlar.”949 Özellikle muhacirlerin yoğun olduğu Konya‟da, muhacirlere Dâhiliye Nezareti‟nce yapılan para yardımlarının yanı sıra kurban derileri için de para ayrılmıĢtı.950 Ayrıca 500 yatak, 600 yorgan, 500 yastık, 1000 çift yemeni, 1500 çift çorap, 100 top don ve gömleklik kaput bezi, 200 kıyye kavurma, 3 vagon odun ile 27 bin kıyye kömür yardım olarak toplanmıĢ951 ve Konya civarında yerleĢtirilen muhacirlere ayrıca iĢ imkânı sağlanmıĢtı.952 Bu yardımların yanı sıra bazen kiĢilerin dinî vecibelerini yerine getirbilmeleri doğrultusunda da devlet gereğini yapmıĢtı. Kütahya‟da yerleĢen 948 BOA, DH.MKT., Nr.1393/56, H.23.R.1304 (17.01.1887). 949 Bela Horvath, Anadolu 1913, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2007, s.13. 950 Babalık, Nr.167, 26 TeĢrîn-i sânî 1328 (9 Aralık 1912), s.2. 951 Babalık, Nr.176, 11 Kanûn-ı sânî 1328 (24 Ocak 1913), s.3. 952 Babalık, Nr.190, 18 Nisan 1329 (1 Mayıs 1913), s.4. 264 BoĢnak muhacirler ibadetleri için bir cami yapılmasını istemeleri üzerine bu istekleri yerine getirlmiĢti.953 Muhacirlerin masraflarını karĢılamak için Hükûmet kaynakları yetersiz kaldığında, halktan yardım toplanmıĢ, Karaköy Köprüsü geliri onlara bağlanmıĢ, gelirinin muhacirlere bağıĢlandığı tiyatro ve konser gibi faaliyet düzenlenmiĢtir. Böylece oluĢturulan fonlarla muhacirlerin yol, iaĢe ve iskân masrafları karĢılanmaya çalıĢılmıĢtır.954 4.3.3.Muhacirlerin VatandaĢlık Durumları Avusturya-Macaristan Devleti ile Osmanlı Devleti arasında 1909‟da imzalanan protokole göre, Bosna halkından olup Osmanlı topraklarına göç etmek isteyenlerin bunu gerçekleĢtirdiklerinde kendilerine nasıl muamele edileceği de aydınlatılması gereken bir soruydu. Babıâli Hukuk MüĢavirliği‟nin 11 Ekim 1910 tarihli tezkeresi ile bu duruma açıklık getirilmiĢtir. Buna göre, muhacir pasaportuyla gelenlere usulüne uygun olarak tezkire-i „Osmâniyye verileceği; pasaportu olmayanlardan askerlik hizmetini yapanların ise bir vilâyeti mesken tutarak göçlerinin mümkün olabileceği hükme bağlanmıĢtı. Askerlik hizmetini yapmayanlar hakkında ise, protokolde bir sınırlama yoktu ve bu protokol, sadece göçe iliĢkin maddeler içerip tâbiiyyet durumuna iliĢkin bir konu içermediğinden, protokol nazarı itibara alımaksızın, mevcut tâbiyyet kanununa göre iĢlem yapılması gerektiği konusunda karar kılınmıĢtı.955 Ġlhaktan sonra, Bosna-Hersek‟ten Osmanlı topraklarına göç ederek ya da baĢka bir vesile ile gelmiĢ bulunan Bosna ahalisinden, ülkesine dönmek isteyenlerin durumlarının ne olacağına da açıklık getirilmek istenmiĢti. Bu doğrultuda ise, Avusturya-Macaristan Hükûmeti‟yle 13/26 Nisan 1909‟da yapılan protokolün 3. maddesine göre göre; Bosna-Hersek halkından olup ilhaktan önce Osmanlı memleketlerine gelerek tezkire-i „Osmaniyye alanlar ile bir yıldan fazla ikamet edenlerden geri dönmek isteyenlerin Osmanlı vatandaĢı gibi, diğerlerinin de 953 BOA, DH.MKT, Nr.1396, H.05.CA.1304 (29.01.1887). 954 Ġpek, a.g.e., s.58-87. 955 BOA, HR, HMġ, ĠġO, Nr.29/2-4, belge sıra nr.18/2 a, b. 265 Avusturya-Macaristan vatandaĢı gibi iĢleme tâbi tutulacaklarının ilgili yerlere bildirilmesi hususu Babıâli Hukuk MüĢavirliği tezkeresi ile açıklık kazanmıĢtı.956 Meselâ, 1912 yılında, sadece seyahat pasaportuyla Ġzmit sancağına gelerek kendisinin ve ailesinin muhacir sıfatıyla Osmanlı tabiiyetine kabûlü isteğinde bulunan Seyyid Agiç adlı BoĢnak muhacirin durumu ilginçtir. Bu vesileyle, bu muhacirin, Bosna‟da kalan mallarının durumunun ne olacağı meselesi ortaya çıkmıĢtı (18 Kasım 1912).957 Muhacir pasaportu almadan bu Ģekilde gelen bu muhacirle ilgili Viyana Sefareti ile Osmanlı makamları arasında yazıĢmalar yapılmıĢ, alınan cevapta Bosna Hükûmeti‟nden bir muhacir pasaportu alınmasının gerekli olduğu ileri sürülmüĢtür. KiĢinin Bosna‟da kalan mallarının tasarrufu konusunda sıkıntı yaĢamaması için protokülün 3. maddesi örnek gösterilmiĢti.958 Avusturya-Macaristan Hükûmeti‟nin Bosna‟dan göç etmek isteyen Müslümanların göçüne engel olmak istemesi üzerine, Bosna-Hersek‟ten kaçak bir Ģekilde göçe yönelen Müslümanların Osmanlı topraklarına gelip Osmanlı vatandaĢlığı istemeleri karĢısında ne yapılacağına da açıklık getirilmiĢti. Bu tür gelenlerin kabûl edilmesinde bir sakınca olmadığı, ancak, ilhaktan sonra imzalanan protokoldeki “…Bosna-hersek kânûnlarına uygun hareket…” kaydının, aykırı hareket edenlerin orada kalan mallarının serbestçe kullanım hakkını zayi edebileceği ve bu sebeple Meclis-i Vükelâ‟ca bu konuda bir karar alınması istenmiĢtir. Bunun yanında, Avusturya‟nın Bosna-Hersek‟te yürürlükte bulunan kanunları ile göç mevzuatı hakkında bilgi edinilmesi için, ilgili kanun maddelerinin tercüme ettirilmesi ve buna binaen vatandaĢlık isteğinde bulunanlara, yürürlükte olan bu kanunlar çerçevesinde cevap verilmesi kararlaĢtırılmıĢtır (1 Kasım 1911).959 Kısacası, kanunlara uygun bir Ģekilde muhacaret pasaportu alarak göç edenlerin ve askerlik görevini yapmıĢ olanların Osmanlı tebaası sayılacağı belirtiliyordu. 956 BOA, HR, HMġ, ĠġO, Nr.29/2-1, belge sıra nr.23 a, b. 957 BOA, HR, HMġ, ĠġO, Nr.29/2-1, belge sıra nr.14/1-2. 958 BOA, HR, HMġ, ĠġO, Nr.29/2-1, belge sıra nr.14/1-2. Bu maddeye göre, kiĢiler Bosna‟da kalan mallarını istedikleri gibi tasarruf hakkına sahipti. 959 BOA, HR, HMġ, ĠġO, Nr.29/2-4, belge sıra nr.20/1 a, b. 266 Ayrıca, istilaya uğrayan yerlerden gelen muhacirler 13 Mayıs 1913 tarihli Muhacirin Nizâmnâmesi‟nin 5. maddesi gereğince nüfusa kaydedilmekteydiler. Daha sonra, muhacirlerin nüfusa kayıtları hakkında 8 Mart 1915 tarihli bir de tahrîrât-ı „umûmiyye yayınlanmıĢtı.960 Bosna-Hersek Müslümanları‟ndan, muhaceret pasaportu almadan Osmanlı topraklarına göç edenlerin-yukarıdaki örnekte olduğu gibidurumlarına iliĢkin, Avusturya nezdinde giriĢilen siyasî teĢebbüslerden olumlu bir sonuç alınmaması üzerine, hem askerlik hizmetini tamamlamadan göç etmek isteyenlerin, hem de göç pasaportu olmayanların durumları hususunda Harbiye Nezareti ile Hariciye Nezareti ve Tabi‟iyyet Müdüriyeti arasında vaki yazıĢmaların sonucunda, Osmanlı tabiiyyet kanunun uygulanması kararlaĢtırılmıĢtır. Eğer beĢ sene ikamet Ģartını yerine getirmemiĢ BoĢnaklara Osmanlı vatandaĢı sıfatı uygun görülürse, kendilerinin ve ailelerinin iĢlerinde Osmanlı gibi muamele görecekleri belirtilmiĢti. Ancak, Avusturya-Macaristan konsolosluklarına bu konuda kesinlikle baĢvurmamaları gerektiği; buna aykırı hareket ederlerse hükûmet tarafından kendilerine meccanen verilen arazinin ellerinden alıncağı; Osmanlı ülkesinden uzaklaĢtırılmağa razı olacakları yönünde taahhüd senedi imzalayacakları konusunda, Babıâli Hukuk MüĢavirliği‟nin açıklaması ile konuya açıklık getirilmiĢti (18 Z. 133027 Ekim 1915).961 Muhacirlere Osmanlı tabiiyetini korumalarına dair verilmesi Ģart olan beyannameler de damga resmi ve hicaz evrakından istisna tutulmuĢtu.962 29 Mart 1919 tarihli bir tezkirede ise, muhacir pasaportu almadan Osmanlı topraklarına gelenlerin mülteci sıfatı ile kabûl edilecekleri, ancak bunlardan askerlik görevi yapmamıĢ olanlardan vatandaĢlık için 5 yıl oturma Ģartı aransa da, bunların da mülteci olarak kabûl edilecekleri belirtilmiĢti.963 Sonuç olarak, Osmanlı Devleti‟nin Bosna-Hersek‟ten gerek ilhak öncesi gerek ilhak sonrası Osmanlı topraklarına gelen BoĢnak muhacirler vatadaĢlığına 960 Dâhiliye Nezâreti Muharrerât-ı Umûmiye Mecmuâsı, II, Nu.187, s.210. 961 BOA, HR, HMġ, ĠġO, Nr.36/4, belge sıra nr.1, 6, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18. 962 Bkz. Ġskân Nizâmnâmesi, md.28; Ġskân-ı Muhâcirîn Nizâmnâmesi, Matbaa-i Amire, Ġstanbul, 1329. 963 BOA, HR.HMġ.ĠġO, Nr.29/2-1, belge sıra nr.1/1, 2, 29 Mart 1335. 267 almak için elinden geleni yaptığı ortadadır. Devlet, bir taraftan, AvusturyaMacaristan ile imzalanan protokoldeki hukukî düzenlemeleri esas alırken, diğer yandan da kendi insiyatifinde olabilecek iĢlemleri uygulamaktan kaçınmamıĢtır. 4.4.MESKENLERE ĠLĠġKĠN MESELELER 4.4.1.ġehirde ve Köyde Mesken Meselesi 1878 Berlin AnlaĢması‟yla Osmanlı‟dan ayrılan Bosna Hersek‟te yaĢayan BoĢnakların bir kısmı Türkiye‟ye doğru göç etmeye baĢlamıĢ ve Türkiye‟ye gelen BoĢnaklar yurdun çeĢitli bölgelerine dağılmıĢlardır. Edirne, Karamürsel, Samsun, Sivas, Adana, Ankara ve daha pek çok Ģehre, mahallî iskân komisyonları aracılığyla, muhacirlerin yerleĢmelerini sağlamak için, yeni köyler, mahalleler kurulmuĢ ve BoĢnaklar hayatlarını bu Ģekilde sürdürmeye çalıĢmıĢlardır. Muhacirlere mahsus yeni köy ve mahalleler kurulacağı zaman toplu konut üretme yoluna gidilmiĢtir. Bu maksatla, mesken inĢâatı iĢi müteahhitlere ihale ediliyordu.964 Daimi olarak iskân edilmek üzere vilâyetlere dağıtılan ve kendilerine arazi verilen muhacir ailelerinin mesken ihtiyaçları valiliklerce karĢılanıyordu.965 Ayrıca, muhacir iskân nizamnâmesi gereği mevcut Ģehir, kasaba ve köylere yerleĢtirilen muhacirler, yeni mahalleler oluĢturuken, iskâna elveriĢli boĢ arazilerde yerleĢtirilenler de müstakil köyleri meydana getirmiĢlerdir.966 Bu köylerde muhacirlere ayrılan arazi vilâyet nafıa mühendisleri tarafından incelenip, köy plânları hazırlanmıĢ ve plânlı köylerin ortasında belirli miktardaki arazi köy meydanı olarak bırakılmıĢtır. Köy meydanında cami, mektep, pazar yeri, dükkân, misafirhane, çeĢme veya kuyu mevcuttur.967 Meydan geniĢ bir cadde ile ana yola bağlanmaktaydı. Meskenler ise, iki cephesi sokaklara nazır olacak Ģekilde arsalarının köĢesinde inĢâ edilmekteydi. Meskenlerin inĢâsı eksiltme veya zaruri 964 BOA, ĠD, ġ.1318/21. 965 BOA, ġD, Nr.2658: ġûrâ-yı Devlet Mazbatası (25 Eylül 1879). 966 Ġpek, a. g.e., s.325. 967 Bkz.. Ġskân Nizâmnâmesi, md.27, 32; Ġskân-ı Muhâcirîn Nizâmnâmesi, Matbaa-i Amire, Ġstanbul, 1329. 268 durumlarda emanet usulüyle yaptırılmaktaydı. Meskenler, mahallî özelliklere göre kerpiç, ahĢap veya kargir olarak inĢâ edilmekteydi. 968 Köy ve mahallelere yerleĢen muhacirler, meskenlerini daha çok kendileri inĢâ etmiĢlerdir. Bu muhacirlerden fakir olanlara, hane baĢına 600‟er kuruĢ verilmekteydi.969 Nitekim, mahallî idareler, muhacirlere tahsis edilen araziler üzerindeki iki, üç odalı meskenlerin inĢâ edilmesini sağlamakla yükümlüydüler.970 Yerli halkın yardımları sayesinde de muhacirler için meskenler inĢâ edilmiĢti. Bu tarzdaki meskenlerin tahminen 250 kuruĢa mal olacağı hesaplanmıĢtı. Konutların kereste ihtiyaçları ise, herhangi bir ücret ve rüsûm alınmaksızın mirî ormanlardan karĢılanmıĢtı. Buna karĢılık, muhacirlerin evlerini geniĢletmek amacıyla kesip nakledecekleri kerestelerden kanuna uygun vergi alınacaktı. Diğer yandan, devlet muhacirlerin ormanları tahrip etmemelerine, orman sahalarında köy kurulmamasına dikkat ediyordu.971 Makedonya ArĢivi‟nden elde edilen bilgiye göre972, Bosna-Hersek‟ten gelen muhacirler, iskân siyaseti gereği olarak, on haneye bir göçmen ailesi düĢecek Ģekilde vilâyetlerin merkez köylerine yerleĢtirilmiĢlerdir. Muhacirler için hazırlanan hanelerin yapımı bitinceye kadar, muhacirler yerli halkın evlerinde barındırılmıĢtır. Bir kısım muhacirlerin barınma ve iskân sorunu yeni köyler kurularak çözülmeye çalıĢılmıĢtır. Bu doğrultuda, Ġnegöl‟e yerleĢtirilen 27 hane BoĢnak muhacir için Biledikli civarında teĢkil edilen köye PadiĢah iradesiyle „Mecidiyye‟ ismi verilmiĢti.973 BoĢnak muhacirler için Ankara Vilâyeti Çubukabad kasabasında 63, Keskin kazâsının Maden kasabasında 150, Bâlâ‟nın AkkuĢak mevkiinde 180, 968 Ġpek, a. g.e., s.325. 969 BOA, BEO, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/106. 970 BOA, MM, Nr.2786. 971 BOA, ġD, Nr.5576; Kastamonu Vilâyet Salnâmesi 1306, s.215. 972 DARMS, Muhacir Komisyonu Raporları Ktj.3 (1879), F.875/3/74/75. 973 BOA, Nr.91, 90. BoĢnak köyünün Gölcük yaylakı hududunda olduğu kesinleĢtirilmiĢti (28 Mayıs 1308); BOA, HH, THR, 16 ZA 1309, Nr.468/38. 269 Bâlâ‟nın merkezinde 20, Ankara merkezde 60, Haymana kazâsında 504, Zir kazâsında 399 ve Sivrihisar kazâsında 700 olmak üzere toplam 2.076 konut yapımı plânlanmıĢ, hatta bir kısmının inĢâatına baĢlanılmıĢtı.974 BoĢnak muhacirler için Ankara ve kazâlarında inĢâ edilen hanelerin bulunduğu yerleĢim yerleri aĢağıdaki tabloda gösterilmektedir: 975 Tablo 10 ANKARA VE KAZÂLARINDA: BOġNAKLAR ĠÇĠN MESKEN ĠNġÂSI Selîmiye Haymana merkezinde Burhâniye Ördek Gölü Kâdiriye Kesik Kavak Süleymâniye Yayla Koyak Hamîdâbâd Çingirli Barutlu Ahmediye HoĢılar Öreni Bâyezıd Karapınar Tevfîkiye Üçpınarlar Fâtih Tatarhamzalı Lütf-i Hamîdî Ġnceğiz ma„a Çemen 974 BOA, BEO, Muhâcirîn Komisyonu Defteri, Nr.759/51, 71/23. 975 BOA, HR. SYS, Nr.256 /2, belge sıra nr.51-53. Ġpek, bunlardan ne kadarının tamamlandığının bilinmediğini, buna dair belge olmadığını söylemektedir. Bkz. Ġpek, Ġmparatorluk‟tan Ulus Devlete…, s.124. 270 Zıll-ı Hamîdî AfĢar Halîmiye Hacıuzun Ġhsâniye Dutluca Ertuğrul Kapaklı Mes„ûdiye Surtak Ankara ve Kazâlarında Muhacir Meskenlerinin ĠnĢâ Yerleri Meselâ, Ankara‟nın en büyük BoĢnak köyü olan Fevziye‟de, 1900‟lü yılların baĢında Saraybosna ve Mostar‟dan Türkiye‟ye göç eden 40 hane BoĢnak muhacir buraya yerleĢtirilmiĢ ve burası 100 yıla yakın bir süredir sadece BoĢnakların yaĢadığı bir köy olarak kalmıĢtır. Günümüzde yaklaĢık 150 hanesi ve 2000 nüfusa sahip olan Fevziye Köyü‟nün ismi de MareĢal Fevzi Çakmak‟dan geliyor. Fevzi PaĢa‟nın köyü askerleri ile ziyaret etmesinin ardından O‟nun isteğiyle köyün ismi Fevziye olmuĢtur. Daha onceki ismi Soltak olan bu köyde BoĢnaklar, ilk geldiklerinde geçimlerini tarım, hayvancılık ve inaĢaat iĢçiliği ile sağlamıĢlardı ve bu uğraĢıları bugün de aynı Ģekilde devam etmektedir. Muhacirler, Bırkoviç, Gatça, Begoviç ve Tanoviç adlı sülalerden oluĢmaktadır.976 Yine, Ankara‟ya bağlı Polatlı ilçesine 40 km uzaklıktaki Ördekgölü köyüne 1900‟lü yıllarda 20 hane BoĢnak yerleĢtirilmiĢtir. Hüdâvendigâr vilâyeti Karahisar sancağı Aziziye (Emirdağı) kazâsında Galviye isimli yere, 107 hane Bosna muhaciri yerleĢtirilmiĢti. 1892 yılında, bulundukları yeri beğenmeyen bu muhacirlerden 51 hane Aziziye kasabasına sevk edilmiĢ ve aynı sene içerisinde 30 hane için meskenler tamamlanmıĢtır. Kalan 21 hane için de konut yapımına baĢlansa da, kıĢ mevsimi geldiğinden ve gerekli tahsisat zamanında gelmediğinden, muhacirlerin mağduriyetine sebep olunmuĢ idi. 1893 yılında, mağduriyetlerinin giderilmesi için, muhacirler, temsilcileri vasıtasıyla, 976 Ankara‟da bugün Yenimahalleye bağlı olan Fevziye Köy‟de, 15 ġubat 2009‟da BoĢnak muhacirlele yaptığım görüĢmelere dayanarak bu bilgileri verebilirim. Yunus Özdemir ile Sözlü GörüĢme; Hatice Özdemir ile Sözlü GörüĢme, Fevziye Köy, Ankara, 15 ġubat 2009. 271 Hükûmet‟e müracaat etmiĢlerdi. Bu Ģikâyetler üzerine, Hükûmet, Maliye Nezareti‟ne gönderdiği talimatla, muhacirlerin mağduriyetinin giderilmesi için gerekli tahsisatın gönderilmesini ve Bursa vilâyetiyle de daha yakından ilgilenilerek muhacirlerin meselelerinin çözümünde geç kalınmamasını belirtmekteydi. .977 Ġklim Ģartlarına alıĢamayan muhacirler arasında ölüm vakalarının artması üzerine, muhacirler baĢka bölgelere yerleĢmeyi talep ediyorlardı. 1900 yılında Ankara‟ya gelen BoĢnak muhacirlerinin geçici olarak yerleĢtirilmeleri sağlanarak 95 muhacir ailesi önceden yapılan evlere yerleĢtirilmiĢti.978 Ancak, bazı muhacirler için buranın iklim Ģartları farklıydı ve ailenin yaĢlı olan anne ve baba gibi evebeynleri yerleĢtikten kısa bir süre sonra ölünce, muhacirler baĢka bir yere göç etmek istediler. Bu muhacirler için Ġzmir Seferhisar kazâsı dâhilindeki 3 bin dönümlük arazi üzerinde ve 37.500 kuruĢ harcanarak, 15 ev inĢâ edildi ve muhacirler buraya sevk edildi.979 Ġzmir‟de KarĢıyaka‟ya gelen 45 Müslüman ailenin oluĢturduğu “BoĢnak Köyü”‟nün 1909‟dan sonra gelen muhacirlerle nüfusunun günden güne artması üzerine de bir köy daha kurularak buraya “Yeni Boşnak” adı verildi.980 Ġzmit Sancağı Karamürsel kazâsında Bosna muhacirleri yerleĢtirilmiĢ, gerekli arazi muhacirlere tapularıyla verilmiĢti. Muhacirlerin yerleĢtirildiği köye Hayriye ismi verilmiĢtir. Hayriye köyüne iskân edilen BoĢnak muhacirlerin arazisine 1888 yılında komĢu Kara Ahmed köyü halkınca saldırıda bulunulmuĢtu. Konu Hükûmet‟e bildirilince, Hükûmet tarafından Ġzmit Mutasarrıflığı‟na bu tür olayların önlenmesi talimatı verilmiĢti.981 Yeni oluĢturulan köylere isim verilirken, bâzen gelinilen yerin eski ismi verilmiĢ, ancak, çoğunlukla ihsaniye, Ģevkatiye, lütfiye, teĢvikiye, bazen padiĢah isimlerine izafeten hamidiye, mecidiye, mahmudiye, sultaniye gibi isimler 977 BOA, DH.MKT, Nr.41/37. 978 Yiğit, a.g.t., s.10. 979 BOA, Y.PRK.KOM, Nr.12/115, H.6.Z.1321 (22.02.1904). 980 Dinçer, a.g.t., s.18. 981 BOA, DH.MKT, Nr.1551/119. 272 verilmiĢtir.982 Bosna muhacirlerinin köylerine çoklukla BoĢnak, BoĢnaklı ve Bosna isimleri verilmiĢti. Bundan dolayı Anadolu ve Trakya‟nın çeĢitli yerlerinde BoĢnak ve Bosna isimli köyler mevcuttur. Anadolu‟nun çeĢitli yerlerindeki toprakların büyük bir kısmı yıllardır devam eden göç sorunu karĢısında gelen muhacirlere dağıtılmıĢtı. Ancak bazı BoĢnak muhacirler Bursa, Balıkesir ve Ege kıyıları çevresindeki topraklar gibi vermli bölgelere yerleĢecek kadar Ģanslıydı. Onlar kısa sürede üretici konuma geçerken Ġç Anadolu‟ya ve Doğunun çorak topraklarına yerleĢmiĢ olanlar hastalık ve kötü beslenme yüzünden güçten düĢmüĢlerdi ya da diğerbölgelere göç etmiĢlerdi. 4.4.2.Sağlık Meselesi ve Çözümü Muhacirlerin sağlık durumuyla Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti yakından ilgilenmiĢtir. Ġlk olarak, muhacirlerin hayat Ģartlarının düzeltilmesine çalıĢılarak iki seyyar tabip tayin edilmiĢ ve daha sonra da muhacir hastaneleri kurulmuĢtur. Göç dalgasıyla kaplanan Ġstanbul‟daki muhacirler arasında salgın hastalıklar kaçınılmaz bir hal almıĢ ve bu durum Ģehrin sağlığını ciddi bir Ģekilde tehdit eder hâle gelmiĢtir. Meselâ, 1878 Nisan ayının baĢlarında 60.000 muhacir çeĢitli vilâyetlere sevk edilmiĢ, 18.000 muhacir ise ölmüĢtü.983 Osmanlı yönetiminin, “Devlet-i „aliyye'nin en benâm ahâlisini teşkîl eylemekde bulunmuş olan yarım milyon teb‟a-i sâdıka” olan Bosna ve Hersek Müslümanları‟nın feci durumlarına karĢı duyarsız kalması söz konusu olamazdı.984 Daimi iskân bölgelerine yerleĢtirilen muhacirlerden bulaĢıcı hastalığa yakalananların tedavisi için Gureba hastanelerinde hususi bir koğuĢ ayrılmıĢtı. Meselâ, Ankara Gureba Hastanesi‟nde muhacirler adına üç koğuĢ tahsis edilmiĢtir.985 Adana‟ya yerleĢtirilen muhacirler, buranın sıcak ve nemli iklimine 982 Fahriye Emgili, “Girit‟ten Tarsus‟ta Girit Göçmenleri (1897-1912)”, Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXV, s.39, Ankara, 2006, s.193. 983 ġimĢir, Göçler, I, 426-430, Vesika Nr.257/Ek. 1: Konsoloslar toplantı tutanağı. 984 BOA, Y.A. Hus, Nr.412/8. 985 BOA, BEO, Muhacirîn Komisyonu Defteri, Nr.760/89. 273 uyum sağlayamadıklarından hastalanmaktaydılar. Bu ise, muhacirler arasında ölüm oranını arttırmıĢtı. Muhacirlerin sağlık durumunu iyileĢtirmek amacıyla, 9 Eylül 1878 tarihinde, beraberlerinde eczacılar olduğu halde, 4 tabib bölgeye gönderilmiĢtir.986 Aydın vilâyetinin AlaĢehir kasabasında, Hilalli ÇeĢme yakınında Bosna muhacirleri iskân edilmiĢti. Bir müddet sonra, muhacirler arasında bir çeĢit humma hastalığı çıkmıĢ ve 25 kiĢi vefat etmiĢti. Konu, Sıhhıye Nezareti‟ne bildirilmiĢ, Aydın‟a gerekli tedbirlerin alınması yönünde, 19 Ocak 1887 tarihinde talimat verilmiĢtir. Olumsuz hava Ģartları, uzun ve çileli geçen yolculuk vs sebeplerle muhacirler birçok tehlikeyle karĢı karĢıya kalmıĢlardır. Bu tehlikelerin en önemlilerden birisi de, bulaĢıcı hastalıklar olmuĢtur. Kolera bu hastalıkların en tehlikeli ve ölümcül olanıydı. Koleralı hastalar kafileler halinde Kızılay hastanelerine ve YeĢilköy‟e taĢınmaktaydı.987 Muhacirler, Osmanlı topraklarına hasta, aç ve parasız, kimi kez günlerce yürüyerek acınacak bir durumda ve hayatlarını bile zor kurtararak gelmiĢlerdi. Devam eden savaĢ sebebiyle, muhacirlerin sağlık kurallarına dikkat etmeleri beklenemezdi.988 Kırklareli‟den yola çıkan Muhacir kafilelerinin Ġstanbul‟a ulaĢmaları günler süren yolculuklardan sonra gerçekleĢmiĢtir. Çocuklar ve kadınlar yolculuk sırasında aç kalmıĢtır.989 Ġstanbul ġehremini Cemil Topuz muhacirlerin durumunu Ģöyle anlatmaktadır: “Muharebenin ilânından sonra şehrimize göçmenler gelmeye başlamıştı. Ama ne geliş…Hepsi sefil ve perişan halde…Aç ve çıplak Sirkeci‟ye çıkartılıyorlardı. Anadolu‟ya bölük bölük gönderilmelerine rağmen İstanbul‟da 40-50 bin hasta ve bakımsız muhacirin bulunmasının önü alınamıyordu.”990 986 BOA, ġD, Nr. 2123: Arz tezkiresi (9 Eylül 1878). 987 Georges Remond, Bir Fransız Gazetecinin Balkan Ġzlenimleri Mağluplarla Beraber, Profil Yayıncılık, Ġstanbul, 2007, s.160. 988 Halaçoğlu, a.g.e., s.94. 989 G. Remond, a.g.e., s.107. 990 Halaçoğlu, a.g.e., s.94-95. 274 Muhacirlerin günlerce periĢan, kıĢ Ģartları, açlık, yorgunluk gibi sebeplerden hastalanmalarından dolayı Hilal-i Ahmer Cemiyeti, muhacirlerin sağlık meseleleri ile yakından ilgilenmiĢ ve tedavileri için hastahâneler açmıĢtır. Meselâ, Yedikule dıĢında muhacirler için inĢâ edilen barakalar civarında, bir hastahâne inĢâ etmiĢtir. Bu hastahânenin ilaç, levâzım ihtiyacı karĢılanmıĢ ve sıhhıye heyeti tayin edilerek, hasta muhacirler tedavi altına alınmıĢtır.991 Muhacirler arasında kolera hastalığı pislik ve kötü beslenme, yığılma yüzünden yayılmaya baĢlamıĢtı. Bu konuda alınan ilk tedbirlerden biri, temizliğin her gün temini, iaĢenin düzenli sağlanmasına dikat edilmiĢtir.992 Diğer bir önlem, muhacirlerin çok sayıda geldiği toplanma merkezlerinden olan Ġstanbul‟da, kolera hastalığının önüne geçebilmek için iĢ yerlerinin sürekli temiz tutulması ve buralara göztaĢı, kil döktürülmesi idi. Bu tedbirOsmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti (OHAC) tarafından hastahânelere bildirmiĢti.993 Bu illetin bir an önce def edilmesi için de, ilaç tedarikine gidilmiĢtir. Alınan bu önlemlere karĢın salgın gittikçe artmaktaydı.994 Ġstanbul‟da müĢahade olunan kolera vakası üzerine Trakya ile Ġstanbul arasındaki Tren yollarında baĢka, karayollarında bir sıhhiye yeri tesisi kurulmasına baĢlanmıĢtı.995 991 Kızılay ArĢivi (KA), Kutu no. 211, 21 TeĢrîn-i sânî 1328 (4 Aralık 1912). ĠĢkodra, Üsküp, Edirne ve Çanakkalede, YeĢilköy‟de de hastahaneler açılmıĢtır. KA, Kutu no.220; 162, 28 ġubat 1328 (13 Mart 1913). 992 Tanin, Nr.1486, 17 TeĢrîn-i evvel 1328 (30 Ekim 1912). 993 KA, Kutu no. 413, Blg. Nr.35; OHAC Merkez-i Umumisi Reis-i Sani MüfettiĢ‟inden Kadırga Hastanesi Sertababetine, 28 TeĢrîn-i evvel 1328 (10 Kasım 1912). 994 KA, Kutu no.21, Blg. Nr.23, 07 Kânûn-ı evvel 1329 (2 Aralık 1913); Dahiliye Nezareti Sıhhiye Müdür-i Umumiyesi OHAC‟ne; KA, Kutu no.21, Blg. Nr.21, 27 TeĢrîn-i sânî 1329 (10 Aralık1913); Dâhiliye Nezareti Sıhhiye Müdür-i Umumiyesi OHAC‟ne. 995 KA, Kutu no.21, Blg. Nr.19; 23 Temmuz 1329 (5 Ağustos 1913); Dâhiliye Nezareti Sıhhiye Müdüriyet-i Umumisi HAC‟ne. 275 4.5.GÖÇÜN BĠLANÇOSU Osmanlı topraklarına göç edenlerin sayısı konusunda, 150.000 ile 300.000 arasında değiĢen farklı sayılar verilmektedir.996 Ancak, göç edenlerin sayısını tam belirleme imkânı yoktur; zîrâ, muhacirler geliĢi güzel hareket etmiĢler, farklı yerlere gitmiĢlerdir. Ġstanbul ve diğer Ģehirlere ulaĢanların barındırılması ve iaĢelerinin sağlanması için sayılar belirlenmiĢse de, köy ve kasabalara gidip oralarda akraba, hemĢeri ve yerli halkın yardımı ile barınanlara dair bir kayıt tutulamamıĢtır. Bosna‟daki göçü anlatan farklı istatistik belgeleri de mevcuttur. 1906 yılında, 1883-1905 arasındaki dönemde 29.079 Müslümanın göç etmiĢ olduğu açıklanmıĢtır. Bogiçeviç‟in verdiği bilgilere göre, Bosna-Hersek‟de ilhaktan sonraki ilk yıl olan 1909‟da, 16.905 kiĢi Türkiye‟ye gitmiĢtir.997 Hükûmet 1906 yılına kadar olan göçler hakkında hiçbir istatistik tutmamıĢtır. Aynı Ģekilde, 1878-1883 arasında da hükûmet göçe dair bir kayıt tutmamıĢtır.998 Mamafih, eldeki kaynaklardan anlaĢıldığı kadarı ile, öyle görülüyor ki, iĢgâlden 1905‟e kadar, 37.079 kiĢi Türkiye‟ye göç etmiĢtir. Resmî açıklamalara göre, 1878‟den 1918‟e kadar 61.114 kiĢi göç etmiĢtir.999 Ancak, bu sayı sadece erkek nüfusu göstermekte olup, kadınlar ve kız çocukları da hesaba alınınca, bunun iki katını hesaplarsak gerçek sayının yaklaĢık 120 binin üstünde olduğu söylenebilir. Bosna‟da yapılmıĢ olan son nüfus sayımlarına göre, 1878‟de Bosna‟da 496.475 Sırp vardı. 1910 yılında bu sayı 825.418‟e yükselmiĢti. Demek ki, 40 yıl 996 Babuna, a.g.e., s.27; Ağanoğlu, a.g.e., s.37. 997 BogiĦeviĤ, a.g.m., s.175. 998 Bosna‟da Müslümanların yaĢadığı sıkıntıların aynı dönemde Balkanlar‟ın birçok bölgesinde Müslümanların maruz kaldığı baskı ve acılardan bahsedilmekteydi. Örneğin Girit‟in Yunanistan‟a katılmasının ardından Müslümanların azınlık konumunda 1912-1923 arası çeĢitli sıkıntılar yaĢadığı gerçeği yadsınamaz. Yine bu dönemde ve ardından mübadele sürecinde Kandiye‟de göçlere dair resmi kayıtların olmaması da dikkat çekiciydi. Bu da Yunan Hükûmeti‟nin göçe karĢı kayıtsız kalan tutumunu yansıtmaktadır. Bkz. Melike Kara, Girit Kandiye‟de Müslüman Cemaati 1903-1923, Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2008, s.86. 999 BogiĦeviĤ, a.g.m., s.181; Robert Donia, Ġslâm Under the Eagle: The Muslims of Bosnia and Hercegovina, 1878-1914, New York, 1981; Malcom, Bosnia, s.139. 276 boyunca Sırp nüfusun artıĢı 328.933 kiĢiydi. ĠĢgâlin baĢında 448.613 olan Müslüman nüfusu, 1910 yılında 612.137 kiĢiye ulaĢmıĢtı. Nüfus artıĢı 163.425 dir (%369).1000 Tablo 11 AVUSTURYA-MACARĠSTAN KAYITLARINA GÖRE 18781918 TARĠHLERĠNDE BOSNA‟DAN GÖÇ 1878-1883 8.000 1883-1905 29.079 1906-1910 20.267 1911-1918 3.795 Toplam 61.114 Bosna-Hersek‟ten 1878-1918 Tarihleri Arası Göç Eden KiĢi Sayısı BoĢnakların Osmanlı Devleti‟ne göçünü kesin sayısal ifadelerle belirlemek mümkün görünmemektedir. Tabloda verilen göç sayısına iliĢkin bilgiler ise kayda geçirilen muhacir sayısına iliĢkin tahmini bilgilerdir. Osmanlı tarafından iliĢikin tutulan kayıtlar, sadece deniz yoluyla Ġstanbul‟a gelenleri içermektedir. Ancak, BoĢnak muhacirlerin Belgrad üzerinden kara, veya demiryolu ile gelenler olduğu gibi, Dubrovnik üzerinden de göç edenler vardır. Dolayısıyla da, Ġstanbul‟a gelenlere iliĢkin olarak aĢağıdaki tablo ile verilen sayılar sadece göçün bir kısmı hakkında bilgi vermektedir. 1000 BogiĦeviĤ, a.g.m., s.182. 277 Tablo 12 GeliĢ Tarihi Nereden Gelen KiĢi Geldiği Sayısı 1881 Bosna 226 961 37 Trabzon 13 Mart 1886- Bosna 553 103 1.459 Aydın Aile Sayısı YerleĢen kiĢi YerleĢtiği Yer Sayısı 12 Mart 1887 (Ġzmir Vilâyeti) 13 Mart 1899- Bosna 12 Mart 1900 (Selânik‟ten 1.365 261 161 Aydın (Ġzmir Vilâyeti) Gemi ile) 13 Mart 1905- Bosna 273 46 434 12 Mart 1906 Aydın (Ġzmir Vilâyeti) 13 Mart 1906- Bosna 55 347 187 2472 1718 2278 Çatalca-Biga 12 Mart 1907 TOPLAM SAYI Ġstanbul‟a Deniz Yoluyla Gelen BoĢnak Muhacir Sayısı 1001 Osmanlı istatististik biriminin tuttuğu aylık ve haftalık belgelerde, 1905 yılına kadar Selânik‟ten ve daha sonraki yıllarda ise Trieeste‟den ve baĢka yerlerden gemiye binerek gelen muhacirlerin geldikleri yılları ve sayıları aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir.1002 1001 BOA, Yıldız Koleksiyonu, Günlük Ma„rûzât, 4. Dosya 1317, No.135; BOA, Sadâret, Muhâcirîn-i Ġdâre-i „Umûmiyyesi, A.VRK.MHC 1303, No.612; BOA, Sadâret Husûsî Ma„rûzât, 15. B.1304, No.1; BOA, Muhâcirîn-i Ġslâmiyye Komisyon-ı „Âlîsi, 24 M 323, No.971-211; BOA, Muhacirîn-i Ġslâmiyye Komisyon-ı „Âlisi, 6 S 1325, No.1275-1297. 1002 BOA, Bab-ı Ali, Yıldız Koleksiyonu, Günlük Ma‟rûzât, 13 S.1317, NO.1110/1209. 278 Tablo 13 TARĠH BOSNA‟DAN TARĠH GELEN BOSNA‟DAN GELEN MART 1899 28 OCAK 1907 50 NĠSAN 1889 79 HAZĠRAN 1907 87 MAYIS 1899 122 EKĠM 1907 64 HAZĠRAN 1889 120 OCAK 190750 50 ARALIK 1905 58 OCAK 1908 62 EKĠM 1906 65 NĠSAN 1908 27 KASIM 1906 7 MAYIS 1908 54 ARALIK 1906 5 TOPLAM 878 1889-1908 Yılları Arasında Ġstanbul‟a Gelen BoĢnak Muhacirler 279 5. BÖLÜM CUMHURĠYET DÖNEMĠNDE BOġNAKLARIN TÜRKĠYE‟YE GÖÇÜ VE ĠSKÂNI BoĢnakların göç hareketleri Osmanlı‟yı takip eden Cumhuriyet döneminde de devam etmiĢtir. Bu dönemde, ülkemize gelen muhacir, mübadil ve sığınanların büyük bir çoğunluğunu Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya gibi Balkan ülkelerinden göç etmiĢ olanlar oluĢturmaktaydı. Cumhuriyet döneminde, Türkiye‟ye SHS Krallığı (1929‟da Yugoslavya Krallığı)‟dan gelen BoĢnakların göçlerinde, birtakım temel faktörler etkiliydi. Bu etkenler, esas itibariyle, 1920‟lerin ortalarından itibaren hemen hemen tüm Balkan ülkelerinde görülen siyasî, iktisadî ve içtimaî hareketlerle yakından ilgiliydi.1003 Can ve mal güvenliği tehlikeye giren, hayat Ģartları zorlaĢan Müslümanlar için, Türkiye‟ye göç etmekten baĢka bir çare kalmıyordu. Bu sebeple de, BoĢnak göçlerini, bu göçlerin arka plânında etkili olduğunu düĢündüğümüz siyasî değiĢimler itibarıyla, değerlendirmek gerekmektedir. 5.1.YUGOSLAVYA‟DA SĠYASÎ DURUM 5.1.1.Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı‟nın KuruluĢu ve BoĢnaklar 1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‟ndan sonra imzalanan Berlin AntlaĢması ile, Osmanlı idaresinden çıkan Bosna-Hersek, 1908‟e kadar Habsburg MonarĢisi‟nin idaresinde ve kâğıt üzerinde Osmanlı toprağı idi. Bosna-Hersek, AvusturyaMacaristan‟ın Bosna‟yı 1908‟de ilhakından, Birinci Dünya SavaĢı‟nın sonuna kadar olan dönemde Avusturya-Macaristan idaresinde kalmıĢ, 1918‟de ise Versay AntlaĢması‟yla, “Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı‟nın (SHSK)” bir parçası olmuĢtur. Birinci Dünya SavaĢı‟nın bitiminde, Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu çözülme sürecine girince, Sloven, Hırvat ve Sırp aydınları ve siyasetçileri, bütün 1003 Bulgaristan ve Romanya Devletleri etnik yapıyı türdeĢ hale getirmek üzere azınlıkları “kaçırmağa” yönelik siyaset uygulamakta, faĢist hareketlere göz yummaktaydılar. Bkz. Bunun için YaĢar Nabi Nayır, Balkanlar ve Türklük II, Yeni Gün Haber Ajansı Yayını, 1936; Bilâl ġimĢir, Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ġstanbul, 1986. 280 Sılav halklarının bağımsız bir devlet içinde toplanması için harekete geçtiler. 1004 Sırbistan, kendisine biçtiği Güney Sılavları‟nı birleĢtirme görevini yerine getirmek için, iĢin baĢını çekti ve Aralık 1918 tarihinde, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı, Veliaht Prens Aleksandar tarafından ilân edildi.1005 Yeni krallığın toprakları Sırbistan, Karadağ, Hırvatistan, Sılovenya, Dalmaçya, Bosna-Hersek ve bir kısım Banat topraklarından meydana gelmekteydi.1006 ĠĢbu yeni devlet, siyasî varlık olarak, BoĢnakları, Karadağlıları ve Makedonları dıĢarıda bırakan bir ad almıĢtı. Birinci Dünya SavaĢı‟ndan sonra, Wilson Prensipleri‟nin 10. Maddesi, “Avusturya Macaristan halkından isteyenlere otonomi verilmesi”; 11. Maddesi, “Romanya, Sırbistan ve Karadağ‟ın tahliyesi ile Sırbistan‟a denize mahreç verilmesi ve Balkan Yarımadası‟nın sınırlarının milliyet esasına göre çizilmesi” öngörüyordu. Ancak, Bosna Hersek‟e böyle bir imkân verilmedi ve bu eski Osmanlı Eyaleti, yeni kurulan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı‟nın sınırları içinde olmak mecburiyetinde bırakıldı.1007 1004 1005 Bkz. Bosna-Hersek‟te bu konuda çalıĢmalar için, Sarajevski List, brj.238, 2 Novembra 1918. Ersin Kalaycıoğlu, “Ġki Dünya SavaĢı Arasında Balkanlar‟da Milliyetçilik Akımları‟‟, Murat Sarıca Anısına Sempozyum, Aybay Yayınları, 30-31 Ocak 1993, Ġstanbul, 1993, s.60. 1005 Selver, a.g.e., s.64. Birinci Dünya SavaĢı‟nın sonunda, Haziran 1918‟de, Sırbistan, Karadağ ve Avusturya-Macaristan‟ın güney Sılav eyaletleri temsilcileri Corfu Paktı‟nı imzalayarak, Karacorceviç ailesinin liderliği altında bir birlik oluĢturmaya karar vermiĢlerdi. Ekim 1918‟de, Zagreb‟de YugoSlav (Güney Slav) Millî Konseyi kuruldu. Kasım ayında da, Karadağ Millî Meclisi Karadağ Kralı Nikola‟yı tahtından indirerek, Sırbistan‟a katıldığını ilân etti. 1921 Anayasası ile de, Sırp-HırvatSloven Krallığı kuruldu ve baĢına da Sırbistan Kralı Aleksandar getirildi. Bkz. SaybaĢlı-Özcan, a.g.e., s.164. 1005 Soysal, “Balkanlardaki Milliyetçilik...”, s.9. 1005 Selver, a.g.e., s.64. 1006 BojiĤ, a.g.e., s.171-172. 1007 BojiĤ, a.g.e., s.172; Tanıl Bora, Millîyetçiligin Provokasyonu, Birikim Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.34-42; Tanıl Bora, Bosna Hersek: Yeni Dünya Düzeni‟nin Av Sahası, 2. Basım, Birikim Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.36. 281 5.1.2.Etnik ve Siyasî Yapı SHS Krallığı içesinde, kurucu millet olan Sırplar, Hırvatlar ve Slovenler‟in dıĢında, Almanlar, Macarlar, Arnavutlar, Romenler, Türkler, BoĢnaklar, Pomaklar, TorbeĢler, Çekler ve Slovaklar‟dan oluĢan diğer milletlerin toplulukları yaĢıyordu. Krallığın ilk yıllarındaki Yugoslavya‟nın etnik yapısı ve nüfusu hakkındaki bilgiler Ģöyleydi:1008 Tablo 14 Nüfus Etnik Gruplar Etnik Gruplar Nüfus BoĢnaklar 727.650 Arnavutlar 441.740 Hırvatlar 2.856.551 Almanlar 513.472 Diğer Slvalar 174.466 Romenler- 229.398 Makedonlar ve 585.558 Bulgarlar Sırplar 4.665.851 Ulahlar Çingeneler Slovenler 1.024.761 Macarlar 472.409 1918 Yılında SHSK‟nın Etnik Yapısı Krallığın ilk yıllarındaki bir baĢka nüfus sayımı ise, 31 Ocak 1921‟de yapılmıĢtır ve bu sayımda, krallığın dil ve din açısından ne kadar karmaĢık bir yapıya sahip olduğunu aĢağıdaki tabloda görmek mümkündür.1009 1008 Ivo Banac, The National Question in Yugoslavia Origins, History, Politics, Cornell Universtiy Pres, London, 1984, s.58. 1009 Castellan, a.g.e., s.425-426; Wayne S. Vucinich, “Nationalism and Communism”, Contemporary Yugoslavia, Los Angeles, 1969, s.254. 282 Tablo 15 Nüfus Dillere Göre Dillere Nüfus Göre Sırp- Dillere Nüfus Göre Dillere Nüfus Göre 8.911.509 Macar 467.658 Rutenyalı 25.615 Türkler 150.322 1.019.997 Arnavut 439.657 Rus 20.568 Çek- 115.532 Hırvat Sloven Slovak Alman 505.790 Romen 231.068 Diğer 69.878 Toplam 11.984.91 Polonyalı 14.764 Ġtalyan 12.553 1 31 Ocak 1921‟de Nüfus Sayımına ve Nüfusun Dillere Göre DağılıĢı Tablo 16 Dine Göre Nüfus Dine Göre Nüfus Ortodoks 5.593.057 Yahudi 64.746 Roma Katoliği 4.708.657 Protestan 229.517 Yunan Katoliği 40.338 Diğer Dinler 1.944 Müslüman 1.345.271 Dinsizler 1.381 31 Ocak 1921‟de Nüfus Sayımına ve Nüfusun Dinî Yapıya Göre DağılıĢı Tablodaki nüfus verileri dikkate alındığında, Yugoslavya‟da dil açısından nüfusun büyük bir kısmının Sırp-Hırvat, din açısından ise Ortodoks ve Katolik çoğunluğun oluĢturduğu anlaĢılır. Denilebilir ki, dil açısından bu kralık bir SırpHırvat birliğini oluĢturmaktaydı. Homojen bir yapıya sahip olmayıp birçok etnik ve dinî çeĢitliliği ve tarihsel geçmiĢleri farklı olan devletlerden bir araya gelen Yugoslavya‟da nüfus dağılımı: Sırplar (%43), Hırvatlar (%23), Slovenler (%8,5), BoĢnaklar (%6), Makedonlar 283 (%5), Arnavutlar (%3,6), Almanlar, Macarlar, Ulahlar, Yahudiler, Çingeneler (toplam %14) Ģeklindeydi.1010 Krallığın kurucu unsuru arasında yer almamıĢ olan ve Bosna-Hersek‟te yaĢayan önemli miktarda Müslüman‟ın varlığı, Hırvatlar ve Sırplar açısından gerilimi arttıran önemli unsurdu. Açıktır ki, ülkede siyasî bir birlikten söz edilemezdi. Mevcut olan kırk kadar partiden ikisi dıĢında, diğerlerinin etnik temelde olması,1011 ülkenin içinde bulunduğu karmaĢayı yansıtmaktaydı. Etnik esasa dayanmayan iki partiden biri Demokrat Parti, diğeri ise Yugoslav Komünist Partisi idi. 28 Kasım 1920‟de yapılan seçimleri Demokrat Parti kazanmıĢ, Sırp milliyetçisi olan Sırbistan Radikal Halk Partisi ikinci ve Yugoslav Komünist Partisi de seçimden üçüncü olarak çıkmıĢtı.1012 Sırp Radikal Partisi ile Demokrat Parti‟nin koalisyon kurmaları sayesinde SHS Krallığı‟nın ilk hükûmeti kurulmuĢtu.1013 Bu hükûmetin baĢbakanlığına da, Sırp Radikal Partisi‟nin baĢkanı Nikola PaĢiç tayin olunmuĢtur. Ancak, Demokrat Parti, zamanla, Sırp milliyetçiliğine yönelik söylemleri ile önemli bir değiĢime uğradı ve Sırplar 1921‟den itibaren idarî anlamda egemen unsur oldular.1014 Hırvat ve Slovenlerin Sırplara göre iktisadî açından daha geliĢkin olmaları; Sırpların Kiril, Hırvat ve Slovenlerin ise Lâtin yazısını kullanmaları, Bosna‟daki yoğun Müslüman varlığı ve son olarak Sırpların yayılmacı ve hükmedici tutumları, Yugoslavya‟nın baĢ etmesi gereken en önemli sorunlardı. Bunlara ek olarak, 1010 Joseph Rothschild, East Central Europe Between the Two World Wars, C.IX, Peter F.Sugar ve Donald W. Treadgold (ed.), Ahistory of East Central Europe, Universty of Washington Press, 1974, s.202-203; Bora, Millîyetçiliğin..., s.39. 1011 Burdett, a.g.e., s.620. 1012 Bkz. Banac, a.g.e., s.387. Jugoslav Müslüman Örgütü (JMO) da bu seçimlerde 24 milletvekili çıkararak parlementoda Müslümanlar‟ı temsil etmekteydi. Bkz. Burdett, a.g.e., s.620. 1013 SHS Krallığı‟nın siyasî hayatı, 1921-1928 arası Parlamenter Demokrasi; 1928-1934 arası Kral Alaksandar‟ın diktatörlük yönetimi; 1934-1941 arası merkezi devletler iĢgâline kadar süren dönem olarak sınıflandırılabilir. Bkz. Mithat Baydur, “Yugoslavya Ekeseninde Bosna-Hersek 1918-1939”, Bosna-Hersek, TDAV Yay., Ġstanbul, 1992, s.41. 1014 Altan Deliorman, Yugoslavya‟da Müslüman Türk‟e Büyük Darbe, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul, 1976, s.205-206; Castellan, a.g.e., s.414. 284 Yugoslavya, savaĢın tahribatını gidermeye, millî bir serbest pazar kurmaya, sanayileĢmeye çalıĢan, ancak etnik milliyetçilikler nedeniyle koordineli bir biçimde gerçekleĢtirilmesi gereken bu tasarıları hayata geçiremeyen bir ülke görünümündeydi.1015 Yugoslavya, Sırp, Hırvat ve Sloven milletlerinin eĢit hak sahibi olduğu bir ülke olarak inĢâ edildiyse de, 1921‟den itibaren Sırplar, Yugoslavya‟daki ana motif olduklarını savunarak kendi milliyetçiliklerini devletin resmî ideolojisi olarak benimsetme çabası içine girdiler. BoĢnaklar ise, Yugoslavya anayasasında kurucu milletler arasında sayılmayarak siyasî haklardan mahrum bırakıldılar. Bu dönemde BoĢnaklar kendi kültür, din ve millet özelliklerini ifade imkânını bulamadılar ve kimliklerini rahatlıkla ortaya koyamadılar. Bu tutum, Osmanlı‟nın varisi gözüyle bakılmasından ve Müslümanların Avusturya-Macaristan egemenliği sırasında iĢgâl güçleriyle iĢbirliği hâlinde oldukları iddiasından kaynaklanmaktaydı.1016 Aleksandar, Sırp tarihinde önemli bir tarih olan Kosova SavaĢı‟nın yıldönmünde, 28 Haziran 1921‟de,1017 Sırp egemenliğinin resmileĢtirildiği anayasa taslağını kabûl ederek yayınladı. Ülke içinde yaĢanan Sırp-Hırvat çekiĢmesi, Müslümanların üzerindeki baskıyı dolaylı da olsa arttıran bir diğer unsurdu. Hırvat Köylü Partisi BaĢkanı Styepan Radiç bir Yugoslav Fedorasyonu içinde Hırvatistan‟ın özerkliğini istemekteydi. Hırvat milletvekilleri 1921 Anayasası da dâhil olmak üzere Sırpların ön plâna çıktığı hiçbir oluĢumu kabûl etmediler ve bu çekiĢme Karadağlı bir milletvekilinin 20 Haziran 1928‟de, Radiç ve iki arkadaĢını öldürmesiyle sonuçlandı. Öte yandan birçok Sırp lider, Hırvat engeline karĢı derin bir nefret duyuyordu. Kendilerini, Güney Sılavlarını hem Osmanlı, hem de Habsburg baskısından kurtaranlar olarak görüyorlardı. Esasen, bu düĢünce, onların millî mitolojilerinin bir parçasıydı. Ardından Hırvatlar federal bir sistem kurulmasını istediler, fakat Kral I. Aleksandar bunu kabûl etmeyip, 6 Ocak 1929‟da parlamentoyu 1015 Kalaycıoglu, a.g.m., s.60. 1016 Bora, Bosna Hersek…, s.36. 1017 Sırpların “Vidovdan” dedikleri 28 Haziran günü; Ortaçağ Sırp Ġmparatorluğu‟nu yıkan Kosova SavaĢı‟nın ve I. Dünya SavaĢı‟nın sebebi olan Gavrilo Princip‟in Avusturya veliahtını öldürmesinin yıldönümüdür. 285 feshetmiĢ ve Vidovdan Anayasası‟nı da yürülükten kaldırmıĢtı.1018 Böylece “Krallık Diktatörlüğü” olarak adlandırılan dönem baĢladı.1019 Kısa bir süre içinde, ülkenin adı değiĢtrildi, “Sırp, Hırvat ve Slovenlerin Krallığı”, “Yugoslavya Krallığı” adını aldı.1020 Eski alıĢkanlıkları ve muhalif siyasî yuvalanmaları yok edebilmek için, yeni bir idarî düzen kurularak ülke, dokuz vilâyete (banlığa) ayrıldı. Bosna-Hersek toprakları ise, dört banlık arasında paylaĢıldı (Primorska, Vırbaska, Zetska, Drinska Banovina).1021 1931 anayasasıyla krala geniĢ yetkiler veren bir anayasa kabûl edidi ve Kralın etkisinde bir senato kuruldu.1022 Ancak, Kral Aleksandar, Ekim 1934‟de, Marsilya‟da Hırvat fedailer tarafından öldürüldü. Bunun üzerine geliĢen siyasî çalkantıdan ve kargaĢadan sonra, Yugoslavya, Mayıs 1935 ile ġubat 1939 döneminde Sırplar, Slovenler ve BoĢnakların meydana getirdiği ve Dr. Milan Stoyadinoviç‟in baĢında bulunduğu Yugoslav Radikal Birliği Partisi‟nin idaresi altında yaĢadı.1023 1018 Sina AkĢin-Melek Fırat, “Ġki SavaĢ Arası Dönemde Balkanlar”, Balkanlar, OBĠV Yay., Ġstanbul, 1993, s.103. 1019 Castellan, a.g.e., s.428-429; Burdett, a.g.e., s.639-641; F.R. Dareste.-P.Dareste, Avrupa- Amerika-Afrika-Asya-Okyanusya Devletlerinin Esas TeĢkilat Kanunları, çev. E. Menemencioğlu, C.III, Hukuk Ġlmini Yayma Kurumu Yayını, Ġstanbul, 1939, s.300; BojiĤ, a.g.e., s.175. 1020 BojiĤ, a.g.e., s.172; Tanıl Bora, Millîyetçiligin Provokasyonu, Birikim Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.34-42; Tanıl Bora, Bosna Hersek: Yeni Dünya Düzeni‟nin Av Sahası, 2. Basım, Birikim Yayınları, Ġstanbul, 1999, s.36. 1021 BojiĤ, a.g.e., s.171-172; Ekler, Harita 5: 1929 Yılında Yugoslavya. 1022 Yeni anaysa ile monarĢiye geçildi. 12 kısım ve 120 maddeden oluĢan Yugoslaya Anayasası için bkz. Anita L.P. Burdett (ed.by), The Historical Boundaries Between Bosnia, Croatia, Sebia: Documents And Maps 1815-1945, Archive Editions, 1995, ss.681-688. Bu anayasanın 2. maddesi ile kiĢisel özgürlük ve basın hürriyeti güvenceye alınmaktaydı. Ancak dinî, bölgesel ve kabilevi oluĢumlar yasak olmak Ģartıyla toplanmak hakkı verilmekteydi. Yazılı, telgafla ve tefonla haberleĢmenin gizliliği sağlanmaktaydı. 1023 BojiĤ, a.g.e., s.175; SaybaĢlı-Özcan, a.g.e., s.164. Yugoslavya‟nın, II. Dünya SavaĢı sırasında, Almanya, Ġtalya, Macaristan ve Bulgaristan tarafından iĢgâli sonucunda, Yugoslav Kralı ve Hükûmeti Ġngiltere‟ye sığındı. Daha sonra Tito liderliğindeki güçler, ülkenin büyük bölümünü iĢgâlden kurtardı. 7 Mart 1945‟de meclis‟in ilk toplantısında, “Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti” ilân edildi. Bu Cumhuriyet, Sırbistan, Hırvatistan, Slovenya, Karadağ, Makedonya ve Bosna-Hersek Cumhuriyetleri 286 Bu dönemde, Avrupa‟da ve özellikle Almanya‟da ve Ġtalya‟da filizlenen baskıcı idarelerin de etkisiyle, Sırp egemenliği pekiĢtirildi ve ülkedeki tüm muhalefet bastırıldı. 1929 yılında tüm Avrupa‟yı etkisi altına alan iktisadî buhran da, Yugoslavya‟da huzursuzluğu arttırmıĢ ve baskıcı rejimlerin iĢ baĢına gelmesini kolaylaĢtırmıĢtı.1024 Öyle ki, Yugoslav Müslümanlarının siyasî temsilcisi konumundaki JMO, kötü idare, rüĢvet, hukukî güvensizlik ve eĢitliğe aykırı düzenlemeler Ģeklinde özetlenebilecek Ģikâyetleri içeren ve devletin merkezileĢmeye gitmesini eleĢtiren bir karar yayınlamak zaruretinde kaldı. 1025 Ancak, kısa bir süre sonra JMO BaĢkanı Fehim Spaho 20 gün hapis cezasına çarptırıldı ve muhalefet daha da sindirilmeye çalıĢıldı.1026 Diktatörlük döneminde yapılan 1931 nüfus sayımına göre, SHS Krallığı‟nın etnik yapısı aĢağıdaki tabloda ayrıntılı Ģekilde gösterilmiĢtir.1027 Tablo 17 Etnik Nüfus Oran % Gruplar Etnik Nüfus Oran % Gruplar Sırp-Hırvatlar 10.730.823 77.01 Romenler 137.879 0.95 Slovenler 1.135.410 8.15 Türkler 132.924 0.20 ile kuzeyde Voyvodina, güneyde Kosova özerk bölgelerinden oluĢtu. Bkz. SaybaĢlı-Özcan, a.g.e., s.165. 1024 Yugoslavya‟da iki savaĢ arası dönemde ortalama ömrü beĢ ay olan 24 hükûmet kurulmuĢ, yalnız birisi siyasî ve yasal yollarla degiĢmiĢti. Belgrad‟daki Ġngiliz Elçiliği‟nin Yugoslavya‟daki siyasete atılmıĢ seçkin kimselerin tavır ve davranıĢları ile ilgili olarak, 1925 yılında Ġngiliz DıĢiĢleri Bakanlığı‟na verdiği bir raporda, Ģunlar dile getiriliyordu: “KiĢiler ve gruplar arasındaki küçük entrikalar ülkenin yüz yüze bulunduğu muazzam güçlüklerden daha önemli görünüyor.” Bkz. SaybaĢlı- Özcan, a.g.e., s.165. 1025 BCA, BaĢbakanlık Muamelet Genel Müdürlüğü Belgeleri (M.G.M.), 030.10.0.0/251.695.9, Ocak 1933 tarihli Yugoslavya Müslüman Fırkasının Mukarreratı. 1026 BCA, M.G.M., 030.10.0.0/252.698.19, Belgrad Elçiliği 1933 yılı raporu. 1027 M. Kemal Özergin, “Yugoslavya‟da YaĢayan Türkler”, Türk Kültürü, S.11, Eylül 1963, s.16. 287 Slovaklar 76.411 0.55 Ukraynalılar 27.681 0.26 Çekler 52.909 0.38 Ruslar 36.333 0.07 Almanlar 499.969 3.59 Ġtalyanlar 9.370 0.12 Macarlar 468.185 3.36 Yahudiler 18.044 0.51 Arnavutlar 505.259 Çingeneler 70.424 0.23 Diğer 32.417 Toplam 13.934.038 100 0.98 1931‟de SHS Krallığı‟nın Etnik Yapısı 1931 nüfus sayımındaki etnik yapıya iliĢkin tasnifte BoĢnaklar, “milliyeti belli olmayan Müslümanlar”1028 olarak belirtilmiĢti. Bu yaklaĢım, BoĢnakların etnik açıdan “tanımlanamayan” bir topluluk olarak durumunu ortaya koymaktaydı. Hırvatların ve Slovenlerin federal bir yapıyı istemeleri Sırpların daha üniter bir devlet yapısını istemeleri yüzünden, aralarında bitmek bilmeyen çekiĢmelerin sebeplerinden biriydi. Ülkede egemen unsur haline gelen Sırplar, karıĢıklıkları önlemek yerine, kurucu unsurlar arasında yer almayan ve toprak sahibi oaln unsurların ellerinden bu toprakları almak için yeni uygulamalar ve yasalar oluĢturmuĢ, eğitim ve kültür alanında çeĢitli baskılar uygulayarak, diğer toplulukların millî varlıklarını devam ettirmelerine engel olmuĢlardır. Bütün bunlar ise, mevcut gerginliği daha da tırmandırmıĢtır. Görüldüğü üzere, Yugoslavya‟daki en büyük çatıĢmalar, hâkim milletlerden olan Sırplar, Hırvatlar, Slovenler ve BoĢnaklar arasında yaĢanacaktı. 5.2.GÖÇLERĠN SEBEPLERĠ 1028 Özergin, a.g.m., s.16. 288 5.2.1.Siyasî Sebepler Gerek SHSK‟nın, gerekse de Yugoslavya‟nın siyasî Ģartları, ana hatlarıyla yukarıda anlatılmıĢ bulunmaktadır. Ancak, bu çalıĢmanın mahiyeti itibarıyla, BoĢnakların içinde bulunduğu özel Ģartları tahlil etmekte yarar vardır. SHS Krallığı‟nda BoĢnakları zorlu günlerin beklediğini, krallığın daha ilk günlerdeki tutumu göstermekteydi. SHSK‟nın ilk BaĢbakanı Sırp Stojan Protiç, karĢı düĢmanca bir his beslediğini, 1917‟de söylediği Ģu sözlerle ifade etmiĢti: “Bosna‟yı bize (Sırbistan‟a) bırakın. Bizim Bosna ile ilgili çözümümüz vardır. Ordumuz Drina nehrini geçince, Türkler‟e 24 saat, en çok da 48 saat süre vercektir. Daha önce Sırbistan‟da yaptığımız gibi, verilen süre içinde „dedelerinin dinine‟ geri dönmeyen BoĢnakların hepsi kesilecektir.”1029 Müslümanların can ve mal güvenliğine iliĢkin meselelerin krallığın ilk yıllarında baĢladığını, hem ülkeyi yöneten kiĢinin yukarıda açıklanmıĢ olan canavarca ifadesi, hem de konu ile ilgili diğer belgeleri barındıran arĢiv kayıtları desteklemektedir. Avusturya-Macaristan ordusu bu bölgeden gittiğinden beri, Müslümanlar için can ve mal güvenliğinin çok daha kötü bir döneme girdiği belgelerle ifade edilmektedir. Ortodokslar tarafından Müslümanların evini yakmak, Müslüman ağaları ve beyleri öldürmek ve mallarını yağmalamak birer Ģeref ve kahramanlık fiili olarak sayılıyordu. Meselâ, SHS Krallığı‟nın kuruluĢundan hemen sonra, Bosanska GıradiĢka Belediyesi‟nin sınırları içerisinde bulunan bütün Müslüman toprakları yağmalanmıĢ, Gırede‟den, GaĢiçe‟ye kadar olan bölgedeki tüm evler, bir gece içinde yakılıp yıkılmıĢtır.1030 Yine bir baĢka olayda, Sırp ordusu Pıraça‟ya geldiği zaman, askerler yemek istemiĢlerdi. Ancak, buradaki caminin imamı DerviĢ Efendi Ayanoviç, maddî imkânsızlıklardan dolayı, talep edilenleri karĢılayamayınca, Sırp askerleri tarafından hırpalanmıĢ, hapse düĢmüĢ ve orada da 1029 Purivatra, a.g.e., s.21-22; Mirko Grmek, Marc Gjidara ve Neven Šimac, Etničko Čiščenje: Povijesni Dokumenti o jednoj Srpskoj Ideologiji, çev. Ivan Gotthardi Škiljan, Zagreb, 1993, s.82; Erhan Türbedar, “BoĢnakların Tarih Ġçinde Uğradığı Mezalimler”, Uluslararası Suçlar ve Tarih 1, ASAM, Ankara, 2006, s.194. 1030 AGS, ZPO, O-ġA-1. 289 ölmüĢtür.1031 Benzer olaylar sıralamakla bitmiyordu; meselâ, tren duraklarında özellikle Müslüman yolcuların üstü aranıyor, silâh bulundu iddiasıyla Müslümanlar tutuklanıyor1032 ve para karĢılığında serbest bırakılıyorlardı.1033 Bu sıralarda, Saraybosna Vakıf BaĢkanı ġerif Arnautoviç, BudapeĢte‟ye yolculuk ettiği sırada gazetecilerle sohbet etmekteydi. Bu sohbette konuĢulanlar ilginçtir: acaba, Bosna Macaristan Devleti‟ne mi katılmalı ve Avusturya-Macaristan Devleti‟nin geniĢ bir kısmı olarak özerk mi olmalı, yoksa Bosna‟da 3/1 nüfusa sahip olan Müslümanlar mevcut durumda 3/2‟yi ellerinde tutan Ortodoks ve Katolik çoğunluk karĢısında ezilmeli mi? Öyle anlaĢılıyor ki, SHSK‟na karĢı olan güvensizlik ve tedirginlik o kadar fazlaydı ki, Müslümanlar Bosna‟da durabilmenin tek yolu olarak özerklik istiyorlardı.1034 Müslümanlar, hiçbir sebep olmadan öldürülmekteyken, SHS Krallığı içinde Müslümanların geleceğinin ne olacağına iliĢkin tartıĢmalar saman alevi gibi sürüyordu. Meselâ, 1919 yılında Pılav ve Gusinye‟de yaĢayan Müslümanlardan 450‟ye yakın kiĢi bir gecede öldürülmüĢtü. Devletin bu cinayetleri durdurmak için herhangi bir önlem aldığı da yoktu. Müslümanlar, SHSK Hükûmeti‟ne gönderdikleri bir mektupta, Sancak‟ta ve Makedonya‟da yaĢayan Müslümanların üzerindeki bu vahĢetin durdurulmasını, Müslümanların asılsız iddialarla tutuklanmasına son verilmesini ve âdil bir Ģekilde devlet kurumlarında istihdam edilmelerini istemekteydiler.1035 Yugoslavya‟daki Müslümanlar, siyasî parti kurma özgürlüklerinin kısıtlanması açıdan da baskılar marûz kalmıĢlardır. Müslümanlar, 1920‟lerde kurulan “Cemiyet Partisi” etrafında toplanmıĢlardı. Ancak, bu partinin ileri gelenlerinin Hırvat Styepan Radiç‟i destekledikleri gerekçesiyle, parti ve yayın organı “Hak” yasaklandı. Özellikle de, 1923 yılındaki seçimlerde bu partinin 1031 AGS, ZPO, O-ġA-1. 1032 AGS, ZPO, O-ġA-1. 1033 AGS, ZPO, O-ġA-1. 1034 AGS, ZPO, O-ġA-17. 1035 Hajruddin ĥengiĤ, Borba za Opstanak Bošnaka u Sandžaku 1919-1926 godina., Istına o jusufu MehonjiĤu i Husejinu BoškoviĤu, Euro MH Komerc, Sarajevo, 1999, 34-35. 290 Müslümanların çoğunluğu tarafından desteklenmiĢ olması ile birlikte, Ģiddet arttı ve 1924 yılında bu partinin ileri gelenlerinin tutuklanmasına yol açtı.1036 Müslümanlara yönelik yoğun baskı uygulamalarının devam ettiği bir sırada, Türkiye ile Yugoslavya arasındaki resmi görüĢmeler vesilesiyle Kasım 1922‟de Ankara‟ya gelen SHSK BaĢbakanı‟nın refakatindeki Albay Tasiç‟e, Yugoslavya‟daki Türk ve Ġslâm ahâliye yönelik baskıların durdurulmasını, Türkiye adına, Rauf Orbay talep etmiĢtir.1037 BoĢnakların nüfus olarak çoğunluğu oluĢturduğu Saraybosna‟da, siyasî yetkiyi kullanma açısından da sıkıntılar baĢ göstermekteydi. Ard arda gelen yeni millî yönetimler, giderek uzlaĢmaz bir görüĢ benimsiyorlardı. Bu rejimlerin idaresindeki bir azınlık mensubunun durumu, imparatorluk dönemlerinden çok daha kötü olabiliyordu. Nitekim Avusturya-Macaristan yönetiminin yapmadığı Ģeyi, SHSK‟daki yönetim yaptı. Bu yönetim, Saraybosna Ģehrinin idaresi için 13 Sırp Ortodoks, 13 Katolik ve 9 Müslüman üyeden oluĢan bir meclis tayi etti. Saraybosna kurulduğundan beri ilk defa olmak üzere, Ģehrin belediye baĢkanlığı için Müslüman biri seçilmiyordu.1038 Bu durum tüm Müslümanlar arasında, olumsuz bir etki yaratmıĢtı.1039 Ayrca yönelik “Asya‟ya gidin”, “Asya‟ya göç edin”, “Türkler Asya‟ya” propagandası da gün geçmeksizin Ģiddetle yapılmaktaydı.1040 Yugoslavya‟daki Türk ve Müslüman topluluklarının göçe yönelmelerine zemin oluĢturan unsurlardan biri de Türkiye ile Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı arasındaki siyasî gerginlikti. Ġki ülke arasındaki siyasî gerginliğin kaynağı Lozan 1036 Arhıv Jugoslavja (AJ), Fond. Jugoslavja Ambasada u Turskoj (370), Dosya: 9, Birim: 42 s.749; AJ, 398-1, Poloţaj Turaka u Jugoslaviji, s. 7-8; AJ, 14-76-257; Türk Göçmen ve Mülteci Dernekleri Federasyonu DıĢ Türkler Konusundaki Raporu, Ġstanbul, 1974, s.9. 1037 Bilal N. ġimĢir, Lozan Telgrafları I (1922-1923), TTK Basımevi, Ankara, 1990, s.115 (BaĢbakan Hüseyin Rauf Bey‟den Ġsmet PaĢa‟ya Telgraf, No.5). 1038 AGS, ZPO, O-ġA-1. 1039 AGS, ZPO, O-ġA-1. 1040 Atıf Purivatra, JMO u Političkom životu Kraljevine SHS, Sarajevo, 1977, s.29-31. 291 BarıĢ Konferansı‟na dayanmaktaydı.1041 Gerginlik, I. Dünya SavaĢı‟nın taraflarından biri olan Yugoslavya‟nın Lozan BarıĢ AnlaĢması‟nı imzalamamıĢ olmasından kaynaklanıyordu. Bu gerginlik, 28 Ekim 1925 tarihinde Ankara‟da imzalanan Dostluk AntlaĢması ile sona erdirilmiĢtir.1042 Ġki SavaĢ arasındaki dönemde, BoĢnakların göç etmesinin en önemli sebeplerinden birisi, etnik temizleme için kullanılan katliamlardı. Özellikle, 1924 yılında Demokrat Parti iktidarı döneminde, Karadağlı Sırpların gerçekleĢtirdiği ġahoviç (ŠahoviĤi) katliamı, BoĢnakların göçlerinin en acı boyutunu oluĢturur. Sancak bölgesinin Akova bölgesindeki ġahoviçi köyünde, Kurban Bayramı‟na denk gelen 10 Kasım 1924‟de 600-750 BoĢnak plânlı bir Ģekilde öldürülmüĢtü.1043 BoĢnakların elinde silah olmadığı için katliamı yapanlar, herhangi bir direniĢle karĢı karĢıya kalmadılar. ġahoviçi‟de nüfusun yüzde 73‟ünü BoĢnaklar oluĢturmaktaydı. Burada sadece öldürme değil, tecavüzler, soygunlar da yaĢanmıĢtı. Bu katliamın sağ kalabilen tanıkları, küçük çocukların anne-babalarının gözleri önünde kesildiğini, insanların samanlık içinde diri diri yakıldığını, imamların alnına haç kazıyıp öldürüldüklerini ve Kurban Bayramı nedeniyle kurban kesen BoĢnakların ise bir grup tarafından ağaca asılıp, kurban gibi kesildiğini anlatmıĢlardı.1044 ġahoviçi katliamına sebep olarak gösterilen olay, KolaĢin belediye baĢkanı BoĢko BoĢkoviç‟in öldürülmesiydi. Gerçekte ise, bu katliamı, ġahoviçi ve Pavino Pole bölgelerinde yaĢayan Hıristiyan ileri gelenleri siyasî ve iktisadî amaçlarla plânlamıĢ, bunun sayesinde bölgenin Müslümanlardan arındırılmasını temin 1041 SHS Krallığı Lozan Konferansı‟na katılmıĢ ancak antlaĢmayı imzalamamıĢtı. Konferans görüĢmelerinde SHS Krallığı ile ilgili olarak bkz. Türk Parlamento Tarihi, TBMM-II.Dönem, 19231927, C.1, Haz.Kazım Öztürk, TBMM Yay., Ankara, s.29, 68, 13, 454; 23 Temmuz 1923 tarihli Lozan Konferansı Nihai Senedinin imzalanmasına dair protokol için bkz. Düstur, Tertip 3, C.5, Ġstanbul 1322 (1917), s.263-264. 1042 Hikmet Öksüz, “Ġkili ĠliĢkiler Çerçevesinde Balkan Ülkelerinden Türkiye‟ye Göçler ve Göç Sonrası Ġskân Meselesi (1923-1938)”, Atatürk Dergisi, C.III, S.1, 2000, s.183-184. 1043 Harun Crnovršanin-Nuro SadikoviĤ, Sandžak-Probljena Zemlja: Bosna, Sandžak i Kosovo Kroz Historiju, Bosanska RijeĦ, Tuzla, 2001, s.303. 1044 Ulvija MušoviĤ, “Osamdeset Godina od ZloĦina Nad Muslimanima u ŠahoviĤima”, Danas, 23 Kasım 2004. 292 etmiĢlerdi. BoĢkoviç cinayetinden Osmanlı ordusunda yüzbaĢı olark görev yaparken Sancak‟ın Sırplar‟a verilmesinden sonra dağa çıkan BoĢnak komitacı Yusuf Mehonyiç, sorumlu tutulmuĢtu ve bu hadise sebep öne sürülerek, 2000 kiĢilik silahlı Sırp ve Karadağlı, silahsız olan Müslümanlara saldırmıĢtı. Devletin güvenlik güçleri ise hiçbir tedbir almamıĢlar, ortada görülmeyerek katliamın serbestçe icrasına kolaylık göstermiĢlerdi.1045 Hayruddin Çengiç‟e göre, devlet (Belgrad) bu katliamın plânlarından daha önceden haberdardı. Bölgedeki Müslümanların, devletin jandarma güçleri eliyle silahsızlandırılmıĢ olması da ġahoviçi‟deki katliamda, devletin sorumlu olduğunu göstermekteydi.1046 Katliam, ġahoviçi1047 ile beraber yakınlardaki Pavino Pole‟ye de sıçramıĢ ve burada da 80‟nin üzerinde BoĢnak katledilmiĢtir. Bunun dıĢında, civardaki Çeoçe, DıraĢkovina ve Sokolas gibi köylerde de, 100‟ün üzerinde Müslüman daha öldürülmüĢtür.1048 KolaĢin‟den âdeta kaçarak, Türkiye‟ye göç eden Sivas‟a oradan da Adana‟ya yerleĢen bir muhacir ailenin üyesinin Ģu sözleri: “Babannem ile bir tek babam geliyor, KolaĢin‟den; 7 erkek kardeĢini köyde öldürüyorlar. Dedem ve O‟nun 4 kardeĢi de öldürülüyor. Yürüyerek vapura ulaĢmıĢlar oradan da Türkiye‟ye, geliyorlar, katliam nedeniyle.” O dönemde BoĢnakların gördüğü eziyeti açıklamaktadır.1049 Bu katliamlar, SHS Krallığı döneminde, BoĢnakların Türkiye‟ye olan göçlerinin en önemli sebeplerinden biridir. Müsümanlar‟ın göçlerinde, iktisadî sıkıntılar ana sebep gibi gösterilse de, asıl sebepler dinî ve siyasî idi. 1924 yılı Müslümanlar için en acı yıl olmuĢ ve hükümet tarafından geceli gündüzlü göç ettirme siyaseti izlenmiĢtir.1050 Ayrıca, devletin göç etmek için izin talebinde 1045 ĥengiĤ, a.g.e., s.426-427. 1046 ĥengiĤ, a.g.e., s.430. 1047 Bugünkü adı TomaĢevo‟dur. 1048 Crnovršanin- SadikoviĤ, a.g.e., s.292. 1049 Ġffet Gültekin ile sözlü görüĢme, Adana, 6 Aralık 2009. 1050 Ministarstvo socijalne politike. Iseljenička služba, Izveštaj Narodnoj skupštini za 1926/27 god., Beograd, 1928, s. 39-40; AJ, Yugoslavija Ambasada u Turskoj (370), Dosya: 9, Birim: 42, Sayfa: 749, 398-1, Poloţaj Turaka u Jugoslaviji, s. 7-8; AJ, 14-76-257. 293 bulunan, göç giderlerini karĢılayabilmeleri koĢuluyla izin vereceğini bildirmesi, BoĢnaklar için geriye arazi ya da diğer emlaklarını değerinin altında meblağlara satıp göç etmek, tek çare olarak kalıyordu. Ayrıca, bölgeyi terk edenlerin sayısı da devlet tarafından gizli tutulmuĢtu.1051 Krallık döneminde, Bosna‟daki Müslümanların siyasî ve iktisadî güçlerinin kırılmasına, idarî sınır düzenlemeleri ile de çalıĢılmıĢtı. 1929 yılında Bosna-hersek toprakları, Vırbas, Primorye, Drina ve Zeta banlıklarına bölüĢtürülmesi bu gibi uygulama türlerinin en Ģiddetli örneğidir.1052 Krallık diktatörlüğünün ilân edildiği 1929 yılından sonra artan baskı, zulüm ve katliamlar dolayısıyla, Müslümanlar göç etmek üzere yollara düĢmüĢtür. Güney Sırbistan‟dan göç etmek üzere hazırlanmıĢ olan bu muhacirlerin sayısı 200.000 idi. Bu muhacirler, kafileler hâlinde Selânik üzerinden vapurla doğruca Ġzmir‟e ve oradan da Anadolu‟nun çeĢitli illerine sevk edilmiĢlerdir.1053 5.2.2.Ġktisadî Sebepler Krallığın ilk yıllarında, tarım reformu uygulaması, Müslümanların göç etmelerindeki iktisadî sebeplerden en önemlisini oluĢturmaktadır. 25 ġubat 1919‟da çıkarılan tarım reformu yasası ile, büyük arazi sahiplerinin toprakları komik bedeller karĢılığında kamulaĢtırılarak köylülere dağıtılmıĢtı.1054 Diğer taraftan, Adil ZülfikarpaĢiç, toprak reformu uygulamalarında, sadece “aga”lara veya “beg”lere ait olan toprakların değil, aynı zamanda Bosna‟daki fakir Müslümanların tarım arazilerine de el konulduğunu özellikle vugulamaktadır.1055 Belirli bölgelerde, Müslüman, Alman ve Macarların mülkiyetinde olan büyük malikâneler vardı. Bu yasayla da, büyük malikânelerin istimlâk edilmesi ve toprak sahiplerinin zararının ödenmesi ilkesi getirilmekteydi. 1051 ĥengiĤ, a.g.e., s.430. 1052 Vera Krţišnik BukiĤ, Bosanski Ġdentitet, Bosanska Kng., Sarajevo, 1997, s.36. 1053 Cumhuriyet, 5 Kanûn-ı sâni 1929, s.1. 1054 Richard F. Nyrop (ed.by), Yugoslavia A Country Study, Unıted States of America, 1982, s.25. 1055 ZulfikarpašiĤ, a.g.e., s.13. 294 I.ve II. Dunya SavaĢları‟ndan sonra devlet toprak reformu ile Sancak‟ta ve Bosna‟da yaĢayan BoĢnakların ve Kosovalı Arnavutların1056 topraklarına zorla el koymuĢtur. Bu uygulama ile, Bosna‟da yaĢayan BoĢnakların, verimli toprakları elinden alındı ve bunlar 249.518 Sırp ailesine bedava olarak dağıtıldı.1057 Sadece Temmuz 1919‟a kadar 4.180 BoĢnağın 400.072 hektar toprağına el konulmuĢtur.1058 Belgrad Hükûmeti, reformu uygulamada, eski askerlere ve Çetnik mensuplarına kapsamlı üstünlükler sağlayarak bu bölgelerde onlardan yararlanma yoluna gitmiĢtir. Müslümanların istimlâk edilen topraklarına karĢılık olarak ödenen para, bir yıllık üretimden elde edilecek geliri bile karĢılamaktan uzaktı.1059 Böylece, çoğu toprak sahipleri birden bire fakirleĢmiĢtir. Geçim Ģartları zorlaĢtığı için, topraksız kalan BoĢnaklar köylerden Ģehirlere yerleĢiyorlar, buyük kısmı da multeci olarak Anadolu‟ya gidiyordu. Köylerde yaĢayan aileler, genellikle tarımla uğraĢmaktaydı. JMO lideri Mehmet Spaho, JMO‟nun yayın organı olan Glasnik gazetesinde, Müslüman köylülerin toprak reformu karĢısında çaresiz kaldığını ve bunlar, tarım kredisi alma hakkı varken, bundan yararlanamamıĢlardı. ĠĢte bu kredilerden tüm halkın eĢit Ģekilde yararlanması gerektiğini, devlet bütçesinde iktisadî sıkıntılar ve kültür için 1056 Arnavutların topraklarına zorla el konularak, evlerine kolonistler yerleĢtirilmiĢti. Kolonistlere, devlet tarafından silah da temin edilme yoluna gidilmiĢtir. Ayrıntılar için bkz. M. ObradoviĤ, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941, Priština, 1981, s.153, 210, 215, 220. Tüm Kosova bölgesine, 58.263 kolonist yerleĢtirilmiĢtir. 1057 Crnovršanin- SadikoviĤ, a.g.e., s.293. 1058 Mustafa ĠmamoviĤ-K.Hrelja-Atıf Privatra, Ekonomski genocid nad Bosanskim Muslimanima, Sarajevo, 1992, s.99. Avusturya-Macaristan yönetimi altında da büyük topraklara sahip 50.000 kadar BoĢnak ağa ve bey, eski konumlarını kaybederek, fakirleĢtirilmiĢti. ZulfikarpaĢiç kendi akrabalarından bir örnek vererek, SHSK dönemi uygulamalarına değinir; tarım reformu sonrası, Çengiç-beğ ailesinin Foça‟da bulunan çok geniĢ ve güzel çardaklarının–“Ħardak“ denilen bir nevi çiftlik evi- büyük bir trajedi yaĢadığını söyler. Foça‟nın tarım reformu sonrası tarımsal geliĢmenin dıĢında kaldığını ve bu insanların yaĢadığı trajedinin boyutunu tarif etmenin imkansız olduğunu belirterek, burada insanların güzel evler içinde aç ve gururlu bir Ģekilde öldüklerini söyler. ZulfikarpašiĤ, a.g.e., s.14. 1059 Nayır, a.g.e., s.65-66. 295 ayrılan paranın bölgedeki ihtiyaçlar için eĢit olarak kullanılmasını belirterek, Müslümanların maruz kaldığı ayrıma dikkati çekmiĢtir.1060 Bosna‟da, boĢalan topraklara, Lika, Hersek ve Karadağ bölgelerinden gelen Sırplar ve Karadağlılar yerleĢtirilmiĢlerdir. 1920 yılında, sadece Kosova‟da zengin Arnavutlar‟dan alınan topraklara, 60000 Sırp ve Karadağlı kolonist yerleĢtirilmiĢtir. Bu iĢ, korkutma, tecavüz, yakma ve öldürme gibi acımasız yöntemlerle yapılmıĢtı. Devletin siyaseti, sadece Türklerin ve BoĢnakların değil, Arnavut nüfusun da göçüne sebep olmuĢtur.1061 Yugoslavya‟daki iktisadî durum, günden güne Müslümanların aleyhine olarak kötüleĢirken, 1929 yılındaki “Büyük Bunalım” tarım gelirlerine dayalı olan bu ülkeyi derinden etkilemiĢtir. Tarım gelirlerinin azalmasıyla, 1929-1933 arasında halkın dörtte üçünün alım gücü iyice düĢmüĢtü.1062 Bu durumdan, tarımla geçimini sağlayan Müslümanlar en çok zarar görmüĢtür. Yine 1931‟de yürülüğe konan 90 maddelik Toprak Reformu Kanunu (Agrarna Reforma)1063 siyasî bakımdan belirsizlikler ve sıkıntılar yaĢayan Müslümanları iktisadî açıdan da bir daha yıkmıĢtır.1064 Söz konusu kanun ile arazi ve çiftliklerden oluĢan toprakların büyük kısmı bedelsiz olarak istimlâk edilmiĢ, böylece toprağın Yugoslavya Krallığı‟nın diğer unsurlarının eline geçmesi sağlanmıĢtır.1065 Kanun, Bosna-Hersek, Sancak, Makedonya, Kosova ve civardaki çevrede yaĢamakta olan Müslümanlara uygulanmaktaydı. Sırbistan, Hırvatistan, Slovenya gibi Hıristiyan unsurun yaĢadığı bölgeler, kanun uygulamasının dıĢında bırakıldı.1066 1060 Glasnik, 29 Aralık 1925, s.1. 1061 Crnovršanin- SadikoviĤ, a.g.e., s.293. 1062 Castellan, a.g.e., s.432. 1063 “Agrar Reforması” adıyla anılan toprak reformu; Makedonya, Kosova, Güney Sırbistan havalisi için 5.12.1931‟de çıkarılan bir kanunla uygulamaya konuldu. Bu kanun, daha sonra, 24.06.1933 tarihli kanunla ve bunlara ek çeĢitli nizamnâmelerle tâdil edildi. Bkz. Deliorman, a.g.e., s.208-209. 1064 Türk Göçmen ve Mülteci Dernekleri Federasyonu DıĢ Türkler Konusundaki Raporu, Ġstanbul, 1974, s.8. 1065 A.g.r., s.8. 1066 Deliorman, a.g.e., s.209. 296 Belgrat‟taki Türk Elçiliği‟nden Ankara‟ya gönderilen 1932 tarihli bir yazıda, bu kanunun son derece zalimâne olduğu ve kiĢilerin mallarını yok pahasına almak için çıkarıldığı ifade edilmektedir.1067 Müslüman unsurun elindeki topraklar, yazılı belgelere dayandırılmadan, sadece sözde Ģahitlere dayanılarak, bedelsiz olarak Hıristiyan unsurlara dağıtılmıĢtı. 5.2.3.Kültür, Toplum ve Din Sebepleri BoĢnakların iktisadî ve sosyal hayatı üzerinde önemli etkisi olan uygulamalardan biri tarım reformu iken, bir diğeri de vakıflar meselesidir. SHSK oluĢmadan önce, Müslümanların din ve vakıf iĢleri, çeĢitli tarihlerdeki kanunlar ile düzenlenmiĢti. Aralık 1918‟de kurulan SHS Krallığı, 10 Eylül 1919 tarihli barıĢ antlaĢması ile tanınmıĢtır.1068 Buna göre de, krallık topraklarında dil, din ve ırk bakımından azınlık olanların korunması kabûl edilmiĢti. Ayrıca, bu antlaĢma uyarınca, krallık, Müslümanların ailevî ve Ģahsî durumlarına iliĢkin bütün sorunları çözmeye yönelik kendi kararlarını kabûl etmeyi vaad etmiĢti. Krallık yönetimi, Müslüman din kurumlarının, camilerin ve mezarlıkların korunmasını üstlenmiĢti. Bu antlaĢmada yer alan ve Müslümanları korumaya yönelik hükümler, krallığın ilk anayasası olan 28 Haziran 1921 tarihli Vidovdan Anayasası‟nda da yer almıĢtır.1069 Her ne kadar, Müslümanları korumaya yönelik hükümler Anayasa ile güvence altına alınsa da, uygulamada farklı sonuçlar görülmekteydi. Cinayetler, soygunlar, Müslümanların evlerinin kundaklanması, camilerin depo olarak kullanılması, Müslüman çocukların okula gitmesini önlemek için okullarda Ortodoks dualarıyla derse baĢlanması gibi olaylar, 1918 sonrasında çok yoğun bir Ģekilde yaĢanmıĢtır. Aslında, iĢbu yıldırma uygulamalarıyla, Müslümanların göçe zorlanması hedeflenmiĢti.1070 Müslümanlarda güvensizlik yaratmak için, silâhları 1067 BCA, Bakanlar Kurulu Kararları Evrakı (B.K.K.), 030.10.0.0/251.693.6, 13.2.1932. 1068 “Saint-Germain-en Laye BarıĢ AntlaĢması” 1069 Popoviç, a.g.e., s.228-230. 1070 ĥengiĤ, a.g.e., s.35. 297 toplanmıĢ, Sırp ve Karadağlılara ise silâh dağıtılmıĢtı.1071 Nitekim, Müslümanların silahsızlandırılmasının ardından, köylere baskınlar düzenlenmiĢ, BoĢnaklar öldürülmüĢ ve kaçınılmaz olarak göçe zorlanmıĢlardır. 1930 yılında, Müslüman cemaatin statüsüne iliĢkin bir kanun yayınlanmıĢtır.1072 Bu kanunla, Müslümanların dinî anlamda denetim altına alınmaya çalıĢıldığı anlaĢılmaktadır. 1930‟a kadar, biri Saraybosna‟da, diğeri ise Üsküp‟te olmak üzere, iki ayrı Müslüman din teĢkilâtı bulunmaktaydı. 1930 tarihli kanun uyarınca, bütün Yugoslavya Müslümanları tek bir Re‟îsü‟l-ûlemâ ile tek bir konsey altında birleĢtirilmiĢ ve Re‟îsü‟l-ûlemâ‟nın merkezi de Belgrad‟a taĢınmıĢtı. Re‟îsü‟l-ûlemâ'yı seçen vakıf ve maarif meclisi azaları gibi din görevlileri ise Belgrad tarafından atanıyordu. Böylece, Re‟îsü‟l-ûlemâ'nın Sırp kuklası olması temin ediliyordu.1073 Ayrıca, daha önce Müslüman cemaat tarafından seçilmekte olan müftüler de Belgrad Hükûmeti tarafından tayin edilmeye baĢlanmıĢtı.1074 Böylece, Re‟îsü‟l-ûlemâ'nın seçimiyle ilgili yeni düzenleme ile, Müslümanların ibadet, dinî eğitim ve vakıflar gibi konularda devletin denetimi arttırılmıĢtı. Yugoslavya Hükûmeti, özellikle Ġslâm cemaatinin ileri gelenlerini imhâ ederek, Müslüman birliğini bozmak ve zamanla onları kısmen yok etmek, kısmen de Sırp ve Hırvat yığınları arasında eriterek millîyetlerini ve dinlerini unutturmak siyasetini gütmekteydi. Krallık döneminde Re‟îsü‟l-ûlemâlık yapmıĢ olan Mehmet Cemaluddin ÇauĢeviç (1913-1930), Müslümanların meselerini çözmede yararlı olacak teklifleri yönetime iletmeye çabalamıĢtı. Meselâ, Müslümanları rahatsız eden meselelerden biri de, Ortodosklar için kutsal sayılan Aziz Sva gününün okullarda kutlanması 1071 ĥengiĤ, a.g.e., s.35. 1072 31 Ocak 1930‟da, Ġslâm cemaati hakkında çıkarılan “Ġslam Birliği Kanunu” ile ilgili ayrıntılar için bkz. Popoviç, a.g.e., s.228-230. 1073 Malcom, a.g.e., s.272-273. Hafız Ġbrahim MaglajliĤ 1930-1936 arası Re‟îsü‟l-ûlemâ‟lık yapmıĢtı. 1074 Asım Us, Yugoslavya‟dan Seyahat Notları, Vakit Matbaası, Ġstanbul, 1936, s.73-74. 298 konusuydu. Müslümanlar bu günü çocuklarının okullarda kutlamasını istememekteydiler. 1075 Bosna-Hersek Re‟îsü‟l-ûlemâsı Mehmed Cemaluddin Efendi, Yugoslavya Krallığı'ndaki Müslümanların marûz kaldıkları baskı siyasetini ve yaĢanan sıkıntıları Türkiye Cumhuriyeti'ne gönderdiği bir mektupta anlatmıĢtı. Müslümanların Sırplar tarafından proveke edildiği ve köylerin saldırıya uğradığı da belirtilerek, göç etmenin elzem olduğu anlatılmaktaydı. Mehmed Cemaluddin'in kaleme aldığı mektupta, bu uygulamaların ayrıntıları Ģu sözlerle ifade edilmiĢtir:1076 “... Hersek taraflarında işbu tedhîn o kadar sık bir sûretde ibkâ ediliyor ki Lobin, Gaçko ve Bileçe taraflarından pek çok İslâm „â'ileleri evlerini bırakarak Müslümanların çok olan Tunala sancağına ilticâ etmeğe mecbûr oluyorlar. Evlerinde kalanlar günâ günâ tazyîkâta ma‟rûz oluyorlar. Bu ayda bidâyetde dört Müslüman Sırp komşularımızın mahzar-ı sahâbet ve sahâbesi olan haydûdlar tarafından parça parça edildi. Bu hâdisât hemen her ay tekrâr ediyor. Devâ‟ir-i resmiyye sûretâ bu haydûdları ta‟kîb ediyor ve fakat şimdiye kadar bu haydûdları Akova ve Şahoviçi taraflarında Müslüman soylarını ihrâk ve Müslümanları katli‟âmm yapan ma‟lûm eşhâsı muhâkemeye bile çekilmedi. Bunu ve daha bir çok müsâvâtsızlığı gören ahâlî-i İslâmiyye büyük bir hiddet içindedir. Şahoviçi taraflarından kaçabilenler Türkiye‟ye ilticâ eylediğini ve bir çokları dahî ilticâ eylemek üzere hicret ediyorlar. Ve fakat bu hicret muntazam bir sûretde olmadığı için bir çok „âilenin felâketine sebeb oluyor. Sırp komşularımız Sırbiyya‟da tatbîk etdikleri eski usûllerine tevfîkan, Müslümanları köylerden kasabalara ve küçük kasabalardan büyük şehirlere sevk iderek vifâkaya düçâr etdikden sonra Müslümanlık sıfatlarını da nez‟ etmek ve böylelikle mahv etmek istiyorlar. Bunu hayyiz-i husûle getirebilmek için mâru‟z-zikr tedhîn siyâsetinden başka bir çok vesâ‟il vücûda getirilmişdir. Vâkı‟an bu vesâ‟il bir takım kavânîn perdesi altında bulunuyorsa da Müslüman olarak bekâmızı pek çok tehdîd ediyor. Sırplar bir tarafdan Sırp olmamızı, Hırvatlar ise Hırvat olmamızı istiyor... Büyük bir ekseriyyet biz İslâmlaşmış Türkleriz ve bizim Müslüman olarak bekâmız Türk olmağla kâbildir diyor. Bu ekseriyyet bir çok asbâbın tazyîki altında Türkiye‟ye hicret etmek fikrini besliyor. Bunu sûret-i muhtasârada „arz etmekle berâber bir çok revâbıtla Türkiye‟ye merbût olan Bosna-Hersek Müslümanlarının unutulmamasını ve bunların 1075 “Ankara‟da Hey‟et-i Vekîliyyesi „Ġzzet PaĢâ Hazretlerine” hitâben, 1926 yılında gönderilmiĢtir. Bkz. BCA, T.Ġ.G.M, 272.00.12/51.114.28, 31.01.1927, s.3. 1076 BCA, T.Ġ.G.M, 272.00.12/51.114.28, 31.01.1927, s.3. 299 Türkleştirilmesi için Türkiye‟ye nakl ve iskânlarının te‟mîn ve teshîl buyurulmasını ricâ ederim. Fi-14 Temmuz 926.” Bu mektupta, ayrıca, Türkiye‟ye göç etmek isteyen Türk ve Müslümanların muntazam bir Ģekilde göç edebilmesi için, Türkiye ile Yugoslavya arasında bir anlaĢmanın imzalanmasının daha yararlı olacağı, böylece göç edenlerden arâzi ve emlâkını satamayanların “kadastro-i kuyûdiyye nazaran Türkiye Cumhuriyeti vesâtatıyla satmağa sâlâhıyetdâr” olabilmesinin sağlanması da istenmekteydi. Bosna Re‟isü‟l-„ulemâsı Cemal Efendi‟nin bu mektupta ifade ettiği ve Müslümanların karĢı karĢıya kalmıĢ olduğu uygulamalar, Türkiye Hükûmeti tarafından araĢtırılmıĢtı.1077 Buna göre, Sırpların “tedhîn” siyâseti izleyerek, Ġslâmları köylerden küçük kasabalara veya memleket hâricine kaçırmaları konusunda, “„umûmî bir tedhîn siyâseti olduğuna delâlet eden hâdisât yokdur ki görüĢdüklerim „umûmiyetle böyle bir Ģey‟ olmadığını söylemekdedirler”diye rapor edilmekteydi. Ayrıca Müslümanlara yönelik bu uygulamalar, “tek tük mahallî Sırp mütegallibenin veyâhûd ta‟assub me‟mûrlarının eseri” olarak değerlendirilmiĢti. Diğer taraftan Cemal Efendi‟nin vurguladığı bir diğer husus olan, Sırp Hükûmeti‟nin BoĢnakları ve özellikle de okul çağındaki çocukları SırplaĢtırma faaliyeti iddiasının doğru olduğu, okullarda çocuklara Sırplık aĢılandığı ve Hıristiyan dîninin ihdâs edildiği gibi, Bosna-Hersek‟te ve TaĢlıca‟da bu anlamda yoğun bir baskının olduğu Türk yetkililerince açıklanmıĢtır. Ayrıca, Müslümanların Bosna-Hersek ve çevresinden Türkiye‟ye yönelik göç isteğine iliĢkin Cemal Efendi‟nin belirttiği durumla ilgili olarak da, Sırpların, “Sırp „add etdikleri Bosna, Hersek ve Taşlıca Müslümanları'nın muhâceretine tarafdâr” olmadıkları, daha çok Türk ve Arnavutlar‟ın göçüne yönelik bir siyaset izledikleri belirtilmekteydi. Türkiye de bazı çekinceler taĢımaktaydı. Çünkü, bir taraftan muhacirleri Türkiye‟ye getirebilmek için yeterli tahsîsât yoktu ve bu sebeple de muhacirlerin Türkiye‟de sefil olabileceklerinden endiĢe ediliyor, diğer taraftan ise Sırp Hükûmeti ile müzâkereye baĢlamanın imkânı Ģimdilik görülmemekte idi. 1077 BCA, T.Ġ.G.M, 272.00.12/51.114.28, 31.01.1927, s.2; Bi‟l-karâr elçiliğinizden cevâben mürûr 23 Kânûn-ı evvel 1926 târîh 756/1218 nûmerolu tahrîrâtın sûretidir. 300 Bununla beraber, BoĢnakların Yugoslavya‟da erimelerine de râzı olunamazdı. Sırbistan ile Türkiye makamları arasında bu vadideki yazıĢmalar, 1927 senesinin Ocak ayı baĢında sonuçlandırılmıĢ ve Türkiye de, 1928 yılında BoĢnak muhacirleri kabûl edebileceğini bildirmiĢti: “Sırbistan‟daki Müslümanların muhtâc bulunmamak ve hükûmetden hiçbir şey‟ taleb etmemek şartıyla şimdiden adamlar göndererek veya bildikleriyle muhâbere ederek sevâhil-i menâtığı müstesnâ olmak üzere memeleketimizin hangi mıntıkasında iskânı arzû etdiklerini şehbenderler veya sefâret vâsıtasıyla bildirilmeleri ve nev‟-i iştigâlleriyle mikdârlarının tesbîtinden sonra gelecek sene zarfında memleketimize kabûlleri (29 Kânûn-ı sânî sene 927)” 1078 SırplılaĢtırma siyasetinin yanı sıra, Müslümanların toplumsal hayattaki faaliyetlerine yönelik müdahaleler de olmaktaydı. 1918-1941 yılları arasında önde gelen Müslümanların sürekli takip altında tutulması, huzursuzluk yaratan bir durumdu.1079 Müslüman ileri gelenlerin tutuklanması için değiĢik gerekçeler aranmıĢtır. Bazen de gerçek dıĢı gerekçelere baĢvurulmaktaydı. Meselâ, Sancaklı BoĢnaklar‟dan Mithatbeg Hociç, Sancak‟tan hiç ayrılmamıĢ olmasına rağmen, sözde Ermeni soykırımına katıldığı gerekçesiyle tutuklanmıĢtı.1080 5.3.TÜRKĠYE‟NĠN NÜFUS SĠYASETĠ VE BOġNAK MUHACĠRLERĠN ĠSKÂNI 5.3.1.Türkiye‟nin Nüfus ve Ġskân Siyaseti Nüfus, bir ülkede veya bir bölgede birarada birlikte yaĢayanların oluĢturduğu toplam insan sayına denir. Nüfus, iç ve dıĢ siyasetî belirleyen ve etkileyen unsurların baĢında gelir. Meselâ, savaĢlardan sonra ortaya çıkan eksik 1078 Dâhiliyye Vekîli namına Hâriciyye Vekâlet-i Celîlesine, BCA, T.Ġ.G.M, 272.00.12/1.114.28, 31.01.1927. 1079 Kral Aleksandar 6 Ocak 1929‟da parlamentoyu feshederek bütün siyasî partilerin, dernek ve örgütlerin faaliyetini yasakladı. 1921 Tarihli Vidovdan Anayasası yürürlükten kaldırıldı. Basın özgürlüğü kısıtlandı. Devlet güvenliğini koruma amacıyla, “Devleti Koruma Yasası”‟nı düzenledi ve devlet düzenine karĢı geleceklerin yirmi yıl hapis ve ölüm ile cezalandırılacakları bildirildi. Vladimir Dedijer, History of Yugoslavia, Mc Graw&Hill, New York, 1974, s.541; Glenny, a.g.e., s.351. 1080 ĥengiĤ, a.g.e., s.38. 301 nüfus meselesini halletmek amacıyla çeĢitli önlemler alınırak, belirli bir nüfus siyaseti izlenir. Türkiye‟nin I. Dünya SavaĢı öncesinde, yaklaĢık olarak, nüfusu on altı milyondu.1081 Bunun % 80.91‟i Müslüman, % 19‟u gayrimüslim idi. Birinci Dünya SavaĢı süresince yaklaĢık üç milyon kiĢi seferber olmuĢ, bunun önemli bir kısmı silâh altına alınmıĢ, üç buçuk milyon kiĢi malarya, dizanteri ve tifüs gibi hastalıklara maruz kalmıĢtır.1082 SavaĢ süresince, Türk nüfus kaybı iki milyon civarında olmuĢtur. Millî Mücadele‟de Ģehit ve kayıp sayısı ise, elli-altmıĢ bin kadardı. Sonuç olarak, Türkiye‟nin nüfusu, 1923 yılına kadar, on üç milyona geriledi.1083 1924 ilâ 1925 yılları arasında da Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ile bir milyonu aĢkın Rum nüfus Anadolu‟dan göç etti. SavaĢlar, hastalıklar ve göçler ile yaĢanan nüfus kaybı, ülkenin Ģehir ile köy nüfusu arasındaki dengesini bozduğu gibi, iktisadî alanda da bir iĢgücü kaybı yaĢanmıĢtır. Mustafa Kemal, Türkiye‟nin içinde bulunduğu eksik nüfus soruna iliĢkin görüĢlerini, 16/17 Ocak 1923 tarihinde, gazetecilerle yaptığı görüĢmeler sırasında, ülkenin savaĢlarla büyük kayıplar verdiğini ve sonuç itibariyle de Tükiye‟nin eksik nüfus meselesiyle karĢı karĢıya olduğu Ģeklinde ifade etmiĢtir.1084 Yine bu görüĢmede, Mustafa Kemal nüfus sorununu çözümlemek için izlenecek siyasetin ana hatlarını da çizmiĢtir. Buna göre, toplumun sağlık meselelerini çözmeye yönelik önlemler alınmalıydı ve bu konuda, gerekirse dıĢarıdan uzman getirilmeliydi; ayrıca, emek açığı da makineleĢme ile kapatılmalıydı. Öyle anlaĢılıyor ki, yeni devletin iktisadî-askerî gücünün arttırılması için, dıĢarıdan muhacir getirilmesinin uygun bir çözüm yolu olacağı düĢülmekteydi.1085 Bunun için de öncelik, Balkan Türklerine 1081 Cem Behar, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun ve Türkiye‟nin Nüfusu (1500-1927), II, Ankara, 1996, s.65. 1082 Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Ekonomisi, Ankara, 1994, s.65. 1083 Behar, a.g.e., s.65. 1084 Gazi Mustafa Kemal Atatürk‟ün 1923 EskiĢehir-Ġzmit KonuĢmaları, Yayına Haz. Arı Ġnan, Ankara 1996, s.54. 1085 Emgili, “Balkanlardan....”, s.501. 302 verilmeliydi.1086 Nitekim bu düĢünce, Gazi Mustafa Kemal PaĢa tarafından Ģu cümlelerle dile getirilmiĢti: “…nüfusumuzu tezyid etmek lazımıdır(…)Eğer Rusya‟dan da getirmek mümkün olursa oradan da getireceğiz. Fakat bence Garbi Trakya‟dan Türkleri kâmilen nakletmek lazımdır.”1087 Öte yandan, Misak-ı Millî ile tespit edilmiĢ olan ilkeler doğrultusunda bir siyaset izleyen1088 Türkiye‟nin, Balkan ülkeleriyle olan iliĢkilerine özel bir önem verdiği görülmektedir. Türkiye, karĢılıklı bağımsızlık, egemenlik ve toprak bütünlüğü çerçevesinde, bölge ülkelerinin içiĢlerine karıĢmaksızın, bu ülkelerle uzun süre iyi bir komĢuluk iliĢkisi sürdürmüĢ ve Balkan birliğine yönelik antlaĢmalar içinde yer almıĢtır. Millî Mücadele‟nin 1922‟de zaferle sonuçlanması üzerine, Ġtilaf Devletleri ile Lozan BarıĢ AntlaĢması imzalanmıĢtır. Lozan BarıĢ AntlaĢması ile Türkiye Cumhuriyeti‟nin milletler arası siyasetteki varlığı ve sınırları tanınmıĢtır. 1923‟ten 1930‟lu yılların baĢına kadar geçen dönemde, Türk dıĢ siyasetinde ikili antlaĢmalarla güvence altına alınan ülke sınırlarına sahip olabilmek ve Lozan BarıĢ AntlaĢması ile belirlenen durumun korunması öncelik kazanmıĢtır. Bu amaçla, Türkiye, Lozan BarıĢ AntlaĢması‟ndan hemen sonra yabancı devletler ile uzun süreden beri kesilmiĢ olan iliĢkilerini yeniden canlandırmak için, ikili dostluk antlaĢmaları imzaladı. Yapılan antlaĢmalar, genelde karĢılıklı dostluk, iyi komĢuluk gibi iyi niyet beyanları içermekteydi.1089 Söz konusu milletler arası açılım 1086 Ġnan, a.g.e., s.54. 1087 Ġnan, a.g.e., s.54. 1088 Mebuslar Meclisi‟nde, 28 Ocak 1920‟de, Misak-ı Millî kabûl edildiğinde, Ulusal And‟da saptanan ilkeler sadece Ulusal KurtuluĢ SavaĢı yıllarında değil sonraki dönemde de Türk DıĢ politikasının esasını oluĢturmuĢtu. Yine bu belgenin dıĢ politika ile ilgili ilkelerine bakıldığında; “Mondoros silah bırakıĢımında saptanan sınırların içinde kalan ve dıĢında kalan Osmanlı-Ġslâm çoğunluğunun oturduğu yerler ayrılmaz bir bütündür...bu nedenle, siyasî, adli, mali ve diğer konularda geliĢmemize engel olabilecek koĢullara karĢıyız...” kararları ile Millî bir devletin kurulması öngörülüyordu. Bkz. Ġzzet Öztoprak, Türk ve Batı Kamuounda Millî Mücadele, TTK Yay., Ankara, 1989, s.112. 1089 Türkiye, 1923-1937 yılları arasında, toplam 26 ülke ile Dostluk AntlaĢması imzalamıĢtı. Bu ülkeler arasında, Arnavutluk, Bulgaristan ve sonradan adı Yugoslavya olacak Sırp-Hırvat-Sloven 303 çerçevesinde, Balkan ülkeleri ile de yapılan dostluk antlaĢmalarından ayrı olarak, “Tarafsızlık, Güvenlik” ve benzeri adlar altında antlaĢmalar da yapıldı. 1090 Bu antlaĢmalar arasında, Yugoslavya ile 28 Ekim 1925‟te Ankara‟da imzalanan BarıĢ ve Dostluk AntlaĢması1091 da vardı. Kısacası, Türkiye, 1929 yılına doğru, bütün Balkan Devletleri ile iliĢkilerini düzeltmiĢ ve Balkanlar‟da iĢbirliği yapılması için gerekli ortamı hazırlamıĢtı.1092 Cumhuriyet Türkiyesi, her ne kadar millî devlet olarak kurulmuĢ olsa da, nüfus teĢkili açısından içerisinde farklılıklar barındıran bir yapıya sahipti. Bu yüzden, Türkiye Cumhuriyeti, millî devlet sürecini tamamlamaya çalıĢırken, içtimaî, iktisadî ve siyasî alanlarda var olan meselelerinin bir kısmını “iskân” siyaseti ile çözümlemeye çalıĢmıĢtır.1093 Türkiye Cumhuriyeti Devleti‟nin millî devlet inĢâsı sürecinin ilk hedefi, nüfusun nicelik olarak, Türk-Müslüman olmasını sağlamaktı. Krallığı vardı. Bkz. Ġsmail Soysal, Türkiye‟nin Siyasal AntlaĢmaları, 1.Cilt, TTK Yay., Ankara, 2000, s.253-258. 1090 Öztürk, a.g.m., s.9. 1091 BarıĢ ve Dostluk AntlaĢması, TBMM‟de 702 sayılı kanun ile kabûl edilmiĢ ve 16 ġubat 1926‟da yürürlüğe girmiĢtir. Düstur, Tertip, 3, C.7, Ankara, 1925, s.322-325; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM), Devre: 2, Ġçtima: 3, C.20, 31.12.1925, s.316. 1092 Mehmet Gönlübol, Cem Sar, “1919-1938 Yılları Arasında Türk DıĢ Politikası”, Olaylarla Türk DıĢ Politikası, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1989, s.99. 1093 Millî Mücadele sırasında, Türkiye‟nin karĢı karĢıya kaldığı en önemli sorunlardan bir tanesi de iç göç olayıydı. I. Dünya ġavaĢı sırasında yaĢadıkları yerler iĢgâle uğrayıp, katliam ile karĢı karĢıya kalan Doğu bölgesi halkından pek çok kimse, daha güvenli olan iç kesimlere göç etmek zorunda kaldı. Tarihimizde, “Vilâyet-ı ġarkiye” diye adlandırılan bu kesim daha çok Ankara, Sivas, Ġzmir, Aydın ve Ġstanbul gibi Ģehirlerimizde yogunlaĢmıĢlardı. Bunların sahip oldukları mallar genelde yağma ve yıkıma ugradıkları için oldukça zor Ģartlarda yaĢamlarını sürdürmek zorunda kalmıĢlar, ayakta kalabilmek için devletin yardımına ihtiyaç duymuĢlardı. Ülkenin bu alanda karĢı karĢıya kaldığı sıkıntılar, Ġzmir‟in Yunanlılar tarafından iĢgâle uğramasının neden olduğu iç ve dıĢ göç hareketi yüzünden daha da artmıĢtı. Millî Mücadele sırasında iskân iĢlerinin daha düzgün yürümesini sağlamak amacıyla, göçmen iĢlerinin, Sıhhiye ve Muavenet-i Ġçtimaiye Vekâleti‟ne bağlı olarak kurulan Muhacirîn Müdüriyeti tarafından yürütülmesine karar verildi. Bu muhacir ve mültecilerin sevkleri ve nasıl idare edilecekleri hakkındaki 5 Haziran 1337 tarih ve 929 numaralı nizamnâme, 1 Haziran 1337 tarihinde yürürlüğe konuldu. Bkz. Düstur, Tertip 3, C. II, Ankara, 1953, s. 53. Daha sonra yapılan bir düzenleme ile yürürlülük tarihi, 15 Haziran 1337 tarihi olarak belirlenmiĢtir. Bkz. ag.e., s.57. 304 Ġkinci hedef ise, farklı kültürlere sahip insanların, aynı kültüre ortamı içinde hemhâl olmasını sağlamak idi. Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti‟ni kurduktan sonra, dağılmıĢ bulunan Osmanlı Devleti‟nin eski topraklarında kalan Müslüman halk ile yakından ilgilenmekteydi.1094 Atatürk 1 Mart 1922‟de TBMM‟de yaptığı konuĢmada, I. Dünya SavaĢı sonunda SHS Krallığı‟nın içinde büyük bir Ġslâm kitlesinin olduğun belirtmekte ve “…Bu hükûmet içinde bulunan dindaĢlarımızın bugünkü durumumuza ilgisiz ve seyirci kalacakları zannedilemez”1095 diyerek, krallık içindeki Müslüman halkın Türkiye ile bağlarının devam edeceğini belirtmekteydi. En baĢta belirtilmesi gereken Ģey, Mustafa Kemal‟in millîyetçilik anlayıĢının temelinde, sınırları Misak-ı Millî ile tespit edilmiĢ olan Türkiye en belirgin unsur olduğudur. Bir konuĢmasında, Atatürk der ki: “Biz haddini bilir kimseleriz. GerçekleĢmesine imkân olmayan emeller sahibi değiliz. Bu gün esaret elemleri altında inleyen birçok dindaĢlarımız vardır. Bunlar için de kendi çevrelerinde bağımsızlıklarını kazanmaları ve tam bir bağımsızlıkla memleketlerinin refah ve yükselmesine çalıĢmaları en büyük temennilerimizdendir.”1096 Bu arada Belgrad‟daki Türk temsilcisi Ġsmail Canbolat, Sırp BaĢbakanı Nikola PaĢiç ile görüĢerek, Müslüman halka yönelik kötü muamelenin, Sırbistan‟ın içinde bulunduğu durumda, düĢüncesizce bir davranıĢ olduğunu belirtmiĢtir. Bulgarlar gibi düĢmanları varken, buna Türklerin de eklenmesinin yararlarına olmayacağını belirterek, Türkiye‟nin Müslümanların arkasında olduğunu belirtmiĢtir. Ayrıca, Avusturya-Macaristan idaresindeki Bosna-Hersek Müslümanları‟nı örnek 1094 1095 Hasan Rıza Soyak, Atatürk‟ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2006, s.495, 499-500. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: I, C.18 (1.3.1922). Atatürk‟ün önemle üzerinde durduğu bir husus; “bugünkü sınırlarımız dıĢında, baĢka ellerde, baĢka siyasî zümrelerle isteyerek ya da istemeyerek kader ortaklığı yapmıĢ, bizimle dil, ırk ve menĢe‟ birliğine sahip, yakın uzak tarih ve ahlâk yakınlığı görülen Türk topluluklarının durumu, “tarihin bir hadisesinin bir neticesidir ve Türk milleti için elim bir hatıradır. Fakat Türk milletinin tarihen ve ilmen teĢekkülündeki asaleti, dayanıĢmayı asla ihlâl edemez” diyerek, izlenecek siyaseti de açıklamıĢtır. Mustafa Kemal Atatürk, Söylev ve Demeçler, C.2, Türk Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara, 1981, s.11. 1096 Atatürk, Söylev ve Demeçler, C.2,s.54. 305 vererek, iyi muamele gösterildiğinde Müslüman halkın da yönetime sadık kalacağını söylemiĢtir.1097 Cumhuriyet Türkiyesi, millî devlet olma sürecini tamamlamada daha ilk yıllardan itibaren önemli bir göç gerçeği ile karĢı karĢıya kaldı. Cumhuriyet dönemindeki bu göçler, esas itibariyle iki önemli sebebe dayanmaktadır. Bunlardan ilki, yeni Türkiye Cumhuriyeti‟nin nüfus politikasıyla yakından ilgiliydi. 1912-1922 arasındaki on yıllık savaĢ döneminin sonrasında, eksilmiĢ ve sağlık dertleriyle iç içe yaĢayan bir nüfus devralan Türkiye, sosyal ve iktisadî alanlarda geliĢme kaydedebilmek, çağdaĢ bir ülke olabilmek için, ulusal sanayi, ticaret ve tarımın da geliĢtirilmesini düĢünülmekte1098 ve dıĢ kaynaklı tehdit ve emellere karĢı ülkeyi korumak için arttırma esasına dayalı bir nüfus siyaseti takip etmek zaruretindeydi. 1099 Çünkü, Balkan SavaĢı‟yla baĢlayan, I. Dünya SavaĢı ve Millî Mücadele ile devam eden on yıllık bir dönemde, Anadolu nüfusu 18 milyondan 13 milyona düĢmüĢ, % 30‟a yakın bir nüfus kaybı yaĢanmıĢtı.1100 20. yy.‟ın ilk çeyreği itibariyle, genel anlayıĢ, nüfus artıĢının devletlere hem iktisadî, hem de siyasî ve askerî güç kazandıracağı yönündeydi.1101 Nüfus meselesi, ilk kez Gazi Mustafa Kemal‟in 1920‟li yıllardaki söylemlerinde; Türkiye nüfusunun artması, millî sağlık meselelerinin çözülmesi, ölümlerin azaltılması ve kiĢilerin üretim için yetenekli bir biçimde yetiĢtirilmesi Ģeklinde yer almıĢtır. “Büyük millet” olmanın Ģartı, kalabalık bir nüfusa sahip olmak Ģeklinde tanımlanmıĢtı.1102 1097 Atatürk'ün Milli DiĢ Politikası 2 Cilt (Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge) 1919-1923, Haz. DiĢiĢleri Bakanliği ArĢiv Dairesi BaĢkanlığı, Kültür Bakanlığı Yayınları, EskiĢehir, 1992, s.506. 1098 Milli Mücadele Dönemi ekonomisi ve ülkenin içinde bulunduğu sıkıntılar vb. Ġçin bkz. Ahmet E. Yaman, “KurtuluĢ SavaĢı Ekonomisi ve Maliyesi”, Atatürk Yolu, C.3, S.12, Ankara, 1993, ss. 418425. 1099 Kemal Arı, “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar,” Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, C.VIII, S.23, Atatürk AraĢtırma Merkezi Yay., Ankara, Mart 1992, s.416. 1100 Ġlhan Tekeli, “Osmanlı Ġmparatorluğundan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer DeğiĢtirmesi ve Ġskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, 1990, S.50, ss.49-71. 1101 Sabahaddin Zaim, Türkiye'de Nüfus Meselesi, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul, 1973, s.23. 1102 Kemal Arı, “Cumhuriyet‟in Nüfus Politikası”, Toplumsal Tarih, S.191, Kasım 2003, s.29. 306 Yeni Türkiye Devleti‟nin ilk büyük göç meselesi, Lozan‟da imzalanan Mübadele SözleĢmesi uyarınca, Yunanistan‟dan Türkiye‟ye ve Türkiye‟den Yunanistan‟a doğru yaĢanan nüfus değiĢimi idi.1103 30 Ocak 1923 tarihli sözleĢme ve 1103 Gündemde bulunmadığı halde, iki ülke arasında esir değiĢimi konusunda görüĢmelerin yapılacağı bir sırada, mübadele konusunun gündeme getirilmesi, kendisinin belirttiğine göre, Ġsmet PaĢa‟yı hem ĢaĢırtmıĢ, hem de memnun etmiĢti. Türkiye bu dönemde Milletler cemiyetinin üyesi olmadığına göre, rapora kendi durumu açısından yaklaĢıyordu. Konferans boyunca, Türk tezinin içeriğini, Ġstanbul Rumları‟nı da mübadele kapsamına aldırmaya çalıĢmak oluĢturuyordu. Türk tarafına göre, Ġstanbul Rumları mübadele kapsamına alınırken, Batı Trakya Türkleri, bu kapsamın dıĢında bırakılmalıydı. Yunanistan ise, mübadelenin zorunlu değil, isteğe bağlı olmasını önermiĢti. Lord Curzon ise, Ġsmet PaĢa‟nın yaklaĢımından ve mübadele fikrine temelde olumlu yaklaĢımından memnun kaldığını özellikle vurguluyor; bir kaç ay sürme olasılığı nedeniyle, gönüllü mübadele fikrinde olmadığını belirtiyordu. Curzon Ģöyle diyordu: “Gönüllü (isteğe bağlı) mübadeleye karar verilirse, bunun uygulaması aylar gerektirecektir; oysa, her Ģeyden önce istenen, Türk nüfusun gelecek yılın baĢında toprakları iĢleyebilmek üzere, Türkiye‟ye getirilebilmesidir. Ġkinci olarak, Yunanistan‟a her yandan yığılmakta olan göçmenlerin bu ülkede yerleĢmesini sağlamak gerekmektedir. Mübadele zorunlu olursa, gidenlere arkalarında bırakmak zorunda kalacakları mal ve mülklerinin değerini ödemek kolaylaĢmıĢ olacaktır.” Bkz. Seha Meray, Lozan BarıĢ Konferansı Tutanakları-Belgeler, C.I, Kitap I, YKY, Ġstanbul, 1993, s.121-124; Bilal N. ġimĢir, Lozan Telgrafları I (1922-1923), TTK Basımevi, Ankara, 1990, s.156, 371,410, 419, 424 vd. Konu, Venizelos ve Ġsmet PaĢa‟nın önerisiyle, bir Türk ve bir de Yunanlı üyenin yer alacağı bir komisyona gönderildi. Nansen, bu komisyona danıĢmanlık yapacaktı. Ġtalyan delegesi Montagna‟nın baĢkanlık ettiği bu komisyon, 2 Aralık 1922 günü toplandı. Bu toplantıda, Ġsmet PaĢa baĢkanlığındaki Türk delegasyonu, değiĢimden batı Trakya Müslümanları‟nın ayrı tutulmasını, Ġstanbul‟daki tüm Rumlar‟a değiĢimin uygulanmasını, ayrıca, Ġstanbul‟daki Rum patrikhanesinin de kaldırılmasını istedi. Bu görüĢ ve isteğe Yunan, Amerikan ve Ġngiliz delegeleri katılmadılar. Birinci dönemdeki görüĢmelerde; mübadele sorunu baĢta olmak üzere Musul, Doğu Trakya (Karaağaç), maliye, kapitülâsyonlar ve Yunan tamiratı sorunlarında anlaĢmaya varılamaması üzerine konferans 4 ġubat 1923‟ten 23 ġubat 1923‟e kadar kesintiye uğramıĢtır. Bkz. Lozan Konferansı ve Türk iç siyasetine yansıması için bkz. Temuçin Faik Ertan, “Lozan GörüĢmeleri Sırasında Türk Heyeti Ġle TBMM Hükümeti Arasındaki ĠliĢkiler”, Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, Sayı 18, C.VI, Temmuz 1990. Ġkinci dönem toplantılarında, tartıĢmaların sonunda Türk heyeti, “établis” deyimiyle nitelenen Rumların, Ġstanbul‟da kalmasını onaylarken, ilke olarak, Yunanistan‟a göç eden ailelerden ayrı, Anadolu‟da alıkonulan Rum erkeklerin ailelerininin yanına gönderilmesi, ayrıca zorunlu değiĢimin, 1923 yılı Mayıs ayına kadar uygulanmaması kararında diretmiĢti. Bu istekler, diger taraflarca da benimsendi. Buna ek olarak, değiĢime uğrayacak nüfusun sahip olduğu mülklerin, ayrı bir komisyon tarafından ele alınması da kararlaĢtırıldı. Bu geliĢmelerden sonra, 30 Ocak 1923 tarihinde, Türk-Rum Nüfus Mübadelesi‟ne iliĢkin sözleĢme imzalandı. Dımıtrı 307 ek protokolle,1104 Mübadele SözleĢmesi imzalanmıĢtır. Lozan AntlaĢmasıyla birlikte, Ağustos 1924 tarihinde yürürlüğe giren Nüfus Mübadelesi SözleĢmesi ile karĢılıklı nüfus değiĢimi, uluslar arası bir anlaĢma ile ilk kez taahhüt altına alınmıĢtır.1105 Bu sözleĢme hükümlerince, “1 Mayıs 1923‟den itibaren Türk topraklarında yerleĢmiĢ Türk uyruklu Ortodoks Rumlar ile Yunanistan‟da yerleĢmiĢ Yunan uyruklu Müslümanların 1 Mayıs 1923‟ten itibaren mecburî mübadelesine baĢlanacaktır.” Söz konusu süreçlerden ilki, Nüfus Mübadelesi ile gerçekleĢtirilmiĢ ve Türkiye‟de özdeĢ bir millî nüfus olmasına çalıĢılmıĢtır.1106 Bu sözleĢmede, mübadeleye tâbi olmayı tanımlayıcı ölçüt olarak, din esas alınmıĢtır. Bu yaklaĢım ile de vatandaĢlık kimliğini din üzerinden tanımlayan Osmanlı idari sistemine gönderme yapılmıĢ ve sosyal yapının devamlılığına bağlı olarak, din üzerinden kurulan bir anlayıĢla millet tanımlaması yapılmıĢtır.1107 Ġkinci süreç ise, Ġskân Kânunu uygulamaları ile Türk kültürüne mensup olmayan halkın Türk Milleti‟nin kültürüne kaynaĢtırılması Ģeklinde iĢlemiĢtir. Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı idaresi altında yaĢayan BoĢnakların Türkiye‟ye göçlerinde, daha önce açıkladığımız üzere, hem iktisadî, hem de siyasî bir takım sebeplerin onları göçe mecbur bıraktığı bilinmektedir. SHS Krallığı‟nın karĢı olan uygulamlarından kaçarak, Türkiye‟ye gelen BoĢnak Hasan Babayiğit‟in anlatısından da, o dönemde, Müslümanların yaĢadığı siyasî sıkıntıları ve Türkiye Cumhuriyeti‟ne göç etme kararını nasıl aldıklarını öğrenebiliyoruz: Pentzopoulus, The Balkan Exchange of Minorities and Its ımpact on Greece, London, 2002, s.2375; Ġbrahim Erdal, Mübadele UluslaĢma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1925, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, Ġstanbul, 2006, s.38-41. 1104 Lozan Sulh Muahadenamesi Mukavelenamesi 24 Temmuz 1339-1923, s.103-109; Düstur, Tertip 3, C.5, Ankara, 1969, s.205, 10 Muharrem 1342/1923 tarih ve 340 sayılı kanun; Hâkimiyet-i Milliye, 30 Ocak 1923; Cumhuriyet, 30 Ocak 1923, AkĢam, 30 Ocak 1923. 1105 Emgili, “Balkanlar‟dan...”, s.505. 1106 Lozan BarıĢ GörüĢmeleri için ve mübadeleye dair uygulamalar için bkz. A.g.m., s.503-509. 1107 Fahriye Emgili, “Mübadeleden Kurtulma Çabası Olarak: Ġhtidâ”, Ankara Üniversitesi Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXXVIII, S.45, Mart 2009, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2009, s.225. 308 “1918 senesinde dedemi ve bir amcamı Sırp komitacıları şehit ettiler, namaz kılarken. Bir amcam da gönüllü olarak padişahın topladığı orduya katıldı, Anadolu‟ya harbe geldi. Hatta o amcam daha sonda Konya Delibaş isyanını bastırmak için çavuş idi. Orada şehit edildi. Orda can güvenliği kalmayınca babam tarafı bütün hepsi göçe niyetleniyor. Hatta bir annem var kimsesi gelmiyor, buraya. Hatta dedem, „kızım sen kal istersen diyor‟annem de, „benim yerim kocamın yanı diyor‟ geliyor. Annem tek geliyor, bütün ailesi orda kalıyor. Çok büyük özlem Türkiye‟ye. 1925 senesinde tâbi o zaman Cumhuriyet de kurulmuş. Atatürk aşkıyla! bir gazi sevgisi vardı, Türkiye‟ye geliyorlar.”1108 Nitekim Türkiye‟nin de bu göçleri teĢvik etmesiyle, Türkiye‟ye Balkanlar‟dan göçler devam etmiĢti.1109 Cevat Geray‟ın tespitlerine göre 1923-1938 arasındaki dönemde Yugoslavya‟dan 111.273 göçmen Türkiye‟ye gelmiĢtir.1110 Türkiye‟ye gelen muhacirlerin, mübadillerin yanı sıra, bütün nüfusun sağlıklı ve üretici bir hâlde çoğalması konusunda çeĢitli önlemler alınmıĢtır. 5.3.2.Muhacirlerin Kabûlü ve Ġskânları Türkiye‟ye gelen muhacirlerin iskânını, 1923-1934 ve 1934-1938 dönemleri diye iki ayrı kesitte incelemek gerekmektedir. Çünkü, iskân edilen muhacirlerin konumu, böyle bir ayrımı zorunlu kılmaktadır. Ġlk dönemde, muhacirler çoğunlukla “serbest göçmen” olarak kabûl edilmiĢken, ikinci dönemde gelenler “iskânlı” konumda iĢlem görmüĢlerdir. YerleĢmek üzere, Türkiye‟ye tek baĢına veya topluluk hâlinde gelen BoĢnak Muhacirler Dâhiliye Vekâleti‟nin emri ile kabûl olunuyorlardı. Bu kimselere muhacir deniyordu. Bunun yanı sıra, kimlerin ve hangi memleket halkının Türk kültürüne bağlı sayılacağı, Ġcra Vekilleri Heyeti‟nce kararlaĢtırılmaktaydı.1111 1108 Hasa Babayiğit‟in anlatısı, Göç Hikayeleri Belgeseli, 2 Bölüm, (http://www.balkanskidom.com/showthread.php?t=1859). 1109 Önder Duman, “Atatürk Döneminde Balkan Göçmenlerinin Ġskân ÇalıĢmaları (1923-1938)”, Atatürk Yolu, S 43, Bahar 2009, ss. 473-490. 1110 Cevat Geray, Türkiye‟den ve Türkiye‟ye Göçler (1923-1961), Türk Ġktisadi GeliĢmesi AraĢtırma Projesi, Ankara, 1962, Ek: Tablo 2. 1111 Türkiye‟ye yerleĢmek amacıyla değil de, bir zorunluluk sonucunda geçici olarak oturmak için sığınanlara ise mülteci deniyordu. Ancak, bunlar Türkiye‟ye yerleĢmek isterlerse ve bunu yazılı olarak 309 Muhacirler, Türkiye sınırına girdikleri yerde en yetkili mülkiye memurundan “muhacir kağıdı” almak ve bir vatandaĢlık beyanamesi imzalamak mecburiyetindeydi. Muhacir kağıdı, geçici doğum kağıdı yerine geçer ve bir yıl süre ile geçerli olurdu. Muhacir kağıdı alanlar, Ġcra Vekilleri Heyeti kararıyla hemen vatandaĢlığa alınırlardı. Daha sora, bu muhacirler, o mıntıkanın doktoru tarafından muayene edilirdi. Muayne edilmiĢ olmadıkça da, serbest iskân isteseler bile, bir yere sevk edilmezlerdi.1112 Mübadele, her devletin altından kolaylıkla kalkabileceği bir iĢ değildi. Bunun için, bir taraftan düĢman iĢgâline uğrayan yerlerin yanan ve yıkılan kısımlarını Ģenlendirmek ve halkına yardım etmek, diğer taraftan imzalanmıĢ olan Mübadele SözleĢmesi ile Türkiye‟ye gelecek olan 500 bin nüfusun nakli, iaĢesi, yerleĢtirilmesi ve Rumlar‟dan kalmıĢ olan “Emvâl-i Metruke”nin tespiti ve muhafaza edilmesi iĢlerinin baĢarıyla sonuçlandırılması muhakkak gerekmekteydi. 1113 Diğer taraftan, Bosna muhacirlerinde olduğu gibi, Romanya ve Bulgaristan muhacirlerinin de kabûl ve iskân iĢlemleri en makul Ģekilde gerçekleĢtirilmeliydi. Kabûl edilen kanun çerçevesinde, Ġmar ve Ġskân Vekaâleti, 17 Ocak 1924‟te yayınladığı bir genelge ile, Mübadele Ġmâr ve Ġskân Kanunu‟nun kapsamı içine giren göçmenleri belirlemiĢti.1114 Bunlar, 1913 yılından sonra göç edip de iskân iĢlemi görmemiĢ göçmenler, millî sınırlar dıĢında kalan yerlerden gelip kayıtları yapılan sığınmacılar, savaĢ ve iĢgâl nedeniyle evleri yakıp yıkılan istilâzedeler, doğu vilâyetleri göçmenlerinden olup, kendi çabalarıyla geçimini sağlayamayacak derecede yoksul olanlar, devlet hazinesinden 800 kuruĢtan aĢağı maaĢ alan aslî bulundukları yerin hükûmetine bildirirerse, muhacir muamelesi görüyorlardı. Yapılan anlaĢmalara bağlı olarak millî sınırlarımız dıĢında kalan bölgelerden göç ve iltica edenlerin mülteci ve göçmen sayılmaları Ġcra Vekilleri Heyeti‟nin 8 Mart 1338 (1922) tarihli içtimaında kabûl edilmiĢtir. BCA, B.K.K., 030.18.01.01/4.51.16, S.1460, Ek. 97-21, 8.3.1922. 1112 Düstur, Tertib 3, C.16, Ankara, 1934, s.1460, Ek.97-21, 8.3.1922. 1113 Pekel, a.g.m., s.34. 1114 8 Kasım 1923 tarihli ve 368 numaralı kanun için bkz. Düstur, Tertib 3, C.5, Ankara, 1948, s.160- 167 (368 nolu yasa metni). 310 memurlar veya 40 liradan düĢük ücret ve yevmiye alan muhacir, mülteci ve istilâzede memur ve müstahdemlerdi.1115 8 Kasım 1923 tarihli ve 368 numaralı Mübadele, Ġmar ve Ġskân kanunun birinci maddesine göre, ahali mübadelesi mukavelenamesine tâbi ahalinin nakli, iskele ve yollarda ve iskânlarından itibaren en az iki ay süreyle olmak üzere, mahallerinde iaĢelerine bu vekalet görevli sayılmıĢtı. Daha sonra, yardımın iki ay olmasının az olacağı düĢüncesiyle, Büyük Millet Meclisi 2 Nisan 1924 tarihli ve 512 numaralı kanunla, mübadeleye tâbi halk arasında muhtaç olduklarını gösterebilenlerin, iskân oldukları yerleĢim birimlerinde, mahsullerin idrakine kadar iaĢelerine devam edilmesine karar vermiĢti. Mübadillere verilecek gayrimenkul hakkında, 16 Nisan 1924 tarihli 488 numaralı kanunla, Yunanistan‟da emval ve gayrimenkul terk etmiĢ olanlara, gayrimenkul verileceği bildirilmiĢ, Ģartlar ve oranlar bu kanunla tespit edilmiĢti.1116 Yeni devletin temellerinin atıldığı ve bütçe imkânlarının oldukça sınırlı olduğu bu dönemde, Türkiye Cumhuriyeti, Mübadele, Ġmâr ve Ġskân Vekâleti vasıtasıyla tüm olanaklarını Yunanistan‟dan gelen mübadillerin göçü ve iskânı için seferber etmiĢ durumdaydı. Dolayısıyla, bu Ģartlar altında, Yunanistan ve diğer mübadeleye tabî bölgeler dıĢında Balkan ülkelerinden gelecek BoĢnakların iskân iĢlemlerinin devlet eliyle yürütülmesi pek de imkân dâhilinde değildi.1117 Bu yüzden, yukarıda da ifade edildiği üzere, bu dönemde Balkanlar‟dan gelecek muhacirler için “serbest göçmen” olma, diğer bir ifadeyle iskân hakkı talep etmeme Ģartı koĢulmuĢ ve bu Ģartı kabûl edenlere ülkeye yerleĢme izni verilmiĢtir.1118 Yunanistan‟dan ayrılanların hepsinin mübadele sözleĢmesi kapsamında yer alan kiĢilerden 1115 Ġskân Tarihçesi, Hamit Matbaası, Ġstanbul, 1932, ss.13-14. 1116 Düstur, Tertip 3, C.5, s.165; Yılmaz Altuğ, “Balkanlardan Anayurda Yapılan Göçler”, Belleten, S.55, Ankara, 1991, s.111. 1117 Bu konuda Dâhiliye Vekili ġükrü Kaya, 1935‟te Ģu ifadeleri kullanmıĢtı: “…Devlet bütçesinin darlığı ve buhranlar bu iĢe [göç ve iskân] daha fazla ehemmiyet vermemize mani oldu…” bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: V, Ġçtima: 1, C.6, s.78. 1118 BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi (BCA), Toprak Ġskân Genel Müdürlüğü Evrakı (T.Ġ.G.M.), 272.0.0.12/56.143.34; 272.0.0.14/77.40.6; 272.0.0.12/55.140.12. 311 oluĢtuğunu söylemek de hayli güçtür. Türkiye‟nin tüm göçmenlere bedava toprak dağıtacağına dair haberin yayılması üzerine, birçok Yugoslavya Müslümanı, mübadeleye dâhil olabilmek için, Selânik‟e gelerek Türkiye‟ye göç etmiĢti. Durumun karmaĢıklığı, Karma Komisyon‟un iĢini daha da güçleĢtirmiĢ ve gemi kaptanlarına bu kiĢileri taĢımamaları emredilmiĢti.1119 1925 tarihinde yayımlanan bir kararname uyarınca, muhacirlerin sevki, beslenmesi, iskân ettirilecek meskenlerin tamiri, inĢâsı ve kiĢilerin iskânlarının icrası en büyük mülkî memurun onayı ile iskân müdürü veya memurları tarafından gerçekleĢtirilmiĢti. Ortaya çıkan anlaĢmazlıklar, en büyük mülkî memurun baĢkanlığında, defterdar, iskân, ziraat ve tapu müdür veya memurlarından oluĢacak bir komisyon tarafından çözümleniyordu.1120 Mübadele kapsamı dıĢında gelecek muhacirlerin ülkeye giriĢ yaparken hayatlarını idame ettirecek bazı maddî imkânlarını da beraberlerinde getirmeleri gerekiyordu. Zâten, hükûmetin de bu hususu gelecek muhacirlere ön Ģart olarak sunduğu tespit edilmektedir. Meselâ, Ekim 1925‟te Yugoslavya ile imzalanan Türkiye-Yugoslavya Dostluk AntlaĢması, Yugoslavya‟daki Türklerin hiç bir kısıtlamaya tâbi tutulmaksızın Anadolu‟ya serbestçe göç etmeleri kararlaĢtırılmıĢsa da, Türkiye Hükûmeti aldığı bir kararla Bulgaristan‟dan gelen göçmenler gibi Yugoslavya‟dan gelenlerin de beraberinde belli miktarda bir para bulundurmasını istemekteydi.1121 5.3.2.1.Muhacirlerin Ġskânı ve KarĢılaĢılan Sıkıntılar (1923-1934) Türkiye Cumhuriyeti bu dönemde ilk iskân meselesi ile karĢılaĢmıĢtır. Bunlardan ilki Lozan AntlaĢması sonrasında Yunanistan‟la yapılan zorunlu nüfus değiĢimi ve hem nüfus değiĢimi sürecinde hem de sonrasında Balkan ülkelerinden Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya gibi ülkelerden yaĢanan göçtü. Bunlar, kiĢilerin iradeleri doğrultusunda meydana gelen göçlerdi. Ġkincisi ise Cumhuriyetin 1119 Mihri Belli, Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi, Belge Yayınları, Ġstanbul, 2006, s.34. 1120 Ġskân Tarihçesi, ss.57-58. 1121 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.14/77.40.6. 312 karĢılaĢtığı Doğu Anadolu isyanlarında zorunlu nüfus değiĢimlerini çözüm olarak görmesinden kaynaklanıyordu. Böylece, Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye‟ye yönelik büyük göç dalgası, 1923‟ten sonra yaĢanan Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ile meydana gelen mecburî göçten kaynaklanmıĢtır. Bu dönemde, iskân ile ilgili düzenlemelerde, önceliğin mübadillerde olmasıdan dolayı, diğer muhacirlerin iskânlarının nasıl gerçekleĢtirileceği ve BoĢnakların kabûl, sevk ve iskân süreçlerinde karĢılaĢılan sosyal, iktisadî ve siyasî meselelerin çözümünde, Türkiye‟nin nasıl bir çalıĢma izleyeceği çok önemli olmuĢtur. SHS Krallığı‟nın yönetiminde yaĢayan BoĢnakların, özellikle 1919 Tarım Reformu‟nun yarattığı fakirleĢme, ġahoviçi katliamı (1924) ve genel olarak can güvenliğinin kalmaması gibi sebeplerle, kitlesel olmamakla birlikte, türkiye‟ye göçleri olmuĢtur. Bu göçlerin, mübadele ile aynı tarihlerde olmasından ötürü, BoĢnakların iskân süreçleri, devletin sınırlı yardımı ile olmakta ve gecikmekteydi. 30 Ocak 1923‟de Lozan‟da imzalanan Türk-Rum Nüfus Mübadelesine ĠliĢkin SözleĢme ve Protokol,1122 Türkiye ile Yunanistan‟da karĢılıklı olarak mübadeleye tâbi tutulan Türk ve Rum muhacirlerin geride bıraktıkları mallarının karĢılıklı olarak kullanılmasını hükme bağlamıĢtır. Bu olayın bir parçasını teĢkil eden ve Rumlar‟dan kalan taĢınır ve taĢınmaz “Emvâl-i Metruke”, yâni terkedilmiĢ mallar, toplumsal ve idarî yapıda birçok sıkıntı doğurduğu gibi, bu malların ele geçirilmesine yönelik olarak bir iç göç dalgasını da baĢlatmıĢtır.1123 Diğer yandan mübadillerin 1122 Nüfus Mübadelesi ve SavaĢ Tutsakları konusunda; 1. Komisyon‟da üç oturum yapılmıĢtı. 20 Kasım 1922 tarihinde baĢlayan Lozan BarıĢ Konferansı, kurulan üç komisyonla çalıĢmalarını yürütmüĢtür. Bu komisyonlar, Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu ile Maliye ve Ġktisat Sorunları Komisyonu‟ydu. Konferansın ilk oturumları yeni Türkiye Devleti‟nin sınırlarının çizilmesine yönelik oturumlardı. Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu‟nda, aynı zamanda azınlık ve Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi sorununu ele alınmıĢtır. Doğu Trakya Sınırının görüĢülmeye baĢlanmasıyla birlikte azınlıklar ve Mübadele sorunu da gündeme gelmiĢti. Bkz. Cevahir Kayam, “Lozan BarıĢ AndlaĢmasına Göre Türk- Yunan Nüfus Mübadelesi ve Kanununun TBMMM‟de GörüĢülmesi”, Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, 9 (27), Ankara, Temmuz-Kasım 1993, s.584-585. 1123 Bu konu için bkz: Kemal Arı, Büyük Mübadele Türkiye‟ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yay., Ġstanbul, 2003; Kemal Arı, “Yunan iĢgâlinden Sonra Ġzmir‟de „Emval- i Metruke ve 313 korunması, göç hareketleri ile ülkeye gelenlerin ekonomiye uyumunun sağlanması, ancak bir vekâlet kurulmasıyla çözümlenebilirdi. Ortaya çıkan aksaklıkları giderecek ve iskân iĢlerini yürütecek bir vekâlete ihtiyaç duyulmuĢ1124 Mübadele, Ġmar ve Ġskân Vekâleti‟nin bu Ģekilde kurulmasının1125 ardından 20 Ekim 1923 günü, Ġzmir Milletvekili Mustafa Necati1126 vekâletin baĢına getirilmiĢtir. 1 Kasım 1923 tarihinde yapılan görüĢmelerde, iĢbu bakanlığın görevleri, Lozan AntlaĢması gereğince, mübadele suretiyle yurdumuza gelecek yarım milyon Türk‟ün hayat ve geleceğini teminat almak ve memlekete ulaĢmaları ânından itibaren, bunların faydalı bir unsur hâline gelmelerini sağlamak, düĢmanın zulmü sebebiyle manevî ve maddî yönden periĢan bir duruma gelmiĢ olan bu halkı, içerisinde bulunduğu durumdan kurtarmak olarak belirlenmiĢtir.1127 Bayezid Milletvekili ġefik Bey de, kanun tasarısının birinci maddesine dayanarak, iskân ve iaĢenin sadece mübadeleye tâbi olan muhacirlere hasredilmiĢ olmasından Ģikâyet ederek Ģunları söylemiĢtir: “Memleketin gayet ağır ve büyük bir felâket karsışında olduğunu da unutmayalım. Vekâlet bugün için değildir. Birkaç sene ve belki ebediyen devam edeceği şüphesizdir. Binaenaleyh bugün „Vilâyet-ı Şarkiyemizin‟ ahalisinden bir kısm-ı „Fuzuli ĠĢgal Sorunu”, Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, C.V, S.15, Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları, Ankara,Temmuz 1989, ss.691-706. 1124 Mecliste yapılan görüĢmeler sonucunda vekâlet kurulması fikri ağır basmıĢtı, neticede meclise 12 Eylül 1339 tarihinde verilen Mübadele Ġmar ve Ġskân Vekâleti kurulmasına dair kanun teklifi, 13 TeĢrîni-evvel 1339 (Ekim 1923) tarih ve 352 no‟lu kanun ile kabûl edildi. Bkz. Düstur, Tertip 3, C.5, Ankara, 1948, s.165. 1125 Mübadele, Ġmar ve Ġskan Vekaleti, 13 Ekim 1923 tarihinde, mübadele göçmenlerinin iskanını sağlamak amacıyla kurulmuĢtur. Bkz. Düstur, III. Tertip, C.V, Ankara, 1969, s.146. 1126 Mustafa Necati ile ilgili daha geniĢ bilgi için bkz; Mustafa Necati Sempozyumu (Kastamonu, 9- 11 Mayıs 1991), Kastamonu Eğitim Yüksekokulu Yay., Ankara, 1991; Kemal Arı, “Cumhuriyet Döneminin Ġlk Yıllarında Türkiye‟de Mübadele, Ġmar ve Ġskan ĠĢleri ve Mustafa Necati”, Mustafa Necati Sempozyumu (Kastamonu, 9-11 Mayıs 1991), Kastamonu Eğitim Yüksekokulu Yay, Ankara, 1991, ss.44-57; Zeki Arıkan, “Milli Mücadele‟nin Bir Öncüsü Mustafa Necati”, ÇağdaĢ Türkiye Tarihi AraĢtırmaları Dergisi, I/2, Ġzmir, 1992, ss.51-85. 1127 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, Ġçtima: I, C.III, Ankara, 1975, s.161. Ġskân edilen mübadeleye tâbi göçmen sayısı, 367.501‟di; Emgili, a.g.t, s.76. 314 mühimmenin bulundukları muhitlerde başını sokacak bir kulübe bile bulamadıklarından dolayı gidememişler ve bulundukları mahallerde kalmışlardır. Eğer bunlar için imar ve iskân hususu Mübadele Vekâletince nazarı dikkate alınmayacak olursa bunlar ilelebet gidemezler. Bundan başka memleketimizde birtakım göçebelerimiz vardır ki, o kadar hali yerlerimiz dururken bunlar yersiz yurtsuz gezip duruyorlar. Bu Vekâlet bunlara da vâz-ıul yed olmalıdır (el koymalı) ve bunun ne şekilde olacağı maddede gösterilmelidir”1128. Mübadele, Ġmar ve Ġskân Vekili Necati Bey, yapılan bu eleĢtiriler karĢısında, bir taraftan ülkemize gelmek için pek çok miktarda insanın müracaatta bulunduğundan söz etmiĢ ve bunların yerleĢtirilmesi ve refahlarının sağlanmasına yönelik iĢlere öncelik verilmesi gerektiğini belirtmiĢ ve bu sebeple, kanun hazırlanırken, önceliğin mübadillere verilmiĢ olduğunu; kanunun dördüncü maddesinde, Ģimdiye kadar iskân ve aĢair iĢleriyle ilgilenmekte olan dairenin tüm görevlerinin de Vekâlet‟e devrolunduğunu belirterek, yapılan eleĢtirilerin haksız olduğunu, sadece Ģu anda bütçeden kaynaklanan zorluklar yüzünden, vekâletin diğer taraflardan gelen muhacirlerle ilgili iĢlere, ancak mübadillere ait iĢler sonuçlandırıldıktan sonra bakabileceğini söylemiĢtir.1129 Diğer taraftan, mübadeleye tâbi olmadıkları hâlde, mübadilmiĢ gibi kendilerine hak verilmesini talep eden Arnavut ve BoĢnak muhacirler vardı. Bu Ģekilde, 4 Ekim 1924‟de Selânik‟ten Ġstanbul‟a gelen oradan da Konya‟ya sevk edilen muhacirlerin durumunun ne olacağı, iskân haklarının saklı olup olmadığı, Konya vilâyeti ile Dâhiliye Vekâleti arasında uzun süren yazıĢmalara konu olmuĢtu. 22 nüfustan ibaret olan Bosna, Elbasan, PriĢtine ve Tiran muhacirleri ile ilgili olarak, “hakk-ı iskâna mâlik değildirler, bunlar Ģayed memleket-i asliyyelerinden kadîmen mübadil-i menâtıka gelüp orada iskân edilmiĢ mal ve millet-i mübâye‟asıyla te‟sîs ve temekkün etdikden sonra oradan mübadil hakkıyla gelmiĢlerse mübadillerin ha‟iz oldukları hukuka mâlik olurlar.”1130 Ģeklinde bir çözüm üretilmiĢtir. 1128 A.g.e., s.165. 1129 A.g.e., s.171. 1130 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/47.89.30, 26.02.1926. 315 Mübadele SözleĢmesi‟nin kapsamı dıĢında kalan muhacirlerin, iskân kanuna göre mübadillerin haklarından yararlanmaları mümkün değildi, çünkü bu sözleĢme, mecburî göç ile gelenleri ve 1912 tarihinden önce gelip henüz iskân muamelesi görmemiĢ olan muhacirleri kapsamaktaydı. BoĢnak ya da Arnavut muhacirler, bunun dıĢındaydı. Ancak mübadele sözleĢmesinden sonra gelen muhacirler hakkında, mübadele uygulamasına tâbi yerlerden olup olmadıkları gözönünde bulundurularak, tahkikat yapılması ve eğer iskân hakları varsa, zaman kaybedilmeden bunları mübadele haklarından faydalandırılması hususu, 20 ġubat 1926 tarihli yazı ile Dâhiliye Vekâleti‟nden Konya vilâyetine bildirilmiĢtir.1131 Mübadele ile göçmenler gün geçmeksizin Türkiye limanlarına gelmeye devam ediyordu. Her gün iskelelere mübadil taĢıyan vapurlar yanaĢmaktaydı. Bu Ģekilde bahr-i cedîd vapuru ile 1923‟de Ġzmir‟e gelen mübadil kafilesini iskân etme faaliyeti devam ederken, 2317 BoĢnak, Ġzmir‟e, Dâhiliye Vekâleti‟nin izniyle yerleĢtirildi.1132 Ġskân ile ilgili çalıĢmalarda Türkiye‟ye gelenlerin tespiti yapılırken, Buca‟da bulunan bazı BoĢnak muhacirlerin çoğunun kendiliklerinden buraya gelerek yerleĢtiği belirlenmiĢti. Bunların çok az bir kısmı elindeki muhacir sertifikası ile izinli olarak yerleĢmek için sevk edilenlerdi.1133 Ġzmir‟e gelen bazı BoĢnakların sevk vesikaları olmamasının sebebi de irkâb iskelesinde ellerinden bu belgelerin alınması idi.1134 Dâhiliye Vekâleti izniyle kabûl ve Türk kültürüne bağlı olup olmadıklarına göre iĢlem yapılacağı kararı alınsa da BoĢnakların bu Ģekilde hukukî olmayan istekleri de olabilmekteydi. Diğer taraftan Ġzmir Valiliği‟nden Dâhiliye Vekâleti‟ne Aralık 1924‟de gönderilen bir telgrafta, BoĢnak muhacirlerin Ġzmir‟de ikametlerinin sakıncalı olduğu, bu muhacirlerin Niğde‟ye sevklerinin gerekli olduğu bildiriliyordu. Ancak muhacirler, nedendir bilinmez, gönderilmeleri kararlaĢtırılan iskân alanına ısrarla gitmek istememekteydiler. Muhacirlerin iskân haklarından vazgeçerek, Ġzmir‟e yerleĢtirilmek istediklerine dair Dâhiliye Vekâleti‟ne haber verilerek, bunlar 1131 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/47.89.30, 26.02.1926. 1132 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/20.101.28, 20.12.1924. 1133 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/20.101.28, 20.12.1924. 1134 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.66.1, 19.04.1923. 316 hakkında nasıl bir iĢlem yapılacağı konusunda, ivedilikle talimat istenmekteydi. 1135 Muhacirlerin yerleĢtirildikleri bölgelerden ayrılmamaları için bâzı önlemler de alınmıĢtır. Bu amaçla muhacirlerin iskân edildikleri bölgelerde, 5 sene süreyle kalmaları Ģartı getirilmiĢti ve bunlar vekâletin iznini almadan hiçbir yere ayrılamazlardı: “Muvakkaten berayı maslahat mahallî iskânlarından infikakları; oralarını terk mahiyetinde olmamak meĢruttur. Ġskân mahallerini bu Ģeriat hilafına olarak terk edenler iade olunurlar”1136 mahiyetindeki kanun maddesi ile muhacirlerin kendi istekleri dâhilinde baĢka bölgelere giderek, hem sefil olmalarının önüne geçilmeye hem de plânlı iskân ile Türkiye‟nin nüfus siyasetine yönelik hedeflerin gerekleĢtirilmesine çalıĢılıyordu. Türkiye‟ye göçmen kabûl ederken bazı Ģartlar aranıyordu ve titizlikle bu uygulanıyordu. En fazla üzerinde durulan husus, Türk soyundan veya Türk kültürüne bağlı olma Ģartıydı. Türk soyundan veya kültüründen olmayanların Türkiye‟de yerleĢmesine izin verilmemekteydi.1137 Türk kültürüne bağlı olanların kabûl edilmesinde, Dâhilye Vekâleti‟nin izni Ģarttı. Ancak, buna rağmen bazı bölgelere vekâletten habersiz ve izinsiz yerleĢenler oluyordu. Bir grup BoĢnağın izinsiz orak Çatalca‟da buluduğu tespit edilince bununla ilgili gerekli iĢlemlere baĢlanmıĢ,1138 muhacirlerin “liva dâhilinde hâlen serpiĢdirme suretiyle de olmuĢ iskânları muvâfık olmayacağından bunların Ģimdiden Anadolu‟nun münâsib mahallerine sevklerinin” uygun olacağı Çatalca mutasarrıflığınca ifade 1135 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.66.1, 4.08.1923. 1136 Bu düzenleme, 28 TeĢrîn-i sânî 1341 (28 Kasım 1925) ve 675 sayılı kanunun 1. maddesi ile belirlenmiĢti. 2510 sayılı 1934 tarihli Ġskân Kanunu‟nun 50. maddesi ile bu kaldırılmıĢtır. Düstur, Tertip 3, C.7, Ankara, 1944. 1137 Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye‟ye gelmek isteyen muhacirlerin kabûlüne ayrıntılı araĢtırmalar ile karar verilmekteydi. Meselâ, Arnavutluk‟un Çamlık kısmından Arnavut ırkından kimsenin nakline izin verilmemesi gibi bilgiler mevcuttur. Bkz. BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.67.10, 10.9.1923. Yugoslavya arĢiv kayıtlarında da, bu dönemde muhacirlerin kabûlünde Türk Hükûmeti‟nin seçici davrandığı, 1925 yılında Yugoslavya‟dan gelmek isteyen bir kısım Arnavut Muhacirîn pasaportları onaylanmazken, 30.000 “Sırp Müslüman” kabûl edeceği bilgisi yer almaktadır. AJ, 370-9-42, pp. 496/9, 511/3, 518, 524/5, 532, 534, 544, 549, 551, 559. 1138 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.67.2, 9.08.1923. 317 edilmekteydi.1139 Bu muhacirlerden, henüz iskân edilmemiĢ olan, BoĢnak ve Arnavud muhacirlerin liva dâhilindeki çeĢitli köylere zorla yerleĢmeye çalıĢtıkları, Bu livâda yaĢanan geliĢmeler karĢısında, biranevvel çözüm bulunması için ne yapılması gerektiği vekâlete soulmuĢ,1140 neticede bu muhacirlerin Anadolu‟nun çeĢitli yerleĢim birimlerine sevkleri yapılmıĢtı.1141 Muhacirlerin iskân edilmeleri sürecinde, çiftçi kesimin ziraatle meĢgul olarak geçimlerini sağlayabileceği yerleĢim birimlerine yerleĢtirilmesi esas alınmaktaydı. Türkiye karĢı karĢıya kaldığı büyük göçle mübadele göçmenlerini yerleĢtirmek ve üretici konuma getirmek için imkânlarını kullanmıĢtır. Bununla ilgili vilâyetler ile göç iĢleri ile iligli makamlar arasında yazıĢmalar yapılmıĢ, muhacirlerin mesleklerinin tespit edilmesi ile uygun iskân alanları bulunmaya çalıĢılmıĢtır.1142 Meselâ, Ġstanbul‟da I. Dünya SavaĢı sırasında gayrimüslimlerin göç ettiği köylerden olan Litros, Ayaya, Avaz, Sağra, Küçük Çekmece, Tifos, Kalfaköy, Ayayorgi, Anbarlı, Burgaz gibi yerleĢim birimlerine BoĢnakları yerleĢtirirken, onların bahçıvanlık ve rençberlik gibi uğraĢıları dikkate alınmıĢtı. Ancak BoĢnak muhacirler, bu ahalinin yeniden buraya dönmesi üzerine, mesleklerini sürdürebilecekleri Anadolu‟nun baĢka yerleĢim alanlarına sevk edilmiĢlerdi. Diğer taraftan muhacirlerin iskân edilecekleri alanların belirlenmesinin ardından, kimi zaman plânlanan yerleĢimlerde muhacirlerin tarımsal uğraĢılarını sürdürebilecekleri arazi yokluğu da söz konusu olmuĢtu. 1923 yılında Türkiye‟ye gelen bir kısım BoĢnak muhacirin, Ankara ve Çorum‟da iskânları tasarlanmaktaydı. Ancak, buralarda, ziraate uygun arazi yokluğu sebebiyle, hiçbir BoĢnak muhacir yerleĢtirilememiĢtir.1143 1924 tarihinde Ġzmir Mıntıkası‟ndan sevk edilen BoĢnakların AkĢehir‟de boĢ hanelere yerleĢtirilerek iskân edildiği bilgisi yer almaktaydı.1144 1139 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.66.1, 22.04.1923. 1140 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.67.2, 29.07.1923. 1141 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.67.2, 9.08.1923. 1142 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/17.78.2, 26.02.1924, s.2. 1143 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.66.1, 4.08.1923. 1144 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/18.84.3, 8.04.1924. Bu bilgilerde; Konya‟da bulunan muhacirlerin de AkĢehir‟e sevk edildiği ve burada bulunan Kıpti nüfus olmadığı belirtilmiĢti. 318 Bâzan, iaĢe verilmesi dıĢında, muhacirlerin üretici hâle gelmelerini sağlayacak tohumluk, âlet-edevat, hayvan vb. yardımların yapılmadığı1145 da tespit ediliyordu. Yeni Pazar BoĢnaklarından olup, Kırklareline yerleĢen 152 kiĢiye ilk aĢamada iaĢe karĢılığı, 10892 kıyye mahlût ve 4512 kıyye mısır verilmek sûretiyle mu‟âvenetleri sağlansa da, bu muhacirlerin muhtaç durumda oldukları ve kendilerine yardımda bulunulmasını bekledikleri anlaĢılmaktaydı.1146 Muhacir meselesinin ağırlığı sebebiyle, yeni bir iskân kanunu, 31 Mayıs 1926‟da çıkarılmıĢtır. Bu iskân kanuna göre,1147 Türkiye Cumhuriyeti‟nde yerleĢmek amacıyla hariçten ferdî veya toplu olarak gelmek isteyenlerin hükûmetçe belirlenen kararlara uygun olarak kabûlleri ve iskân mahallerinin belirlenmesi ve bu mahallere sevk iĢleri Dâhiliye Vekâleti‟ne verilmiĢtir. Bu kanunun yürürlüğe girmesinden sonra, 1927‟de Burdur‟a gelen BoĢnaklar‟dan 21 ailenin buraya yerleĢtirildiği, 38 ailenin ise burada iskânın gerçekleĢtirilemeyerek Kütahya‟ya sevk edildiği bildirilmiĢtir.1148 Verimli arazi yokluğu sebebiyle, 1923 yılında BoĢnakların iskân edilemediği Ankara‟da, Ģartların değiĢmesine bağlı olarak, 1923 yılında, AyaĢ 1145 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/17.78.2.02.1923, s.5. 1146 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/17.78.2, 02.1924, s.5. 1147 31 Mayıs 1926 tarihli Ġskân Kanuna göre; 1.Bir anlaĢmaya dayanarak Türkiye‟ye mecburi olarak gelenler, sözleĢmeye uygun olarak ve hükûmetin belirlediği kararlara uygun Ģekilde, kabûl ve iskân edilirler. 2.Köylere ikamet edecek muhtaç durumdakilere, yerlilerden mahallî ikametleri tebdil edileceklere bedelleri, borçlanma kanunu gereğince, bir hane ve bundan baĢka çiftçi iseler arazi ve sanayi erbabaına alet ve edevat; dükkan veya arsa, 3.Muhtaç çiftçilere çift hayvanı, alet ve edevatı ziraîye, tohumluk ve sanayi erbabına alet ve edevat, 4.DıĢarıdan gelenlerin nâkil masrafları ve mahallî iskânlarına kadar yollarda ve iskân olununcaya kadar geçecek zaman zarfında ve badel‟iskân azami iki ay müddetle iaĢeleri ücretsiz, iki aydan sonra ise iaĢeleri, ziraatle uğraĢıyorlarsa ilk sene mahsul alıncaya kadar borçlanma kanununa uygun olarak, verilecekti. 5.Muhacirler için oluĢturulan köylerde yeterli miktarda mer‟a ve mektep, cami ve hamam, karakol ve pazar, harman ve mezar yerleri ve mümkün mahallerde orman ve bataklık ittihazına. Bkz. Kanun No: 885; Ġskân Mevzuatı, Ankara, 1936, ss.30-32. 1148 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/20.99.21, 21.11.1927. 319 kazâsına 15 hane içinde 48 nüfus BoĢnak iskân edilmiĢtir.1149 Yine, Ankara Polatlı‟ya bağlı iki karyeye eskiden gelen BoĢnakların yanına, 1926‟da yeni gelen 312 BoĢnak muhacirin daha iskânları gerçekleĢtirilmiĢtir.1150 ANKARA (POLATLI) BoĢnak Muhacirlerin Erkek Kadın Hane Toplam YerleĢtirildiği Köyler Fevziye Karyesi 8 98 9 Selimiye Karyesi 3 6 6 63 2 187 4 0 125 Ġskân kanununa göre, muhacirlerden öncelikle iskân yardımı talep etmediklerine dair bir taahhüt senedi alınmakta ve bundan sonra kendilerine yerleĢme hakkı verilmekteydi. Hükûmet çoğunlukla iskân mıntıkasının neresi olacağına karıĢmamakta, muhacirlere bu noktada serbestiyet tanınmaktaydı.1151 Göç ve iskân iĢlemleri bu Ģekilde yürütüle dursun, 1927 yılının sonlarından itibaren, muhacirlerin yerleĢtikleri mıntıkalardaki mülkî idarecilerden gelen raporlar, söz konusu sistemin pek de istenildiği biçimde iĢlemediğine dikkat çekiyordu. Raporlara göre, muhacirlerin büyük bir çoğunluğu, yeterli maddî imkâna sahip olmadığı hâlde, sırf ülkeye girebilmek için iskân yardımına ihtiyacı olmadığına dair taahhüt senedi vermekte, ancak bir süre sonra bunlar muhtaç duruma düĢmekteydiler. Raporlarda, muhacirlerin ev, arazi ve tohumluk talebinde bulundukları dile getirilmektedir.1152 Balkan SavaĢı sonrası gelerek yerleĢmiĢ fakat iskân görmemiĢ olanlar ile kimsesizlerin iskânı da devlet tarafından yapılmaktaydı. Dâhiliye Vekâleti Ġskân 1149 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/6.65.6, 10.05.1927. 1150 BCA, T.Ġ.G.M., 272.65/5.5.4, 23.03.1926. 1151 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/58.154.18, 28.03.1926. Bu uygulama Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya‟dan gelen tüm muhacirleri kapsamaktaydı. 1152 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/58.154.18, 28.03.1926. 320 Müdüriyeti Umumiyesi‟nin muhacirlerin nerede tescil ve iskân edileceklerine dair valiliklere gönderdiği cetvellerde, yeni gelen muhacirlerin yanı sıra Balkan SavaĢı ve sonrasında gelerek henüz iskân muamelesi görmemiĢ muhacirlerin de yer aldığı görülmekteydi.1153 Bu gibi muhacirlerin iskân iĢlemlerinin nasıl tamamlanacağı, 1926 tarihli ve 885 sayılı Ġskân Kanunu‟nda yer alan Ģu maddeye göre belirlenmiĢti:1154 “Balkan Harbi‟nin tarihî ilânından sonra Türkiye‟ye gelip de elan tescil edilmemiş olan muhacir ve mülteciler işbu kanunun neşri tarihinden itibaren altı ay ve muhtaç olup da henüz iskân görmemiş olanlar, yine mezkûr tarihten itibaren bir sene zarfında işbu kanunun tarihi neşrinden sonra gelip de tarihi muvasalatlarından itibaren üç ay zarfında tescil ve iskânlarını talep etmedikleri takdirde işbu kanunun bahşeylediği hukuktan istifade edemezler.” 1925‟te Yugoslavya‟nın Yeni Pazar, TaĢlıca ve Akova Ģehirlerinden gelen bir kısım BoĢnak muhacirin iskân yerleri, ancak 1926‟da belirlenebilmiĢti. Bu Ģekilde, 7 hanede 35 muhacir Adana‟nın Misis (Ceyhan) nahiyesinin ġevketiye karyesinde iskân edilmiĢtir.1155 ġahoviçi yerleĢiminde yaĢanan katliamdan bir yıl sonra 1925‟de Türkiye‟ye gelen Akova, Siyenisa ve Yeni Pazar doğumlu BoĢnaklar, Kırklareli‟nin Vize ilçesinde bulunan Aksicim köyüne iskân edilmiĢlerdi. Muhacirler iskân edilirken ailelerin birarada yerleĢtirilmesi ve akrabaların bütünlüğü sağlanmaya çalıĢılmıĢ ve bu amaçla da birçok muhacirin akrabalarının yanına yerleĢtirilmesine dikkat edilmiĢtir.1156 Meselâ, 1927 yılında iskân edilen bâzı ailelerin, Bosna‟dan gelen diğer fertlerinin, eĢlerinin veya diğer yakınlarının yanlarına yerleĢtirilme talebi devlet tarafından kabûl edilmekte ve isteklerine öncelik 1153 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.14./77.36.10, 2.09.1925. 1154 “31 Mayıs 1926 tarihli Ġskân Kanunu”, Kanun No: 885, Kabul Tarihi: 31 Mayıs 1926, Ġskân Mevzuatı, s.30-32; Düstur, Tertip 3, C.7, Ankara, 1944; BCA, 272.00.0.12/58.158.14, 15.09.1926, 1155 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12./50.106.38, 23.11.1926. 1156 BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/58.154.18, 7.03.1928, s.3. Dâhiliye Vekâleti Ġskân Müdüriyeti‟den Erkân-ı Harbiye Aliye Riyaseti‟ne ve Edirne Vilâyeti‟ne gönderilmiĢtir. 321 tanınmaktaydı.1157 Böylece, muhacirlerin yeni vatanlarına uyum süreci kolaylaĢmıĢ ve BoĢnaklar bir nebze de olsa göç sıkıntılarını aĢabilmiĢlerdir 1927 Nüfus sayımında, Türkiye‟de bulunan Yugoslavya doğumlu nüfusun sayısı, 23.750 olarak tespit edilmiĢtir. Bu nüfusun büyük kısmı Ġstanbul, Bursa, Ġzmir, Balıkesir, Koacaeli, Manisa, Edirne gibi illerde yerleĢtirilmiĢti.1158 Ancak, belirtilmesi gereken Ģu ki, bu muhacirlerin bir kısmını, Cumhuriyetin ilânından önce gelenler de oluĢturmaktaydı. Yugoslavya‟nın TikveĢ, Isturumca, Köprülü ve Manastır çevresinden pek çok halkın Türkiye‟ye geleceği ve Ekim 1929‟a kadar oraların tamamen boĢalacağı bilgileri gün geçtikçe Türkiye‟ye ulaĢmaktaydı. Ġskân bütçesinin bu bölgelerden gelenlerin masraflarını karĢılamaya yetecek miktarda olmaması nedeniyle, gelmek isteyenlere Türkiye Devleti tarafından maddî bir yardımda bulunulamayacaktı. Bu nedenle de yeni bir düzenlemeye gidildi, muhacirleri vatandaĢlığa alma Ģartları düzenlendi.1159 Bu muhacirlerden yardıma muhtaç olanların sefalete düĢmemesi için pasaportlarının vize ettirilmeyip, yalnız hükûmetten bir Ģey istemeyecek, gayri muhtaç olan ve Türk unsuruna mensup bulunanların arzu ettikleri yerlerde oturması ve öncelikle ticaret ile uğraĢanlara kolaylık gösterilmesi kararlaĢtırılmıĢtı.1160 Muhacirlere iliĢkin istatistikî verilere, Muhacirin Komisyonu‟nca oluĢturulan, iskân cetvellerinden ulaĢılabilmektedir. Yugoslavya doğumlu nüfus içinde, Türkiye‟ye göç etmiĢ olan BoĢnak muhacir sayısını kesin rakamlarla ifade 1157 1927 yılında Saraybosna‟dan gelen Fatma hanım‟ın, daha önceki bir tarihte göç ederek EskiĢehir‟e yerleĢtirilmiĢ bulunan eĢinin yanında iskân talebinde bulunması üzerine, EskiĢehir‟de yerleĢtirilmiĢtir. BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12./52.117.26, 8.03.1927. Meselâ, bu uygulamaya verebileceğimiz diğer örnekler; 1917‟de gelen diğer bir BoĢnak Muhacirîn Kandıra‟da, bir diğer Muhacirîn de isteği doğrultusunda Çatalca‟da bulunan babasını yanına yerleĢtirilmesidir. BCA, T.Ġ.G.M., 272.14/77.39.3, 2 TeĢrîn-i sânî 1925; BCA, T.Ġ.G.M., 272.14/77.36.10, 2.09.1925. 1158 D.Ġ.E.Y., C.4, Ankara, 1931, s.68-69. 1158 BCA, M.G.M., 030.10.0.0/81.531.8, S.16211/5996, D.81/49, 24.6.1935. 1159 Vladan JovanoviĤ, “Iseljavanje muslimana iz Vardarske banovine: izmeħu stihije i drţavne akcije“, Pisati istoriju Jugoslavije: viĎenje srpskog faktora, Beograd, 2007, s.88. 1160 BCA, B.K.K., 030.10.0.0/250.691.9, D.4327, 28.5.1929. 322 etmek mümkün görünmemektedir. Çünkü, kayıtların çoğunda, muhacirlerin geldikleri yerin Yugoslavya diye belirtilmiĢ olması,1161 BoĢnak muhacirlerin toplam sayısına ulaĢmada problem yaratmaktadır. Ancak, arĢiv kayıtlarında, çeĢitli yıllarda Türkiye‟ye yerleĢtirilen Yugoslavya muhacirlerine ait belgelerin tek tek incelenmesi sırasında, BoĢnak ya da Bosnalı Ģeklindeki bilgiler ile muhacirlerin arazi, ev, yerleĢim yerlerine iliĢkin cetvellerdeki bilgiler esas alınmıĢtır. Bu bilgilerden yola çıkarak da, BoĢnakların Türkiye‟deki iskân süreçleri değerlendirilmeye çalıĢılmıĢtır. Tablo 18 Vilâyet-Livâ Kaza-Karye Ġzmir Vilâyeti Merkez Karaburun ? KuĢadası ? ÇeĢme ÖdemiĢ BoĢnak Sayısı Toplam 111 Tarih 19.03.1923 50 230 5 14 480 77 132 7 Kocaeli Livâsı Konya Vilâyeti Tire 25 Foça 315 Adapazarı 6687 Karamürsel 19104 1446 Mart 1923 Kandıra 48 8639 Merkez 1291 1291 Ereğli AkĢehir Bursa (Ertuğrul Livâsı) YeniĢehir Ġnegöl 1 ġubat 1923 160 1203 (Erkek) 2714 1351 (Bayan) Ġstanbul Vilâyeti Sakrıköy (Viranbosta Karyesi) 8 (Erkek) 10 (Bayan) 18 323 Kağıdhâne 12 (Erkek) 19 7 (Bayan) Çorum Livâsı Hüseyin Ayater‟in Kal‟a Hisar 300 (Erkek) 305 5 (Bayan) TOPLAM 14.432 28 Aralık 1923 25 1923 Ocak 1923‟de Türkiye‟ye Gelen BoĢnak Muhacir Sayısı Yugoslavya‟da 1931‟de yürürlüğe konan yeni toprak reformu yüzünden göçler yeniden hız kazanmıĢtır. Bu yüzden, 1933‟de Yugoslavya‟dan Türkiye‟ye 3.018 muhacir gelmiĢtir. Bu muhacirlerin yerleĢtirildikleri yerler hakkında ayrıntılar aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir. 1934-1960 arası dönemde ise Yugoslavya‟dan 160.922 muhacir gelmiĢtir.1162 Tablo 19 VĠLÂYET NÜFUS VĠLÂYET HANE NÜFUS Afyon 3 3 Elaziz 1 6 Amasya 1 6 EskiĢehir 25 126 Ankara 14 71 Ġstanbul 154 686 Aydın 10 52 Ġzmir 251 966 Balıkesir 5 27 Kocaeli 5 19 Bilecik 8 41 Malatya 1 5 Bursa 47 114 Manisa 20 93 24 82 Sivas 85 425 Diyarbakır 1162 HANE Hayati Doğanay, “DıĢtan Anadolu‟ya Göçün Nüfus ArtıĢı Üzerindeki Etkilerine Genel Bir BakıĢ (1783-1976)”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, AraĢtırma Dergisi, S.12, 1980, s.368-372. 324 Tekirdağ TOPLAM 24 97 724 3018 Yozgat 46 199 1933 Yılı Ġçerisinde Yugoslavya‟dan Türkiye‟ye Gelen Muhacirlerin Ġskân Edildikleri Vilâyetler Yugoslavya DıĢiĢleri Bakanlığı‟nın kayıtlarına göre, 1935‟e kadar 21.500 Müslüman Türkiye‟ye göç etmiĢtir.1163 Bir baĢka kaynağa göre de, 1927-1939 yılları arasında Yugoslavya‟dan 19.278 kiĢi göç etmiĢtir.1164 Kosova ve Makedonya kısmından Türkiye‟ye gerçekleĢen göçlerin, daha çok 1934 yılında ve sonrasında olduğunu Yugoslavya istatistiklerine dayanarak söyleyebilmekteyiz. 1165 Sonuç olarak diyebiliriz ki, Türkiye‟nin 1927-1935 yılları arasında 2.510.000 kadar artmıĢ olan nüfusunu, % 24.83‟ünü muhacir nüfus kitlesi oluĢturmaktaydı. YaklaĢık 618.506 kadar olan bu göçmen miktarının % 65 kadarı Yunanistan, °/o 17.06‟sı Bulgaristan ve diğeri de Romanya‟dan Anadolu‟ya göçmüĢtür. 1166 Tespit edebildiğimiz kadarıyla da, 1923 yılında Türkiye‟ye gelen BoĢnak muhacir sayısı 14.432 kiĢidir. 5.3.2.2.1934 Ġskân Kanunu ve Muhacirlerin Ġskânı Türkiye‟ye gelen muhacirlerin iskânının ikinci dönemininde, yani 1934 yılından itibaren Yugoslavya‟dan gelen BoĢnak muahcirler, “iskânlı göçmen” adı altında ve 1934 Haziranı‟nda kabûl edilen Ġskân Kanunu kapsamında, Türkiye‟ye kabûl edilmiĢler ve yerleĢtirilmiĢlerdir. 1934 Ġskân Kanunu, Türkiye‟nin 1930‟lu yıllardaki nüfus politikasını ve Atatürk dönemi millîyetçilik anlayıĢını ortaya koyan önemli bir belgedir. 1934 yılından önce de Türkiye‟de çeĢitli yerleĢtirme kanunları hazırlanmıĢtır. Ancak, 1163 AJ, 370-9-42, s.657, 812, 831, 889, 630. 1164 Sulejman SmlatiĤ, “Iseljavanje jugoslavenskih muslimana u Tursku i njihovo prilagoħavanje novoj sredini“, INNJ, ss.251-256. 1165 Statistički godišnjak Kraljevine Jugoslavije 1930–1940, C.II–X, Beograd, 1933–1941. 1166 Doğanay, a.g.m., s.368-372. 325 hiçbiri 2510 sayılı yasa kadar geniĢ kapsamlı ve ayrıntılı değildir. Çünkü, bu iskân kanununun amacı, yalnızca nüfusu bir yerden alıp baĢka bir yere nakletmek değildir. Bu kanun, hem Kürt ayaklanmalarına karĢı geliĢtirilen bir önlem, hem de nüfusu tek bir millet kimliği etrafında TürkleĢtirmek için hazırlanmıĢ sosyal bir program olarak ele alınmıĢtır. 1934‟de, yeni bir iskân kanununun kabûl edilmesi için sunulan gerekçe Ģöyledir: “… Dinî ve emperyalist saltanatın memlekette idame ettiği idare-i mutlakanın bünyesi esasen millî temsil siyaseti tatbikine gayrimüsaittir. Mutlakiyet kendi varlığını birbirleriyle anlaşamayan unsurların yan yana bulundurulmalarına ve birbirleriyle bağdaşmamalarına ve kaynaşmamalarına istinat ettiriyordu. Onun için muhtelif kıtalardan gelen muhacir unsurlar hane hane Türk kasaba ve köyleri içine dağıtılarak eritilip temsil edilmeleri maksadı hiçbir zaman istihdaf edilemezdi. Muhtelif Vilâyetlere gelen bu halk blok halinde ve müstakil köy ve mahalle teşkil etmek üzere yerli Türklerin arasına bir ihtilaf unsuru olarak katılırdı. Bunlar yıllarca kendi dilleriyle mütekellim kaldılar. Bütün Osmanlı devrinde Türkçe‟yi ana dili olarak benimseyemediler. Türk ırkına ve harsına mensup muhacirler bile blok halinde ayrı yerleştirilmek yüzünden ırkdaşlarına bütün bir Osmanlı devrinde ısınamadılar gittiler.”1167 Gerekçede, Osmanlı Devleti‟nin bu muhacirleri Türklük içinde eritme ihtiyacını hiçbir zaman hissetmemiĢ, Türkçe‟yi anadil olarak benimsetmeye çalıĢmamıĢ olduğundan bahisle, Cumhuriyet yönetiminin, Türk nüfusunu geliĢtirme ve yerleĢtirme siyasetine eğilmesi gerektiğine dikkat çekilmekteydi. 1168 Nüfus, hem Balkanlar‟dan getirilecek muhacirlerle, hem de doğumlarla artırılmalıydı.1169 1167 TBMMZC, Ġskân Kanunu Muvakkat Encümeni Mazbatası, Devre IV, C.23, Ġ.68, 2 Mayıs 1932, s.2; Ġskân Kanunu‟nun ilk tasarısı Dâhiliye Vekâleti tarafından hazırlanmıĢ ve gerekçesi ile birlikte BaĢvekalet‟in 2 Mayıs 1932 günlü yazısı ile, TBMM BaĢkanlığı‟na sunulmuĢtur. Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, Cilt 1, Ankara, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1995, s.348. 1168 1924 Anayasası‟nın 88. maddesi ile kimlere “Türk” deneceği, netleĢtirilmiĢtir: “Türkiye‟de din ve ırk ayırd edilmeksizin vatandaşlık bakımından herkese “Türk” denir. Türkiye‟de veya Türkiye dışında bir Türk babadan gelen yahut Türkiye‟de yerleşmiş bir yabancı babadan Türkiye‟de dünyaya gelip de memleket içinde oturan ve erginlik yaşına vardığında resmi olarak, Türk vatandaşlığını isteyen yahut vatandaşlık kanunu gereğince Türklüğe kabûl olunan herkes Türk‟tür. Türklük sıfatının kaybı kanunla 326 Basında çıkan haberler, bu dönemin iskân plânı hakkında önemli ipuçları vermektedir. iskân siyasetinin hedefleri, atıl durumdaki toprakları üretime açmak ve ekonomiye katkı sağlamakla birlikte sınırların güvenliğini korumak olduğuna dair, 5 Ocak 1933 tarihinde Cumhuriyet‟te çıkan bir yazıdaki Ģu ifadeler dikkat çekmektedir: “…Gelen muhacirler önce Trakya‟ya yerleştirilmeli, Avrupa‟da koca bir duvar dikilmelidir. Toprağı eken, yurdu güzelleştiren ve günü gelince onun için kanını döken adamdır, yurttaştır. Boş topraklar hiçbir işe yaramaz ve bir gün gelir başkalarının eline geçer. Edirne‟de Kırklareli‟nde bütün Trakya‟da Bulgarların gözü vardır. Midye ile İnoz arasında bir çizginin üstünde kalan yerleri her gün bağıra bağıra söylüyorlar. İstanbul‟da bile gözleri vard›r. Bulgarlar‟ın bu azgın açgözlülüğü karşısında Türk‟ün gözü Trakya‟nın üstünden ayrılmamalıdır…Boğazlar, İstanbul ve Trakya Türkiye‟nin elinde olmasaydı, yeryüzünde bugünkü gibi saygı görmezdik, bugünkü gibi sözümüzü dinletemezdik. Bu yüksek değerli topraklarımızı sımsıkı tutmalıyız. Bu sımsıkı tutuşu ise Türk kolları ve göğüsleri yapabilir.1170 Ġskân Kanunu‟nun görüĢülmesi sırasında yapılan tartıĢmalar, konuĢmalar o dönemin hassasiyet noktalarını ortaya koymaktadır.1171 Meselâ, Samsun milletvekili yazılı hallerde olur.” Bkz. A. ġeref Gözübüyük-Suna Kili, Türk Anayasa Metinleri (1839-1980), 2.basım, Ankara, AÜ. SBF Yay., 1982, s.133. 1169 A.g.e., s.3. Bu “gerekçe”, kanun tasarısı ile birlikte, 5 Mayıs 1932‟de Dâhiliye, Ġktisat, Millî Müdafaa, Hariciye, Maliye ve Bütçe encümenlerine havale edilmiĢtir. Tasarının havale edildiği Muvakkat Encümeni, tasarı üzerindeki incelemeleri altı ayda tamamlayarak yeniden hazırladığı ve “YerleĢtirme Kanunu” olarak adlandırdığı tasarı ve raporunu, 27 Mayıs 1934‟te BaĢkanlığa sunmuĢtur. Bkz. Çoker, a.g.e., s.348-349. Kanunun sadece muhacir getirip yerleĢtirmekle sınırlı olmadığı, esas olarak binlerce yıldan beri dağınık ve göçebe yaĢayan Türkleri toparlamak ve kültür meselesini kökünden çözmek için hazırlandığı ayrıca vurgulanmaktaydı. TBMMZC, Ġskân Kanunu Muvakkat Encümeni Mazbatası, Devre IV, C.23, 27 Mayıs 1934, s.8. 1170 Cumhuriyet, 3 Birincikanun 1933, s.1 1171 Örnek olarak, Kütahya milletvekili NaĢit Hakkı Bey‟in Meclis kürsüsündeki bir konuĢmasından Ģu cümleleri konunun içeriğine iliĢkin aktarabiliriz: “Aziz ArkadaĢlarım, yurdumuza ülkümüzdeki Ģekli verecek, bugünkü bakir varlık üzerinde hür, zengin ve sağlam nesilleri yaĢatabilecek, Türk olmanın Ģeref ve değerini bu topraklarda yaĢayanların iliklerine kadar iĢletecek olan yerleĢtirme kanunu inkılâbın ana kanunlarından belli baĢlısı olmak mümtazlığındadır.” TBMMZC, Devre IV, C.23, Ġ.65, 7 Haziran 1934, s.68. 327 RuĢeni Bey, konuĢmasında, Osmanlı döneminde Çerkezler‟in, BoĢnakların ve Lazlar‟ın kendi dillerini konuĢtuklarını, kendi mahallelerini kurduklarını söylemekte ve yükselen Türklük duygusuna karĢı farklı duyguların ön plâna çıkarıldığını vurgulamaktadır. RuĢeni Bey, bazı milletlerin diğerlerinin içinde zamanla eridiğini, bunun doğal bir süreç ve tarihi bir aĢama olduğunu da ifade ederek iskân kanunun gerekliliğini savunmuĢtur.1172 Kanun tasarısı savunulurken, geçmiĢte muhacirlerin iskânlarının yeterince iyi gerçekeĢtirelemediği konusu da ġükrü Kaya tarafından mecliste ifade edilmiĢtir: “Malûmu âliniz iki türlü muhaceret vardır. Biri cebrî ve zor muhacerettir. Diğeri istekli muhacerettir ki, nüfusu taşıp ta başka yerlere giden halkın muhaceretidir. Cebir suretiyle gelen muhacirler, vaktin idareleri tarafından iyi yerleştirilmemişlerdir veyahut yanlış iskân edilmişlerdir, bu muhacirler bu zorlukları bugüne kadar çekmektedirler. Bu kanun bunların tashihini icap ettirecek birçok hükümleri havidir. Bundan sonra hariçten yakın etrafımızda, iki milyona yakın, halis Türk vardır. Bunların azar azar ana vatana gelmeleri adeta mukadderdir. Bunlar eski, zor ve cebrî muhaceret şeklinde gelmeyecek, kendi istek ve arzularıyla geleceklerdir. Kendilerini iskân ilminin icabettirdiği kavaidi içtimaiye [toplumsal kurallar] ve iktisadîyeye göre yerleştirmek de bizim borcumuzdur. Kanunda buna göre hükümler vardır. İskân keyfiyeti her yerde güç geçmiştir. Ve bunda hiçbir memleket muvaffak olamamıştır. Gene en çok muvaffak olan Türklerdir.” 1173 GörüĢmeler incelendiğinde, bunun gibi birkaç kısa tartıĢmanın dıĢında, kanuna yönelik ciddi bir muhalefetin veya kanunun genel amacına yönelik itirazların olmadığı görülmektedir.1174 Ġskân Kanunu‟nun önemli amaçlarından biri de yasa metninin 3. ve 4. maddelerinde bahsedilen ve asıl konumuz olan “muhacirler”in yerleĢtirilmesi 1172 A.g.e., s.69. 1173 TBMMZC, Devre IV, C.23, Ġçtima: 68, 14 Haziran 1934, s.140-141. 1174 TBMMZC, Devre IV, C.23, Ġçtima: 68, 14 Haziran 1934, s.168. 328 meselesiydi.1175 3. Madde Ģöyledir: “Türkiye‟de yerleşmek maksadı ile dışarıdan, münferiden ve müçtemian gelmek isteyen, Türk soyundan meşkim veya göçebe fertler ve aşiretler ve Türk kültürüne bağlı meskun kimseler iş bu kanun hükümlerine göre Dâhiliye Vekilliği‟nin emri ile kabûl olunurlar.”1176 Kimlerin veya hangi memleketler halkının Türk kültürüne bağlı sayılacağı, Ġcra Vekilleri Heyeti kararı ile tespit olunması kararlaĢtırılmıĢtı. Konuyla ilgili ikinci madde, Ġskân Kanunu‟nun 4. maddesidir.1177 Kanuna göre, Türk kültürüne bağlı olduğu düĢünülen Türk soyundan muhacirlerin bir numaralı mıntıkalara yerleĢtirilmesi plânlanmıĢ, ancak anarĢistler, casuslar ve çingeneler muhacir olarak değerlendirilmediğinden, bu unsurların iskâna tabî tutulmaları uygun görülmemiĢtir. Ġskân Kanunu‟nun 7. maddesi, muhacirlerin iskânında esas alınacak noktaları belirlemekteydi. Maddeye göre, Türk ırkından olup hükûmetten iskân yardımı istememeyi yazı ile bildiren muhacirler ve mülteciler, Türkiye içinde istedikleri yerde yerleĢmeğe serbest bırakılırlar. Hükûmetten iskân yardımı isteyenler, hükûmetin göstereceği yerlere gitmeğe mecburdurlar. Türk ırkından olmayanlar, hükûmetten yardım istemeseler bile, hükûmetin göstereceği yerde yurt tutmağa ve hükûmetin izni olmadıkça buralarda kalmağa mecburdurlar. Ġzinsiz olarak baĢka yere gidenler, ilk defasında yerlerine çevrilirler. Tekrarı hâlinde, Ġcra Vekilleri Heyeti kararı ile vatandaĢlıktan düĢürülürler. Hangi mıntıkalara kimlerin yerleĢtirileceği 12. ve 13. maddelerde sıralanmıĢtır.1178 Buna göre; Türk kültürüne 1175 Nitekim Ġskân Kanunu tasarısı, 7 Haziran 1934‟te Genel Kurul‟da görüĢülmeye baĢlanmıĢtır. GörüĢmelere, 14 Haziran‟da devam edilmiĢ ve aynı gün sonuçlandırılmıĢtır. “Ġskân Kanunu” adı ile 2510 sayılı kanun olarak kabûl edilmiĢtir. Çoker, a.g.e, s. 351-355; “Ġskân Kanunu dün kabûl edildi”, Cumhuriyet, 15 Haziran 1934. 1176 1177 TBMMZC, Devre IV, C.23, Ġ:68, 14 Haziran 1934, s.140-141. Madde 4: A: Türk kültürüne bağlı olmayanlar, B: AnarĢistler, C: Casuslar, Ç: Göçebe çingeneler, D: Memleket dıĢına çıkarılmıĢ olanlar Türkiye‟ye muhacir olarak alınmazlar, BulaĢıcı hastalık taĢıyanlar doğrudan doğruya Hükûmet hastanelerine gönderilip orada parasız tedavi olunurlar. 1178 H. Nuri, Ġskân ve Muhaceret, Ġstanbul, Tecelli Matbaası, 1934, ss.19-20. Madde 12: 1 numaralı mıntıkalara: Yeniden hiçbir aĢiretin veya göçebenin sokulmasına, Türk kültürüne bağlı olmayan hiçbir ferdin yeniden yerleĢmesine ve bu mıntıkaların eski yerlilerinden olsa 329 mensup olmayanlar ülkenin Batı bölgeleri olan 2 numaralı mıntıkalara, Türk kültürüne mensup çoğunluğu muhacir kitle ise, ülkenin Doğu bölgelerine yerleĢtirilecektir. Ġskân Kanunun 29. maddesi uyarınca bir numaralı mıntıkalarda iskân edilenlerin bulundukları bölgede oturma mecburiyeti, 10 yıl olarak tespit edilmiĢken,1179 aynı kuralın uygulanması iki numaralı mıntıkalarda Ġcra Vekilleri bile Türk kültürüne bağlı olmayan hiçbir kimsenin avdet etmesine izin verilemez. Bu mıntıkalarda soyca Türk olup dilini unutmuĢ veya ihmal etmiĢ bulunan köyler ve aĢiretler efradı, ahâlisi Türk kültürüne bağlı köyler ile nahiye, kazâ ve vilâyet merkezleri civarına yerleĢtirirler. Bu mıntıkalarda, 1914‟den önce, yerleĢip ana dili Türkçe olan ve umumi veya millî savaĢta mıntıka dıĢarısındaki vilâyetlere gelmiĢ ve bu kanunun mer‟iyetine kadar hiçbir iskân yardımı görmemiĢ bulunanların eski yurtlarına gelmeleri ve yerleĢmeleri temin olunur. DıĢarıdan gelecek Türk kültürlü muhacirler, iklim ve yaĢayıĢ Ģartlarına uygunluğu göz önünde tutularak, mıntıkalara alınıp yerleĢtirirler. 3 numaralı mıntıkalar halkından veya 1 numaralı mıntıkalar dıĢında yerleĢmiĢ olanlardan Türk kültürlü vatandaĢlar, aileleri ile birlikte, iklim ve yaĢayıĢ Ģartlarına uygun olmak üzere, 1 numaralı mıntıkalara alınıp iskân edilirler. 1 numaralı mıntıkalar haricindeki vilâyetler ahalisinden bu mıntıkalara, aileleri ile birlikte gelip yerleĢmek isteyen Türk ırk ve kültürlü asker ve mülkiye mütekaitleri, yine bu vilâyetler halkından ve Türk ırkından olduğu halde bu mıntıkalarda askerlik etmiĢ olup terhislerinde ailelerini getirerek ve bekar olanlar da evlenerek, yerleĢmek isteyenler, 17‟inci maddeye göre, iskân edilirler. Madde 13. 2 numaralı mıntıkada, aĢağıda yazılanlar, Dâhiliye Vekilliğinin münasip göreceği yerlerde iskân edilirler: A: DıĢarıdan gelen muhacirler ve mülteciler, B: Bu mıntıkadaki aĢiretler, C: 1 ve 3 numaralı mıntıkalardan naklolunanlar, Ç: 1 ve 3 numaralı mıntıkalar halkından olup bu mıntıkalarda askerliğini bitirmiĢ olanlardan evlenerek kalmak isteyenler, D: 1 numaralı mıntıkalardan Türk ırkından olmayanlardan bu mıntıkaya gelip yerleĢmek isteyenler. AĢağıda yazılanlar, Ġcra Vekilleri Heyeti kararı ile, nakil ve iskân edilebilirler: a: Topraksız veya az topraklı çiftçiler, b: Heyelan ve seylan gibi afete uğrayan kimseler, c: Verimsiz veya azmaklık ve bataklık veya tehlikeli veya askerlikçe yasak topraklardaki insanlar, ç: Harsî, siyasî, idarî, içtimaî, askerî, iktisadî sebeplerle nakline lüzum görülenler. Türk ırkından olmayanların serpiĢtirme suretiyle köylere ve ayrı ayrı mahalle veya küme teĢkil edemeyecek Ģekilde kasaba ve Ģehirlere iskânları mecburidir. 1179 Madde 29: Hükûmetçe iskân edilen muhacirler, mülteciler, göçebeler ve 1 numaralı mıntıkada hükûmetçe yerleĢtirilen kimseler yerleĢtirildikleri yerde en az 10 yıl oturmağı mecburdurlar. Bunlar Dâhiliye vekilliğinin izni olmadıkça baĢka yerlerde yurt tutamazlar. BaĢka yerlere izinsiz gidip yurt 330 Heyeti‟nin iznine tabî tutulmuĢtur. Türk kültüründen olmayan unsurların iskân edildikleri bölgeden, Türk kültürüne sahip olmadan dönmelerine izin verilmemiĢtir. Ancak, 1934 tarihli Ġskân Kanunu‟nun, önceki iskân tasarlamalarında farkı, Türk kültürüne mensup halkın, bu kültüre yabancı Doğu Anadolu bölgesinde iskânını da içermesi olmuĢtur.1180 Yasanın 7. maddesi, Türk göçmenlere, iskâna kapalı alanlar dıĢında istedikleri herhangi bir yere yerleĢme hakkını vermektedir. Diğer göçmenlerin iskânı, hükûmet tarafından düzenlenecektir. Türk ırkından olmayanlar ise, hükûmetin göstereceği yerde yerleĢtirileceklerdi: “Madde 7-A: Türk ırkından olup, Hükûmetten iskân yardımı istememeyi yazı ile bildiren muhacirler ve mülteciler, Türkiye içinde istedikleri yerde yerleşmeye serbest bırakılırlar. Hükûmetten iskân yardımı isteyenler Hükûmetin göstereceği yerlere gitmeye mecburdurlar. B: Türk ırkından olmayanlar, Hükûmetten yardım istemeseler bile, Hükûmetin göstereceği yerde yurt tutmağa ve Hükûmetin izni olmadıkça buralarda kalmağa mecburdurlar. İzinsiz başka yere gidenler ilk defasında yerlerine çevrilirler. Tekerrürü halinde İcra Vekilleri Heyeti kararı ile vatandaşlıktan düşürülürler. C: Türkiye'ye geldikleri tarihten itibaren iki yıl içinde iskân istemeyen muhacir ve mültecilere iskân yardımı yapılamaz.”1181 Ġki numaralı mıntıkalarda yalnızca, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki Türk ırkından olmayan unsurlar değil, Balkanlar‟dan gelen muhacirler ile Türk kültürlü muhacirler iklim ve yaĢayıĢ Ģartlarına uygunluğu gözönünde tutularak bu mıntıkalara alınıp yerleĢtirilirler. 16. madde, aile ve akrabaların nasıl yerleĢtirileceğini ayrıntılı olarak açıklamaktadır. Buna göre de: “Türk muhacir ve mülteciler hısım ve akrabalarının bulundukları yerde iskân olurlar.” Bu madde de, tutanlar ve tutmak isteyenler yerleĢtirildikleri yere döndürülürler. 1 ve 3 numaralı mıntıkalardan 2 numaralı mıntıkaya naklolunan ve 2 numaralı mıntıkada, 9. 10. ve 11. maddelere göre bir yerden baĢka yere nakledilenler on yıl sonra dahî, Ġcra Vekilleri Heyeti kararı olmadıkça, baĢka yerlere gidip yurt tutamazlar. 1180 Yüksel, a.g.t., s.117. 1181 Düstur, 3. Tertip, Cilt 15, BaĢvekâlet Matbaası, 1934, s.1157-1158. 331 Türk muhacir ve mültecilerin akrabalarının yanına yerleĢtirileceği özellikle belirtilmiĢtir. Türk kültürüne bağlı olmayanlar için böyle bir vurgu yapılmamıĢtır. Ġskân Kanunu‟nun 17‟den 29‟a kadar olan maddeleri, yerleĢtirilen nüfusun barınacağı yerler, kullanacağı toprak, alacağı hayvan ve dükkânlar ile ilgilidir. Hangi toprakların ne Ģekilde dağıtılacağı 21. Madde‟de ayrıntılı olarak açıklanmıĢtır. “Madde 21-İskân edilen muhacir, mülteci, göçebe ve naklolunan çiftçilere ve sanatkârlara aşağıda yazılı topraklardan dağıtılır. A: Menşei ve nevi nolursa olsun bütün millî topraklardan; B: Şehirlerin kasabaların, köylerin sınırları içinde bulunan mer‟a, baltalık, fundalık gibi orta malı olup hükûmetçe ihtiyaçtan fazla görülen topraklardan; C: Şehirlerin, kasabaların, köylerin sınırları dışında kalan ve orman olmayan boş yerlerden; Ç: Devletçe görülecek lüzum ve zaruret üzerine bazı ormanlarda, İcra vekilleri Heyeti kararı ile, muvafık görülen yerlerden; D:Hükûmetçe satın alınacak veya istimlâk olunacak çiftlikler ve topraklardan...” 22. madde, 21. maddede bahsedilen nüfusun yerleĢtirilmesine ayrılan yerlerin kimin iĢgâli altında olursa olsun, boĢaltılacağını; 23. madde, dağıtılan yapı ve toprakların temlikine kaymakam ve valilerin yetkili olduğunu; 24. madde, muhacirlerin, mültecilerin kendilerine ev yaptırılıncaya kadar hükûmete veya halka ait binalarda barındırılacağını; 25. madde ise, yerleĢtirildikten sonra iki yıl içinde hükûmetin gerekli hâllerde muhacirlerin yerlerini değiĢtirebileceğini hükme bağlamaktadır.1182 ĠçiĢleri Bakanlığı, iskân tâlimatnâmesini vilâyetlere 13 Eylül‟de tebliğ etmiĢtir. Tâlimatnâmeye göre iskân, muhacirlerin sınırdan girmesiyle baĢlayarak yerleĢtirildiği yerde tapuların teslimiyle devam etmekte ve bir yıllık yiyeceğin verilmesiyle bitmektedir. Ġfade Ģöyledir: “Hükûmetten iskân istemeyen muhacirlere iskân namı ile hiçbir yardım yapılmayacaktır. Yalnız bunlardan Hükûmetin gösterdiği yere gitmiş olanlara toprak verilecektir. Türk ırkından olan muhacirler tercihen akrabalarının bulundukları yerlere iskân edilecektir. Türk kültürüne bağlı olup da Türkçeden başka dil ile konuşanlar hükûmetin göstereceği yere iskân edilecektir.”1183 1182 Düstur, 3. Tertip, Cilt 15, BaĢvekâlet Matbaası, 1934, s.1164. 1183 “Ġskân talimatnamesi Vilâyetlere tebliğ edildi: Kimler yardım görecek”, Milliyet, 14 Eylül 1934, s.2; “Ġskân talimatnamesi Vilâyetlere tebliğ edildi”, Hâkimiyeti Milliye, 14 Eylül 1934, s.3. 332 Muhacirler, sevk muameleleri yapılıncaya kadar Tophane‟deki KılıçalipaĢa Medresesi‟ne getirilecekler, at, araba ve diğer eĢyaları da sahil kenarındaki ahırlara yerleĢtirilerek muhafaza edilecekti.1184 Ġskân Kanunu ile birlikte basında çıkan haberlerde de, muhacirlerden 1934 yılında hangi ülkeden ne kadar sayıda geleceğine dair haberler yer almaya baĢlamıĢtı. 1934 yılında en az elli bin muhacirin daha gelmesi beklenmekteydi ve bu muhacirler iskân mıntıkalarına ücret ödemeksizin gönderilecekler, kendilerine her türlü kolaylık sağlanacaktı. “Esasen yeni iskân kanunu bunu temin etmektedir” Ģeklindeki haberler basında yer almaktaydı. Muhacirlerin çıkıĢ iskelelerinde Türk toprağına ayak basar basmaz, beyanname verecekleri ve tabiiyet meselesinin de kolaylıkla çözümleneceği yazılmıĢtır.1185 Türkiye‟ye gelen bu kiĢilerden vatandaĢlığa alınmalarında sakınca görülmeyenler vatandaĢlık kanunun 6. maddesine göre Türk vatandaĢlığına alınmıĢlardır.1186 Atatürk, Balkanların kaybedilmesi ile ilgili olarak da millî dil Ģuurunun olmamasını sebeb olarak gösterir. “Şüphesiz, Türk milliyetçiliğinin dayandığı temel esaslardan biri de Türk dilidir. Millî dil, millî şuuru uyandırması bakımından millî tarihle bütünleşir. Osmanlı Devleti‟nin Rumeli torpaklarında, Balkanlar‟da yaşayan kavimlerde uyanan milliyetçilik şuurunun altında şüphesiz ki dilin etkisi sözkonusudur”. Atatürk, konuyla ilgili olarak, “Biz Balkanları niçin kaybettik, biliyor musunuz? Bunun tek bir sebebi vardı. Bu da İslav Araştırma Cemiyeti‟nin kurduğu dil kurumlarıdır. Bizim içimizdeki insanların millî tarihlerini yazıp, şuurlarını uayndırdığı zaman biz Balkanlar‟da Trakya sınırlarına çekildik”demektedir.1187 1184 1185 “200 Bin Muhacir Gelecek”, Son Posta, 30 Haziran 1934, s.2. “Muhacirler süratle YerleĢtirilecekler”, Milliyet, 10 Temmuz 1934, s.3; “50.000 muhacir gelecek”, Cumhuriyet, 10 Temmuz 1934, s.1, 4. 1186 1934 yılında ve sonraki yıllarda, Yugoslavya‟dan gelen muhacirlerden kaç kiĢinin, ne zaman vatandaĢlığa alındığını gösteren çok sayıda arĢiv belgesi mevcuttur. Burada örnek olması açısından bazı belgeleri gösterebiliriz: BCA, 030.18.12/39.64.3, 14.09.1933; BCA, 30.10.02/43.17.10, 2.04.1934; BCA, 030.18.12/66.56.7, 30.06.1936. 1187 Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, C.I, Hasret Yayınları, Ankara, s.53. Ayrıca Atatürk, “Diyarbakırlı, Vanlı, Erzurumlu, Trabzonlu, İstanbullu, Trakyalı ve Makedonyalı, hep bu 333 5.3.3.MuhacirlereYapılan Yardımlar BoĢnakların Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye‟ye gerçekleĢen göçleri ve Türkiye‟de iskânları sırasında, kendilerine hükûmet tarafından çeĢitli yardımlar yapıldı. Muhacirlerin sevk, iaĢe ve iskânları, sağlık sorunlarının giderilmesi, bunlara emlak ve arazi temini, üretici duruma gelmeleri amacıyla çeĢitli ziraî ve nakdî yardımlarla ilgili olarak Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren çeĢitli kanun, nizamnâme, tâlimatnâme ve yönetmelikler oluĢturuldu. Muhacirlerin iskânını olabildiğince sorunsuz yürütmek ve onların Türkiye‟deki yaĢama uyum süreçlerini kolaylaĢtırmak için oluĢturulan bu kanun, nizamnâme, tâlimatnâme ve yönetmelikler kimi zaman tadil edilerek, kimi zaman zeyller oluĢturularak günün ihtiyaçları doğrultusunda düzenlendi. 5.3.3.1.Sevk, ĠaĢe ve Diğer Yardımlar Muhacirlerin sınır kapılarından veya limanlardan iskân yerlerine sevk iĢlemlerinin olabildiğince bir plân ve programa göre yapılmasına çalıĢılıyordu. Ġskân Muâfiyetleri Nizamnâmesi‟nin 44. maddesine göre, imtiyazlı nakliye Ģirketleri, valilikler veya kaymakamlıklarca muhacirlere verilmiĢ olan vesikalara dayanarak, asgari tarifelerini uygulamaktaydılar ve 45. madde ile muhacirlerin ücretsiz veya asgarî tarife ile sevki bir defaya mahsus olarak berlirlenmiĢti.1188 5 Haziran 1921 tarihli nizamnâmenin 5. maddesine göre, muhacir ve mültecilerin sevk ve idareleri belirlenmiĢti. Buna göre, herhangi bir geliri olmayan her fert, müracaat tarihinden itibaren iaĢe taleb edebilirdi. Aile fertlerinden, 10 yaĢından büyük olanlara yarım kilo, on yaĢından küçük olanlara çeyrek ekmek bedeli, bulundukları bölgeye göre değiĢmekle beraber, yevmiye olarak verilirdi. Bu yardım 3 ay devam ederdi. Üç ay dolduktan sonra, komisyonlarca yapılan tetkik ırkın evlatları, hep aynı cevherin damarlarıdır” diyerek de, milli beraberlik ve birlik ilkesinin önemine de iĢaret etmektedir. Bkz. Utkan Kocatürk, Atatürk‟ün Söylev, Fikir ve DüĢünceleri, Ankara, 1971, s.198. 1188 Düstur, Tertip 3, C.7, Ankara, 1944, s.1442. 1923-1933 yılları arasında Yugoslavya‟dan gelen toplam muhacir sayısı 618.306 iken, 1934-1960 yılları arası gelen toplam muhacir sayısı; 714.662‟dir. 334 sonucunda, kimsesiz, yetim gibi “muhtac-ı muavenet” olanlara iaĢe yardımına devam edilirdi.1189 885 sayılı Ġskân Kanunu‟nun (1926) 7. Maddesi‟ne göre de yardıma muhtaç muhacirlerin nakliye masrafları ile iskân olununcaya kadar geçecek zaman zarfında ve iskândan sonra azami iki ay süresince iaĢeleri ücretsiz olarak yapılırdı. Ġki aydan sonra ise, çiftçi ise, mahsulünü alıncaya kadar, değilse borçlanma kanuna göre tamamı geriye alınmak üzere, azamî altı ay süreyle ödünç olarak iaĢeleri sağlanırdı.1190 Bedelsiz iaĢe süresi, göçmen sayısının artıĢ göstermesine paralel olarak kısaltılmıĢtır. Devletin kara ve deniz vasıtaları ile muhacir ve mültecilerin, gümrükten muaf tüm eĢyalarını, eğer hükûmetçe sevk olunacaklarsa yerleĢecekleri yere kadar, yerleĢecekleri yerler yollar üzerinde değilse en yakın istasyon veya limana kadar ücretsiz olarak nakledilirlerdi. Muhacirlerin iskân ve iaĢelerinin yanında, sağlık bakımıları için de tedbir alınmıĢtı. ĠaĢe bedeli alan her muhacirin doktor reçetesi ile alacağı ilâçların bedelleri veya tedavilerinin ve hastane ücretlerinin, devlet ödeneğinden karĢılanacağı belirtilmiĢtir.1191 Meselâ, 1927‟de Erdek‟e iskân edilmiĢ olan BoĢnak muhacirlerin üçünde lekeli humma vakasına rastlanması üzerine, diğer 500 muhacirin durumu da Balıkesir Sıhhıye ve Muavenet-i Ġçtimaiye Müdüriyeti‟nce tetkik edilmiĢ, bunların da aç ve çok sefil hâlde olduğu, her an hastalığa yakalanabilecekleri tespit edilmiĢti. Bu muhacirlerin, geçici de olsa, boĢ evlere hemen yerleĢtirilerek sefaletlerinin önüne geçilmeye çalıĢılmıĢtır.1192 Muhtelif vilâyet ve köylerinde seyyar tabibler vasıtasıyla muhacirlerin sağlık muayeneleri yapılarak hastalıkların önüne geçilmeye de çalıĢılmıĢtı. Çünkü özellikle mübadele göçünün gerçekleĢtiği 1924 ve 1925‟de muhacilerin toplu göçü karĢısında tedbir alınmazsa salgın hastalıklar yayılabilirdi. Öncelikle, henüz Bosna‟da göç hazırlığında olan muhacilerin yolda hastalıktan periĢan olmamaları 1189 Düstur, Tertip 3, C.2, Ankara, 1921, s.74. 1190 Düstur, Tertip 3, C.7, Ankara, 1944, s.1442. 1191 Düstur, Tertip 3, C.2, Ankara, 1921, s.74. 1192 BCA, T.ĠG.M., 272.0.0.12/53.106.1, 7.06.1927. 335 için, Bosna muhacirleri için ne kadar kinin gerektiği ile ilgili ön bir tahkikat yapılmıĢtı.1193 Nitekim, Çatalca‟da, Konya mıntıkasında çiçek, humma, tifus gibi bulaĢıcı hastalıklar baĢgöstermiĢti ve bu hastalığa yakalanan muhacirleri tedavi edebilmek için tabib ve ilaçların gönderilmesi isteniyordu.1194 Mıntıkalar muhacirlerin durumuna göre Hilâl-i Ahmer Cemiyeti‟ne; durumu bildirerek gerekli tahkikatlatların yapılmasını sitemiĢlerdi.1195 Meselâ, Ġzmit‟te bulunan Hilâl-i Ahmer heyetinin teĢkil ettiği hastanenin yetersizliği bildirilerek, özellikle temasla bulaĢan hastalıkları taĢıyanların acilen tedavi edilmesi istenmiĢtir.1196 Türkiye‟de tarımsal yönden verimli veya geniĢ arazilere sahip bölgeler, muhacirlere dağıtım yapılmıĢ mahallerin baĢında geliyordu. Bazı kazâlarda emval-i metruke fazlalığı sebebiyle, muhacirlere bâzan da fazla tarla ve zeytinlik verilebilmiĢti. Meselâ, 1917 senesinde Ayvalık Armudova (Göçek)‟ya yerleĢtirilen BoĢnak muhacirlere zeytinlikler ve tarlalar tevzi edilmiĢti. Bu muhacirler, 1926 senesinde Dâhiliye Vekâleti‟ne gönderdikleri bir telgrafta, kendilerine verilen zeytinlik ve tarlaların geçimlerini sağlamaya yetmediğini ve nüfuslarının 2000 civarında olduğunu bildirerek, sıkıntıya uğradıklarını ifade etmiĢlerdi. Her ne kadar muhacirler tarafından ifade edilen durum böyle olsa da, 1923‟de faaliyete geçen tevzi komisyonları, buradaki BoĢnak muhacir nüfusunun ve onlara dağıtılan tarlanın miktarının tespit edildiğini, buna göre de Göçek‟de bulunan muhacirlerin gayr-ı mübadil BoĢnaklardan olduklarını, zamanında kendilerine fazladan zeytinlik ve arazi verildiği tespit etmiĢti. Ayrıca, Göçek‟e 1917 senesinde 306 ve daha sonraki yıllarda da 683 BoĢnak muhacir iskân edildiği tesbit olunarak, iddia edildiği üzere, Ayvalık‟a 2000 muhacir yerleĢtirilmediği anlaĢılmıĢtı.1197 Bâzı muhacirlerin, yeni iskân kanunun borçlanmaya iliĢkin maddeleri uyarınca, uzun vadede ödeme yaparak, mal 1193 1194 KA, Kutu no.88, Blg. Nr. 54, 9 Nisan 1924. KA, Kutu no.994, Blg. Nr.1, 1339/1341; Muhtelif Hilâl-i Ahmer Sertebabeti, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti‟ne; KA, Kutu no.1296, Blg. Nr.38, 3 Nisan 1924; KA, Kutu no.1296, Blg. Nr.66, 12 Temmuz 1924; KA, Kutu no.88, Blg. Nr.120, 2 Mart 1924. 1195 KA, Kutu no.88, Blg. Nr.25; 27 Nisan 1924. 1196 KA, Kutu no.88, Blg. Nr.37, 14 Mayıs 1924. 1197 BCA, T.ĠG.M, 272.0.0.12/48.91.15, 18.03.1926. 336 edinme yönündeki giriĢimleri, hükûmete verdikleri bilgilerin doğru olmaması yüzünden mümkün olmamıĢtı. 1934 yılında gelen muhacirler ise, iskânlı statüde iĢlem gördükleri için, göçün baĢlamasından üretici konuma gelene kadar geçen süreç tümüyle devlet sorumluluğu altındaydı. Bu yüzden de bu muhacirlerin nakliye ve tüm iskân hizmetleri devlet eliyle yapılmıĢ, buna karĢılık muhacirler de kendilerine gösterilen mıntıkalara yerleĢmekle yükümlü kılınmıĢlardır. Araba ve trenlerle gelen muhacirler Edirne Kırkağaç‟ta karĢılanmakta, tahaffuzhanelerde sağlık muayneleri, aĢıları yapıldıktan sonra BoĢnak muhacirler misafirhanelere sevk edilmekteydiler. Kayıt ve tescil iĢlemleri yapılan muhacirlerin burada kaldıkları müddet içerisinde iaĢeleri Kızlay tarafından kurulan aĢevleri vasıtasıyla sağlanmaktaydı. Misafirhanedeki iĢlemler tamamlandıktan sonra muhacirler kendileri için tespit edilen iskân mıntıkalarına sevk edilmekteydiler. Yola çıkarılan BoĢnak muhacirlere Sıhhat ve Ġçtimai Muavenet Vekâleti ile Dahiliye Vekâleti tarafından görevlendirilen müfettiĢler eĢlik etmekteydi. Sevkiyatlar mümkün olduğu kadar trenlerle yapılmakta, demiryolunun bulunmadığı yerlerde yük arabalarından yararlanılmaktaydı.1198 Muhacirlerin refahını sağmak için ülke genelinde yardım kampanyaları düzenlenmiĢ, ulusal ve yerel gazetelere verilen ilanlarla, halkın muhacirlere yardım etmesi yönünde çağrıda bulunulmuĢtur.1199 5.3.4.Müslümanların Yugoslavya‟daki Emlâkına ĠliĢkin Meseleler Yugoslavya‟daki Müslümanların emlâk meselesi, Türkiye ile Yugoslavya arasında, belli bir dönemde en önemli mesele olmuĢtur. Kaide olarak, göç edenlerin geride bıraktığı malların değerlerinin ödenebilmesi için bu malların maddî değerinin tespiti gerekliydi. Ne var ki, çeĢitli bahaneler öne sürülerek, kiĢilerin emlâk ve arazileri, Yugoslavya idarecilerince haczediliyordu. Bunun üzerine, Belgrad‟daki Türk Elçiliği‟nin Yugoslavya makamlarının nezdinde 1929 yılında yapmıĢ olduğu 1198 Ulus, 29 Mayıs 1936, s.1, 2 1199 Çanakkale, 28 Mart 1935, s.1; Trakyada YeĢilyurt, 19 TeĢrin-î sânî 1934, s.1; AkĢam, 1 ġubat 1935, s.6; AkĢam, 1 Mart 1935, s.6; Son Posta, 11 ġubat 1935, s.4. 337 baĢvurular sonuç vermiĢ ve Yugoslavya‟daki Türk emlâkı üzerindeki mevcut hacizlerin kaldırılacağı belirtilerek, emlâk sahiplerinin, haklarına kavuĢabilmeleri için, mülklerinin bulundukları Ģehirlerdeki memurluklara müracaat etmeleri istendi.1200 Yine de Müslümanlara uygulanan zulümler devam ettirilerek, Türk ve Müslüman nüfusu ülkeden kaçırma siyaseti sürdürülmüĢtür.1201 Nihayet, Türkiye, muhacirlerin bölgede kalan arazi, çiftlik ve emlâkın tasfiyesi meselesini gündeme getirmiĢ ve Yugoslavya ile görüĢmelere baĢlanmıĢtır. Türkiye ile Yugoslavya arasında yapılan anlaĢmaya göre, Yugoslavya‟dan göç etmiĢ olup da, orada kalan emlâkını tasfiye için Yugoslavya‟ya giden Türk vatandaĢlarına verilen vizede, orada 6 ay kalabilecekleri, gerektiğinde bu sürenin uzatılabileceği belirtilmiĢtir. Ancak, 1930‟lu yıllardaki uygulamalarda, Türk vatandaĢlara zorluk çıkarılmağa devam etmiĢtir. Bu bağlamda, Emlakını tasfiye için Yugoslavya‟ya gideceklerin altı aylık bir vize alabilmasi gerekirken, anlaĢma hükümlerine aykırı olarak, Yugoslavya‟nın Ġstanbul BaĢkonsolosu istediğine 6 ay, istediğine 1 ay vize vermekteydi. Vize alanlardan bâzıları, Yugoslavya‟ya gidince, vize müddetince ikamet müsadesi almakta, bâzıları da alamamaktaydılar. YaĢanan bu gibi zulümler dolayısıyla, Belgrad‟daki Türk Elçiliği tarafından Yugoslavya DıĢiĢleri nezdinde giriĢimde bulunulmuĢ, Yugoslavya‟daki mülklerini tasfiye için giden bu vatandaĢlarımıza anlaĢma hükümlerinin uygulanması istenmiĢti. Sonunda, Yugoslavya Hükûmeti de, vilâyetlere gönderdiği bir emirname ile, Türk vatandaĢlarına mümkün olduğunca kolaylık gösterilmesi ve bunların vize sürelerince ikametilerinin serbest bırakılması ve eğer süre içinde mülklerini tasfiye edememiĢlerse, bir sene daha ikametlerine müsade edilmesi, bu 1200 Cumhuriyet, 14 Haziran 1929, s.8. 1201 Sebahattin Zaim, “Türk Dünyasında Balkanlardan Hatıralar”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı, S.16, 1997, s.1763; 1930‟lu yıllarda Yugoslavya‟da, “Cita Turzi Azia” (Türkler Asya‟ya) Ģarkıları söylenmekteydi. 338 sürenin dolması hâlinde ise hükûmete baĢvurulup tâlimat talep edilmesini emretmiĢtir.1202 Bütün bu diplomatik giriĢimlere rağmen, Yugoslavya‟da Müslümanların emlâkı konusundaki sıkıntıları devam etmekteydi. Türkiye, Müslümanların geride bıraktıkları emlâkın yeterince korunmadığını savunurken, Sırplar ülkenin anayasasının ve teĢkilâtının bunları korumaya yeterli olduklarını iddia ediyordu. 1203 Zâten, bir iyi niyet niĢanesi olarak, hükûmet, bölgeden göç edip de Türk vatandaĢlığına girmiĢ olanların bıraktıkları arazilerin ve malların karĢılığı olarak 400 milyon dinar ödemeyi kabûl etmiĢti. 14 Haziran 1933 tarihli Belgrad Elçiliği raporuna göre ise, mecliste alınan yeni bir kararla, bu miktar 100 milyon dinara indirilmiĢti.1204 Velhâsıl, emlak konusu, uzun yıllar boyunca bir çözüme kavuĢturulamamıĢtır. Belgrad‟da 27 Kasım 1933‟te imzalanan “Dostluk, Ademi Tecavüz, Adlî Tesviye, Hakem ve UzlaĢma Muahedesi”ni takiben, Ankara‟da imzalanan, 28 Kasım 1933 tarihli “Türkiye Cumhuriyeti ile Yugoslavya Krallığı Arasında Mütekabil Mutalebatın Tesviyesine Müteallik Ġtilafname” ve “KarĢılıklı Taleplerin Halledilmesine Dair AnlaĢma” ile emlâk meselesi, Yugoslava Hükûmeti‟nin ülkesindeki “Türk emlâkı” karĢılığında, Türk Hükûmeti‟ne 17 milyon dinar tazminat vermesi ile kısmen halledilebilmiĢtir. Bu çerçevede, iki taraf, uyruklarının diğer ülkenin sınırları içinde bulunan mal varlıklarının değerleri karĢılaĢtırılmıĢ, Türk tarafının lehine ortaya çıkan 476.520 TL. fark, Yugoslavya tarafından Türk makamlarına ödenmiĢtir.1205 Daha sonraki yıllarda, 5 Ocak 1950 tarihinde, Türkiye ile Yugoslavya arasında, Ankara‟da Yugoslavya‟daki Türk emlâk ve menfaatlerinin tanzimiyle ilgili 1202 BCA, M.G.M., 030.10.00/250.691.18, D.43216, 20.1.1930. 1203 Bilal ġimĢir, Lozan Telgrafları II, No.255, TTK Yay., Ankara, 1994, s.323. 1204 BCA, M.G.M., 030.10.0.0/251.696.13, 29.6.1933 tarihli Hariciye Vekaleti‟nden Yüksek BaĢvekalet‟e, Belgrad Elçiliği raporuna dair yazı. 1205 BCA, B.K.K., 030.18.1.2/51.8.17, 1935 tarihli kararname; Emgili, “Balkanlar‟dan...”, s.518-519. DıĢiĢleri Bakanlığı, DıĢ Türkler (Belgeler), T.C. DıĢiĢleri Bakanlığı AZEM Dairesi, Ankara, 1969, s.641-642, 622, 677; A. Gündüz Ökçün-Ahmet R. Ökçün, Türk AntlaĢmaları Rehberi (1920-1973), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974, s.468. 339 bir protokol imzalanmıĢtır.1206 Bu anlaĢmayla, Türkiye‟ye 1939‟dan önce gelmiĢ olan muhacirlerin de haklarının korunmak istendiği anlaĢılmaktadır. Bu protokolün birinci maddesinde, Yugoslavya Federatif Halk Cumhuriyeti, istimlâk, millileĢtirme veya diğer durumlarda, Yugoslavya kanunları ve tedbirlerinin Türk emlâk ve menfaatlerine tatbikinden doğan meseleyi hızla halletmeye istekli olunduğunu beyan etmekteydi. Protokolde, göç tarihine ait bir hüküm bulunmamakla beraber, 6 Nisan 1941 tarihinden sonra Yugoslav vatandaĢlığını izinsiz olarak terk etmiĢ olanların bu protokol hükümlerinden faydalanamayacakları da belirtilmiĢtir. Belirtilen tarihten önce, izinsiz dahî olsa, Yugoslavya‟dan ayrılıp Türk vatandaĢlığına geçen muhacirlerin hakları korunacaktı.1207 5.5.BOġNAK MUHACĠRLER VE TÜRKĠYE‟YE UYUM SÜREÇLERĠ Toplum ve kültür değiĢmelerinin sayısız etkeni arasında, hiç Ģüphe yok ki, göçler ön sırada bulunmaktadır.1208 Göç hâdisesi, baĢlı baĢına bir mesele olarak vardır ve etkilerini demografik, toplumsal, siyasî ve iktisadî olmak üzere, insan hayatının her alanında gösterir. Muhacirin ve yerlinin, hâdiseye bakıĢı ve tavrı, bu iĢte çok önemlidir. Zîrâ, en iyi Ģartlarda bile, birbirine yabancı sayılabilecek farklı içtimaî yapıların uyumu gerçekleĢtirilemez ise, çatıĢmalar ve mutsuzluklar kaçınılmaz olur. Toplumsal uyum, maddî ve manevî kültür unsurlarının bir araya gelerek, iĢleyen bir bütün meydana getirecek tarzda birbirini tamamlamaları Ģeklinde ifade edilebilir. Göç eden ve göçü kabûl eden toplumları birbirinden ayıran dinî, kültürel ve sosyal farkların az olduğu hâllerde, bu karıĢımın daha hızlı gerçekleĢtiği ve uyumun sağlandığı bilinmektedir. 1206 Resmi Gazete, 13.3.1950, No.7460, Kanun No.5597; Düstur, Tertip 3, C.3, Ankara, 1969, s.1760. Balkanlar‟da Türk idaresinin sona ermesi ile birlikte, Yugoslavya Türkleri de Türkiye‟ye doğru göç etmeye baĢlamıĢlar, 1939-1950 tarihleri arasında bunların göçüne izin verilmemiĢtir. Yugoslavya, 1953‟de Balkan Paktı‟nın imzalanmasından sonra resmen, göçe izin vermiĢtir. Altuğ, a.g.m., s.115. 1207 1208 Altuğ, a.g.m., s.116. Ülker Gürkan, “Sosyal DeğiĢmeler”, Abadan‟a Armağan, Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayın No. 280, Sevinç Matbaası, 1969, s.470. 340 Din ve dil farkının olmadığı yerlerde de, yerli ile muhacir kaynaĢması daha hızlıdır. Bu kaynaĢma, siyasî, sosyal ve iktisadî etkenlerle birlikte gerçekleĢirse yeni bir toplum yaratacak niteliklere ulaĢır. Ancak, burada üstünde durulması gereken önemli nokta, iĢte bu “yeni“ olma hâlidir. Yâni, göçler, kaçınılmaz olarak yeni toplumların oluĢumuna sebep olurlar. Türkiye bakımından da, göçler, toplumsal yapıyı değiĢtirerek modern Türkiye‟nin oluĢumu ve millet olma bilincine dayalı bir devlet kurma sürecinde çok etkili olmuĢlardır.1209 Türkiye‟de iskân edilen BoĢnakların demografik özelliklerinin, aile yapılarının, uğraĢılarının, kültürel özelliklerinin bilinmesi bu etkiyi daha anlaĢılır kılar. EĢyanın tabiatı gereğince muhacirin gittiği yere uyum sağlaması her Ģeyden önce kendi mutluluğu bakımından çok gerekli olan bir tavırdır. Ancak, uyumdan uyuma da elbetteki fark vardır. Muhacirin kiĢilik yapısı, gelenekleri, alıĢkanlıkarı, tarihî geçmiĢi ve aile içi eğitimi onun uyum sürecini kolaylaĢtırır veya zorlaĢtırır. Aynı Ģeyler, muhacir kabul eden ülkenin yerli halkı için de söz konusudur. BoĢnakların uyum sürecini ve mahiyetini anlayabilmek için onların toplum yapısını, kültürlerini ve siyasi geçmiĢlerini bilmek lâzımdır. Bosna-Hersek, 1464 yılında Fâtih Sultan Mehmet tarafından fethedilmiĢ ve Osmanlı Devleti‟nin bir parçası hâline getirilmiĢtir. Fetihten çok daha önce Bosnalıların bir kısmı zâten Müslüman olmuĢ ve Osmanlı ile dostane iliĢkilere girmiĢlerdi. Fetihten sonra ise BoĢnaklar kitle halinde Ġslâmı kabul etmiĢ ve kısa bir süre içerisinde Türk-Ġslâm kültürünü bütün kurumları ile benimsemiĢlerdir. 1500‟lerden 1878‟e kadar, BoĢnaklar kendilerini ülkenin sahibi olan milletlerden saymıĢlar ve devlete sadakatle hizmet etmiĢlerdir. Bu yüzden, bir uç beyliği gibi idare edilmiĢ olan Bosna‟da Müslümanlar üstün millet olarak siyasî bir düzen 1209 Fahriye Emgili, “Girit‟ten Antalya‟ya Yönelik Göçler”, Son Bin Yılda Antalya Sempozyumu 18-19 Aralık 2003, Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Antalya, 2006, s.157; Fahriye Emgili, “TürkYunan Nüfus Mübadelesi‟nin Mersin‟in Sosyo-Ekonomik Yapısına Etkileri”, Tarih Ġçinde Mersin Kolokyumu II, Eylül 22-24 Eylül 2005, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 2005, ss.136-142; Fahriye Emgili-Melike Kara, “Girit‟ten Mersin‟e; Kurulan Yeni YaĢamlar”, Tarih Ġçinde Mersin Kolokyumu III, 16-17 Ekim 2008, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 2009. 341 kurmuĢlar ve Avusturya-Macaristan‟a karĢı yürütülen akınlarda ve savaĢlarda en önde yer almıĢlardır. Osmanlıların Bosna‟ya gelmesinden önce de BoĢnaklardaki bireycilik kültürü çok güçlü idi. Osmanlı döneminde de bu kültür devam etmiĢtir. Bir fikri gönüllü olarak benimseme, bu fikri gururla taĢıma ve bu fikir uğruna her türlü sıkıntıya katlanabilme özelliği BoĢnaklar arasında çok belirgindir. Bu kiĢilik yapısı sayesindedir ki, Avusturya‟nın büyük gayretlerine rağmen BoĢnaklar eritilememiĢtir. BoĢnaklar, ancak vatan bildikleri Türkiye‟de yerli halk ile içiçe geçmiĢ kendilerini evlerinde hissetmiĢlerdir. Zaten 1878‟den önce bunlar kendilerini devletin ve bütün ülkenin sahibi olan milletin bir parçası olarak görüyorlardı. Tarihin akıĢı içerisinde Türk ve BoĢnak milletleri arasında en aĢağıdan en üste kadar olan bütün tabakalar arasında çok yoğun bir temas yaĢanmıĢ ve akrabalıklar tesis edilmiĢtir. Hatta, BoĢnaklaĢmıĢ Türler‟den bahsedilebileceği gibi TürkleĢmiĢ BoĢnaklardan da rahatlıkla bahsedilebilir. Meselâ, BoĢnak Enstitüsü‟nün kurucusu Adil Zülfikar PaĢiç bir yandan Yavuz Sultan Selim‟in diğer yandan Uzun Hasan‟ın torunu olduğunu bilmekle beraber kendini BoĢnak hissedebilmiĢtir. Öbür yandan Nevzat Tandoğan ve Hüsrev Gerede BoĢnak bey sülalelerine mensup olmalarına rağmen kendilerini Türk olarak hissetmiĢlerdir. Bosna-Hersek, değiĢik ve farklı uygarlıklara sahne olduğu için BoĢnaklar, oldukça hareketli bir kültür ortamının içine, asırlar boyunca, varlıklarını sürdürmüĢlerdir. Öyle görülüyor ki, farklı bir hayat tarzına sahip olan BoĢnaklar, kendi kültürlerini göçten sonra da Türkiye‟de yaĢatabilmiĢlerdir. Meselâ, özellikle Ģehir halkının duygularını, ruhunu, karakterini ifade eden hüzünlü Sevdalinka Ģarkılarını Türkiye‟ye aktaran BoĢnakların “Sevdah” parçalarında, tema ve motiflerinde Türk kültürü önemli yer tutar.1210 Bunun sayesinde de bu duygulu Ģarkılar Türkiye‟de de yaĢamağa devam edebilmiĢtir. BoĢnak muhacirler ile Anadolu Türkleri arasındaki gelenek-görenek olarak farklar, bütünü itibarıyla yok denebilecek ise de, ince ayrıntıların içinde saklıdır. Balkan topraklarında, yabancı unsurlardan kendini koruma geleneğinin bir uzantısı 1210 Meselâ, Sevdalinka pjesmo dulistana, Sevdalinka, gülistan Ģarkısı/Ti si zubor bistrih sadrvana, ġadırvandan akan berrak suyun sesi gibisin/Jah sevdaha, ceznja ašikluka, Sevda ilacı, aĢıkların özlemisin/Bol i tuga dertli akšamluka, Acı ve üzüntüsün, dertli akĢamlukta. 342 olarak, bir arada olma ve dıĢarısıyla pek karıĢmama eğilimi, Türkiye‟de de kuvvetle devam etmiĢtir. BoĢnak muhacirlerin özelliklerine ait gözlemlerimde, BoĢnak evlerinde, mutlaka bahçede ve balkonda saksıda çiçek yetiĢtirme, veya avluda kuyu bulundurma âdetlerine rastlandım. KomĢularla iliĢilerde ve özellikle akrabalar arasında, imece usulü çok yaygındır. Cenazelerde birkaç gün yatsı namazı sonrası topluca gidilip kur‟an okuma geleneği vardır. Hasta ziyaretine önem verilir. Miras paylaĢımında, BoĢnak ailelerde, aile reisi sağ iken ve çocuklar arasında eĢit olarak yapılması geleneği vardır. BoĢnakların, alıĢılmıĢ hayat tarzlarını devam ettirme eğilimi olarak yorumlanabilecek bir tutumları da, müziği oldukça fazla kullanmalarıdır. CümbüĢler, dernek geceleri, posedak denilen aile içi sohbetler, akşamluk denilen geleneksel olarak erkeklerin, günümüzde kadınların da katıldığı akĢam vakti yapılan aile toplantıları ile müzik icra ortamlar, kızların ve erkeklerin kendi kimliğinden bir kiĢiyle tanıĢması açısından, önemli ortamlardır. Bu sayede, “gelenek, görenek” açısından benzer kiĢilerle olabilecek evlilikler için bir zemin sağlamaktadır. BoĢnakların özelliklerinden bir tanesi de, aralarında akraba evliliklerinin olmadığıdır. Gerek göçlerin gerçekleĢtiği dönemde, gerekse günümüzde, BoĢnaklar arasında akraba evlilikleri yapılmaz. Bunu kiĢilerle yaptığımız görüĢmelerden yola çıkarak da söyleyebiliriz.1211 Belirtilmesi gereken kimi yerleĢim yerlerinde, göç sonrası yerli nüfusla BoĢnaklar arasında, hatta diğer göçmenler ile de evliliklerin pek fazla gerçekleĢmediğidir. Meselâ, BoĢnakların yoğun olarak yerleĢtirildiği Karamürsel Yalakdere köyü BoĢnak, Pomak ve Selânik (Dırama) muhacirlerinin bir arada yaĢadığı bir yerdir. 1924‟ten sonra gelen BoĢnaklar ile diğer muhacirler arasında hâlâ mesafeli iliĢkilerin olduğu ve bunun 5-10 yıl öncesine kadar daha kesin bir ayrım olarak yaĢandığını, kahvehanelerin bile BoĢnak, Pomak Ģeklinde bir ayrıma tâbi olduğunu söylemek gerekir. Bu köyde yaĢayan BoĢnakların bugün BoĢnakça konuĢmaya devam ettiklerini, Pomaklar‟ın BoĢnakça‟yı bilmemelerine rağmen, 1211 Fehmi Arazlı ile Sözlü GörüĢme, Adana, 10 Aralık 2009; Alattin Tatlı ile Sözlü GörüĢme, Adana, 10 Aralık 2009. 343 BoĢnakların diğer muhacirlerin dili olan Pomakça‟yı da konuĢabildikleri bir baĢka ayrıntıdır.1212 Anadolu‟ya gelen BoĢnak muhacirler, dil ve etnik köken bakımından farklılık gösteren topraklardan gelseler de, Müslüman oldukları için, kendilerini Osmanlı-Müslüman-Türk camiasının bir parçası olarak görmekte idiler. Üstelik, sökülüp atıldıkları ve anavatan saydıkları toprakların büyük kısmı, göç ânına kadar Osmanlı idaresinde olduğu için, bir bakıma bu göç, özelikle ilk dönemde gelen BoĢnaklar için, bir Osmanlı bölgesinden diğerine gitmek demekti. Türkiye Cumhuriyeti‟nin ilk yıllarında gelen BoĢnak muhacirler için, gelinen topraklar, artık Osmanlı döneminde olduğu üzere, iç göç niteliğinde bir yerden bir yere gitmenin ötesindeydi. Bununla birlikte, her iki dönemde de gelenler için Osmanlı-Müslüman kültürü hâkim unsur olduğundan, Türkiye‟de benzerliklerin farklılıklardan ağır basmasının sayesinde, muhtemel ayrılıkları önlemiĢtir. Meselâ, baba tarafından Bosna kökenli ve Üsküp doğumlu olan ve ailesi tarafından Anadolu‟ya çocuk yaĢta getirilen bir muhacirin aile büyükleri ve kendisi ile ilgili verdiği bilgi, bizim yukarıda bahsettiğimiz kültürel tanımlamaya örnek olması açısından önemlidir: “Meselâ baba tarafım Bosnalı oldukları için evde Bosnakça konuşulurdu ve babaannem Türkçe bilmezdi. Fakat ona sen nesin diye sorulduğunda ben Elhamdülillah Türk‟üm derdi (...) Biz de Bosna‟da mektebe giderken, hoca bize sorardı; siz nesiniz diye. Ben Türk‟üm, Müslüman‟ım ve ehl-i sünnettenim derdim. Öyle ögretilmişti. O zamanlar hiçbirimiz Türkçe bilmiyorduk. Düşünün ben yedi yaşında, İslam mektebine gittiğimde böyle diyordum.”1213 1212 1213 Semih Kızılkaya ile GörüĢme, Ankara, 6 Aralık 2010. Bayram ġen, Natıonalısm And Mıgratıon The Post-1950 Balkan Immıgrants From Yugoslavıa, Master of Arts degree at the Atatürk Institute for Modern Turkish History in Boğaziçi, University Boğaziçi University, Ġstanbul, 2007, s.154. Türklük ve Müslümanlık arasındaki iliĢkiye yönelik bir baĢka görüĢ de, göç ile ilgili çalıĢmakta olan, Yıldırım Ağanoğlu tarafından Ģöyle ifade edilmiĢtir: “..Türklük ve Müslümanlık Balkanlar‟da iç içe geçmiĢ kavramlardır. Bazı kavramları söylerken günümüzdeki anlamlarıyla algılarsak hata yapmıĢ oluruz. Meselâ eğer Türkiye‟de Balkanlardaki hassas dengenin farkında degilseniz, Sırpların 1995 yılında BoĢnak bir Müslüman‟ı Türk diye dövdüğünü bunu da Ġslâm‟la özdeĢleĢtiğini bilmiyorsanız hata edersiniz.” ġen, a.g.t, s.172. 344 Muhacir, iskân edildiği ülkenin halkıyla, kültür, tarihî tecrübe gibi ortak unsurları paylaĢsa da, genelde birkaç kuĢak boyunca kendisini farklı, dıĢlanmıĢ biri olarak hissedebilmektedir. Bâzen de, yerleĢilen yerleĢim birimlerinde, Anadolu‟nun yerli halkından farklı bir dil konuĢmaları veya farklı beden ve çehre yapılarına sahip olmaları, yerli halk ile kaynaĢmayı ve uyumu geciktiren birer etken olabilmiĢtir. Meselâ, Ayvalık Gömeç‟e 1. Dünya SavaĢı‟ndan sonra gelerek yerleĢen BoĢnak muhacirlerle, yerli nüfus arasındaki iliĢkiler, pek sıcak değilmiĢ. BoĢnakların “zeybek” diye seslenerek küçümsediği yerli nüfusla kaynaĢması, Ayvalık‟a çıkan Yunan Ordusu‟na karĢı yan yana vuruĢmaları ve Yunan Ordusu‟nun ilerleyiĢi karĢısında, bu kez yerlilerin, BoĢnaklar gibi ve onlarla birlikte muhacir olmasıyla baĢlamıĢtır. Muhacirlerin yeni vatanlarında yaĢadığı bu durum, onların, bulundukları çevreye karĢı savunma mekanizması olarak, kimliklerini ifade biçiminde din öğesini üst plâna taĢımalarına yol açmaktaydı. Ancak toplumsal uyum farklıkların fazla olmadığı durumda uyum daha çabuk gerçekleĢmekteydi. Öte yandan, BoĢnak muhacirler açısından, Türkiye‟ye geldikten ve “gâvur” olmadıkları yerli halk tarafından kabûl edildikten sonra, Müslümanlığın kendilerini tanımlama sıralamasında hiyerarĢinin en üstünde yer almasına gerek kalmamıĢtır. Ancak, Türkiye‟ye yerleĢmeleri döneminde, özellikle Türkçe konuĢamadıkları için Müslüman olmadıkları düĢünüldüğünden, Müslümanlıkları üzerine vurgu yaptıkları gözlenmektedir. “Dedemler Ankara‟ya gelince, Türkler‟i hemen anlayamamıĢlar, neden böyle davranıyorlar, kaynaĢamadık hemen. Onlar da çekiniyordu, gâvur geldi diye, hatırlarım ilkokula giderken çocukluğumda bana gâvur derlerdi.”1214 Bir baĢka muhacir de, Türkçeyi öğreninceye kadar sıkıntı çektilerini ve kendilerinin gelinen yeni yurtlarında algılanma biçimlerini; “...yerliler, BoĢnakça konuĢtuğumuz için bize gavur diyorlardı.”sözleri ile ifade etmektedir.1215 Bir BoĢnağın göçü tanımlama ifadesi, göçün bireyler üzerindeki etkisini ve toplumsal uyum sürecindeki zorluğu anlayabilmek açısından önemlidir: 1214 Necmi Ocak ile Sözlü GörüĢme, Fevziye Köy, 17 Aralık 2010. 1215 Osman Tanoviç ile Sözlü GörüĢme, Ankara, 24 Temmuz 2008. 345 “Allah kimseye böyle rezillik vermesin, nasip etmesin. Şimdi sen memleketini terk ediyorsun. Neden terk et diyorlar, dil bilmiyorsun, bişey bilmiyorsun. Nasıl ki, bir hayvanı bir başka hayvanın arasına sokuyorsun da o vuruyor, bu vuruyor; Biz aynı olduk. Biz zeytin yağını gördük mü, yok...sade yağla yaşadık. Ben her şeyi az yedim. İşte böyle kızım dünya! Ne dertler var..”1216 Bir baĢka anlatım Ģöyledir: “Zeytini bilmezlermiĢ. Yunanlılar gittiği zaman evler zeytin dolu. Zeytini görmüĢler, aa bunlar demiĢler kara erik, hoĢaf yapmıĢlar. Karpuzu görmüĢler, bunlar kabak deyip, kaynatmıĢlar. Tabiki karpuz su! olmamıĢ. Zeytinyağını görmüĢler, bak demiĢler bunlar yağmur suyu biriktirmiĢler, çamaĢır yıkamaya kalkmıĢlar.”1217 Bosna‟nın Kulyuç Ģehrinden 1878‟de göç ederek, Bursa‟ya yerleĢtirilen bir baĢka muhacirin anlatımında, muhacirlerin ve Türkiye‟nin görünümü Ģöyleydi: “Yerlisi de muhaciri de zorluk çekti. Türkiye zayıf, güçsüz, verimsiz bir ülke idi.”1218 Göçün etkilediği kültür kimliğinin ve oluĢturduğu muhacir kimliğinin üzerinde durmakta yarar vardır. “Ben kimim?” veya biraz daha geniĢleterek, “Biz kimiz?” gibi insanın en temel sorularından birisine cevap aramasının bir sonucu olarak, kimlikle ilgili çalıĢmalar farklı disiplinler tarafından ele alınmıĢ olup oldukça geniĢ bir literatüre sahiptir. Bu çalıĢmada, sadece yol göstermesi açısından, konu sınırlı bir boyutta ele alınmaktadır. Kimlik kelimesi tek baĢına kullanıldığında, bireysel, kiĢiye ait bir ifade taĢımaktadır ve “ben” ile iliĢkilendirilmektedir. Bu sebeple psikolojinin sınırları içerisinde incelenmektedir. Kimliğin toplum ve kültür boyutu ise sosyoloji, kültür çalıĢmaları, antropoloji gibi farklı disiplinler tarafından ele alınmaktadır. Bir taraftan, toplum içindeki diğer bireyleri kendine benzeĢtirme veya kendinden farklılaĢtırma amacıyla, dayanak noktası olarak bireysel kimliğin oluĢmasına temel teĢkil ettiği için, diğer taraftan da bir topluma ait olamak itibarıyla bireysel kimliği oluĢturan 1216 Hasan Babayiğit‟in Göç Anlatısı, Göç Hikayeleri Belgeseli, 2. Bölüm, Hikayeleri Belgeseli, 3. Bölüm, (http://www.balkanskidom.com/showthread.php?t=1859). 1217 Hasan Babayiğit‟in Göç Anlatısı, Göç (http://www.balkanskidom.com/showthread.php?t=1859). 1218 Osman Tanoviç ile Sözlü GörüĢme, Ankara, 24 Haziran 2008. 346 öğelerden biri olduğu için, bireysel kimlik ile kültürel kimlik arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Bir toplumda yaĢayan bir birey için herkes ötekidir, çünkü “ben” olabilmek için diğerlerinden farklı olmak gerekmektedir. Maaluf‟un dediği üzere, birey “bir kiĢiden diğerine asla aynı olmayan özel bir dozda, onu biçimlendiren bütün öğelerden oluĢmuĢ tek bir kimliğe sahiptir.”1219 Öteki kültürlerden farklı olduğunu ifade eden kültürel kimlik ise diğer kültürle karĢılaĢmanın yoğunlaĢtığı modernizmin bir kavramıdır. Maaluf‟un bireysel kimlik için ifade ettiğine benzer bir açıklamayı Slobin kültürel kimlik için yapmaktadır: “Kültür kimliği, ölçeği ve niteliği ne olursa olsun, insanları/toplulukları birleĢtirebilen, ya da birbirlerinden ayıran öğelerin birleĢimidir.”1220 Benzer bir durum BoĢnak kültürel kimliğinde de söz konusu olabilmektedir. Bir kiĢi, dine göre Doğulu ve Osmanlı, dile göre Sılav, yaĢam biçimine göre hem Avrupalı hem Doğulu olarak algılandığında “Biz kimiz” sorusunun cevabı, tartıĢmalı bir durum yaratmaktadır. Amin Maaluf, kimliğin bu özelliğini, Saraybosna‟da yaĢayan, elli yaĢlarındaki herhangi bir adamı ele alarak Ģöyle örneklendirmektedir: “1980‟e gelirken, bu adam şöyle derdi: „Ben Yugoslavım! Gururla ve gönül komadan; daha yakından sorular sorulduğundaysa, Bosna-Hersek Özerk Cumhuriyeti‟nde yaşadığını ve bu arada Müslüman geleneği olan bir aileden geldiğini belirtirdi. On iki yıl sonra, savaşın en şiddetli günlerinde aynı adam hiç duraksamadan ve bastırarak şöyle cevap verirdi: „Ben Müslüman‟ım!‟ Hatta belki de şeriat kurallarına uygun bir sakal bırakmış bile olurdu. Hemen arkasından Boşnak olduğunu ve bir zamanlar gururla Yugoslav olduğunu vurguladığının kendisine hatırlatılmasından hiç hoşlanmadığını da eklerdi. Bugünse adamımızı sokakta çevirsek önce Boşnak, sonra Müslüman olduğunu söyleyecektir; düzenli olarak camiye gittiğini de belirtecektir; ama ülkesinin Avrupa‟nın bir parçası olduğunu ve bir gün Avrupa Birliği‟ne katılmasını umut ettiğini söylemden geçemeyecektir”1221 1219 Amin Maalouf, Ölümcül Kimlikler, çev.Aysel Bora, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.12. 1220 M. Slobin, Subcultural Sounds: Micromusic of West, Wesleyan University Press, 1992, s.12. 1221 Maalouf, a.g.e., s.17. 347 Osmanlı Türk kültürünün, Balkan topraklarına ne kadar kök salmıĢ olduğunu, BoĢnak muhacirlerin hayat tarzlarındaki belirgin izlerden yola çıkarak, söylemek mümkündür. Bugün, Türkiye‟de unutulmaya yüz tutan bazı geleneklerin Bosna‟da günlük hayattaki yerlerini hâlâ devam ettiriyor olması ve dildeki Türkçe kelime sayısı, BoĢnak kültüründeki Osmanlı-Türk etkisini göstermektedir. Birçok Türk bestesini Balkan Ģarkılarında, Türkçe kelimeleri BoĢnakça ve Sırpça ve Hırvatça‟da görmekle de bu etki daha da anlaĢılabilmektedir.1222 Dolayısıyla da, BoĢnak muhacirlerin, göç ettikleri dönemde, Türkiye kültürüne yabancı olmaktan uzak oldukları ifade edilebilir. Türkiye‟ye geldiklerinde, ortak duygu ve düĢüncelerin dile getirilmesi ve yaĢanması bakımından, bu kültür mirası toplumsal yapıyla uyumu sağlaması açısından önemli olmuĢtur. Diğer taraftan, ortak kültür özelliklerinin yanı sıra, Balkan kültüründen getirilen aktarımlara iliĢkin simgelerin, toplumsal yapıya aktarılması yoluyla da gelinen yer ile bağlatı kurularak muhacir kimliği yaĢatılmaya devam edilmiĢtir. Öte yandan, muhacirlerin eski yurtlarından birlikte getirdikleri kültür unsurlarına dört elle sarılma sebeplerini sorguladığımızda, bu unsurları, kendileri için bir manevî kalkan olarak kullandıkları sonucuna ulaĢabiliriz. Daha sonra ise muhacirlerle yerleĢik halk arasında “bir yenileĢme bir birleĢme evrimi” baĢlayacaktır. Muhacirler arasında, kopup geldikleri yurtlarına duydukları özlemi ifade eden yeni ürünler yayılmaya baĢlar. Muhacirler ve yerleĢik ahali arasında artık direnme, çatıĢma ve gerilimlerin gücü azalır. En sonunda ise muhacirlere ait folklorik 1222 Sırpça‟da sekiz bin, Hırvatça‟da yedi bin, Makedonca‟da sekiz bin, Bulgarca‟da beĢ bin, Rumca‟da üç bin, Arnavutça‟da sekiz bin Türkçe sözcük olduğunu söyleyebiliriz. Günlük hayatta da Türkçenin Sırpça-Hırvatça ve BoĢnakça dillerini çok fazla etkilemiĢ olduğunu görebilmekteyiz. Bu diller binlerce Türkçe sözcüğü korumaktadır. Meselâ, “Bajram mubarek olsun”, “sabah hajrola”, “akšam hajrola”, “Allahu emanet”, “šuĦur”, “sevap”, “dušman”, “bujrum”, “dugme”, “entarija”, “kapija”, “caršija”, “avlija”, “cuprija”, “burek”, “bajrak”, “kašıka”, “kahva”, “cezva”, “jorgan”, “dušek”, “akšamluka” (akĢam saatleri), “saz”, “sevdah”, “cumbuš” , “cuveĦ”, “musakka”, “musaka”, “pilaf” kelimelere örnek olarak verilebilmektedir. Ayrıca her ülkeye göre uyarlanmıĢ, Türkçe ile ilgili kısa anektodlar anlatılmaktdır. Meselâ Makedonya‟daki anılarımda yer alan, dinlediğim Ģu anektodu aktarabilirim; bir Makedona sormuĢlar, Makedonca dilinde Türkçe kelimeler var mı? Makedon cevap vermiĢ: Yok ! (Го прашале Македонецот...Дали има во македонскиот јазик турцизми? Македонецот одговорил: Ма, јок !). Aynı içeriğin Sırbistan‟daki versiyonunu örnek verebiliriz. 348 unsurlar yayılmaya baĢlar.1223 Bunlar, halk oyunları, dinlenen müzikler, yemek kültürü gibi sıralanabilir. Meselâ, BoĢnak kültürünün bir parçası olan ve önemsenen konulardan bir tanesi de Türkiye‟de-özellikle muhacirlerin ilk geldiği yıllarda-devam eden BoĢnak kahvesidir. Gün içerisinde sabah, öğle, ve akĢam içtikleri bu kahveyle, Osmanlı‟da varolan cezve ve zarf usulü ile sunum, Bosna‟da hâlâ devam etmektedir. BoĢnak geleneğinde, sohbet esnasında mangal, cezve, kahve ve lokum eĢliğinde sohbetler yapılır. Gerek Makedonya‟daki Müslümanlar arasında, gerek Türkiye‟deki BoĢnak muhacirler arasında gözlemlediğim kültür aktarımının bir sembolü de, misafir gezmelerinde küçük kâselerde reçel ve yanında iki su bardağı getirilir; birinde tatlı kaĢığı, birinde su durur, bu ikram geleneğidir. Misafir önce reçeli alır sonra su dolu bardağın içine bırakır. Daha sonra sütlü kahve ve son olarak da hurmacık ikram edilir. Çay içme geleneği bugün yaygınlaĢsa da, göçün gerçekleĢtiği dönemde çay içme kültürü yoktu. Daha çok, “Bosanska Kahva” olarak adlandırdıkları kahve ile gelinen yer arasındaki bağlar kurulur. Müzik ve halk oyunları, giyim tarzı, yemekler, müzik âletleri BoĢnak muhacirlerin özelliklerini yansıtan belirgin öğelerdir. Bu özellikler açısından, BoĢnak muhacirlerin Türkiye‟de yaĢatmaya çalıĢtıkları müzik, Sevdalinka‟dır. Geleneksel BoĢnak müziğinde, Sevdalinka ve ilâhilerin yeri önemlidir. Sevdalinka, Türk ve BoĢnak müziklerinin karmasıdır. Muhacirler tarafından da söylenir. Sevdalinka repertuvarında, göç ve göçü çağrıĢtıran, ayrılıktan bahseden birçok eser bulunmaktadır. Hatta bu sevdalinka parçalarının içeriği, kimi zaman göç ile ilgili duyguları1224 ve memleket özlemini de yansıtmaktadır. AĢağıda sözelerini verdiğimiz 1223 Tahir Alangu, “Balkan Ulusları ve Türkiye Arasında KarĢılıklı ve Sürekli Folklor ĠliĢkileri, Ortak Unsurlar. Göçmen Folkloru Sorunları Üzerine Bir Deneme”, Folklora Doğru, Ġstanbul, 1970, S.9, s.25-28; Ġsmail Görkem, “Tahir Alangu‟nun Balkan Folkloru ÇalıĢmaları”, Türkbilig Türkoloji AraĢtırmaları Dergisi, S.11, 2006, s.4. 1224 Birçok sanatçı tarafından farklı sözlerle icra edilmiĢ olan Latif Ağa Yola Çıkar “Put putuje Latifaga” adlı Sevdalinka parçası, Bursa‟ya göçle yerleĢmiĢ iki arkadaĢın memleketlerine olan hasretini ifade ettiği söylenmektedir. Buradaki örnek, BoĢnak Sevdalinka sanatçısı Safet Ġsoviç‟ten alınmıĢtır: Latif ağa yola çıkar / ArkadaĢı Süleyman ile. (sohbet eder) / ArkadaĢım, Süleyman!/ Banya Luka‟ya acıyor, üzülüyor musun? / Banya Luka kırlarında / Sögüt ağacının yanında, akĢam üzeri / 349 “stari aga” (yaĢlı ağa) adlı sevdalinka parçası, bir muhacirin Türkiye‟ye göç ettikten sonra yazdığı ve söylediği bir örnek olarak dikkati çekmektedir.1225 Muhacirlerin eski yerleĢme bölgelerinden taĢıyıp getirdikleri, aslında o bölgelerde yeni karıĢımlar ve birleĢimlere uğramıĢ halk kültürüdür. Bu Ģekilde de millî bir kültür üretilir. Bu sevdalinkanın sözlerine bakıldığında, Bosna‟da Hasan ağa olarak belli bir statüsü olan BoĢnak muhacirin, yeni yaĢamında güzelliklerini hissetiği ve yaĢadığı yer Ġstanbul olsa da, gençliğinin geçtiği topraklara olan özlemi ve hisleri, muhacir psikolojisini anlayabilmek açısından önemlidir. Köklerinden koparılma psikolojisi, muhacirlerin bir kısmı için hayat boyunca devam eder. Bu, özellikle göç sürecinde parçalanmıĢ aileler, ya da yakın akrabalarını gelinen yerde bırakan kiĢi için daha zor atlatılmıĢtır. Meselâ, bir muhacirin geride bıraktığı ailesine ve çevresine olan özlemi Ģu sözlerde hissedilebilir: Sögüt ağacının yanında, aĢk zamanlarında (Put putuje Latif-aga/ Put putuje Latif aga/ Sa jaranom Sulejmanom/ Moj jarane, Sulejmane!/ Je lel' ti zao Banja Luke/ Banjaluckih teferica?/ Kraj vrbasa, aksamluka/ Kraj vrbasa, asıkluka) bkz. Safet Ġsoviç tarafından söylenen bu sevdalinka için, http://wn.com/Safet_Isovic__Put_putuje_Latif-aga; http://lyricstranslate.com/sr/Safet-Isovic- Put-putuje-Latif-aga-lyrics.html. 1225 Hamid Ragipoviç‟in söylediği, YaĢlı ağa “Stari Aga” adlı Sevdalinka‟nın Türkçe ve BoĢnakça sözleri Ģu Ģekildedir: YaĢlı ağa kederden diz çökmüĢ / Güzel Ġstanbul'un kulelerine bakarken/ Gözlerindeki yaĢ yakıyor yaĢlı kahramanın / Doğduğu Sancak'ı özlemiĢ/ Eh benim Sancakım sana gelebilseydim / Bir zamanlarda oldugu gibi Siyenica'nın ovalarından geçebilseydim / Anadolu‟nun güzelliklerini özlemezdim/ Kendi Sancak‟ına gelirdi Zvizdic Hasanağa / Sancak‟ında kalırdı, Ağa Hasanağa / Ağa umudunu kaybetmedi / Anadolu‟nun güzelliklerinden vazgeçebilir / O sevgili Pazar‟ına (Yeni Pazar) gelecek / O an mezara girecek olsa bile/ Ağa Bosna‟yı unutmadı / Dağlarını da unutmadı/ Bir zamanlar gençliğini geçirdiği / Babasının ve annesinin emaneti olan ( Stari Aga, klonuo od bola / gleda kule lijepog Istanbula /suza pece, staroga junaka /pozeleo rodjenog Sandzaka /Eh kad bih ti moj Sandzaku ja mogao doci / Sjenickim poljima, kao nekad proci / ne bih vise pozelio anadolskog blaga /dosao bih svom Sandzaku Zvizdic Hasanaga / ostao bih u Sandzaku, Aga Hasanaga / Nije Aga izgubio nadu / da se otme anadolskom blagu / on ce doci voljenom Pazaru / makar odmah leg'o u mezaru / Nije Aga Bosnu zaboravio / ni plânine bosanskog bilajeta / gdje je nekad mladost ostavljao/ ocevog i majcinog amaneta) http://www.youtube.com/watch?v=eD_SxSK0edo. Bu sevdalinkayı dinlemek için bkz. 350 “Annem çok hüzünlenirdi. Kardeşleri ve babası orada kalmış. Annem hep anlatırdı. Meyve ağaçlarına kadar anlatırdı. Bana hep orasını anlatırdı. Falan köşede elma ağacı vardı adı şuydu, filân köşede armut ağacı vard,ı şuydu. Babanın şurda tarlası vardı. Yani o zamanki yaşayan eşrafı akrabaları bana anlatmıştı. Gıyaben tanımışımdır, ben. Yugoslavya‟ya gitsem bulurum. Bütün ordaki sülalaleri hepsini bilirim. 1982‟ye kadar sürdü. Hep ah vah etti annem onların hasreti ile vefat etti. Hep onları anlatarak vefat etti…Annemin çok bahsettiği bahçeyi gezdim, o elma ağacını aradım ama maalesef o elma ağacı kurumuş. Ama onun yanından başka elma ağacından bir elma kopardım!”1226 Diger taraftan, BoĢnaklar, Ġstanbul‟daki “BoĢnak düğünleri baĢkadır” derler. “Trakya‟daki zengin BoĢnak düğünlerine Ġstanbul‟dan müzisyen gelir, orada gelenekler devam ediyor” söylemi de müzik aracılığı ile “kültürel kimliğin vurgulanması” anlamına gelmektedir.1227 Bununla birlikte, Türkiye‟nin her bir tür müzik ile kültürel kimliğin devam ettirilmediğini de söyleyebiliriz. Ankara, veya daha farklı bölgelere yerleĢtirilen BoĢnak muhacirlerin, göç sonrası müzik kültürünü neredeyse unutacak düzeye geldiklerini muhacirlerin anlatılarına dayanılarak söylenebilir. Farklı zamanlarda gerçekleĢen göçlerle birlikte oyunların, müziklerin ve çalgıların bir kısmı da BoĢnaklarla birlikte taĢınmıĢtır. Memlekette kalanlarla iliĢkiler hiçbir zaman tamamen kesilmediğinden, maddî ve manevî kültürel bazı değerler de günümüze kadar taĢınmaya devam etmiĢtir. BoĢnak muhacirler bugün dernekler aracılığıyla düzenledikleri etkinlikler ile birbiri ile etkileĢim içindedirler. Meselâ, Adana‟da BoĢnakların, ailelerinin geldiği toprakları yâdedmelerinin bir sembolü olarak değerlendirebileceğimiz, “Pazar pitası” ve burada çoluk-çocuk hepbirlikte yenen börekler, oynanan “kolo”lar ile bu unutulan öğeler bellekten hayata aktarılmaktadır. Bu, Balkan muhacirlerinin, dolayısıyla BoĢnakların da, duygu, sembol ve aile anılarını koruma çabası olarak değerlendirilmelidir. Ankara‟da, eski adıyla Soltak, Ģimdiki adıyla Fevziye köyüne yerleĢen BoĢnakların bir üyesi ve oradaki derneğin yöneticisi olan Necmi Ocak‟a göre, „teferiç‟ gibi etkinlikler kendi 1226 Hasan Babayiğit‟in Göç Anlatısı, Göç Hikayeleri Belgeseli, 3. Bölüm, http://www.balkanskidom.com/showthread.php?t=1859. 1227 F. Belma KurtiĢoğlu, Göçmen Kimliği Göçmen Açısından BoĢnak Müzikleri: Trakya ve Ġstanbul Örneği, Ġstanbul Teknik Üniversitesi YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2008. 351 köyündekiler için büyük bir mutluluk, ve sevinç kaynağı idi. Çünkü senede bir kere bir araya gelerek, göç edilen topraklar hatırlanıyor ve BoĢnakların simgesi haline gelen göç ile yaĢanan acılar ve sıkıntılar da bir nevi hafifletilmiĢ oluyordu. Çünkü, yüz yılı aĢkın süre önce Ankara‟ya gelen aileleri, “en az iki-üç yıl” boyunca açlık ve sefalet çekmiĢti.1228 GeçmiĢte yaĢanan daha kötü veya sıkıntılı günleri naklederek bireylere moral vermek veya yeni mücadeleler için yüreklendirmek, kolaylıkla görülüp gözlenebilen yaygın, açık ve gizli iĢlevleri olabilmektedir. Meselâ, Bosna‟dan 1897 yılı sonrası göç ederek, Bursa Ġnegöl‟e yerleĢtirilen ailesinin Türkiye‟de yaĢadıklarını çocukluk anılarına dayanarak Ģöyle anlatır: “Dedemin elma ve şefatli bahçesi vardı, daldaki şeftaliyi koparmayı yasaklardı, bize. Bizi sevmediğinden değil. Allah kimseyi açlıkla terbiye etmesin! Biz geçmişte açlık çektik, Her zaman aç kalacak gibi hazır olun derdi, dedem. Dedem, göç sıkıntısınının acısını daha çok yaşamış, O‟nun tek korkusu vardı, ailesinin ve çocuklarının aç kalması korkusu. Bunlarla yaşamış. Babamın ailesi açlığı yaşamış ama Annemin ailesi açlığı yaşamamış, mallarını elinden çıkararak gelmişler.” 1229 BoĢnakların bir araya gelerek muhacirlik süreçlerinde yeni yurtlarına uyum sağlamada birbirleri ile dayanıĢma duygularını arttıran ve devam ettirmelerini sağlayan ve memlekete olan özlemlerini giderme etkinliklerinden birtanesi de, hafta sonu ailece yapılan, bir tür dinlenme ve eğlenme etkinlikleri teferiç (teferrüç-kır gezmesi) ile ifade edilir. Burek de, pita da BoĢnak mutfağında önemli bir yer tutmaktadır. Ġnegöl‟e 1890‟larda iskân edilen BoĢnak muhacirler ile olan görüĢmelerimde, geleneksel hale getirdikleri teferiç ya da pita gününe dair izlenimlerimde; BoĢnak muhacirlerin bu etkinliklerinde pita ve burek adı verilen hamur iĢleri baĢta olmak üzere, Balkan yemeklerini1230 de Türkiye‟de sunmaya devam ettiklerini gördüm. Teferiç etkinliklerinde, açık havada yapılan ve BoĢnak müziği eĢiliğinde BoĢnak folklorundan örneklerin sunulduğu, hep beraber “kolo”, 1228 Necmi Ocak ile Sözlü GörüĢme, Ankara, 17 Aralık 2010. 1229 Alattin Tatlı ile Sözlü GörüĢme, Adana, 10 Aralık 2009. 1230 Pita (Tikva), Birjan, popora, mantija, soka (kaymaklı biber turĢusu) vs. 352 “rijetko”, “pajduĢka”, “Ģote” gibi oyunları, diğer muhacirlerden farklı olarak gündelik hayata aktardıklarıydı.1231 Verilerin toplanmasında, görüĢme tekniklerinden sözlü tarih, gözlem, yazılı ve görsel-iĢitsel kaynaklardan yararlanılmıĢtır. Sözlü tarih aracılığı ile ailelerin ne zaman, nereden ve nereye göç ettikleriyle ilgili veriler, bireysel deneyimleri açısından geçmiĢte evlilik törenlerinin uygulama geleneği ve müzikal gelenek olarak nasıl gerçekleĢtiği bilgileri, bildikleri müzikal eserler kayıt edilmiĢtir. Göç açısından kaçıncı kuĢak oldukları, kendilerini kimlik olarak nasıl tanımladıkları gibi veriler toplanmıĢtır. Bu görüĢmelerde, hangi sülaleden oldukları, Bosna‟dan veya eski Yugoslavya‟nın neresinden geldiklerinin önemli olduğu tespit edilmektedir. Öncelik sıralamasında, BoĢnak, Türk ve Müslüman kelimeleri kullanılarak kimliklerin ifade edildiği dikkat çekmektedir. Hem tarihsel süreç içerisinde hem de bulunulan yere göre kimlikler değiĢiklik göstermektedirler. BoĢnak kültürel kimliği ile ilgili iki örnek verilebilmektedir. Bosna‟da iken, saz sembolü ile hiyerarĢinin en üstüne Osmanlı ve/veya Türk öğesini koyan BoĢnakların, Türkiye‟de akordeon sembolü ile Avrupalı öğesini üste taĢıması bu değiĢkenliğe ait en iyi örneklerden biridir. HiyerarĢinin bulunduğu yere göre değiĢmesine çok sayıda örnek gösterilebilmektedir. Konuya ait bir baĢka örnek ise kaynak kiĢilerden birinin kendisiyle ilgili yaĢamıĢ olduğu olaylardan anlattığı hikayenin içerisinde bulunmaktadır: “1925 yılında Yugoslavya‟dan geldik…Gavur Hükûmeti, Türklere baskı yapıyordu. [o yüzden kaçtık]…Bize orada Bosnalı dediler, BoĢnak dediler… [Türkiye‟de] BoĢnak olduğum için bir sıkıntı çekmedim. Çünkü biz Rumeli insanları kuzu gibiyiz… Askerde BoĢnak derlerdi. Antep‟e gitmiĢtim bir iĢ için, tanıĢtığım kiĢi sordu, „Nerelisin?‟ „Trakyalıyım‟ dedim.”1232 Türkiye‟den gelinen yere bakınca Yugoslavya, Yugoslavya‟da konumlandırılan kimlik Müslüman, Türk, Bosnalı ve 1231 Bursa (Ġnegöl)‟de BoĢnak Muhacirler Ġle GörüĢmeler ve Gözlemler, 16 ġubat 2008; Ġnegöl (Kazâncı-ġükraniye Köyü),‟nde BoĢnak Muhacirler Ġle GörüĢmeler ve Gözlemler, 16 ġubat 2008. 1232 KurtiĢoğlu, a.g.t., s.23. 353 BoĢnak, Türkiye‟de BoĢnak, Rumelili ve Trakyalı. Modernitede kimliğin oldukça devingen, değiĢime ve yeniliklere açık olduğu düĢünülürse bu anlaĢılabilir. KuĢkusuz, muhacirler için yeni yerleĢim yerinde topluma ve farlılıklara uyum sağlama süreci kolay olmamıĢtır. Gözlemlediğim bir baĢka husus da, yeni kuĢaklarda ortaya çıkan ilgisizliktir. Ġlk nesle, yâni dedeye, nereden geldiniz diye sorulduğunda, ben Bosna‟nın Hersek bölgesinin Mostar Ģehrinden geldim diyor. Birinci kuĢak muhacirin çocuğuna sorulduğunda, babam Bosna‟nın Mostar Ģehrinden göç etmiĢ diyor. Üçüncü nesile geçildiği zaman, ülke de, Ģehir de unutuluyor. Rumeliliyiz, veya Yugoslavya‟dan göç etmiĢler, ama neresinden olduğunu bilmiyorum diyor. Bu kopukluk aynen böyle yaĢanıyor. Çünkü muhacirlerin aktartığı bir yazılı kültür yok, ya da kiĢi hatırlamak istemediğini, yazıya dökmeyerek veya çocuklarına anlatmayarak göç ile yaĢadığı acı süreci unutmaya koyarak, yeni geldiği topluma uyum sağlamak için kiĢisel anlamda bir çaba sarfediyordu. Atalarının 1908‟den sonra Adana‟ya göç ettiği bir muhacir ailenin 3. kuĢak üyesinin anlatılarında, BoĢnak muhacir ailesinin Türkiye‟ye göç etmesine iliĢkin Ģu yorumları iĢittim: “O güzelim vatanlarını o günün şartlarında bırakarak bu güzel Türkiye‟ye gelen, yerleşen atalarıma, Türkiye‟yi tercih ettikleri için teşşekkür ediyor, minnet, saygı ve şükran duyuyorum(…)Bosna ziyaretlerimde anladım ki, Bosna atalarımın ilk, Türkiye son vatanı olmuş, benim ise Türkiye asıl vatanım, Bosna ise atalarımın vatanı...Tüm Boşnaklar, hepimiz birer Türk‟üz. Bu onurlu devletin, bu güzel bayrağın, bu aziz vatanın, Atatürk‟ün ilke ve devrimlerinin bekçileriyiz”1233 diyor. Balkan SavaĢı‟ndan sonra Osmanlı topraklarına gelerek, Gömeç‟te iskân edilen BoĢnak bir ailenin yaĢadıklarına, çocukluğunda Ģahit olan, Yusuf Özkan ailesinin o günlere dair duygularını Ģu sözleriyle anlatıyor: “Yemeklerinden, havasından, suyundan tut benim anımsadığım kadar pek çok Ģeyi hasretle yaddettiler. Bütün ömür boyunca, “Ne Mutlu Türküm!” diyerek, Atatürk‟ün kendilerine bahĢettiği bu duyguyu kabûl ettiler.”1234 1233 1234 Fehmi Arazlı ile Sözlü GörüĢme, Adana, 6 Aralık 2009. Yusuf Özkan‟ın Göç Anlatısı, Göç Hikayeleri http://www.balkanskidom.com/showthread.php?t=1859. Belgeseli, 3. Bölüm, 354 Mustafa Kemal Atatürk‟ün de ifade ettiği üzere, dil, kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı, yurt birliği, tarihî ve ahlâkî yakınlık, gibi oluĢumlar milleti teĢkil etmektedir. “Türkiye Devleti‟ni kuran Türk halkına Türk Milleti denir” 1235 ilkesiyle BoĢnaklar kendilerini Türk olarak tanımlamaktadırlar. Din ise BoĢnak muhacirler, diğer muhacirler ve yerli Anadolu halkı arasında bir harç görevi görmüĢtür, sosyal uyumu hızlandıran, kolaylaĢtıran unsur olmuĢtur. BoĢnakların kendilerini Türk olarak tanımladıklarını ve Atatürk‟ün bu konudaki düĢüncelerini, bütünüyle benimsedikleri anlaĢılmaktadır. Dönemin aydınlarından Ülken, millet olma için de ortak kültür ortamının vaz geçilmezliğine inanmaktadır. ÇağdaĢlıkla millet olmayı eĢleĢtirerek çağdaĢ olmanın milletleĢmeden geçtiğini belirtmektedir. Irkçı görüĢlere eleĢtirel yaklaĢan Ülken, Turancılığı hayal olarak niteler. Aslolan, Anadolu topraklarını önemli bir etken kabul edilerek bir millet, vatan ve toplum tanımına ulaĢmak olduğunu ifade eder.1236 TaĢıdıkları kimlik ne kadar korunmaya çalıĢılsa da, göçmen kimligi “melez” bir kimliktir. Muhacir, geldiği yerden getirdiklerini, yerleĢtiği yere aktarırken, yerleĢtiği yerden aldıklarını da bu eskilerle birleĢtirir. Artık, tam olarak ne geldiği yerlidir, ne de yaĢadığı yerlidir. Sonuç olarak, Türkiye‟de yaĢayan BoĢnakların kültür kimliklerini oluĢturan öğelerin, göçmenlik, köken ve dil açısından Sılav ve Türk; aidiyet açısından, genel değerler ve Müslümanlığın etkisi ile Osmanlılıktan dolayı doğulu, kendilerini konumlandırdıkları yer açısından Batılı; din açısından Müslüman; vatandaĢlık açısından Türk; geldikleri vatan açısından Bosnalı, Osmanlılıktan dolayı Rumelili ve Türk olduğu söylenebilir. Muhacir kimliğinin en önemli öğesi olan “melezliğin”, 1235 Ġnan, a.g.e., s.18; Afet Ġnan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Ġnkılâbı, Ankara, 1969, s.197; Afet Ġnan, Mustafa Kemal Atatürk‟ten Yazdıklarım, Ġstanbul, 1971, s.105. 1236 Dolayısıyla, Türk milleti etnik köken bakımından Oğuz kavmine, vatan bakımından tarihi bir teĢekkül olan Anadolu ve bir kısım Rumeliye, din bakımından Ġslâmiyete, medeniyet bakımından modern milletlerin medeniyetine bağlı olan, bin seneden fazla bir zamandır bu unsurların kaynaĢmasından, bir vatan üzerinde kültür birliğinin kurulmasından doğmuĢtur. Hilmi Ziya Ülken, Millet ve Tarih ġuuru, Ġstanbul, 1948, s.203, 337. 355 BoĢnak kültür kimliğinde de kendisini gösterdiği görülmektedir. Göçler kiĢilerin kimlik değiĢiminde ve bilinçlenmelerinde ana rol oynamaktadır. BoĢnakların marûz kaldığı zulüm, onlardaki Müslüman (Türk) bilincini kuvvetlendirmiĢtir. Özellikle 19. yüzyılda beliren Müslim-gayrimüslim ikiliğinin siyasî yön kazanmasında göçlerin önemli etkisi olmuĢtur. Yerlerinden yurtlarından sökülüp atılan BoĢnak muhacirler, Müslüman oldukları için can ve mal varlıklarından edildiklerini biliyorlardı. BoĢnaklar ile Anadolu‟daki yerli halk, Osmanlı hukuk ve kültürünü paylaĢtıkları için kaynaĢmaları da kolay olmuĢtu. Buna iliĢkin bir örneği, ailesi Sancak ve Makedonya kökenli olan ve Yugoslavya döneminde Türkiye‟ye göç eden muhacir bir ailenin ikinci kuĢak çocuğu Yıldırım Ağanoğlu‟nun sözlerini verebiliriz. Muhacirlerin vatan algısında Türklük unsurundan çok Ġslâmiyetin belirleyici olduğunu ve göçe karar sürecinde anavatan olarak görülen Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti olduğunu Ģu sözlerle belirtir: “...Arnavut ve Bosnakla‟rda var onlar için önemli olan Türklük değil, onlar anavatan olarak gördükleri eski ülkelerine göç ediyorlar. Anavatanları derken Osmanlı devletini kastediyoruz. Osmanlı Devletinin de devamı Türkiye Cumhuriyeti oldugu için buraya geldiler. Gelen insanların bizim kanunumuza göre biliyorsunuz sadece Türküm demesi yeterli oluyor. Türkçeyi bilmeleri bile şart degil. Zaten gelen insanların çoğu Türkçeyi bilmiyor, ancak iç içe girmişlik bu noktada var millî unsurlar, millîyetçi unsurlar çok fazla baskın değil.” 1237 Osmanlı Devleti‟nin çok milletli ve dilli yapısından farklı olarak, Millî Türk devleti, ortak bir tarih ve kültür mirasından ve geleceğe dönük hedefleri içine alan yeni bir kimlik ve bir yere ait olma duygusundan doğmuĢtur. 1238 Mübadele ile yaĢanan mecburî değiĢim ülkeyi türdeĢ bir hale getirmiĢ ve aynı tarihlerdeki ve daha sonraki BoĢnak göçleri de bunu güçlendirmiĢtir. 1237 ġen, a.g.t., s.173. 1238 Mustafa Kemal Atatürk de bu farklılığı, Ģu sözlerle ifade etmekteydi: “Türk milliyetçiliği, terakki ve inkiĢaf yolunda ve milletlerarası temas ve münasebetlerde bütün çağdaĢ milletlere paralel, onlarla bir ahenkte yürümekle beraber, Türk içtimaî heyetinin hususî seciyelerini ve baĢlı baĢına müstakil hüviyeti saklı tutmaktadır.” Bkz. Afet Ġnan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk‟ün El Yazıları, Ankara, 1969, s.59. 356 Bu muhacirlere, Bosna-Hersek‟i görmeye yönelik istekleri olup olmadığını sorduğumuzda, özellikle son savaĢtan sonra Bosna‟ya yönelik bir merakın oluĢtuğu gözlemlenmekle birlikte, özellikle ilk göç eden kuĢak için bu anlamda bir isteğin olmadığını ve toplumal uyumun gerçekleĢmiĢ olduğunu söylemek mümkündür. Toplumsal uyumu sağlayan etkenlerden biri de muhacirlerin iktisadî yapı ile olan etkileĢimleri ve üretici durumu gelmeleridir. BoĢnaklar, birçok yönden, Anadolu‟da zenginliğe katkı sağlamıĢlardır. Varlıklı aileler, Ģehirlerde yerleĢerek ticaret ve sanayiye önemli bir atılım getirmiĢtir. Kırsal kesimde yerleĢen halk, tarım üretiminin anlayıĢına katkı sağlamıĢ ve yeni tarım alanları açan muhacirler, Anadolu‟da üretimin artıĢında önemli bir etken olmuĢlardır. Kültür alanında getirdikleri farklılıkların ise, adet, görenek, beslenme gibi konularda toplum hayatımızda zenginlik oluĢturduğu açıktır. Diğer bir etken de, muhacirlerin kendilerini gerçekleĢtirmede azimli, dürüst ve mücadeleci bir tutumla toplum içinde öne çıkmıĢ olmalarıdır. Çünkü, muhacirler için hayatı idame ettirme, yeni yerlere ve yerleĢim yerlerine, Ģartlarına uyum sağlama zarureti, belirli bir öngörü ve giriĢimicilik gerektiriyordu. Göç, muhacirler için kendilerini gerçekleĢtirme yolunda bir fırsat yaratmıĢtı. Türkiye‟ye yerleĢen bir muhacir için, gerek iktisadî açıdan, gerek kiĢisel anlamda, göçün olumsuzluklarını bertaraf etmenin yolu, daha çok çalıĢmak ve kendini yeni vatanda ispatlamaktan geçiyordu. Diğer bir ifadeyle, muhacirler hayata daha sıkı tutunmak zorundaydılar. Bu sebeple de, muhacirler toplumsal ve siyasal değiĢimde ön safhada yer almıĢlardır.1239 1239 Meselâ, Türk milliyetçiliğinin ve modernizmin yükseliĢi ile özdeĢleĢtirilen Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu vb. pek çok kiĢi muhacir çocuklarıydı. Türkiye‟nin ikinci CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü‟nün annesi bir muhacirdi. Yine üçüncü CumhurbaĢkanı Celal Bayar‟ın hem annesi, hem de babası bir muhacirdir. Zîrâ, Türkiye Cumhuriyeti‟nin kurucusu Mustafa Kemal Selânik‟te doğmuĢtur ve Türk Cumhuriyeti‟nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk‟ün de çocukluğu ve gençliği hep Balkan topraklarında geçmiĢtir. Milliyetçilik akımının bütün imparatorlukları, Osmanlı Devleti‟ni ağır sarsıntılara uğrattığı dönemde dünyaya gelmiĢ, hayatının en önemi safhalarını, geliĢen olayları bizzat yaĢayarak, gözlemleyerek, çok sağlam düĢüncelerin sahibi olmuĢtur. Bu da, O‟nun Cumhuriyet Türkiyesi‟ni kurma ve geliĢtirmedeki baĢarısını bir nevi açıklar niteliktedir. Fahriye Emgili, “Mustafa Kemal‟in YaĢaminda ve Cumhuriyet‟in KuruluĢunda Balkanlar”, Genç Akademisyenlerin Gözüyle Tek Adam Mustafa Kemal Atatürk, Ankara Üniversitesi Ġnkılap Tarihi Enstitüsü, 21 Kasım 2008, 357 Evlerinden, sevdiklerinden, alıĢmıĢ oldukları yaĢam standartlarından kopan insanların içine düĢmüĢ oldukları boĢluğa, göç yolculuğundaki kayıpları ile ölüm acıları da eklenmiĢ, muhacirlerin bir kısmının yeni geldikleri ülkenin dilini bilmemelerinden kaynaklanan sıkıntıları yıllarca sürmüĢtür.1240 Aynı dinden olmalarına rağmen, BoĢnak muhacirlerin anadillerinin BoĢnakça olması gibi kültür farklılıkları ve göçün yarattığı güçlükler, öncelikle muhacir BoĢnak ailelerde ve yerli unsurlarda bir Ģok yaratmıĢtı. Bu durum, özellikle Cumhuriyet döneminde gelen BoĢnaklar için geçerlidir. Ġlk anda dil farklılığının varlığı ve muhacirlere toprak ve ev verilerek devlet tarafından kollandıkları kanaati, yerli halk tarafından muhacirlere yönelik önyagıların ve belli bir süre dıĢlamanın oluĢmasına sebep olmuĢtur. Meselâ, Kırklareli, Erzurum, Trabzon, Adapazarı gibi Ģehirlere yerleĢen BoĢnakların toplumsal açıdan bölgede yarattığı yenilikler ile yerli halkın tahayyülündeki muhacir imgesi farklılaĢmıĢ, bu da bütünleĢmeyi sağlamıĢtır. Buna dair bir örnek Yozgat‟a gelen BoĢnaklar ile yerli halka arasında geliĢen durumu Ģu anlatımı örnek alarak verebiliriz: “...Kırklareli‟ne geliyorlar, Kırklareli‟ni beğenmiyorlar. Ondan sonra Erzincan‟a gidiyorlar. Erzincan, Trabzon gibi yerlere muhacir yerleştiği an, oradaki yerli halk, YayınlanmamıĢ Bildiri, Ankara, 2008. Ayrıca belirtilmesi gereken husus, Ġmparatorluğun çöküĢü ve onu izleyen koĢullar 1918‟den sonra, Türkçülerin bütün dikkatini Anadolu Türkçülüğü üzerine yönlendirmiĢtir. Anadolu, hem Türk kimliğinin yeniden tanımlandığı toprak hem de I. Dünya SavaĢı‟ndan yenik çıkan ve parçalanan Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndan geriye kalan Anadolu topraklarını merkeze alarak ortaya konulan yeni tür siyaset etme ve kimlik edinme sürecini temsil eder. Anadoluculuk, bir aydın ve elit hareketi olarak sistemleĢmiĢtir. Meselâ, Hilmi Ziya Ülken, Anadoluculuk‟un „kültürcü‟ kanadında yer alan dönemin aydınlardandır ve O‟na göre, Anadolu‟da Türkler, yepyeni problemlerle yüz yüze gelmiĢ, yeni bir kültür ortamında yurtlanmıĢ, Ġslâm dinine mensup olmanın avantajını kullanarak önceki medeniyetlerin mirasını biraz daha geliĢtirerek bir millet haline gelebilmiĢtir. Bundandır ki, Anadolu, Türklerin önceki durumlarından kopup kendilerini yeniden tanımlamaları ve millet olmaları noktasında önemli bir dönüm noktası ve semboldür. Bkz. Hilmi Ziya Ülken, “Türkiye‟de BatılaĢma Hareketi”, AÜĠF Dergisi, Cilt VIII, 1960‟tan ayrı basım, TTK, Ankara, 1961, s.2; Ziya Ülken, Türkiye‟de ÇağdaĢ DüĢünce Tarihi, Ġstanbul, 1992, s.478. 1240 Benzer bir durum diğer mübadil göçmenler ile yerli halk arasında Mersin özelinde de yaĢanmıĢtı. Girit‟ten mübadele göçü ile gelenlerin büyük bir kısmı Rumca konuĢtuğu için, Mersin‟de hoĢ karĢılanmamıĢlar ve yerli halkla kaynaĢmakta zorluk çekmiĢlerdi. Bkz. Fahriye Emgili, Mersin Mübadilleri, Mersin Üniversitesi YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Mersin, 2004, s.195. 358 gavurlar geldi bizi işimizden, aşımızdan, mesleğimizden edecekler diye bir dışlanma görüyoruz...Yozgat Boğazlayan‟da yaşayan Boşnaklar, Ermenilerin boşalttıkları yerlerde, gelir gelmez çok büyük yenilikler yapıyorlar. O zamanlar tuvalet kültürü olarak bahçede tuvalet yapıyorlar. Evlerin çatılarında kiremit yok, onu hazırlıyorlar. Daha sonra tarımda yenilikler yapıyorlar. İnşaat işine giriyorlar. Bir bakıyorlar 10 yıl gibi bir kısa sürede Boşnaklar, müthiş bir yetenek, çalışkanlık, üretici, yenilikçi insanlar. Biz bunları gavur sandık ama bize çok seyler kazandırdılar.” Kimliğin ikili karĢıtlıklarla, ötekini oluĢturan kimliklerle iliĢkilendirildiği sürece kurulabildiğini kabul edersek, BoĢnak muhacirlerin ilk geldiklerinde yeni topluma uyum sürecinde, bâzen nasıl algılandıklarına iliĢkin farklı tanımlamalar olsa da, bunu Anadolu‟ya çeĢitli tarihlerde gelen Girit, Selânik mübadilleri de, dil bilmeme ya da ön yargıları sebebiyle yaĢamıĢlardır. 1241 Tıpkı Girit, Selânik mübadilleri vd.muhacirler gibi gibi, BoĢnakların da “gavur” olarak, Türk kimliğinin oluĢum sürecine katkıda bulunduklarını söyleyebiliriz. Yani göçler ile bir yandan daha türdeĢ bir toplumsal yapıyı amaçlarken, aynı zamanda muhacirlerin karĢılıklı olarak deneyimlerini aktarmalarını da sağlamıĢtır. Tarım ve teknoloji alanlarındai yenilikler ile muhacirlerin, Türk iktisadına olumlu katkılarda bulundukları açıktır. Bosna‟dan göç ederek Ġstanbul‟a ve diğer yerleĢim birimlerine gelen toprak sahibi birçok soylu (bey) ve diğer nüfuz sahibi kiĢiler, beraberlerinde önemli miktarda sermaye de getirmiĢlerdir. Bu muhacirler, çoğunlukla kentlerde mülk satın alarak seçkin kentli sınıfını da oluĢturmuĢlardır. Çoğu da sermayesini ticaret ve küçük sanayi iĢletmelerine yatırmiĢtir. BoĢnakların Türkiye‟ye göçleri, Osmanlı‟nın 19. yüzyılda Balkanlar‟dan geri çekilmesi ile aynı dönemde baĢlamıĢ ve 20. yüzyılda Türkiye Cumhuriyeti‟nin 1241 Meselâ, 1924 yılında Türkiye‟ye zorunlu göçle yerleĢen bir Girit mübadilinin Ģu sözleri: “Gavur dediler, Yunan bozması dediler. Halbıki biz leventlerin torunlarıyız, Barborasların, Turgutların torunlarıyız. Buradan Türk askerleri gönderdiler, Yunanlılarla evlensinler diye” muhacirlerin yerleĢik halk tarafından nasıl tanımlandığını ya da kimi kez muhacir olmanın getirdiği bir algılama biçimi olarak da kabul edebileceğimiz bir durum ortaya çıkabilmiĢtir. Fahriye Emgili, “Osmanlı‟dan Türkiye Cumhuriyeti‟ne Miras: Göç Sorunu ve Türk- Yunan Nüfus Mübadelesi”, Avrasya Etüdleri, S.31-32, Türk ĠĢbirliği Kalkınma Ġdaresi BaĢkanlığı, Ankara, 2007, s.118. 359 kuruluĢu ile de devam etmiĢtir. Osmanlı topraklarına ve Türkiye Cumhuriyeti topraklarına göç eden BoĢnaklar, toplumsal yapı ile kaynaĢıp uyum sağlayabilmiĢlerdir. BoĢnaklar ile yerli unsurlar, veya diğer muhacir gruplar (kimi kez muhacirlerden önce gelenler yerli unsur olurken, sonra gelenler diğerleri tarafından muhacir olarak isimlendirilmiĢlerdir) ile olan iliĢkilerinde bazı kültür farklılıkları olsa da, bunlar birer kültür zenginliği unsuru olarak ortaya çıkmaktadır. BoĢnaklar, millî devlet anlayıĢını benimsemiĢ ve sahip çıkmıĢlardır. BoĢnaklar için gelinen yer “memleket” iken, Türkiye vatandır.1242 Osmanlı ve Cumhuriyet Türkiyesi‟ne göç eden BoĢnakların göçlerindeki en önemli sebepler siyasî ve dinî‟dir. BoĢnakların Türkiye‟ye göç sebepleri ile ilgili ortak payda bir Müslüman olarak Müslümanların çok olduğu Türkiye‟de yaĢama isteği ve bâzı Ģahsî sebeblerdir. 1242 Muhacirlerin kendilerini tanımlama biçimi Ģöyleydi: “BoĢnaklar, Türkiye‟yi kendi özyurdu olarak görüyor...önce, Türkiyeliyim, ikinci olarak da BoĢnak.” Bkz. Osman Tanoviç ile Sözlü GörüĢme, 24 Haziran 2008. 360 SONUÇ Bu çalıĢmada, esas olarak, Berlin Kongresi‟nden sonra, 1878-1934 yılları arasında meydana gelmiĢ olan ve elli yıldan daha uzun bir zaman devam eden BoĢnak göçü ele alınmıĢtır. Bu bağlamda, konunun daha iyi anlaĢılabilmesi için, Balkanlar‟ın siyasî ve kültür yapısı; BoĢnakların tarihi, gelenekleri, aile ve toplum yapıları; Berlin Kongresi, Bosna‟nın Avusturya tarafından iĢgâli ve yönetimi; BoĢnak-Türk iliĢkileri; Sırbistan-SHSK ve Yugoslavya devletlerinde yaĢananlar; Osmanlı Devleti‟nin ve Türkiye Cumhuriyeti‟nin olayı ele alıĢ biçimleri; göçün yapısı ile BoĢnakların göç sebebiyle yaĢadıkları olaylar ve Türk toplumuna olan uyumları, teferruatlı olarak incelenmiĢtir. BoĢnak göçleri, birkaç dönemde ve farklı safhalarda meydana gelmiĢtir: 1880-1889, 1900-1906, 1908-1914, 1923-1929 ve 1929-1934. Bu tarihler, göçe hız kazandıran etkenler, sebepler ve göçün sonuçları dikkate alınarak, tespit edilmiĢtir. Edindiğimiz kanaate göre, BoĢnakların Türkiye‟ye olan göçü, kendisine has siyasî, iktisadî, toplumsal etkenlerin birleĢmesiyle meydana gelmiĢtir. Avusturya ve Sırp yönetimlerinin, Müslümanların din ve kültür miraslarına yönelttiği tehditler, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı ve Yugoslavya dönemlerindeki saldırgan bir zihniyet göçü kaçınılmaz kılmıĢtır. KuĢkusuzdur ki, bir zihniyetin ve zulmün sonucu olan bu göç hareketi, göçü alan ülkenin ve toplumun değiĢimi açısından da değerlendirildiğinde kendi baĢına bir sosyal olgudur. Avusturya ve Sırp yönetimlerinin, Müslümanların dinî-kültürel miraslarına yönelttiği tehditler, toprak meselelerı, iĢgâl, gibi olayların sonucunda yaĢanan BoĢnak göçü, ilk dönemde iç göç Ģeklinde değerlendirilebilir. SHSK-Yugoslavya Krallığı yönetimindeki Yugoslavya topraklarından olan göç ise dıĢ göç olarak ele alınmalıdır. Ġleri gelen bâzı BoĢnakların “Vatan sevgisi imandan gelir” hadisi ile desteklemeye çalıĢtığı “burada kalınız” çağrıları pek sonuç vermemiĢ ve BoĢnakların önemli bir bölümü göçü tek çözüm olarak seçmiĢtir. Tez çalıĢmamız, Ģu bölümler hâlinde ortaya konulmuĢtur: 1. Bölüm‟de, Balkanlar‟da tarih boyunca varlık göstermiĢ unsurlar ve Bosna-Hersek‟in Osmanlı hâkimiyetinden önceki ve sonraki durumu üzerinde durulmuĢtur. 1463‟te Osmanlı‟nın bölgeyi fethinden sonra, baĢlangıçta Rumeli 361 Eyaletine bağlı bir birim iken, 1580‟den sonra bağımsız eyalet olarak varlığını sürdüren Bosna‟nın nüfusunun büyük bir kısmının ĠslâmlaĢması, diğer Balkan ülkelerine göre önemli üstünlükler ve ayrıcalıklar elde etmesine sebep olmuĢtur. Bu dönemde ĠslâmlaĢan nüfus, BoĢnakların etnik oluĢumunun baĢlangıcını teĢkil etmiĢtir. Osmanlı dönemi, BoĢnakların kültür alanında ciddî bir geliĢme kaydetmelerine vesile olmuĢtur. Bu dönemin yıldızları olarak, Mustafa ġefki BaĢeskiya, Ahmed Sudi Bosnavî, Hasan PruĢak, Ahmed al-Mostarî gibi yazarlar sayılabilmektedir Osmanlı Devleti‟nin küçülmesi ve millî devletlere parçalanması sırasında ortaya çıkan BoĢnak göçlerinin, hem bir dıĢ göç olması hem de savaĢ ve Ģiddetle yakından iliĢkili bulunması nedeniyle BoĢnak göçlerinin mecburî göçler sınıfı içinde değerlendirilebileceği sonucuna ulaĢmaktayız 2. Bölüm‟de, Berlin Kongresi‟nin kararları uyarınca, Avusturya‟ya Bosna‟yı iĢgâl yetkisi verilmiĢtir. Avusturya-Macaristan‟ın sergilediği yönetim siyaseti, Bosna‟da Müslümanlar arasında millî bir kimlik fikrinin doğmasına ve belli özellikler kazanmasına vesile olmuĢtur. Müslüman olsun, gayrimüslim olsun, diğer Balkan topluluklarından farklı olarak, BoĢnak milliyetçiliğinin, bir ırk ya da dil fikrinden çok tarih, kültür ve vatan toprağı üzerine inĢa edilmiĢ olması dikkatimizi çeken bir husus olmuĢtur. Berlin AntlaĢması‟na biçim verenler, yasal azınlıklar oluĢturduktan sonra, baĢta Müslümanlar olmak üzere, dinî azınlıkların haklarını korur gibi görünseler de, BoĢnakların marûz kaldıkları ayrımcılık, bunları siyasî mücadeleye sokan en önemli etmen olmuĢtur Müslümanlar, siyasi güç karĢısında kendi varlıklarını gerçekleĢtirebilmek için, siyasî ve iktisadî, dinî talepler ile örgütlenerek, bir varlık gösterebilmiĢlerdir. BoĢnakların millî ve siyasî geliĢimlerinde, Avusturya-Macaristan dönemi, bu sebeple de özel bir önem taĢımaktadır. Ortak Maliye Bakanı Kalay‟ın izlediği ve ülkenin tüm etnik gruplarını bir Bosna Milleti potasında birleĢtirmeyi amaçlayan “BoĢnaĢtvo”siyaseti, temelde Müslümanlar üzerine inĢa edilmiĢti. Ancak, bu fikir, Bosnalılar tarafından pek kabul görmemiĢtir. BoĢnak milliyetçiliği, iĢgâlden kısa bir süre sonra, bir seçkinler olgusu olarak ortaya çıkmıĢ ve ülke çapında örgütlü bir harekete dönüĢmüĢtür. Müslümanlar arasındaki örgütlenme, muhacirler aracılığıyla, 362 Ġstanbul‟a kadar da uzanmıĢtır. Devletler hukuku açısından Bosna-Hersek‟in konumunun 1908 yılına kadar kesin bir çözüme kavuĢmamıĢ olmasının yanı sıra, iç siyasî yapı ve eyalet hukûmetinin izlediği milliyetler politikası da tarım sorununda önemli rol oynamıĢtı. Eyalet hukûmetinin tarım politikası, milliyetler politikasıyla yakından bağlantılıydı. Kımetlerle toprak sahiplerinin çatıĢması sadece ekonomik bir anlam taĢımamaktaydı. Kımet olgusu her ne kadar iktisadî ve toprak yönetimine dair bir husus gibi görünse de, bu tez çalıĢmasındaki toprak, tarım, iskân ve feodal yönetimlerin konumunu açıklığa kavuĢturmak açısından da önem taĢımıĢtır. Bu cepheden ele alındığında, toplumsal yerleĢimlerdeki değiĢimlerin ve toprak reformunun göçün nedenlerinden biri olduğu görülür. 3. Bölüm‟de, Berlin Kongresi‟nden sonra, BoĢnakların Osmanlı topraklarına olan göçleri, göç baĢvuruları ile ilgili muhacir belgeleri incelendiğinde, AvusturyaMacaristan yönetiminin Bosna-Hersek‟teki baskıcı ve ayırımcı uygulamalarının ayrıntıları, muhacirliği göze almıĢ olan BoĢnakların ifadelerinde kimi kez açıkça kimi kez de satır aralarında görülebilir. BoĢnakların Bosna ülke yönetimine göç izni/muhaceret belgesi almak için yaptığı baĢvurular ile ilgili ayrıntılı bilgiler içeren belgeler sayesinde, BoĢnakların devlet, yönetim, maliye, dinî makamlar ile olan iliĢkilerinin mahiyetini ortaya koyabilmek mümkün olmuĢtur. Muhacirlere ait belgeler Ģu bilgileri içermektedir: BaĢvuruların nasıl yapılması gerektiği Dilekçelerin niteliği ve kapsamı Göç onayı olan belgenin geçerlilik süresi Muhacirin sosyal statüsü, en ince ayrıntısına kadar görünüĢ özellikleri BoĢnakların aile yapıları (yaĢ, cinsiyet, nüfus) Bosna‟da sahip olunan ve terk edilen mal ve mülklerinin değeri ve niteliği Bosna-Hersek‟ten göç edilen yerleĢim bölgeleri ve göçün 363 nereye yapılmak istendiği Göç güzergahı, göçün hangi vasıta ile gerçekleĢtirildiği Göçün sayısal değeri Geride bırakılan ekonomik vasıflar ile yeni ülkeye aktarılan vasıfsal özellikler ve ekonomik bilinç Göçü veren ülke yönetiminin argümanları Göçün sebepleri (dini, siyasî, iktisadî ve kiĢisel) Belgelerin de iĢaret ettiği gibi, göçte tüm sosyal tabakalardan insanların özellikle de köylülerin yer aldıkları sonucu çıkmaktadır. Kent halkının çoğunluğunu meydana getiren küçük zanaatkârlar, iĢgâlden sonra MonarĢiden Bosna-Hersek‟e gelen sınaî mamullerle rekabet edemediklerinden, çetin iktisadî Ģartların etkisiyle göç edenler arasında köylülerden sonra en büyük ikinci grubu oluĢturmuĢlardır. Toprak sahipleri ise sayı olarak, pek tabiidir ki, azdırlar. Göçlerin sebepleri, ayrıntılı olarak, BoĢnak muhacirlerin AvusturyaMacaristan Hükûmeti‟ne bizzat kendilerinin yazdığı göç izni taleplerinden ve BoĢnakların bağlı olduğu belediyeler aracılığıyla tutulan tutanaklarda yer alan bilgilerden anlaĢılmaktadır. BoĢnak göçlerine yol açan sebeplerin, BoĢnakların rızasını aĢan zorlayıcı Ģartlardan kaynaklanmıĢ olduğu, BoĢnakların ifadelerine ve dönemi yansıtan bölge kaynaklarına dayanarak ortaya komuĢtur. Göç izni talebine iliĢkin verilerden anlaĢıldığı üzere, kiĢiler, taleplerini sunarken, kimi zaman çekimser ifadeler kullanmak zaruretini hissetmiĢlerdir. Göçün güzergâhına iliĢkin olarak, kara ya da deniz yolculuğunun nasıl yapılacağı bu bölümle ilgili çalıĢma sırasında saptanmıĢtır. BoĢnak muhacirler, Osmanlı dönemi Türkiye‟sine ulaĢabilmek için, önce Balkanlar‟daki Osmanlı topraklarına gelmiĢ, daha sonra Ġstanbul‟a ulaĢmıĢtır. Bosna‟dan Türkiye‟ye göç yolculuğunda göç güzergâh kullanılmıĢtır: ilk seçenek, Belgrad‟a kara yolu ile ya da yaya olarak ve oradan da Selanik‟e ve Ġstanbul‟a trenle gitmek; ikinci seçenek, Karadağ‟ın Bar limanından, deniz yoluyla Selânik, Ġzmir veya Türkiye‟nin diğer limanlarına gitmek; üçüncü seçenek, Yeni Pazar üzerinden Makedonya‟ya oradan da Edirne‟ye olmak üzere kara yolu ile gitmek. 364 Osmanlı idaresinde, bölgenin gerek siyasî, gerekse askerî yapı taĢlarını oluĢturan BoĢnaklar, Avusturya-Macaristan idaresi altında yaĢamak yerine, Osmanlı hâkimiyetindeki Anadolu ve Makedonya‟ya doğru göç ederek hiç olmazsa kültür ve din kimliklerini koruma çabasına girmiĢlerdir. BoĢnaklar, topraklarını kaybettikten sonraki hayatlarında, bir kaç kez yer değiĢtirmek zorunda kalmıĢlardır. Önce Makedonya‟ya, belli bir tarihten sonra (1912-1913) da Anadolu‟ya kaçmak zorunda kalmıĢlardır. AraĢtırmamızda, Bosna-Hersek‟ten göç etmeyen Müslüman halkın, Avusturya-Macaristan, SHSK ve Yugoslavya Krallığı idarelerinde, Osmanlı-Türk kültürüyle bağlarını koparmamaya çalıĢarak varlıklarını sürdürdüğü ortaya çıkmaktadır. 4. Bölümde, Osmanlı Devleti‟nin iskân siyaseti, iskân alanları ve iskân iĢlemleri ile bunlarla ilgili olarak oluĢturulmuĢ bulunan kanunlar, nizâmnâmeler ile komisyonlar incelenmiĢtir. Burada, Osmanlı‟nın diplomatik giriĢimleri ayrıntılandırılmıĢ ve göçün gerçekleĢtiği yıllara göre Ģekillenen ve değiĢen bir siyaset takip edildiği tesbit edilmiĢtir. Gerek Bosna‟da bir Müslüman kitlenin varlığı hususundaki arzu, gerekse de kitle hâlindeki bir göçün doğuracağı muhtemel sıkıntıların korkusu, Osmanlı‟yı göçü caydırma siyasetini benimseme mecburiyetinde bırakmıĢtır. Sosyo-iktisadî alanda ve eğitimdeki çeĢitli değiĢmeler, Bosna‟da Müslümanlar arasında bir entelektüel kesimin ortaya çıkmasını sağladı. Özellikle, 1878-1908 arasındaki iĢgâl döneminde, Müslümanlar kendi iç dinamikleriyle oluĢan derin bir değiĢim yaĢamıĢ, kendilerini dıĢ dünyaya açarak hayatta kalabileceklerine inanan geniĢ bir entelektüel kesim ortaya çıkmıĢtır. Bu entelektüel kesim, ruhanî bir hayatla yetinen bir zihniyetten öte, dünya ve toplum meseleleriyle, özellikle siyasî eylemle doğrudan ilgiliydiler ve toplum üzerinde etkili ve yönlendirici oldular. Bunlar, bir kiĢinin hem BoĢnak-Türk, hem Müslüman, hem de modern olabileceğine inanmıĢlardır. Bu anlayıĢ, sadece ırk veya din üzerinden temellendirilmemiĢtir. Dolayısıyla da, Türkiye topraklarına göç eden BoĢnak muhacirlerin, bu kimliği yeni yurtlarında da devam ettirmeleri mümkün olmuĢtur. BoĢnak muhacirler, Osmanlı Devleti tarafından Muhacirin Komisyonları 365 aracılığıyla önce Ġstanbul çevresinde ve yakından baĢlanarak, Anadolu‟nun çeĢitli bölgelerinde iskân edildilmiĢlerdir. BoĢnak muhacirler, Ankara, Adana, Amasya, Bursa, Balıkesir, EskiĢehir, Edirne, Erzincan, Ġstanbul, Ġzmir, Ġzmit, Manisa, Sakarya, Sivas, Samsun, Trabzon, gibi çok farklı bölgelerde iskân edilmiĢtir. Muhacirler, mesleklerine ve yaptıkları iĢlere göre Ģehir, kasaba ve köylerde yerleĢtirildiler. Muhacirlerin göç, barınma, iaĢe, iskân, iĢ kurma gibi masrafları, hükûmet tarafından kurulan Muhacirin Ġskân Komisyonu vasıtasıyla karĢılanmıĢtır. ġehir veya köylerde iskân edilen muhacirlerin meskenlerinin yapım masrafları, büyük oranda devlet tarafından karĢılandığı gibi, Ģehirlerde yerleĢenlerden iĢ kurma imkânı olmayanlara maddi destek, köylerde yerleĢenlere arazi, hayvan, tohumluk gibi yardımlar yapılarak, üretime katılmalarının sağlandığını tesbit etmiĢ bulunmaktayız. Genel olarak, bir Müslüman toplumun belirli bir toprağa bağlılık duygusu, o toprağın Müslüman bir hükümdarın idaresi altında bulunmasına bağlıydı. Müslüman idare yok olunca, Müslümanların, dindaĢlarının hüküm sürdüğü baĢka bir toprağa göç etmeleri mecburî olarak görülürdü. 19. ve 20. yüzyılda olan bu göçlerde, bu dinî geleneğin etkisi bulunmaktadır. BoĢnak göçleri, toprağa bağlılığa, yani vatan anlayıĢına, yeni bir siyasî anlam katmıĢtır. Göçe marûz kaldıktan sonra, vatan mefhumu, BoĢnakların maddî ve manevî varlıklarının ayrılmaz bir parçası olmuĢtur. Müslümanların Osmanlı topraklarına göçü ve ardından Müslümanların bütün Osmanlı nüfusundaki oranının yavaĢ yavaĢ ve devamlı olarak yükseliĢi, 2. Abdülhamid‟in bir Ġslâm siyaseti benimseme kararlılığında etkili olmuĢtur. Zâten, geleneksel Osmanlı siyasî kültürü, Türk, BoĢnak, Pomak, Çerkez, Arap ve diğerleri gibi dil ve etnik bakımdan karıĢık bir nüfusu, bir siyasî birlik içinde birleĢtirmek istemiĢtir. Bu siyaset, 2. Abdülhamid‟in kararlılıkla izlediği ve “panislamist” olarak nitelendirilen siyasettir. 5. Bölüm‟de ise, Türkiye Cumhuriyeti devrinde BoĢnakların Türkiye‟ye olan göçleri incelenmektedir. 1923-1919 tarihleri arası SHSK‟nın uyguladığı siyasî, iktisadî ve toplumsal yıldırma faaliyetinin, Avusturya-Macaristan yönetimini âdeta aratacak nitelikte olduğu ortaya çıkmaktadır. 1918 ve 1931‟de uygulanan toprak reformunun Müslümanları iktisadî olarak etksiz hale getirmeyi amaçlayan biçimde uygulanması, siyasî baskıların katliamlara dönüĢmesi, Müslümanların doğdukları 366 topraklarda yaĢamlarını sürdürebilmesini imkânsız kılması, BoĢnakların Türkiye Cumhuriyeti‟ne göçlerinde temel sebeplerdendir. BoĢnak muhacirlerin Türkiye‟ye iskân edilmelerindeki esasları belirleyen kanuni düzenlemeleri, Türkiye Cumhuriyeti‟nin millî toplum yaratma siyasetinin bir gereği olarak değerlendirmek mümkündür. Çünkü devletin dayanacağı yeni temeli belirleme ihtiyacı vardı. Yeni devletin temeli öncelikle, Milli Misak çerçevesinde aranmıĢtı. Daha sonra nüfus mübadelesi ile azınlıklar sorununun çözlümüĢ olması ve muhacirlerin iskân siyaseti ile Anadolu Türklüğü daha çok vurgulanmıĢtır. Cumhuriyet döneminde izlenen muhacir kabûl etme politikası, Osmanlı dönemindekinden farklı ve kendi içinde tutarlıdır. Bu dönemdeki anlayıĢta din sadece bir unsur olarak ele alınmıĢ ve kültürün ortaklığına dayanan bir millet yapısına kavuĢma siyaseti benimsenmiĢtir. Kısaca, Müslüman olmak, Osmanlı dönemi göçlerinde doğrudan ve bağımsız tek ölçüt olarak kabul edilirken, Cumhuriyet dönemi göçlerinde sadece dolaylı ve bağımlı bir ölçüt olarak dikkate alınmıĢtır. KuĢkusuzdur ki, din kiĢisel bir seçimdir. Ancak, tezimizde de görüldüğü üzere, din BoĢnakların göçlerinde önemli bir unsur olmuĢtur. Osmanlı‟nın ve Cumhuriyet Türkiyesi‟nin göçmen siyasetinin ve kültürünün Ġslâmi kökenleri olduğu ortadadır. BoĢaklar‟ın göçü de buna önemli bir örnektir. BoĢnak göçünün Cumhuriyet‟in ilk yıllarında gerçekleĢen diğer göç hareketleri içerisindeki yeri ve etkileri ile BoĢnak muhacirlerin Türkiye‟ye iskân edilmelerindeki esasları belirleyen kanuni düzenlemeler üzerinde durularak muhacirlerin iskânı ile ilgili olarak karĢılaĢılan meseleler ve bunların çözüm yolları açıklanmıĢtır. Tezimizde, ayrı bir baĢlık altında ayrıntılı olarak incelediğimiz ve 1934‟te kabûl edilen 2510 sayılı Ġskân Kanunu‟nda, Türklük Ģuuru taĢıma ölçütü Türkiye‟nin BoĢnak muhacirleri ve diğer muhacirleri kabûlünde esas teĢkil etmiĢtir. Cumhuriyet döneminde meydana gelen göçlerin önemli bir özelliği de, Türkiye Cumhuriyeti‟nin göçü teĢvik edici olmasıdır. Özellikle, 1923-1938 yılları arasında göçlerin miktarındaki artıĢ önemlidir. Muhacirler, belli bir süre için vergi ve askerlik muafiyetleri tanınmıĢsa da, Cumhuriyet‟in ilk yıllarında, bunların devletin potansiyel asker gücünü oluĢturmada önemli rolünün olduğunu, tarım, sanayi ve diğer alanlarda 367 da büyük katkılarının olduğunu söyleyebiliriz. Balkan göçleri, ülkemiz için diğer göçlerden farklı ve özel bir anlam teĢkil etmektedir. Balkan muhacirlerinin Osmanlı‟nın Balkanlar‟da kaybettiği topraklardan dönen kiĢiler olması sayesinde, BoĢnaklar ile yerli halk arasında “kültür mesafesi” ve “kültür Ģoku” kavramlarının en aza inmiĢ olduğu bu çalıĢma sırasında saptanmıĢtır. Muhacirlerin yerleĢtikleri yerleĢim birimlerinde, eski toplumsal yapı, kimlik değiĢiminin önüne bir engel olarak çıkabiliyordu. Muhacirleri iskân eden devlet, dil, doğum yeri ve diğer farklardan doğacak ayrımları ve çatıĢmaları önlemeyi amaçlayan bir iskân plânı uygulamıĢ ve muhacirlerin tek bir grup halinde belirli bir yere yerleĢmesini ve farklı bir kitle yaratmasını önlemek için, onları küçük gruplara ayırarak iskân etmeye çalıĢmıĢtır. Osmanlı dönemindeki iskân uygulamasının bir benzeri Türkiye Cumhuriyeti‟nin uygulamalarında da görülür. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, iskân kanunlarında yer alan Türk kültürü ve soyuna bağlılık temel prensibi çerçevesinde, muhacirlerin iskânını serpiĢtirme usülü ile yapılmıĢtır. Muhacirler, belli bir paha ödeyerek, belli uyum sıkıntıları yaĢayarak, bir anlamda, ömür boyu yaĢamak için bir yer seçmiĢlerdir. BoĢnakların göçlerinin miktarının hassas olarak hesaplamak, hem sürecin hem, de verilerin sınırlılığı sebebiyle güç olmuĢtur. Öte yandan, BoĢnak muhacirlerin Türkiye‟deki yerleĢim yerleri, kültürel ve iktisadî özellikleri ve bunun topluma nasıl aktarıldığı ve yerleĢtirme sürecinin ayrıntıları çalıĢmamızın bir baĢka ayrıntısını teĢkil eder. Tezimizde de BoĢnakların bir kısmının uğraĢılarının tarımsal alanda olması ve Türkiye‟nin de, Cumhuriyetin ilk yıllarında, iktisadî açıdan tarım alanlarına iĢlerlik kazandırmayı hedeflemiĢ olmasına rağmen, muhacirlerin mesleklerine uygun olarak yerleĢtirilemediği, bölgelerin tarımsal özelliklerinin dikkate alınmadığı ve bunun da hem ülkenin, hem de muhacirlerin refahını etkileyen bir eksiklik olarak ortaya konmuĢtur. KuĢkusuzdur ki, konuyla ilgili yönetmelik ve belgeler incelendiğinde, devletin bir takım ilkeler belirlediğini ve uygulamaya çalıĢtığını söyleyebiliriz. Ayrıca, dönemin Ģartları göz önünde bulundurulduğuda, Türkiye Cumhuriyeti Devleti, sadece BoĢnak muhacir meselesi ile değil, Balkanlar‟dan ve Kafkasya‟dan olmak, üzere diğer muhacirlerin iskân maseleleri ile de karĢı karĢıya 368 kaldığı ortadadır. Muhaciri, öncelikle iskân edildikleri yerde tutabilmek gerekiyordu. Hâlbuki, iskân sürecinde bunun, kimi kez iklim sebebiyle, kimi kez muhacirlerin mesleklerinin yerleĢtirilen bölgeye uygunsuzluğu, kimi kez de muhacirlerin keyfî tutumları nedeniyle sağlanamamıĢtır. Meselâ, Bosna‟nın Karadeniz coğrafyası ile benzerlik gösteren yeĢil doğasına alıĢkın olan BoĢnakların, Ankara‟nın çorak bölgelerine yerleĢtirilmesi, bir kısım muhacirin alıĢkın olmadıkları iklimin etkisiyle ölümlerine yol açmıĢ, ayrıca da bir kez daha savrulmalarına sebep olmuĢtur. Bu açıdan bakıldığında, sadece bunun bile, hem muhacir için, hem de devlet için ayrı bir külfet olduğu ortaya çıkmaktadır. Burada hatırlatılması gereken husus, iskânın zorlu, uzun ve masraflı bir süreç olduğudur. Dolayısıyla da, muhacirlerin üretici duruma geçmeleri için en azından bir yıl gereklidir. Barınma, beslenme, sevk, mesken yapımı, çift hayanı ve araç-gereç gibi ihtiyaçları karĢılamak için önemli bir meblağ gerekliydi. Bütün bunları temin etmek için çıkarılan yönetmeliklere ne kadar uyulduğu, istenilen hedeflerin ne kadarının hayata geçirilebildiği hususunda yeterli bilgileri içeren belgeler yoktur. Bu sebeple, BoĢnakların Türkiye‟deki yerleĢim yerleri ve uğraĢıları göz önünde bulundurulularak, yapılacak değerlendirmeler yeterince objektif olmayabilir. Ancak, ortaya konmuĢ bulunan belgeler ve bulgular, iĢin esası itibarıyla, bundan sonraki çalıĢmalara sağlam bir zemin teĢkil edecektir. Sonuç olarak, BoĢnak göçünün, Türkiye ile Bosna-Hersek arasında mevcut olan gönül bağını, ayrılmaz bir köprü hâline getirmiĢ olduğu rahatlıkla söylenebilir. Göç döneminde, Türkiye‟nin devletinde ve halkında olan kıt iktisadî imkânlara rağmen, mümkün olan her türlü yardım yapılmıĢtır. Olanca fedakârlığa ve yardımlara rağmen, muhacirler yine de büyük zorluklarla karĢılaĢmıĢlardır. Bugün, Anadolu‟nun hemen her yerinden rastlamak mümkündür Türkiye Cumhuriyeti döneminde, her zaman Bosna‟dan göçmen gelmeye devam etmiĢ, hatta 1990‟lı yıllarda bile, Bosna Müslümanları, bir kurtuluĢ yeri olarak gördükleri Türkiye‟ye geçici veya kalıcı olarak göç etmiĢlerdir. Balkan ülkelerindeki arĢivlere ve Türkiye arĢivlerine dayanan bu tez çalıĢmasıyla, 19. ve 20. yüzyılda, Osmanlı‟dan Türkiye Cumhuriyeti‟ne devamlılık 369 arz eden BoĢnak göçü incelenmiĢ olmaktadır. Bu çalıĢmada, Türkiye‟nin birçok yerleĢim biriminde yaĢayan BoĢnakların, iktisadî ve kültürel yönden, Türkiye‟de önemli bir etkisinin olduğu tespit edilmiĢtir. Zâten, muhacirlerin bir kısmı varlıklı ailelerden geldiklerinden, daha ilk geliĢte kendi iĢlerini kurarak ticarete ve üretime katkı sağlamıĢlardır. Tarım alanlarında yerleĢtirilenler de, ileri üretim yöntemleri ve çalıĢkanlıkları ile üretimi artırmıĢlardır. Genel olarak da, dindar bir bakıĢ açısıyla medenî hayatı benimsemiĢler ve devleti üstün değer olarak kabûl etmiĢlerdir. BoĢnak göçlerinin ve genelde muhacirlerin Türkiye‟ye olan etkisinin ele alınmıĢ olması, elde edilmiĢ olan bulgular ve çıkarılan sonuçlar itibarıyla, tarih, demografi, siyaset, sosyoloji, psikoloji, antropoloji ve iktisat bilimleri açısından, önemli bir bilim çalıĢması olmuĢtur. 370 SÖZLÜK 1.TERĠMLER Agrarna Reforma: Toprak reformu olarak ifade edebileceğimiz I. Dünya SavaĢı sonrası SHS ve Yugoslavya Krallığının uyguladığı kolonizasyon siyaseti ile BosnaHersek, Sancak, Makedonya, Kosova gibi bölgelerde yaĢayan Müslümanların topraklarının istimlâk edilmesi ya da ellerinden alınması. Belgrad Hükûmeti askerlere ve çetnik birimlere geniĢ avantajlar vererek, onlardan Kosova‟da bu reformu uygulamada yararlanmıĢtır. Ban: Bey, küçük bey, voyvoda, prens gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlı Devleti‟nde Macaristan tarafındaki beylere bu ünvan verilmiĢtir. Ayrıca ban, büyük bir eyaletin idarecisi veya valisi konumunda olan kiĢidir. Bu ünvan, Balkanlar‟ın dogusunda, Bosna, Hırvatistan ve Slovenya gibi ülkelerde yaygın olarak kullanılır; “ban” unvanının daha ziyade Bosna‟daki yönetici konumunda olanlar için kullanılır. Hırvatistan, Sırbistan, Slovenya gibi diger devletlerde ise Knez, Jupan (Ţupan) Voyvoda gibi ünvanlar kullanılmıĢtır. Aga: Osmanlı Devleti‟nde sivil ve askeri lider olan kiĢi. Bosna vilâyetinde askerliğin çeĢitli dalları için kullanılmıĢtır. 19. yüzyılda ise eğitimli, zengin, önemli mevkide olan beyfendi anlamındadır. Agaluk: Bosna‟da bir Ağa tarafından iĢletilen askerî-idarî bölgeler. BaĢtina: Bosna‟da Osmanlı fethinden önce, hükümdarların mühim bir hizmet karĢılığında bir Ģahsa ırsî ve daimî mutlak olarak vermiĢ oldukları arazi parçasıdır. Begluk (Beylik): Arazi olarak tabir edilen topraklar, mülk sahipleri tarafından kendi takdirlerine göre iĢletilebiliyordu. Ancak bu tür toprakların sahipleri, kira ya da para karĢılığında bunların idaresini baĢkalarına da bırakabiliyorlardı. Serbest arazilere Bosna-Hersek‟te nadiren rastlanıyordu. Bogomilizim: Hıristiyanlığın Ģekilci kurallarını reddeder. Hıristiyanlığın ayinlerini, kilise iktidarını, kilise ruhban sınıfını, kilise rütbelerini, vaftizini yasaklar. Bogomiller alkol içmezler, günde beĢ kez ibadet ederler, et yemezler, Pazar günü ile birlikte cuma gününü de kutsal gün sayarlardı. Üyeler “KardeĢ Toplulukları (Bratsvo)” içinde yaĢar. BaĢlarında “Dede (djed)” bulunur. Onun yardımcıları vardır. 371 “KardeĢ Toplulukları”, “Kilise Belediyeleri (Opštine crkve)” denen üst kurumda birleĢir. Ayrıca Bosna ve Bulgar Bogomilleri kendi aralarında bütün kardeĢ toplulukları ve belediyeler için bir tür “Papa” seçerdi. Bogomil akımının baĢarısı, kilisenin zenginlik ve ihtiĢamı ile papazların değersizliklerinin yarattığı düĢ kırıklıgından kaynaklanan toplu bir adanmıĢlıkla açıklanabilir. Brijan: BoĢnaklar ve diğer muhacirler tarafından kapama olarak da isimlendirilen, pirinç ve parça et ile fırında piĢirilen bir yemek. Emval-i Metruke: Terk edilmiĢ Rum ya da Ermeni Malları. Finanzialnom Nadzornićvu: Mali Denetim Birimi Göç Ģehadetnamesi: Diploma, sertifika anlamına gelen Ģehadetname burada göç sertifikası ya da muhacir belgesini ifade eder. Ġlhak: Bir devletin daha önce egemenliği altında bulunmayan bir bölgeyi/toprak parçasını ele geçirmesini, kazanmasını, topraklarına katmasını ifade etmektedir. Ġlhak, bütün kullanma, hariç tutma (exclusion), ferağ, temlik ve kamu mülkiyeti haklarını ve diğer hakları ilhakı yapan devlete kazandırır. Ġlhak edilen bölgenin sakinlerinin sadakatinin otomatik olarak ilhak eden devlet tarafından kazanıldığı varsayılır. Bunlar hakim devlet açısından bir egemenlik temditi (geniĢlemesiuzatılması) sağlar, fakat tam bir egemenlik vermez. Ġlhak aynı zamanda sömürgeleĢtirmekten de (colonization) ayrılmalıdır. Ġlhakta, ilhak eden devletin veya onun vatandaĢlarının fiili iĢgali gerekli değildir. Uluslar arası hukuk çerçevesinde, ilhak, bölgesi tümüyle veya kısmen ilhak edilen devletin rızasıyla veya (daha önceden baĢka bir devletin elinde bulunmayan bir bölgenin durumunda olduğu gibi) uluslar arası toplum tarafından rıza gösterilmesi halinde geçerlilik kazanabilir. Ġlhak bölgesindeki eski devletin rızası, zorlama altında, sessizce (zımni olarak) ve bir anlaĢma biçiminde verilebilir. Her iki durumda da ilhak edilen bölgenin sakinleri self-determination haklarından mahrumdur. Basitçe ifade etmek gerkirse, büyük güçlerin küçük güçlerin bölgelerini kendi coğrafyasına katmasının çok sayıdaki yollarından biridir. Ġlmuhaber: Bir Ģahsın yer, hal, medeni durum gibi pozisyonlarını resmî yoldan belgeleyen kağıt. 372 Ġrâde-i Seniyye: PadiĢahın emri. Ferman, Berat, Hatt-ı Hümâyun gibi yazı türleri yerine Tanzimat‟tan sonra getirilmiĢ usuldür. Ġskân: Yurtlandırma. Muhacir aileye kanuna göre ön görülen miktarda tarım arazisi, iĢletme binası, konut, zirat hayvanı, araç, gereç, tezgah ve kredilerden bir veya birkaçının verilmesi. Ġskânlı Göçmen: Hükûmet yardımıyla iskân edilen ve gösterilen iskân mıntıkasında belli bir süre oturmak koĢulunu kabul eden kimseler için kullanılan tabir. ĠĢgâl: Bir yeri ele geçirme. Bir kimseyi ıĢten alıkoyma, engelleme, oyalama. uğraĢtırma. Jupan: Nahiye, Osmanlı idaresi öncesi Balkanlar‟da tatbik edilmiĢ olan “Jupa” sistemine tekabül etmekteydi. Kapetan: Askeri rütbe. Kımet: Toprak ağalarının yanında çalıĢan ortakçı, köylü. Kolo: Balkanlar‟da kapalı veya açık daire formunda, ellerden veya omuzlardan tutularak grup olarak oynan halk oyunlarının genel ismi. Türkiye‟deki BoĢnaklar halay olarak da isimlendirmektedir. Lâyiha: Bir iĢ hakkında düĢünceleri bildirmek için kaleme alınmıĢ yazı. Livâ: Osmanlılarda idari yapılanmada mutasarrıf idaresinde bulunan iller ile ilçeler arasında bulunan memleket parçasına verilen bir addır. Bunun diğer adı da sancaktır. Meselâ, Selânik vilâyeti‟nin Serez Sancağı gibi. Muhacir: Kendi ülkesinden ayrılarak, yerleĢmek için baĢka ülkeye giden kimse, aile veya topluluk. Mülteci: Sığınan. Mürur tezkiresi: Osmanlı Devletinde, ülke içinde seyahat etmek ve Ġstanbul‟a gitmek için yerel yönetimden alınan izin ve geçiĢ belgesi. Bir yıl için geçerli olan mürur tezkiresine, kiĢinin tüm kimlik bilgileri, nereye ve niçin gittiği yazılırdı. GeliĢigüzel yerleĢimleri engellemek, vergi yükümlülüğünden kaçıĢı, kaçak iĢçi ve iĢsiz akınını önlemeye yönelik olan bu uygulama, 1908‟de 2. MeĢrutiyet‟in ilân edilmesinden sonra kiĢisel özgürlüğe aykırı olduğu gerekçesiyle kaldırılmıĢtır. 373 Nizâmnâme: Tüzük. Okružunom Sudu: Bölgesel Mahkeme. Ortak Maliye Bakanlığı: Merkezi Viyana‟da bulunan Ortak Maliye Bakanlığı, Bosna-Hersek‟in idarî hiyerarĢisinin en yüksek organı konumundaydı. Poreznom Uredu: Vergi Mahkemesi. Re‟îsü‟l-ûlemâ: Din iĢlerini idare eden kiĢi, Ġslâm Birliği baĢkanı. Risale: BroĢür,el kirabı, kitapçık, prospektür, rehber, rapor anlamındadır. Ġslâm dinînin doğuĢundan sonra, önceleri dinle ilgili konuları çözümleyen küçük ölçüde kitaplara risale denirdi. Daha sonraları bilim, felsefe, tasavvuf, Ģiir, ilahiyat gibi değiĢik alanlarda, bir meseleyi ele alan veya baĢka biri tarafından yazılan bir esere reddiye, cevap niteliğinde bütün küçük boy eserlere risale adı verildi. Kısaca: 1.Mektup, 2. Kısa yazılmıĢ, küçük kitap, 3. Dergi, mecmua. Sabor: Meclis. Sadaret: Bügünkü BaĢbakanlık‟ın karĢılığıdır. Sancak (Yeni Pazar): Kosova-Karadağ-Sırbistan‟ın kesiĢtiği bölgede bulunur. 1459-1461 yıllarında Saraybosna‟nın da kurucusu olan Ġsa Bey Ġshakoviç tarafından kurulmuĢtur. Yeni Pazar, Sancak bölgesinin baĢkentidir. 1912 yılında Sırbistan Krallığı tarafından iĢgal edilmiĢtir. Sancak bölgesi Sırbistan ve Karadağ‟ın ayrılmasından sonra coğrafi bakımdan ikiye ayrılmıĢtır. BaĢkent, Yeni Pazar bu sebeple bölgenin Sırbistan kesiminde kalmıĢtır. BoĢnakların çoğunluk olarak yaĢadığı yerdir. Saray-ovası (Sarayovasi): Bosna-Hersek‟in baĢkenti olarak “Sarajevo” ismi günümüzde kullanılmaktadır. Sarajevo‟nun Türkçe söyleniĢi ise, Saraybosna‟dır. Serbest Göçmen: Hükümetten yardım talep etmemek Ģartıyla, istediği yere yerleĢme hakkı verilen kimseler için kullanılan tabir. Sevdalinka: AĢk Ģarkıları olarak tanımlanan sevdalinkalar, genel olarak aĢkı değil asıl olarak karasevdayı, bir baĢka deyiĢle birbirlerine çesitli nedenlerle kavuĢamayan aĢıkların hikayelerini veya serzeniĢlerini konu almaktadırlar. Bir baĢka deyiĢle sevdalinkaların aĢkı ele alıĢı mutluluğu değil hüznü yansıtmaktadır. KavuĢamama 374 nedenlerinin baĢında din veya etnik köken olarak farklı ailelerin üyeleri olmaları gelmektedir. KavuĢulamayan sevgili, anne veya bir Ģehir de olabilmektedir. ġeyhülislam: Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda en eski Müslüman din adamları. BosnaHersek‟in ilk Ģeyhülislamı Mehmed Refik Efendi HadţiabdiĤ (1814-1871)‟dir. Šerijatskom Sudu: ġeriat Mahkemesi. SukupĢtina (Skupština): Parlamento. Talimatnâme: Kısaca Yönetmelik olarak adlandırılır. Normlar hiyerarĢisinde anayasa, yasa ve tüzükten sonra gelir. Genelde kurum ve kuruluĢların iç bünyelerini ilgilendiren yasaların ve çalıĢma yöntemlerini düzenleyen somut ve ayrıntılı hükümler içerir. Konu bakımından yetki onları kullanacak olan makamların görev alanlarıyla sınırlıdır. Yasalar ve tüzükler yönetmelikleri açıkça ya da üstü kapalı bir biçimde değiĢtirebilir ya da kaldırabilir. Tasarı, proje (Meselâ, Bosna-Hersek‟in ilhakı sonrası kaleme alınan yazılar). Teferiç (Teferrüç) : Arapçada ferahlamak, gezintiye çıkmak anlamına gelen teferrüç kelimesinden türedigi düĢünülen günümüzde piknik anlamında kullanılan kelime. Pita : BoĢnak böreği olarak da isimlendirilmektedir. Tezkire: ġehir ve kasabada bulunan resmi daireler arasında yapılan yazıĢmalara verilen isimdir. Mühürsüz olup kaleme alınan makamın imzasını taĢır. Tezkire-i Osmaniye: Osmanlı Devleti zamanında kullanılan kimlik belgesi. Bu belgede kiĢinin adı, anne ve babasının adı, doğum tarihi, memleketi, köyü, mahallesi, dinî, mezhebi ve veriliĢ ya da düzenleniĢ tarihi gibi bilgiler yer alırdı. Büyük boy bir kağıda tek sayfa olarak hazırlanan bu kimlikler o dönemde fes ya da baĢlıkların içinde taĢınması sebebiyle “kafa kağıdı” olarak da anılırdı. UstaĢa: Hırvat çetelerine verilen ad/Ġkinci Dünya SavaĢı‟nda Yugoslavya topraklarında etkinlik gösteren faĢist yanlı hırvat kökenli harekettir. Visoko Zemaljska Vlada Sarajevo u Bosnu (ZVS): Avusturya-Macaristan Dönemi Bosna-Hersek Ülke Yönetimine verilen ad. Wehrgesetza: 1881 Yılında Yürürlüğe Giren Askerlik Kanunu. Ulema: Din adamları, din bilginleri. 375 Ulema Meclisi: Yüksek dinî organ. 2. KĠġĠLER Adil Zülfikarpašić Doğum Tarihi:23 Aralık 1921, Foça (Yugoslavya-Ģimdi Bosna Hersek). Ölüm Tarihi: 21 Temmuz 2008, Saraybosna (Bosna-Hersek). Çengiç Beg ailesindendir. Lise eğitimini Saraybosna‟da tamamladı. Viyana‟da Hukuk ve Politika okudu. 1938 yılında, Yugoslavya Komünist Partisi‟ne katıldı. 1942 yılında, Ġkinci Dünya SavaĢı sırasında, Saraybosna‟da UstaĢa (Hırvat Nazi yanlısı güçler) tarafından yakalandı, iĢkence gördü ve idam cezasına çarptırıldı. Yugoslav Partizanlar yardımıyla ülkeden ayrıldı ve Ġsviçre‟ye yerleĢti. 1945 yılında, Komünistlerin iktidara gelmesi ile birlikte, ZulfikarpaĢiç Ticaret Bakanı Yardımcısı oldu. Bosna SavaĢı sırasında Bosna‟ya dönüĢ yaptı ve CumhurbaĢkanı Aliya Izzetbegoviç‟i destekleyerek, Demokratik Partisi üyesi (SDA) BaĢkan Yardımcısı oldu. Daha sonra Bosna Müslüman Organizasyonu‟nun (MBO) baĢına geçti. Adil ZülfikarpaĢiç, BoĢnak Enstitüsü‟nü, tarihi Hüsrev Bey hamamını restore ettirerek, 24 Nisan 2001 yılında kurdu. 2002 yılında, Bosna-Hersek Bilim ve Sanatlar Akademisi Ģeref üyesi seçildi. Aynı zamanda Bosna-Hersek‟in sayılı entelektüellerinden, fikir adamlarından biriydi. 376 Andrassy (Gyula) Doğum Tarihi: 3 Mart 1823, Kassa (Macaristan). Ölüm Tarihi: 16 ġubat 1890, Volosca (Macaristan). Macar siyasetçi AndraĢi, Macar KurtuluĢ savaĢına katıldı. Gıyabında ölüm cezası verilince, Paris‟e sığındı, 1858‟de Macaristan‟a döndü, Macar yurtseverleriyle Habsburgları uzlaĢtırmağa çalıĢtı. Macar Meclisi‟nin baĢkanı olarak “Ġkicilik” adı verilen sistemin kurucuları arasında önemli bir yer aldı. Fransız-Alman SavaĢı‟nda, Avusturya‟nın tarafsızlığını savundu. 1871‟de Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟nun DıĢiĢleri Bakanlığı (1871-1879)‟na gelince, 1872-1873‟te Bismark ile Gorçakov arasında bir birlik antlaĢması yapılmasını sağladı ve 1878‟de Berlin Kongresi‟nde Avusturya‟nın Bosna-Hersek‟i iĢgâl hakkını elde etmesinde etkin rolü oldu. Ali Beg Firdus Doğum Tarihi: 1862, Livno (Bosna-Hersek). Ölüm Tarihi: 1910, Saraybosna (Bosna-Hersek). 19. ve 20. yüzyılda, Bosna-Hersek‟te bir tanınmıĢ bir siyasetçidir. Ali Beg Firdus, Livno‟da ilköğrenimini de tamamlamıĢtır. Müslüman Halk Organizasyonu‟nun icra komitesinde çalıĢmalarını sürdürerek, toprak sahipleri adına bu Müslüman harekete liderlik yapmıĢtır. Sağlam kiĢiliği, siyasi yeteneği, vatansever yönü, onun Müslüman harekete liderlik yapmasını sağlamıĢtır. 377 Ali Fehmi Efendi Dzabić Doğum Tarihi: 1853 Mostar (Bosna-Hersek). Ölüm Tarihi: 1918, Ġstanbul. 1884'de Mostar müftüsü oldu. Avusturya-Macaristan Hükûmeti, Müslümanları kontrol altında tutmak için Müslüman dinî kurumlarını yeniden organize etmiĢti. ĠĢte o dönemde, 1896‟dan itibaren Dzabiç, Saraybosna'da Müslümanlar adına dinî özerkliğin liderliğini üstlenmiĢtir. 1893'de Saraybosna'da toplanan konferansta, Bosna-Hersek Müslümanları adına dinî özerklik sağlayabilmek için faaliyet gösterse de bu mümkün olmamıĢtır. 1900'de Dzabiç, Avusturya yönetimince istenmeyen adam ilân edildi. 1902 yılında, beĢ arkadaĢı ile birlikte Ġstanbul'a dinî meseleler ile ilgili görüĢmeler yapmak üzere gitti. Ancak, daha sonra ülkeye girmesine izin verilmedi. Üniversitede, Arap Dili ve Edebiyatı dersleri vermiĢ ve çeĢitli dergilerde çok sayıda makalesi yayımlanmıĢtır. Ayrıca üç ciltlik bir Ģiir antropolojisini kendi yorumları ile yazmak istemiĢse de sadece bir cildi, “Husn al-sahaba fi sharh ash'ar alsahaba” adıyla yayımlayabilmiĢtir. Benjamin von Kállay Doğum Tarihi: 22 Aralık 1938, Macaristan (PeĢte). Ölüm Tarihi: 13 Temmuz 1903. 378 Benyamin Von Kalay‟ın ailesi, Macarların bölgeye yerleĢimi sırasında Sabolç, Satmar ve BorĢod bölgelerine yerleĢmiĢ bir asilzade ailesi idi. Kalay, BudapeĢte Üniversitesi‟nde hukuk ve iktisat okumuĢtur. Bunun yanı sıra, özel bir tutku olarak, yabancı diller üzerinde de çalıĢmıĢtır. Bundan ötürü, Macarcanın yanı sıra Almanca, Ġlgilizce, çağdaĢ Yunanca ve Sırpçayı iyi derecede konuĢuyor, Rusça ve Türkçeye de hâkim bulunuyordu. Kalay‟ın doğmuĢ olduğu topraklarda, birçok Sırpın da bulunması, onun Sırplarla yakın temas içinde olmasına ve onları çok iyi tanımasını sağlamıĢtır. Bu yüzden bölgedeki ileri gelen Sırplar, kendisini Sırpsever olarak adlandırmıĢtır. Bosnalı Sırp liderler ile yakın siyasî çalıĢmalar ve iĢbirliği yaptı. Özerklik baĢarısını kazandıktan sonra Saraybosna‟ya döndü ve 1909-1921 arası vakıf baĢkanlığı yaptı. 1918‟den sonra Bosna Parlamentosu üyesi oldu. 1930 yılında Yugoslav Ulusal Parti üyesi olarak Yugoslavya Krallığı‟na senatör oldu. Kalay‟ın devlet hizmetine girmesi, Kont Yosef EtveĢ ve Kont Yulyis AndraĢi‟nin desteği ile olmuĢtur. Kalay, 19 Nisan 1868‟de Avusturya-Macaristan‟ın Belgrad konsolosu olarak atanmıĢtır. Kalay‟ın buradaki vazifesi, Sırp ileri gelenleri ve siyasetçileri arasında itimat oluĢturmak ve Avusturya-Macaristan‟ı iyi niyetli bir komĢu olarak tanıtmak suretiyle, Sırbistan‟daki Rus etkisini azaltmak ve onun yerine AvusturyaMacaristan Devleti‟nin itibarını yükseltmek olmuĢtur. 1875 senesinde Belgrad Konsolosluğu görevinden istifa etmiĢ ve Ġmparator tarafından dört bin altın aylıkla, DıĢiĢleri Bakanlığı MüĢavirliğine atanmıĢtır. Bosna‟nın iĢgalinden sonra ise 4 Haziran 1882 yılında Maliye Bakanlığı‟na atanmıĢtır. Kalay, 1906 (?) yılında ölümüne kadar, Bosna‟yı hakimi mutlak bir hükümdar yetkisi ile yönetmiĢ, Ġmparatora tam bir bağlılık içinde hareket ederken Müslümanları HıristiyanlaĢtırmak için her türlü imkânı ve baskıyı kullanmıĢtır. Fehim Spaho Doğum Tarihi: 1877, Saraybosna (Bosna-Hersek). Ölüm Tarihi: 13 ġubat 1942, Saraybosna (Bosna-Hersek). 379 Re‟îsü‟l-ûlemâ Fehim Spaho, kendi döneminin önde gelen Müslüman entelektüellerindendi. Temel eğitimini ve Ġlahiyat Fakültesini Saraybosna‟da bitirdi. Vilâyet ArĢivi‟nde, Saraybosna Ulusal Hükümeti Ġdari Bölümü‟nde çalıĢtı. Kadılık sınavını geçince Türk dili resmi tercümanı olarak atandı. 1901-1908 yıllarında Saraybosna‟da yargıç olarak görev yaptı. 1911 yılında hükûmet tercümanı, 1915‟de Devlet MüsteĢarı, ġubat 1919-Ekim 1920 yılına kadar da Belgrad‟da görev yaptı.. O, üst düzey hükümet danıĢmanı olduğu halde, kendi talebi üzerine Saraybosna‟ya geri döndü. 1923‟de erken emekli oldu. 1936 yılında Saraybosna‟da, Ġslâm Cemaati Naibi ve Nisan ayı sonunda da Yüksek ġeriat Mahkemesi BaĢkanı olarak atandı. 26 Nisan 1938‟de Yugoslavya Kraliyeti valileri, Re‟îsü‟l-ûlemâlık için O‟nu aday gösterdi. Haziran 1938‟de Re‟îsü‟l-ûlemâ oldu. Fehim Efendi Spaho, edebiyat ve çeviri çalıĢması yapmıĢ ve Bosnalı Müslümanların kültür tarihi üzerine çok sayıda makale yazmıĢtır. Gavrilo Princip Doğum Tarihi: 13/25(?) Temmuz 1894 (Bosna-Hersek). Ölüm Tarihi: 28 Nisan 1914. Gavrilo Princip, üç çocuklu bir ailede dünyaya geldi. Bir kardeĢi hastalıktan; ikinci kardeĢi Doktor Niko ise, faĢistlerle iĢbirliği yapan ustaĢalarlar tarafından 1941‟de öldürüldü. Babası Petar bir postacı, annesi Mariya-Nana ise ev hanımı olup fakir bir ailedir. Gavrilo‟nun dedeleri 18.yy. baĢlarında Karadağ ın Grahovo Köyünden Knin yakınındaki Oblay köyüne yerleĢti ve soy isimlerini Yoviceviç olarak değiĢtirdiler. Türkler için çalıĢıp sınır bölgesinde Türk misafir, görevli veya yolcu beklerlerdi. Daha sonra, aile yeniden Grahovo‟ya taĢınır ve burada soy isimlerini bir kere daha 380 değiĢtirir; bu sefer Princip soy ismini alır. Bu yeni soy ismini daha çok Hırvatlar kullanır ki Todor isimli bir akrabalarından almıĢlardır. O dönem Todor iyi giyimli ve beyaz atıyla Hersek bölgesinde ünlü biridir; bu yüzden kendilerine „princip‟ lakabı verilmek istenmiĢtir. Gavrilo Princip, askeri okulda okumak için Saraybosna‟ya gider. Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu içinde bir okulda kalmak istemediği için zanaat okuluna yazılır ve Tuzla Ģehrinde öğreniminde devam eder. Lise için Belgrad‟a gider ancak burada birçok Bosnalı öğrenci gibi, baĢarıyı yakalayamaz. Birkaç kez gönüllü olarak Çetnik birliklerine baĢvuruda bulunur ama bunun için boyu kısadır; baĢvurusu kabul edilmez. 1912‟de tekrar Saraybosna‟ya döner ve burada Genç Bosna hareketine katılır. Daha Belgrad‟da iken “Kara El” (Cırna Ruka) adlı bir örgüte de üye olmuĢtur. Gavrilo‟, Avusturya Ġmparatoru Ferdinand ve eĢi Sofya‟yı 28 Haziran 1914‟de öldürür, bu I. Dünya SavaĢı‟nın çıkmasına yol açan bir olaydır. Bu gün aynı zamanda Sırpların Vidovdan Bayramı‟dır. Ağır hapis koĢullarında vereme yakalanmıĢ, 28 Nisan 1918 tarihinde tüberkülozdan ölmüĢtür. Franz Ferdinand Doğum Tarihi: 18 Aralık 1863, Graz (Avusturya). Ölüm Tarihi: 28 Haziran 1914, Saraybosna (Bosna-Hersek). Avusturya ArĢidükü, Avusturya Ġmparatorluk prensi, Macaristan ve Bohemya Krallığı Prensi ve ölümünden önce 1896 yılında, Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‟nun tahtının varisi oldu. 1895‟te tanıĢtığı ve soylu olmayan Sophie Chotek‟le 1900 yılında ailesinin karĢı çıkmasına rağmen evlendi. Bunun üzerine amcası Ġmparator Franz Joseph tarafından veraset hakkından yoksun bırakıldı, ama veliaht ünvanını korumayı baĢardı. EĢiyle 1914‟te Sırbistan‟ın baĢkenti Saraybosna‟yı ziyaret eden Franz Ferdinand, ziyaret sırasında gerçekleĢen bir çok suikastten yara almadan kurtuldu. Ancak, 28 Haziran 1914 günü saat 01.15'‟te, üzeri 381 açık otomobille eĢiyle Saraybosna sokaklarında ilerlerken, Sırp suikastçi Gavrilo Princip‟in saldırısına uğradı. 28 Haziran 1914‟de, Bosna-Hersek latin köprüsü paralelinde iĢlenen suikast, I. Dünya SavaĢını baĢlatan olay olarak tarihe geçecektir. Kral I. Aleksandar Karageorgević Doğum Tarihi: 16 Aralık 1888, Çetinye (Karadağ). Ölüm Tarihi: 9 Ekim 1934, Fransa. 1921-1939 arasında Sırp, Hırvat ve Slovenler‟in, 1929-1934 arasında da Yugoslavya‟nın kralıydı. Çocukluğunu, sürgünde olan babasının yanında Cenevre‟de geçirdikten sonra, 1899‟da Saint Petersburg‟a giderek Rus çarlık hassa alayına girdi (1904). Ağabeyinin kendi hakkından vazgeçmesi üzerine, veliaht olarak Sırbistan‟daki ailesinin yanına gitti. Balkan SavaĢları (1912-1913) sırasında baĢarılı bir komutan olduğunu kanıtlayan Aleksandar, hasta olan Kral Petar tarafından Sırbistan naipliğine atandı (24 Haziran 1914). I. Dünya SavaĢı sırasında Sırbistan Silahlı kuvvetlerinin baĢkomutanlığını yaptı ve 31 Ekim 1918‟de Belgrad‟a girdi. Naip prens olarak, 1 Aralık 1918‟de Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı‟nın kurulduğunu açıkladı. 1934‟te Fransa‟da, UstaĢalar tarafından ödürüldü. Mehmet Cemaluddin Čavušević Doğum Tarihi: 1870, Bosanaska Krupa (Bosna-Hersek). Ölüm Tarihi: 28 Mart 1938, Bosna-Hersek. 382 1870 yılında Bosanska Krupa‟da doğdu. Onun ilk eğitimi, yerel Ġslâm din adamlarının bir üyesi olan babası Ali Hoca ÇauĢeviç (Ali Hodţa ĥauševiĤ)‟in gözetiminde olmuĢtur. Daha iyi bir eğitim alması için on yedi yaĢındayken Ġstanbul‟a gönderildi. ÇauĢeviç, Mekteb-i Hukuk‟tan, 1901 yılında mezun olduktan sonra, Ġstanbul‟dan ayrıldı ve Bosna‟ya döndü. Avusturya ve Yugoslavya tarafından yönetiliyor olmanın verdiği sıkıntılara karĢı mücadele etti. Eğitim ve dinî sebeplerle Osmanlı‟ya yönelik gerçekleĢen göçlere karĢın, kendisi Bosna‟ya dönerek, BoĢnakların yaĢadığı bu acı ve sıkıntılı günlerde onlara yardımcı olmayı amaçladı. ÇauĢeviç, 1909 yılında Saraybosna Medresesi‟nde, profesör olarak olarak hocalık yaptı. ÇauĢeviç‟in eğitim alanındaki özverisi, öğrencilerine kendisini adaması ve onlarla iletiĢimi ile çok sevilen sayılan biriydi. Hafız Süleyman Saraç, 1913 yılında Re‟îsü‟l-ûlemâlıktan istifa edince, bu saygınlığı ile ÇauĢeviç bir yıl sonra, Re‟îsü‟lûlemâ seçildi. Krallık döneminde, 1913-1930 arası bu görevi yürüttü. Böylece, Bosna-Hersek Ġslâm toplumu içinde saygın bir konuma geldi. O, Vakıflar idaresi (Müslüman yardım kuruluĢları) ve Yugoslavya‟daki dinî meselelerde, Sırbistan (Yugoslavya) Hükûmeti ile yaĢanan anlaĢmazlıklar yüzünden 1930‟da istifa etti. ÇauĢeviç edebi gazetelerde, Ġslâmi entelektüel söylemle, yazı yazmaya devam etti. Hafız Muhammed Panca (Pandţa) ile birlikte, Bosna diline Kur‟anı tercüme etti. O düĢünür, lider ve sağlam bir karakterdi. Müslümanların siyasi, kültürel ve dinî özgürlüklerinin savunucusu oldu. BoĢnak halkı ve onların kültür ve gelenekleri için bir umut sembolü olan ÇauĢeviç, 28 Mart 1938‟de ölmüĢtür. Mehmet Tevfik Azapagić Doğum Tarihi: 1838, Tuzla (Bosna-Hersek). Ölüm Tarihi: 22 Mayıs 1918, Tuzla (Bosna-Hersek). 383 Tevfik Azapagiç, 1838 senesinde Tuzla‟da doğdu. Liseyi Ġstanbul‟da okudu ve 1862‟de Tuzla‟ya geri döndü. 1868‟de Tuzla‟da RüĢtiye‟de yönetici olarak çalıĢtı. Mevcut rejimin, hükûmetin sadık bir destekçisi olarak, Tuzla‟da 1887‟ye kadar müftülük yaptı. Daha sonra Saraybosna Medresesi‟ne yönetici olarak görevlendirildi. 1893-1909 yılları arası Re‟îsü‟l-ûlemâ olarak görevine devam eden Azapagiç, Avusturya-Macaristan‟ın Bosna‟yı iĢgalinin ardından BoĢnakların göçünü engellemek amacıyla, 1893‟te yazdığı “Risalu o hidzri” (Hicret Risalesi) ile bilinir. “1918‟de Tuzla‟da vefaat ettmiĢtir ve mezarı Yalske Camiisindedir. Mustafa Necati Uğural Doğum Tarihi: 1894, Ġzmir. Ölüm Tarihi: 1 Ocak 1929, Ankara. Ġlk ve orta öğrenimini Ġzmir‟de tamamladı. Ġzmir Ġdadisi‟ni bitirdikten sonra yüksek öğrenim için Ġstanbul‟a gitti. Ġstanbul Hukuk Okulu‟ndan 1914 yılında mezun oldu ve Ġzmir‟e döndü. Ġzmir Öğretmen okulunda kısa bir süre öğretmenlik, Özel ġark okulunda müdürlük yaptı (1915-1918). Avukatlık yaptı. Ġzmir, Yunanlılar tarafından 15 Mayıs 1919'da iĢgal edilince, Balıkesir Cephesindeki çete savaĢlarına katıldı. Anzavur kuvvetlerine karĢı, Kuvayı Milliye komutanı olarak savaĢtı. Yunanlılara karĢı giriĢilen savaĢlarda da bulundu. Balıkesir‟de, Ġzmir‟e Doğru gazetesinde Milli KurtuluĢ SavaĢı‟nı destekleyen yazılar yazdı. Saruhan Milletvekili oldu (1920). Ġstiklal Mahkemesi baĢkanlığı yaptı. Millet Meclisi‟nin ikinci dönemine, Ġzmir Milletvekili olarak girdi. Atatürk‟ün yakın düĢünce ve mesai arkadaĢlarından, Kuvay-ı Milliye hareketinde yer almıĢ, TBMM'nin ilk üç döneminde milletvekilliği, Mübadele esnasında Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı, 1924 Anayasası‟nın yürürlüğe 384 konulduğu sırada Adalet Bakanlığı, Tevhidi Tedrisat sürecinde ve Harf Devrimi esnasında Milli Eğitim Bakanlığı yapmıĢ siyasetçidir. Özellikle Milli Eğitim Bakanlığı döneminde (20 Aralık 1925-1 Ocak 1929) yaptığı hizmetleri ile hatırlanır. Necatibey Eğitim Fakültesi‟ne adı verilmiĢtir. Mustafa Necati Bey'in, Millet Mektepleri'nin açıldığı 1 Ocak 1929 tarihinde apandisit patlaması sonucu Ankara Numune Hastahanesi'nde öldüğü belirtilmiĢtir. Nikola Pašić Doğum Tarihi: 18 Aralık 1845, Sırbistan (Zajecar). Ölüm Tarihi: 10 Aralık 1926, Sırbistan (Belgrad). Sırbistan‟ın (1891-1892, 1904-1911, 1912-1918) ve 1918‟de kurulan Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı‟nın BaĢbakanı (1918, 1921-1924, 1924-1926). Aleksandar‟ın kanlı bir hükûmet darbesiyle devrilip, Karayorgiyeviç hanedanından I. Petar‟ın baĢa geçtiği 1903‟ten sonra, Nikola PaĢiç, Sırbistan‟ın en güçlü devlet adamı durumuna geldi. Aralık 1904-Mayıs 1905 ve Mayıs 1906-Haziran 1908 arasında BaĢbakanlık ve DıĢiĢleri Bakanlığı, 1912‟de yaniden BaĢbakan ve DıĢiĢleri Bakanı oldu. 1921‟de yeniden baĢbakanlığa atanan PaĢiç, Sırpların ülkede yaĢayan öteki milliyetler üzerindeki hegemonyasını onaylayan ve güçlü bir monarĢi yönetimi altında son derece merkezi bir yönetim yapısı oluĢturan yeni anayasanın yürürlüğe girmesini sağladı. 1921 kıĢında Demokratları hükûmetten uzaklaĢtırarak, bütünüyle Radikallerden oluĢan bir kabine kurdu. Sırp milliyetçiliğinin geliĢmesinde etkin rolü olmuĢtur. 385 Otto von Bismarck Doğum Tarihi: 1 Nisan 1815, Prusya. Ölüm Tarihi: 30 Temmuz 1898, Friedrichsruh. 19. yüzyılda gevĢek bir konfederasyon olan Almanya‟nın, güçlü bir imparatorluğa dönüĢmesinde en önemli rolü oynayan ve ilk Ģansölyesi (baĢbakan) olan Alman devlet adamıdır. Göttingen ve Berlin üniversitelerinde hukuk okudu. 1847‟de Federal Meclis (parlamento) üyeliğine seçildi. Bismark, eski yönetim biçimini korumaktan yana olduğu için Almanya'yı sarsan 1848 Devrimleri‟nin, askeri güç kullanılarak bastırılmasını savundu. 1859'da Rusya, 1862'de de Fransa büyükelçiliğine getirildi. I. Wilhelm, muhafazakarların da desteklediği Bismark‟ı 1862‟de baĢbakan atamıĢtır. 22 Eylül 1862 tarihinde göreve baĢlayan Bismark, meclisteki ilk konuĢmasında, büyük sorunların “kan ve kılıçla” çözülebileceğini belirtmiĢtir. Ġzleyeceği politika da hep bu temele dayanacaktır. Bismark ilk iĢi olarak meclisi dağıttı ve kralın otoritesinin üstünde bir güç tanımadığını açıkladı. Bismark, Prusya egemenliğinde güçlü bir Almanya kurma düĢünü gerçeğe dönüĢtürdü ve Wilhelm, 1871‟de Alman imparatoru olarak taç giydi. 21 Mart 1871 tarihinde Prens unvanı alan Bismark, Ģansölye olarak atanmıĢtır. Mart 1878‟de Osmanlı Ġmparatorluğu ile Rusya arasındaki barıĢ görüĢmelerin çıkmaza girmesi üzerine arabuluculuk görevi üstlenen Bismark, Berlin Kongresi‟nin toplayarak, bu kongreye baĢkanlık etmiĢtir. 1882'de de Prusya‟yı, Avusturya ve Ġtalya ile Üçlü Ġttifak‟ta birleĢtirdi. Safet Ġsović Doğum Tarihi: 6 Ocak 1936, Yugoslavya (Bileça). Ölüm Tarihi: 2 Eylül 2007, Bosna-Hersek (Saraybosna). 386 1956 yılından 2007 yılına kadar sahnelerde olan Safet Ġsoviç, BoĢnakların en ünlü sevdalinka ses sanaatçısıdır. 1991 yılında SDA Partisi‟nden milletvekili seçilerek, parlamentoya girdi. Sırp ve Hırvatlarca Bosna‟ya yapılan saldırı sırasında dört yıl boyunca gerçek her yurtsever gibi Saraybosna‟da kalarak, iĢgalcilere direnen halkı ile omuz omuza Sırplara karĢı savaĢtı. Šerif Arnautović Doğum Tarihi: 1847, Bosna-Hersek (Mostar). Ölüm Tarihi: 1935, Bosna-Hersek (Mostar). ġerif Arnatoviç, yirminci yüzyılın ilk yarısının en önde gelen BoĢnak siyasî simalarından biriydi. Müslümanların dinî ve eğitim özerklik hareketini, altı ay süreyle Mostar dıĢından yürüttü. Ġki yıl hapis cezasına çarptırıldı. Cezaevi sonrası, Slavonski Brod‟a yerleĢti ve Bosna Müslüman kitlesinde ünü daha da arttı. Slavonski Brod‟da siyasî çalıĢmalarına devam etti; Bosna-Hersek, eyalet hükümetini eleĢtiren “Kanunsuzluk ve Avusturya Baskısı” adlı broĢürü yayınladı. Stjepan Radić Doğum Tarihi: 11 Haziran 1871, Hırvatistan (Zagreb). Ölüm Tarihi: 8 Ağustos 1928, Hırvatistan (Zagreb). Hırvat siyasetçi Siteypan Radiç, 1905 yılında Hırvat Köylü Partisi‟nin (CPP, Hrvatska SeljaĦka Stranka) kurucusu oldu. Siteypan Radiç tüm kariyeri boyunca, Sırp-Hırvat-Sloven birliğine karĢı çıktı ve daha sonra ilk Yugoslavya‟da Sırp hegemonyasının siyasî bir simgesi haline geldi. 1908-1918 arası dönemde, Hırvat 387 Parlementosu‟nun bir üyesi, 1904‟ten 1928‟e kadar da Hırvat Köylü Partisi liderliğini yaptı. Sırp siyasetçi PuniĢa Raçiç tarafından mecliste vurularak öldürülmüĢtür. Josip Filipović Doğum Tarihi:28 Nisan 1818, Gospiç (Hırvatistan). Ölüm Tarihi: 6 Ağutos 1889. Hrvatistan‟da doğan Yosip Filipoviç, Avusturya ordusuna 1836‟da katıldı. 1848‟de BinbaĢı, 1857‟de Albay, 1859‟da Tümgeneral oldu. 1848 Devrimi‟nin bastırılmasında Yosip Yelaçiç‟e yardım etti. 1874‟de Bohemia ordusu komutanlığına geldi. Temmuz 1878‟de Bosna-Hersek‟i iĢgal eden birliklerin komutanıydı. 388 KAYNAKLAR 1.ARġĠV BELGELERĠ A) YABANCI ARġĠVLER a) Bosna-Hersek Devlet ArĢivi (Arhıvi Bosne i Hercegovine, Sarajevo) (Kısaltmalarda ABĠH olarak gösterilmiĢtir). 1.Fond: Zemaljska Vlada Za Bosnu I Hercegovinu (Kısaltmalarda ZVS olarak gösterilmiĢtir).1243 2.Fond: Zajednićko Ministarstvo Finansija ZMF Odjeljenje za Bosnu i Hercegovinu, prezidialna (Pr. BH). ABĠH, Pr. BH 244/1908; Pr. No. 624/1900; Pr. BH 776/900; Pr. BH 828/1900; Pr. BH 1640/1900; Pr. BH 825/1901; Pr. BH 828/ 1900; ZMF, No. 7767/1913. b) Sarayevo Tarih ArĢivi (Ġstorijski Arhiv Sarajevo) (Kısaltmalarda AGS ٭olarak gösterilmiĢtir). 1.Fond: Kutuja Čörćić ( 1858-1916) 2.Fond: Zbirka Poklona Otkupa (Kısaltmalarda ZOP olarak gösterilmiĢtir). AGS, ZOP, ġ.140. AGS, ZOP, O-ġA-1. AGS, ZOP, O-ġA-5. 1243 ArĢiv belgelerinin numaraları-çok sayıda belge künyesi mevcut olduğundan-ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir. ٭ Eski adı “Arhıv Grada Sarajevo” olduğu için, dönemin belgelerinde AGS olarak kullanılmıĢtır. 389 AGS, ZOP, O-ġA-17. c) Hırvatistan Devlet ArĢivi (Državen Arhıv Hrvatska u Zagreb) (Kısaltmalarda DAHR olarak gösterilmiĢtir). DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.5444; 1878; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.24.23, 1879; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.21099; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.46.47; DAHR, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.8707. d) Sırbistan ArĢivi, Belgrad (Arhıv Sırbija, Beograd) (Kısaltmalarda AS olarak gösterilmiĢtir). AS, Brj. 244, (14 Peg 49-1908), (R.P. 4/394). AS, Brj. 244, (K.P. 4/370), (14 PEG 49-1908), 30 Nisan 1910. AS, Brj. 265, (K.P. 4/374-377), (14 PEG 49-1908-I), 29 Mart 1908. AS, Brj. 30, (K.P.4/407-409), (14 PEG 49-1908-I), 5 Eylül 1908. AS, Brj. 30, (K.P.4/416-417), (14 PEG 49-1908-I), 4 Ekim 1908. AS, Brj. 67, (K.P.4/411-412), (14 PEG 49-1908-I), 11 Ekim 1908. AS, Brj. 72, (K.P.4/418-420), (14 PEG 49-1908-I), 18 Ekim 1908. AS, Brj.244, (K.P. 4/370), (14 PEG 49-1908), (K.P.4/362-455 I-III). AS, Brj. 142, (K.P.47/212-215), (17 PEG 26-1910), 3 Ocak 1910. AS, Brj.154, (K.P.47/210-211), (17 PEG 26-1910), 16 Ocak 1910. AS, Brj.244, (K.P.4/362-455), (14 PEG 49-1908-I-III). AS, (K.P.55/484), (45 К ПЕГ Z 1910), 7 Nisan 1910. 390 AS, Brj. 3159, (K.P.81/1064-1065), (1 Л PEG 92-1912-II), 21 Aralık 1911. AS, Brj. 154, (K.P.47/210-211), (17 PEG 26-1910), 16 Ocak 1910. AS, Brj.140, (K.P.34/80-83), (17 Ц PEG 7-1909), 21 Mart 1909. AS, K.P.34/80-83, (17 Ц PEG 7-1909), 17 Ocak 1909. e) Yugoslavya ArĢivi, Belgrad (Arhıv Jugoslavja) (Kısaltmalarda AJ olarak gösterilmiĢtir). 1. Fond: Jugoslavja Ambasada u Turskoj (370) AJ, 370-9-42/s.749; AJ, 398-1, Poloţaj Turaka u Jugoslaviji, s.7-8; AJ, 14-76257; AJ, 370-9-42, s.496/9, 511/3, 518, 524/5, 532, 534, 544, 549, 551, 559; AJ, 370-9-42, s.657, 812, 831, 889, 630. f) Makedonya Cumhuriyeti Devlet ArĢivi (Državen Arhıv na Republika Makedonija u Skopje) (Kısaltmalarda DARMS olarak gösterilmiĢtir). 1. Fond: Muhacirska Komisija Извештаи), (1877-1879), Ktj.1-3. DARMS, (1877), Ktj.1, F.875/1/171/17. DARMS, (1877), Ktj.1, F.875/1/1/2. DARMS, (1877), Ktj.1, F.875/1/1/3. DARMS, (1878), Ktj.2. DARMS, (1879), Ktj.3. Ġzveštaj (Мхацирска Комисија 391 2. Fond: Kumanova Opština DARMS, Kumanova Opština, Ktj.1, Blg Nr.9. 3. Fond: Skopska Opština (1869-1912) DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/12/12. DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/13/13. DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/16/116. DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/17/17. DARMS, Skopska Opština (1869-1912), F.875/1/18/18. B) TÜRKĠYE ARġĠVLERĠ a) BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet ArĢivi (Kısaltmalarda BCA olarak gösterilmiĢtir). 1.BaĢbakanlık Muamelet Genel Müdürlüğü Belgeleri (Kısaltmalarda M.G.M. olarak gösterilmiĢtir). BCA, M.G.M., 030.10.0.0/251.695.9; BCA, M.G.M., 030.10.0.0/250.691.23, D.43221, 13.8.1930; BCA, M.G.M., 030.10.0.0/251.696.13, 29.6.1933; BCA, M.G.M., 030.10.0.0/252.698.19; BCA, M.G.M., 030.10.0.0/81.531.8, S.16211/5996, D.81/49, 24.6.1935; BCA, M.G.M., 030.10.00/250.691.18, D.43216, 20.1.1930; BCA, M.G.M., 030.10.00/250.691.9, D.4327, 28.5.1929; BCA, 030.18.12/39.64.3, 14.09.1933; BCA, 30.10.02/43.17.10, 2.04.1934. 392 2.Bakanlar Kurulu Belgeleri (Kısaltmalarda B.K.K. olarak gösterilmiĢtir). BCA, B.K.K., 030.18.01.01/4.51.16, S.1460, Ek. 97-21, 8.3.1922; BCA, B.K.K., 030.18.1.1/18.24.6, S.3428, 6.4.1926; BCA, B.K.K., 030.10.0.0/250.691.9, D.4327, 28.5.1929; BCA, B.K.K., 030.10.0.0/251.693.6, 13.2.1932; BCA, B.K.K., 030.10.0.0/116.809.3, D.9765, 11.07.1932; BCA, B.K.K., 030.18.1.2/51.8, 17.2.1935; BCA, 030.18.12/66.56.7, 30.06.1936. 3.Toprak Ġskân Genel Müdürlüğü Belgeleri (Kısaltmalarda T.Ġ.G.M. olarak gösterilmiĢtir) BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.64.2, 13.01.1923; BCA, T.Ġ.G.M., 272.11/16.67.2, 29.07.1923; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.66.1, 4.08.1923; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/16.67.2, 272.0.0.11/16.67.10, 10.9.1923; BCA, 9.08.1923; T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/17.78.2, BCA, T.Ġ.G.M., 18.02.1924; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/17.78.2, 26.02.1924; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/17.78.2, 28.02.1924; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/17.78, 2.02.1924. BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/19.95.8, 272.0.0.11/18.84.3, 23.9.1923; 8.04.1924; T.Ġ.G.M., BCA, BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/20.101.28, 20.12.1924; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.14./77.36.10, 2.09.1925; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/47.89.30, 26.02.1926; BCA, T.Ġ.G.M., 272.00.0.12, 58.158.14, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/58.154.18, 15.09.1926, BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12./50.106.38, 272.0.0.12./52.117.26, 8.03.1927; 23.11.1926 BCA, T.Ġ.G.M., 28.03.1926; BCA, BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/20.99.21, 21.11.1927; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.11/6.65.6, 10.05.1927, BCA, T.Ġ.G.M., 272.00.12/1.114.28, 31.01.1927; BCA, T.Ġ.G.M, 272.00.12/51.114.28, 31.01.1927; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/58.154.18, 7.03.1928; BCA, T.Ġ.G.M., 393 272.14/77.36.10, 2.09.1925; BCA, T.Ġ.G.M., 272.14/77.39.3, 2.11.1925; BCA, T.Ġ.G.M., 272.65/5.5.4, 23.03.1926; BCA, T.ĠG.M., 272.0.0.12/48.91.15, 18.03.1926; BCA, T.ĠG.M., 272.0.0.12/52.120.9, 17.03.1927; BCA, T.ĠG.M., 272.0.0.12/53.106.1, 7.06.1927; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/56.143.34; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.14/77.40.6; BCA, T.Ġ.G.M., 272.0.0.12/55.140.1. b)Türk Kızılayı ArĢivi (Kısaltmalarda KA olarakgösterilmiĢtir). KA, Kutu no.211, 21 TeĢrîn-i sâni 1328; KA, Kutu no.162, 28 ġubat 1328 (13 Mart 1913); KA, Kutu no.413, Blg. Nr.35, 28 TeĢrîn-i evvel 1328; KA, Kutu no.21, Blg. Nr.23, 7 Kânûn-ı evvel 1329; KA, Kutu no.21, Blg. Nr.21, 27 TeĢrîn-i sâni 1329; KA, Kutu no.21, Blg. Nr.19; 23 Temmuz 1329; KA, Kutu no.994 Blg. Nr.1, 1339/1341; KA, Kutu no.1296, Blg. Nr.38, 3 Nisan 1340; KA, Kutu no.1296, Blg. Nr.66, 12 Temmuz 1340; KA, Kutu no.88, Blg. Nr.25; 27 Nisan 1340; KA, Kutu no.88, Blg. Nr.37, 14 Mayıs 1340; KA, Kutu no.88, Blg. Nr. 54, 9 Nisan 1340. c) BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArĢivi1244 (Kısaltmalarda BOA olarak gösterilmiĢtir). 1. Belgeler a) Hariciye Tasnifi Hariciye Hukuk MüĢavirliği, ĠstiĢare Odası (HR, HMġ, ĠġO.) Hariciye Hukuk MüĢavirliği (HR. SYS.) 1244 ArĢiv belgelerinin numaraları-çok sayıda belge künyesi mevcut olduğundan- ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir. 394 b) Ġrade Tasnifi Meclis-i Vâlâ (MV.) Dosya Usulü Ġrâde Tasnifi (DUĠT.) Ġrâde-i Dâhiliye (Ġ.DH.) Ġrâde-i ġurâ-yı Devlet (ġD.) c) Dâhiliye Nezareti Evrakı Dâhiliye Nezâreti Hukûk MüĢâvirliği Kalemi (DH. HMġ.) Dâhiliye Nezâreti Ġdâre Kalemi (DH. ĠD.) Dâhiliye Nezâreti Ġskân-ı Muhâcirin Müdüriyeti (DH. ĠMM.) Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti (DH. KMS.) Dâhiliye Nezâreti Sicîl-î Nüfûs Ġdâre-î Umûmiyesi Kalemi (DH.SN.M.) Dâhiliye Nezâreti ġifre Kalemi (DH.ġFR.) Dâhiliye Mektûbî Kalemi (DH.MKT.) d) Sadaret Tasnifi Sadâret Mektûbî Mûhimme (A. MKT. MHM.) Sadâret Mektûbî Meclis-i Vâlâ (A. MKT. MVL.) Sadâret Mektûbî Umûm-i Vilâyet (A. MKT. UM.) e) Makedoya ArĢivinden Ġntikal Eden Evrak 395 Üsküp Muhâcirîn Komisyonu (MA.ÜSMK.) f) Yıldız Tasnifi Yıldız Sadâret Husûsî Ma„rûzâtı (YA.Hus.) Yıldız Perâkende Evrâkı Komisyonlar Ma„rûzâtı (Y.PRK.KOM.) Yıldız Perâkende Evrâkı Vilâyetler Tahriratı (Y.PRK.UM.) Tahriratı Ecnebiye Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.) Yıldız Sadâret Resmî Ma„rûzât (YA.Res.) Yıldız Mütenevvi Ma„rûzât (Y. Mtv.) Yıldız Sadrazam Kâmil PaĢa Evrâkına Ek (YSKP. Ev.Ek.) 2. Defterler Buyruldu Defteri (BD) Gelen Giden Defterleri (BEO) BEO, Muhacirîn Komisyonu Defteri BEO, Amedî Kalemi Defterleri(AMD) Ayniyât Defteri (AD) Bâb-ı „âlî Evrâk Odası BEO, AMD 2.RESMĠ YAYINLAR A) YayınlanmıĢ Belgeler 396 Agrarni odnosi u BĠH 1878-1918, Arhiv Bosne i Hercegovine, Grada za proučavanje politićkih, kulturnih i socijalno-ekonomiskih pitanja iz prošlati Bosne i Hercegovine 1878-1918 godine, Sarajevo, 1969. Atatürk'ün Milli DıĢ Politikasi 2. Cilt (Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge) 1919-1923, Haz.DiĢiĢleri Bakanliği ArĢiv Dairesi BaĢkanlığı, Kültür Bakanlığı Yayınları, EskiĢehir, 1992. Bosna-Hersek Ġle Ġlgili ArĢiv Belgeleri, 1516-1919, BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArĢivi Daire BaĢkanlığı 7, Ankara, 1992. Berlin Kongresi Protokollerinin Tercümesi, Matbaa-i Amire, Ġstanbul, 1297. Berlin Muahedenamesi, Selânik, 1224. Ġskân Mevzuatı, Ankara, 1936. Ġskân Tarihçesi, Hamit Matbaası, Ġstanbul, 1932. Ġskân-ı Muhâcirin Nizâmnâmesi, Matbaa-i Amire, Ġstanbul, 1329. Lozan Sulh Muahadenamesi Mukavelenamesi, 24 Temmuz 1339-1923. Radnički pokret u BĠH. 1907 godine, Sarajevo, Arhiv BĠH, 1971. Bericht über die Vewaltung on Bosnien und der Hercegovina 1906, (yay.) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen, 1906. Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1906 (yay.) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen, 1907. Bericht über die Verwaltung von Bosnien und der Hercegovina 1910 (yay.) k.u.k. Gemeinsame Finanzministerium, Wıen, 1911. Dahiliye Nezâreti Muharrerât-ı Umûmiye Mecmuâsı, II, Nu. 187. Takvim za 1967 Godinu, Sarajevo. 397 B) Ġstatistikler ve Yıllıklar Devlet Ġstatistik Enstitüsü Yıllığı, C.4, Ankara, 1931. Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye‟nin 1313 Senesine Mahsus Ġstatistik-i Umumisi, Ġstatistik-i Umumi Ġdaresi, Nezaret-i Umur-ı Ticaret ve Nafıa, Ġstanbul, 1316. Izveštaj o upravi, Zagreb, 1906. Ministarstvo socijalne politike. Iseljenička služba, Izveštaj Narodnoj skupštini za 1926/27. god., Beograd, 1928. Statistički godišnjak Kraljevine Jugoslavije 1930–1940, II–X, Beograd, (1933–1941). TC BaĢvekâlet Ġstatistik Umum Müdürlüğü, Umumî Nüfus Tahriri, Ankara, Hüsnütabîat Matbaası, 1929. T.C. Dâhiliye Vekilliği, Nüfus Umum Müdürlüğü, Geçen Dört Yılda Yapılan ve Gelecek Dört Yılda Yapılacak ĠĢler Hülasası, Ankara, BaĢvekâlet Matbaası, 1935. Drzavopis Srbija, III, Beograd, 1869. C) Salnâmeler Devlet Salnâmesi 1295-1309(1878-1892). Devlet Salnâmesi 1318-1327(1900-1910). Hüdâvendigâr Vilâyet Salnâmesi 1303 (1886). Hüdâvendigâr Vilâyet Salnâmesi 1312 (1894). Hüdâvendigâr Vilâyet Salnâmesi 1324 (1906). Kastamonu Vilâyet Salnâmesi 1306 (1889). 398 Konya Vilâyet Salnâmesi 1305 (1888). Kosova Vilâyeti Salnâmesi, H. 1300 (1892). Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnâmesi 1329-1331 (1913-1915), Dersaadet. Salnâme-i Vilâyet-i Bosna 1287, Bosna Vilâyet Matbaası, Sarajevo, 1287. Salnâme-i Vilâyet-i Bosna 1288, Bosna Vilâyet Matbaası, Sarajevo, 1288. Salnâme-i Vilâyeti Manastır Manastır, 1308 (1890-1891). D) Düstur Düstur, Tertip 3, C.5, Ġstanbul 1917. ______, Tertip 3, C.2, Ankara, 1921. ______, Tertip, 3, C.7, Ankara, 1925. ______, Tertip 3, C.15, Ankara, 1934. ______, Tertip 3, C.16, Ankara, 1934. ______, Tertip 3, C.7, Ankara, 1944. ______, Tertip 3, C.V, Ankara, 1948. ______, Tertip 3, C.II, Ankara, 1953. ______, Tertip 3, C.3, Ankara, 1969. ______, Tertip 3, C.5, Ankara, 1969. E) TBMM Zabıt Ceridesi TBMMZC, Devre: I, C.18 ,1.3.1922. 399 TBMMZC, Devre: 2, Ġçtima: 3, C.20, 31.12.1925. TBMMZC, Devre: IV, Ġçtima: 65, C.23, 7 Haziran 1934. TBMMZC, Devre: IV, Ġçtima: 68, C.23, 14 Haziran 1934. TBMMZC, Devre: I, C.XXV, Ankara, 1960. TBMM ZC, Devre: II, Ġçtima: I, C.III, Ankara, 1975. TBMMZC, Ġskân Kanunu Muvakkat Encümeni Mazbatası, Devre: IV, Ġçtima: 68, C.23, 2 Mayıs 1932. TBMMZC, Ġskân Kanunu Muvakkat Encümeni Mazbatası, Devre IV, Ġçtima: 68, C.23, 27 Mayıs 1934. Meclis-i Mebusan Zabıt Cerdidesi, C.1, S.169, 11. Ġnikat, 31 Kânun-u evvel 1324, 31 Aralık 1908. Meclis-i Mebusan Zabıt Cedresi, III/1, Ankara 1991. 3. YERLĠ VE YABANCI GAZETELER AkĢam, 30 Ocak 1923; 1 ġubat 1935; 1 Mart 1935. Alemdar, 1 TeĢrîn-i sânî 1328 (14 Kasım 1912); 13 TeĢrîn-i evvel 1328 (26 Ekim 1912). Babalık, 167, 26 TeĢrîn-i sânî 1328 (9 Aralık 1912); 176, 11 Kanûn-ı sânî 1328 (24 Ocak 1913); 190, 18 Nisan 1329 (1 Mayıs 1913). Behar (Saraybosna), “Priznanje Islama u Austriji”, X/1-2, 1-15, 1909. Bošnjak (Saraybosna), “Muhamedanci su progovorili”, brj.40, 6 Ekim 1892. 400 Cumhuriyet, 30 Ocak 1923; 5 Kanûn-ı sânî 1929; 14 Haziran 1929; 3 Birincikanun 1933; 10 Temmuz 1934; 12 Kasım 1934; 14 Haziran 1934; 15 Haziran 1934; 18 Haziran, 1934; 6 Haziran 1935. Çanakkale, 28 Mart 1935. Glasnik (Saraybosna), 29 Aralık 1925. Hâkimiyeti Milliye, 22 Haziran 1934. Hikmet, Nr.105, 2 TeĢrîn-i sânî 1328 (15 Kasım 1912); Nr.133, 30 TeĢrîn-i sânî 1328 (13 Aralık 1912); Nr.74, TeĢrîn-i evvel 1328 (14 Ekim 1912 ). Ġkdam, 1 TeĢrîn-i evvel 1328 (14 Ekim 1912); Nr.5643, 23 TeĢrîn-i evvel 1328 (5 Kasım 1912); Nr.5655, 4 TeĢrîn-i sânî 1328 (17 Kasım 1912); Nr.5680, 5703, 5744; 5710, 29 Kânûn-ı evvel 1328 (11 Ocak 1913); Nr.5765, 26 ġubat 1328 (11 Mart 1913); Nr.5205, 9 TeĢrîn-i sânî 1324 (21 Kasım 1908). Ġttihat ve Terakki, 12 TeĢrîn-i evvel 1324 (25 Ekim 1908); “Cemiyetin Ġtirazı”, No.28, 13 Ramazan 1326 (8 Ekim 1908). Ġkdam, “Protestoname”, No.5167, 16 Ramazan 1326, 29 Eylül 1324 (12 Ekim 1908). Milliyet, 10 Temmuz 1934; 14 Eylül 1934; 27 Aralık 1934. Muhacir, 5 ġubat 1910, Nr.14; 12 Mart 1910, Nr.24; 16 ġubat 1910, Nr.17; 16 ġubat 1910, Nr.17; 26 Mart 1910, Nr.28; 26 ġubat 1910, Nr.20; 3 Eylül 1910, Nr.74; 30 TeĢrîn-i sânî 1910, Nr.88; 5 Haziran 1910, Nr.48; 5 Mart 1910, Nr.22; 5 Mart 1910, Nr. 22; 29 Kanûn-ı sânî 1910, Nr.12; 12 ġubat 1910, Nr.16; Nr. 12, 29 Kanûn-ı sânî 1910; Nr.14. 5 ġubat 1910. Nimet, 13 TeĢrîn-i evvel 1328 (26 Ekim 1912). Resmi Gazete, 21 Haziran 1934; Nr.7460, 13.3.1950. 401 Sabah, 9 Ekim 1908, Nr.6840; 17 Ekim 1908, Nr.6848; 27 Ekim 1908. Sarajevski List (Saraybosna), brj.259, 26 Oktobra 1914; brj.130, 29 Juna 1914; brj.127, 25 Juna 1914; brj.238, 2 Novembra 1918. Son Posta, 30 Haziran 1934; 11 ġubat 1935. ġuray-ı Ümmet, “ġark Buhranı ve Konferansa Doğru”, 25 Eylül 1908, No.3140. Trakyada YeĢilyurt, 19 TeĢrîn-i sânî 1934. The New York Times, 25 Ocak 1906. Tanin, “Bosna-Hersek Kıtaları ve Babıâli‟nin Protestosu”, No.72, 15 Ramazan 1326 (11 Ekim 1908); “Ne yapmalıyız?”, No.71, 14 Ramazan 1326 (10 Ekim 1908). Ulus, 29 Mayıs 1936. Vakit, 20 Temmuz 1294 (Rumi)-2 ġaban 1295 (Hicri)-1 Ağustos 1878 (Miladi); 8 Temmuz 1294 (Rumi)-20 Recep 1295 (Hicri)-20 Temmuz 1878 (Miladi). Vatan (Saraybosna), god. I/1884, brj.4; god.I/1884, brj.5. Zaman, 13 Kasım 1934. 4. KAYNAK ESERLER VE ĠNCELEMELER 1.Kitaplar Adem, Handţıc, Ġslâmizacija Bosne i Hercegovine i Porijeklo BosanskoHercegovackih Muslimana, Ġslâmska Dionicarska Štamparija, Sarajevo, 1940. Adıyeke, AyĢe Nükhet, Cemaat-i Ġslamiyeler (1913–1998), Saemk Yayınları, Ankara, 2001. 402 Ağanoğlu, H. Yıldırım, Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Göç, Kum Saati Yayınları, Ġstanbul, 1995. Ahmed, Feroz, Ġttihat ve Terakki (1908-1914), Sander Yayınları, Ġstanbul, 1971. ______________, Ġttihatçılıktan Kemalizme, Kaynak Yayınları, Ġstanbul, 1999. Akgündüz, Ahmet-Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, Osav Yayınları, Ġstanbul, 1999. Akın, Ġlhan, Siyasi Tarih, Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 1983. Akkayan, Taylan, Göç ve DeğiĢme, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1979. Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (BaĢlangıçtan 1982‟ye), Ankara, 1982. Albayrak, Kadir, Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, Baki Kitabevi, Adana, 2004. Alparslan, ġenol, Bosna‟da Türk Kültürünün Ġzleri, Genel Kurmay ATESE ve Denetleme BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler, çev. T. SavaĢır, Ġstanbul, 1995. Anderson, Matthew Smith, The Eastern Question 1774-1923, A Study in Ġnternational Relations, New York, 1966. ______________, Doğu Sorunu 1774-1923 Uluslararası ĠliĢkiler Üzerine Bir Ġnceleme, çev. Ġdil Eser, YKY, Ġstanbul, 2001. Andonyan, Aram, Balkan SavaĢı, Aras Yayıncılık, çev. Zaven Biberyan, Ġstanbul, 1999. Андриц, Иво, Мост на Дрина, Београд, 1962. 403 Arı, Kemal, Büyük Mübadele Türkiye‟ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2003. Armaoğlu, Fahir, Siyasi Tarih 1789-1960, 1. Basım, Sevinç Matbaası, Ankara, 1964. ______________, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), TTK Yayınları, Ankara, 1997. ______________, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, C. 1-2, Alkım Yayınları, Ankara, 1995. Artuç, Ġbrahim, Balkan SavaĢı, KastaĢ Yayıncılık, Ġstanbul, 1988. Asar, Aydoğan, Türk Yabancılar Mevzuatında Yabancı ve Hakları, Emek Ofset, Ankara, 2004. Низ векови Штип, Skopje, 1986. AslantaĢ, Selim, Osmanlı‟da Sırp Ġsyanları, Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2007. Atatürk, Mustafa Kemal, Söylev ve Demeçler, C.2., Türk Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara, 1981. Atıf, Purivatra, JMO u Političkom životu Kraljevine SHS, Sarajevo, 1977. Aydın, Babuna, GeçmiĢten Günümüze BoĢnaklar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2000. Aydın, Mithat, Balkanlar‟da Ġsyan, Osmanlı-Ġngiliz Rekabeti, BosnaHersek ve Bulgaristan‟daki Ayaklanmalar, (1875-1876), Yeditepe Yayınları, Ġstanbul, 2005. Aydınlı, Ahmet, Batı Trakya Faciasının Ġç Yüzü, Akın Yayınları, Ġstanbul, 1971. BaliĤ, Smail, Kultura BoĢnjaka. Muslimanska komponenta, Viyana,1973. 404 Balkan Harbi (1912-1913), C.I, Genel Kurmay Harp Tarihi BaĢkanlığı Resmi Yayınları, Ankara, 1970. Balkanların Dünü-Bugünü-Yarını, Harp Akademileri Yayını, Ġstanbul, 1993. Banac, Ivo, The National Question in Yugoslavia Origins, History, Politics, Cornell Universtiy Pres, London, 1984. BandţoviĤ, Saffet, Ġseljavanje od Bošnjaka u Tursku, Sarajevo, 2006. Bardakçı, Ġlhan, Ġmparatorluğa Veda, Ġstanbul, 1985. Barkan, Ömer Lütfü, Türkiye‟de Toprak Meselesi, Ġstanbul, 1980. BašagıĤ, Saffet, Kratka Uputa u Prošlost Bosne Hercegovine, Vlastita Naklada, Sarajevo, 1900. BaĢ, Hakan , Unutulan Batı Trakya Türkleri, Ġzmir, 2005. BaĢiç, Kemal, Osmanlı Devleti‟nin Bosna-Hersek Müslümanlarıyla Dini ĠliĢkileri: AyrılıĢtan 1914‟e, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Soysal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1998. Baykal, Bekir Sıtkı, 100. Yıldönümü Münasebetiyle Berlin Kongresi Hakkında Bazı DüĢünceler, TTK Yayınları, Ankara, 1988. Bayur, Yusuf Hikmet, Türk Ġnkılabı Tarihi, C.I, Kısım I, Ankara, 1983. Behar, Cem, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun ve Türkiye‟nin Nüfusu II (15001927), Ankara, 1996. Belli, Mihri, Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi, Belge Yayınları, Ġstanbul, 2006. Berkes, Niyazi, The Development of Secularism in Turkey, Montreal, 1964. ______________, Ġki yüz Yıldır Neden Bocalıyoruz?, Ġstanbul, 1965. 405 Bilim, Cahit Yalçın, Türkiye‟de ÇağdaĢ Eğitim Tarihi (1734-1876), Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, No.2, EskiĢehir, 1998. BojiĤ, Mehmedalija, Historija Bosne i Bošnjaka, Šahinpašic, Sarajevo, 2001. Bora, Tanıl, Millîyetçiligin Provokasyonu, Birikim Yayınları, Ġstanbul, 1995. ______________, Bosna Hersek: Yeni Dünya Düzeni‟nin Av Sahası, 2. Basım, Birikim Yayınları, Ġstanbul, 1999. Bosna Hersek Ahali-i Ġslâmîyesi Tarafından Meclis-i Mebusan-ı Osmaniye Takdim Olunan Lâyihadır, Dersaadet, 1324. Bosna Hersek, Ġstanbul, Karabet Matbaası, 1324. Bosna Hersekli Ali RüĢdi, Bosna Hersekin Memalik-i Osmaniye‟den Tefrikiyle Avusturya‟ya Satmak Fikrinde Bulunanların Vücub-ı Tel‟inine Natık Bosna Hersek Ahalisi Namına Mebusan ve Ayan-ı Osmanî Meclislerine Verilen Lâyihadır, Dersaadet, 5 Kânûn-ı sâni 1324. Bosna ve Hersek Cemiyet-i Hayriye-i Osmaniyesi, Bosna-Hersek Ġlhakında Meclis-i Mebusan-ı Osmanî ve Makam-ı Sadarete Takdim Olunan Levayih, RuĢen Matbaası, Dersaadet, 22 Zilhicce 1326, 2 Kânun-ı sâni 1324. Bosna-Hersekli Ali RüĢdi, Bosna‟nın Avusturya Ġlhakının Tasdikine KarĢı Hükümeti-i Meclisi Protesto, 1324. Boue, Ami, La Turquie d‟Europe, 1.basım, Arthur Bertrand, Paris, 1840. Bridge, F.R., From Sarajewa to Sarajewo, The Foregin Policy of AustriaHungary, 1906-1914, Londra, 1972. ______________, Great Britain and Austria-Hungary 1906-1914; A Diplomatic History, Londra, 1972. 406 Brown, L. Carl, Ġmparatorluk Mirası Balkanlar‟da ve Ortadoğu‟da Osmanlı Damgası, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1996. BukiĤ, Vera Krţišnik, Bosanski Ġdentitet, Bosanska Kng., Sarajevo, 1997. Burdett, Anita L.P. (ed.by), The Historical Boundaries Between Bosnia, Croatia, Sebia: Documents And Maps 1815-1945, Archive Editions, 1995. Capus, Guillaume, A Travers la Bosnie et l‟Herzegovine, Paris, 1896. Carr, Edward Hallet, Milliyetçilik ve Sonrası, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul. Castellan, Georges, Balkanların Tarihi, çev. AyĢegül Yaraman, Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1993. Cihan, Ahmet, Osmanlı Ġlmiye Sınıfı, Birey Yayınları, Ġstanbul, 2004. ĥengiĤ, Hajruddin, Borba za Opstanak Bošnaka u Sandžaku 1919-1926 god., Istına o jusufu MehonjiĤu i Huseinu BoškoviĤu, Euro MH Komerc, Sarajevo, 1999. Cevdet PaĢa, Tezakir, (21-39), Yayına Hazırlayan: Cavid Baysun, Ankara, 1986. ĥoroviĤ, Vladamir, Politićke prilike u Bosni i Hercegovini, Belgrad, 1939. CoroviĤ, Vladimir, Ġstorija Srpskog Naroda, C.1, 1.basım, Glas Srpski, Banja Luka, 1997. CoĢkun, Yalçın, Göç Sosyolojisi, Anı Yayıncılık, Ankara, 2004. Crnovršanin, H.-SadikoviĤ, Nuro, Sandžak-Probljena Zemlja: Bosna, Sandžak Kosovo Kroz Historiju, Bosanska RijeĦ, Tuzla, 2001. ĥubriloviĤ, Vasa, Bosanski Ustanak 1875-1878, Beograd, 1930. Çalgüner, Cemil, Nüfus Hareketleri, Ankara, 1959. 407 ÇauĢeviç, Reco, Bosna/Müslümanlara Son Uyarı 1, çev. Nevzat AkuĢ, Adnan Soylu, Behiye Tutunciç, Rıfat Ahmetoğlu, Ġstanbul, 1994. Çeliker, Fahri, Avusturya‟nın ve Türk-Avusturya ĠliĢkileri‟nin Tarihçesi, Ankara, 1983. Çetinkaya, Doğan, 1908 Osmanlı Boykotu, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2004. Çoker, Fahri, Türk Parlamento Tarihi, Cilt 1, Ankara, TBMM Vakfı Yayınları, 1995. Dareste, F.R.-Dareste, P., Avrupa-Amerika-Afrika-Asya-Okyanusya Devletlerinin Esas TeĢkilat Kanunları, çev. E. Menemencioğlu, C.III, Hukuk Ġlmini Yayma Kurumu Yayını, 1939. Davison, Roderic, Reform in the Otoman Empire 1856-1876, Princeton, 1963. ______________, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Reform, 1856-1876, çev. Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, Ġstanbul, 2005. De Landemond, L‟europe Et La Polıtıque Orıentale, 1878-1912, Paris, 1912. Dedijer, Vladimir, History of Yugoslavia, Mc Graw&Hill, New York, 1974. Deliorman, Altan, Yugoslavya‟da Müslüman Türk‟e Büyük Darbe, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul, 1976. DıĢiĢleri Bakanlığı, DıĢ Türkler (Belgeler), T.C. DıĢiĢleri Bakanlığı AZEM Dairesi, Ankara, 1969. Divan-û Lûgat-it-Türk, C.IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2006. Dündar, Fuat, Ġttihat Terakkinin Ġskân Politikası, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2008. 408 Drugovac, Miodrag, Ġstorija na Makedonskata Knizevnost XX vek, Misla, Skopje, 1990. EkmeĦiĤ, Milorad, Ustanak u Bosni 1875-1878, Sarajevo, 1973. Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Ekonomisi, Ankara, 1994. Emecan, Ferudun M., Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 2009. ______________, Osmanlı Klasik Çağında SavaĢ, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 2010. Emerson, Rupet, Sömürgelerin UluslaĢması, çev. Türkkaya Ataöz, Türk Siyasi Ġlimler Derneği Yayınları, Ankara, 1965. Emgili, Fahriye, Mersin Mübadilleri, Mersin Üniversitesi YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Mersin, 2004. Erdal, Ġbrahim, Mübadele UluslaĢma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1925, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, Ġstanbul, 2006. Eren, A. Cevat, Türkiye‟de Göç ve Göçmen Meseleleri, Ġstanbul, 1966. Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri Osmanlı Ġmparatorluğu AndlaĢmaları, C.I, TTK Basımevi, Ankara, 1953. Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb‟anın Yönetimi, Risale Yayınları, Ġstanbul, 1990. Esmer, Ahmet ġükrü, Siyasi Tarih, Ġstanbul, 1944. Fazlıoğlu, Emel, BoĢnak Kimliğinin OluĢumu, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve Ġslam Ülkeleri Enstitüsü Sosyoloji ve Antropoloji Ana Bilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 1999. 409 Fehmi, Ali, Berlin Muahedenamesi, Filibe, 1903. Fine, John V., The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Centruy to the Ottman Conguest, Ann Arbor: Universty of Michigan Pres, 1987. Gazi Mustafa Kemal Atatürk‟ün 1923 EskiĢehir-Ġzmit KonuĢmaları, Yayına Hazırlayan: Arı Ġnan, Ankara, 1996. Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer Kitabevi, Ġstanbul, 2006. Georges, Castellan, Balkanların Tarihi, çev. AyĢegül Yaraman, Milliyet Yayınları, Ġstanbul, 1993. Geray, Cevat, Türkiye‟den ve Türkiye‟ye Göçler (1923-1961), Türk Ġktisadi GeliĢmesi AraĢtırma Projesi, Ankara, 1962. Glenny, Misha, Balkanlar 1804-1999, çev. Mehmet Harmancı, Ġstanbul, 2001. Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Hazırlayan: Mehmet Kaplan, Ġstanbul, 1972. Gökbilgin, Tayip, Rumeli‟de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân, Ġstanbul, 1957. Gökkaya, KürĢat-Cemil Cahit YeĢilbursa, Yeni ve Yakınçağ Tarihi, Siyasal Yayınevi, Ankara, 2008. Gönlübol, Mehmet-Cem Sar, 1919–1938 Yılları Arasında Türk DıĢ Politikası, Olaylarla Türk DıĢ Politikası, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1989. Gözübüyük, A. ġeref-Suna Kili, Türk Anayasa Metinleri (1839-1980), 2.basım, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1982. 410 Gül, Ahmet, Osmanlı Medreslerinde Eğitim-Öğretim Bunlar Arasında Dâru‟l-Hadislerin Yeri, TTK Yayınları, Ankara, 1997. Grmek, M.-Gjidara, M.-N. Šimac, Etničko Čiščenje: Povijesni Dokumenti o jednoj Srpskoj Ideologiji, çev. Ivan Gotthardi, Škiljan, Zagreb, 1993. GümüĢ, Yunus, 1310 H.(1892-1893) Yılında Yapılan Göçler ve Ġskân Durumları, BasılmamıĢ Lisans Tezi, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ġstanbul, 1980. Gürkan, Ülker, Sosyal DeğiĢmeler, Abadan‟a Armağan, Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, No. 280, Sevinç Matbaası, Ankara, 1969. Habiçoğlu, Bedri, Kafkasya‟dan Anadolu‟ya Göçler, Ġstanbul, 1993. HadţıjahiĤ, Muhammed, Povijest Bosne u IX. i X. Stoljecu, Sarajevo, 2004. HadziĤ, Osman Nuri, Borba Muslimana za vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju Bosna i Hercegovina pod austro-ugarskom upravom, St. StanojeviĤ Yayınları, Beograd, 1938. Halaçoğlu, Yusuf, XVII. Yüzyılda Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Ġskân Siyaseti ve AĢiretlerin YerleĢtirilmesi, Ankara, 1991. Halaçoğlu, Ahmet, Balkan Harbi Sırasında Rumeli‟den Türk Göçleri (1912-1913), TTK Yayınları, Ankara, 1995. Hamzaoğlu, Yusuf, Balkan Türklüğü, CI., T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000. Handţıc, Adem, Ġslâmizacija Bosne i Hercegovine i Porijeklo BosanskoHercegovackih Muslimana, Ġslâmska Dionicarska Štamparija, Sarajevo, 1940. Хацıвасилевиц, Ј., стар Јужна Србија (Кумановскa), кнг.1, Белград, 1909. 411 Хацıвасилевиц, J., Битола Сити, Братство, кнг.23, Белград, 1911. Hauptmann, F., Borba muslimana Bosne i Hercegovine za vjersku vakufskomearifsku autonomiju, Grada, Sarajevo, 1967. Hauptmann, Ferdinand, Die österreichisch-ungarische Herrschaft in Bosnien und der Hercegovina 1878-1918, Wirtschaftspolitik und Wirtschaftsentwicklung, Graz, 1983. Недков, V., Штип, Географски изглед, Книга 2-3, Скопје, 1972. Hocaoğlu, Mehmet, Abdülhamid Han ve Muhtıraları, Türkiyat Matbaacılık, Ġstanbul, 1989. Hochwächter, Gustav von, Balkan SavaĢı Günlüğü, Çev. Sumru Toydemir, Türkiye ĠĢ Bankası Yayınları, Ġstanul, 2007. Horvath, Bela, Anadolu 1913, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2007. Hukoviç, Muhammed-Ahmet Kasumoviç, Muhammed Hevai Uskufi, Tuzla, 1990. ĠmamamoviĤ, Mustafa, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1997. ĠmamoviĤ, Enver, Porijeklo i Pripadnost Stanovnistva Bosne i Hercegovine, ART 7, Sarajevo, 1998. ĠmamoviĤ, Mustafa, Pravni Položaj i unutrašnjopolitički razvitak Bosne i Hercegovine od 1878-1914, Svjetlost, Sarajevo, 1976. ĠmamoviĤ, Mustafa–Hrelja, K.-Atıf Privatra, Ekonomski genocid nad Bosanskim Muslimanima, Sarajevo, 1992. Ġnalcık, Halil, Fatih Devri Üzerinde Tetkik ve Vesikalar I, TTK Basımevi, 1954. 412 Ġnalcık, Halil, The Middle East and The Balkans under the Ottoman Empire, Indiana Universty Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series Volume 9, Bloomıngton, MIT press, United States of America, 1987. ______________, Osmanlı Ġmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.1, çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 2004. Ġnan, Afet, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk‟ün El Yazıları, Ankara, 1969. ______________, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Ġnkılâbı, Ankara, 1969. ______________, Mustafa Kemal Atatürk‟ten Yazdıklarım, Ġstanbul, 1971. Ġnan, Arı, Mustafa Kemal Atatürk‟ün 1923 EskiĢehir-Ġzmit KonuĢmaları, TTK Yayınları, Ankara, 1992. Ġnan, Gül, 1303 H. (1885) Yılında Yapılan Göçler ve Kurulan Muhacir Köyleri, BasılmamıĢ Lisans Tezi, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ġstanbul, 1980. Ġpek, Nedim, Rumeli‟den Anadolu‟ya Türk Göçleri, TTK Yayınları, Ankara, 1999. ______________, Ġmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Serander Yayınları, Trabzon, 2006. Ġrtem, Süleyman Kani, Osmanlı Devleti‟nin Makedonya Meselesi Balkanlar‟ın Kördüğümü, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, Ġstanbul, 1999. ______________, ġark Meselesi, Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, Ġstanbul, 1999. Ġzeti, Metin, Balkanlar‟da Tasavvuf, Ġstanbul, 2004. 413 Ġzzetbeoviç, Alija, Tarihe Tanıklığım, çev. Alev Erkilet, Ahmet Demirhan, Hanife Öz, Kalisk Yayınları, Ġstanbul, 2003. Jelavich, Barbara, Balkan Tarihi, 20. Yüzyıl, C.2, Küre Yayınları, Ġstanbul, 2006. KapidţiĤ, Hamidija, Hergovaçki ustanak 1882, Veselin Masleša, Sarajevo, 1958. Kaplanoğlu, Raif, MeĢrutiyet‟ten Cumhuriyet‟e Bursa (1876-1926), Avrasya Etnografya Yayınları, Ġstanbul, 2006. Kara, Melike, Girit Kandiye‟de Müslüman Cemaati 1913-1923, Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2009. KarakaĢ, Mehmet, Türk Ulusçuluğunun ĠnĢası, Vadi Yayınları, Ankara, 2000. Karal, Z. Enver, Osmanlı Tarihi, C. VI, TTK Yayınları, Ankara, 1996. ______________, Osmanlı Tarihi, C.VII, TTK, Yayınları, Ankara, 1995. ______________, Osmanlı Tarihi, C.VIII, TTK, Yayınları, Ankara, 1995. ______________, Osmanlı Tarihi, C.IX, TTK Yayınları, Ankara, 1996. Karçiç, Fikret, Bosna-Hersek Ġslam Hukuku Tarihi, Koba Yayınları, Ġstanbul, 1994. ______________, Osmanlı ModernleĢmesi, Toplum, Kuramsal DeğiĢim ve Nüfus, Ġmge Kitabevi, 2002. ______________, Otoman Population 1830-1914 Demographic And Socialn Characteristics, Madison, 1985. Karpat, Kemal, Balkanlar‟da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, çev. Recep Boztemur, Ġmge Kitabevi, Ankara, 2004. 414 Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2004. Karpat, Kemal, Osmanlı‟dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 2010. Keyder, Çağlar Faruk Tabak (ed.), Osmanlı‟da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 1998. KostiĤ, Mita, Iz Kolonizatsije Sırbije Krajem Prošlos deka, Glasnik Skopskog Društva, Kng. 12, Skopje, 1933. KocabaĢ, Süleyman, Avrupa Türkiyesi‟nin Kaybı ve Balkanlarda Panislavizm, Ġstanbul, 1989. Kocatürk, Utkan, Atatürk‟ün Söylev, Fikir ve DüĢünceleri, Ankara, 1971. KolaĢinli, Hayri, Muhacirlerin Ġzinde BoĢnakların Trajik Göç Tarihinden Kesitler, Lotus Yayınevi, Ankara, 2004. Köksal, Ülkü, Yugoslavya‟dan Türkiye‟ye Göçler, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon, 2004. KraljaĦiĤ, Tomislav, Ġseljevanje iz BĠH nakon aneksije, ANU BĠH, Sarajevo, 1991. KraljaĦiĤ, Tomislav, Kalajev Režimu Bosni i Hercegovini (1882-1903), Sarajevo, 1987. KreševljakoviĤ, Hamıdıja Sarajevo, (1878-1918), Izdanje Arhıva Grada Sarajevo, Sarajevo 1969. Kruševac, Todor, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom 1878-1918, Sarajevo, 1960. Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindenki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972. 415 KurtiĢoğlu, F. Belma, Göçmen Kimliği Göçmen Açısından BoĢnak Müzikleri: Trakya ve Ġstanbul Örneği, Ġstanbul Teknik Üniversitesi YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2008. Kutlu, Sacit, Balkanlar ve Osmanlı Devleti, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2007. Kuripecic, Benedict (Curipeschitz), 1536, Yolculuk Günlüğü, çev. Ö. Nutku, Ankara, 1977. Maalouf, Amin, Ölümcül Kimlikler, çev. Aysel Bora, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2002. Macfie, A. L., Osmanlının Son Yılları 1908-1923, Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2003. Mahmud Celaleddin PaĢa, Mir‟at-ı Hakikat. Tarihi Hakikatlerin Aynası, Hazırlayan: Ġsmet Miroğlu, Bereket Yayınevi, Ġstanbul, 1983. Mahmut ġevket PaĢa‟nın Günlüğü, Arba Yayıncılık, Ġstanbul, 1998. Malcolm, Noel, Bosnia- A Short History-, 2.Basım, Pan Boks, London, 2002. Marshall, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, çev. O. Akınay, Ankara, 1999. McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün, Osmanlı Müslümanlarına KarĢı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme ĠĢlemi 1821-1922, çev. Bilge Umar, Ġnkılap Yayınevi, Ġstanbul, 1983. ______________, Osmanlı‟ya Veda, EtkileĢim Yayınları, Ġstanbul, 2006. ______________,Osmanlıya Veda Ġmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları, EtkileĢim Yayınları, Ġstanbul, 2006. Medli, Mehmed, Bulgarlar ve Bulgar Devleti, Ankara, 1934. 416 Medlicott, W.N., The Congress of Berlin and After, Londra, 1938. MemiĢoğlu, Hüseyin, Balkanlarda Pomak Türkleri, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1999. Meray, Seha, Lozan BarıĢ Konferansı Tutanakları-Belgeler, C.I, Kitap I, Ġstanbul, YKY, 1993. Mıgracıja i Bosna i Hercegovına, Sarajevo, 1990. Nayir, Y. Nabi, Balkanlar ve Türklük II, Yeni Gün Haber Ajansı Yayını, 1936. Nılevıc, Boris, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Generalstab Armije R Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1994. Nuri, H., Ġskân ve Muhaceret, Ġstanbul, Tecelli Matbaası, 1934. Nyrop, Richard F. (ed.by), Yugoslavia A Country Study, Unıted States of America, 1982. ObradoviĤ, M., Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941, Priština, 1981. Ocak, Ahmet YaĢar, Sarı Saltık, Balkanlar‟daki Ġslâmın Destanî Öncüsü, TTK Yayınları, Ankara, 2002. Oğuz, Süleyman, Osmanlı Vilâyet Ġdaresi ve Doğu Rumeli Vilâyeti (18781885), Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1986. Oran, Baskın, Az GeliĢmiĢ Ülke Milliyetçiliği, Ankara, 1977. Ortaylı, Ġlber, Hukuk ve Ġdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti‟nde Kadı, Ankara, 1994. 417 OvĦina, Ismet, Bosna i Bošnjaci u Hrvatskoj Politici (1878-1914), Sarajevo, 2004. Ökçün, A. Gündüz-Ökçün Ahmet R., Türk AntlaĢmaları Rehberi (19201973), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974. Ömer Bosnavî, Bosna Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1979. Öztoprak, Ġzzet, Türk ve Batı Kamuoyunda Milli Mücadele, TTK Yayınları, Ankara, 1989. Palairet, Mıchael, Balkan Ekonomileri, 1800-1914, çev. AyĢe Edirne, Sabancı Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2000. Pentzopoulus, Dımıtrı, The Balkan Exchange of Minorities and Its ımpact on Greece, London, 2002. Sugar, Peter F., Industrialization of Bosnia-Herzegovina, 1878–1918, University of Washington Press, 1963. Popovic, A., L‟Islam Balkanique, Les Musulmans Du Sud-Est Europeen Dans La Periode Post-Ottomane, Ġstanbul, 2009. ______________, Les musulmans du sud-est europeen dans la periode post-ottomane, Berlin-Wiesbaden, 1986. PopoviĤ, Aleksandre, Balkanlarda Ġslâm, Ġnsan Yayınları, 1995. Posebna Izdanja Knjıga XLIII, Odjelenje DruĢtvenih Nauka Knjiga 8, Akademıja Nauka I Umjetnostı Bosne I Hercegovıne, Sarajevo, 1979. Potyemkin, Vlademir (der.), Uluslararası ĠliĢkiler Tarihi, C.2, çev. Atilla Tokatlı, May Yayınları, Ġstanbul, 1978. Poulton, Hugh, Balkanlar: ÇatıĢan Azınlıklar, ÇatıĢan Devletler, çev. Yavuz Alagon, Sarmal Yayınları, Ġstanbul, 1993. 418 Purivatra, Atif, Nacionalni i Polıtıçkı Razvitak Muslimana, Svjetlost, Sarajevo, 1972. ______________, JMO u Političkom životu Kraljevine SHS, Sarajevo, 1977. RaĤki, Franjo, Bogomili i Patareni, Golden marketing-Tehnicka knjiga, Zagreb, 2003. Remond, Georges, Bir Fransız Gazetecinin Balkan Ġzlenimleri Mağluplarla Beraber, Profil Yayıncılık, Ġstanbul, 2007. RizviĤ, Muhsin, Bosansko-Muslimanska knjizevnost u doba Preporada 18871918, Sarejevo, 1990. Sami, ġemseddin, Kamûs-ı Türkî, Dersaadet, 1317. Sander, Oral, Anka‟nın YükseliĢi ve DüĢüĢü Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ġmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2000. ______________, Siyasi Tarih, Ġlkçaglardan 1918‟e, Ġmge Kitabevi, Ankara, 2003. Sarç, Ö.Celal, Ziraat ve Sanayi Siyaseti, Ġstanbul Yüksek Ġktisat ve Ticaret Mektebi Talebe Cemiyeti NeĢriyatı, Ġstanbul, 1934. Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi GeliĢimi ve Türk Ocakları, Ġstanbul, 1994. Sarınay, Yusuf-Tahir Sünbül, Emperyalizm ve Büyük Hayal, Günce Yayınları, Ankara, 1999. Sarısır, Serdar, Demografik Oyun Sürgün (1919-1923), IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, Ġstanbul, 2006. SaybaĢlı, Kemâli-G. Özcan, Yeni Balkanlar Eski Sorunlar, Bağlam Yayımcılık, Ġstanbul, 1997. 419 Sedes, Ġ. Halil, 1875-1876 Bosna-Hersek ve Bulgaristan Ġhtilalleri ve Siyasi Olaylar, BaĢlangıç I. Kısım Ġkinci Baskı, Çituri Biraderler Basımevi, Ġstanbul, 1946. Selahaddin, Ahmed, Külliyat-ı Hukuk ve Siyaset-Berlin Kongresi Diplomasi Tarihine Bir Nazar, C.I, Ġstanbul, 1327. Selver, Mustafa, Balkanlara Stratejik YaklaĢım ve Bosna, IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, Ġstanbul, 2003. Seton, R. W.–Watson, The Role of Bosnia in Ġnternational Politics (18781914), London, 1931. Shaw, Stanford J.–Shaw, Ezel Kural, Osmanlı Ġmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 2, E Yayınları, Ġstanbul, 2000. SlipıĦeviĦ, Fuad, Bosna I Hercegovina od Berlinskog Kongresa do Kraja Prvogsvjetskog Rata (1878-1918), Zagreb, 1954. Sloane, Wıllıam M., Bir Tarih Laboratuarı Balkanlar, Süreç Yayıncılık, Ġstanbul, 1987. Slobin, M., Subcultural Sounds: Micromusic of West, Wesleyan University Press, 1992. Soyak, H. Rıza, Atatürk‟ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2006. Soysal, Ġsmail, Türkiye‟nin Siyasal AntlaĢmaları, 1.Cilt, TTK Yayınları, Ankara, 2000. Soysal, Mümtaz, Balkanlardaki Milliyetçilik Hareketleri ve Türkiye‟ye Etkileri, Harp Akademilerinde Verdiği Konferans (17 ġubat 1993), Harp Akademileri Basımevi, Ġstanbul, 1993. Stanev, Nıkolas, Hıstoıre Chronologıq De La Bulgarıe, Socıete Slave En Bulgarıe, Sofıa, 1938. 420 Stavrianos, L. S., The Balkans 1815-1914, New York, 1961. ______________, Balkans since 1453, Hurst & Company, London, 2000. StojanoviĤ, Nikola, Bosanska Kriza (1908-1914 god.), Sarajevo, 1958. Straševıc, Suadin, Verske Prilike u Srednjovjekovnoj Bosni i Prihvatanje Ġslâma na Njenom Tlu, DJL Europrint, Banovici, 1999. Sugar, P., Industrialization of Bosna-Hercegovina 1878-1918, Scattle, Universty of Washington Pres, 1963. Sultan Abdülhamit, Siyasi Hatıratım, 5. baskı, Dergâh Yayınları, Ġstanbul, 1987. Sumner, B. H., Russia and Balkans 1870-1880, London, 1962. ġadi, Ali, Bosna Hersek Yahud Osmanlıların Alsas Loreni, Dersaadet, Süha Matbaası, 1327. ġamdanizade, Mür‟i‟t-tevarih, I. Cilt, Ġstanbul, 1339. ġen, Bayram, Natıonalısm And Mıgratıon The Post-1950 Balkan Immıgrants From Yugoslavıa, Master of Arts degree at the Atatürk Institute for Modern Turkish History in Boğaziçi University Boğaziçi University, Ġstanbul, 2007. ġimĢir, Bilal N., Lozan Telgrafları I (1922-1923), TTK Basımevi, Ankara, 1990. ______________, Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ġstanbul, 1986. ______________, Rumeli‟den Türk Göçleri, C.I-II, TTK Basımevi, 1989. ______________, Lozan Telgrafları II, No.255, TTK Yayınları, Ankara, 1994. 421 T.C. Genelkurmay BaĢkanlığı ATASE, Balkan Harbi (1912-1913 ), C.III, Kısım I, Garp Ordusu, Vardar Ordusu ve Ustruma Kolordusunun Harekat ve Muharebeleri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1979. Tahranlı, T., Sığınmacı, Mülteci ve Göç Konularına ĠliĢkin Türkiye‟de Yargı Kararları Konusunda Hukuki Bir Değerlendirme, BMMYK ve Boğaziçi Üniversitesi Vakfı, Ankara, 2000. Tanör, Bülent, Osmanlı- Türk Anayasal GeliĢmeleri, YKY, Istanbul, 2010. Tekeli, Ġlhan, Göç ve Ötesi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2008. Tekeli, Ġlhan, Tarih Yazımı Üzerine DüĢünmek, Dost Kitabevi, Ankara, 1998. Todorova, Maria, Balkanlar‟ı Tahayyül Etmek, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2003. Todorovski, G., Srpski dokumenti za sostojbata na muadžirite vo Makedonija (1906-1911), Glasnik, brj. 2-3, Skopje, 1982. Tokay, Gül, Makedonya Sorunu, Jön Türk Ġhtilalinin Kökenleri (19031908), Afa Yayınları, Ġstanbul, 1995. Tomasevich, Jozo, Peasants, Politics and Economic Change in YugoSlavia, Stanford, 1955. TopçubaĢı, Arslan, Batı ve ġark Meselesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Yayımlar Daire BaĢkanlığı Kültür Eserleri Dizisi, Sera Ofset, Ankara, 2000. Tunaya, T. Zafer, Türkiye‟de Siyasi GeliĢmeler (1876-1938), Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2001. Tuncer, Hüner, 19. Yüzyılda Osmanlı Avrupa ĠliĢkileri (1814–1914), Ümit Yayıncılık, Ankara, 2000. 422 Türk Göçmen ve Mülteci Dernekleri Federasyonu DıĢ Türkler Konusundaki Raporu, Ġstanbul, 1974. Türk Parlamento Tarihi, TBMM-II.Dönem, 1923-1927, C.1, Hazırlayan: Kazım Öztürk, TBMM Yayınları, Ankara. Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, C.III, 5 Kasım (1793-1908), Genelkurmay Harp Tarihi BaĢkanlığı, Ankara, 1978. Türkdoğan, Orhan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, C.I, Hasret Yayınları, Ankara. Türkgeldi, Ali Fuat, Mesâil-ı Mühime-i Siyasiyye, C.II, TTK Yayınları, Hazırlayan: Bekir Sıtkı Baykal, Ankara, 1987. Troçki, Leon, Balkan SavaĢları, Ġstanbul, 1995. Uluca, Nusret, BoĢnakça-Türkçe Sözlük, Bosansko-Turskı Rječnik, Ant Kreatif Yayınları, Ġstanbul, 2008. Unat, Nermin Abadan, Bitmeyen Göç, Konuk ĠĢçilikten Ulus-Ötesi YurttaĢlığa, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2002. Us, Asım, Yugoslavya‟dan Seyahat Notları, Vakit Matbaası, Ġstanbul, 1936. UzunçarĢılı, Ġsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.2., 2. baskı, TTK Basımevi, Ankara, 1964. Üçok, CoĢkun, Siyasi Tarih Dersleri, Ankara, 1949. Ülken, Hilmi Z., Millet ve Tarih ġuuru, Ġstanbul, 1948. ______________,Türkiye‟de ÇağdaĢ DüĢünce Tarihi, Ġstanbul, 1992. Ülman, Haluk, I. Dünya SavaĢına Giden Yol, Ankara, 1973. Üner, Sunday, Nüfusbilim Sözlüğü, Hacettepe Üniverstesi Yayınları, Ankara, 1972. 423 Dedijer, Vladimi, History of Yugoslavia, Mc Graw&Hill, New York, 1974. William, M. Sloane, Bir Tarih Laboratuarı Balkanlar, Süreç Yayıncılık, Ġstanbul, 1987. Yardımcı, Halit, Trakya Gerçegi: Fatih ve Bolca Nine, 2003. Yeni ve Yakınçağ Tarihi, Siyasal Yayınevi, Ankara, 2008. Yerasimos, Stefanos, Millliyetler ve Sınırlar, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1995. Yıldız, Zekeriya, GeçmiĢten Günümüze Bosna Hersek, Yeni Asya Yayınları, Ġstanbul, 1993. Yılmazata, Mehmet, Avrupa Devletlerinin BloklaĢma Sürecinde 1908/1909 Bosna‟nın Ġlhak Krizi, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Ġstanbul, 2005. Yorulmaz, Hüseyin, Osmanlı‟nın Batı Yakası Bosna, 3 F yayınları, Ġstanbul, 2007. Yüksel, Hayriye, Ulus ĠnĢasında Zorunlu Göç Unsuru: Tek Parti Dönemi (1923-1945) Ġskân Kanunları(1923-1945), YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. Zaim, Sabahaddin, Türkiye'de Nüfus Meselesi, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul, 1973. ZülfikarpašiĤ, Adil, The Bosnıak, (with ıntroductıon by Ivo BanaĤ), Hurst&Company, London, 1998. Крушева, Тодор, Сарајево под аустро угарском управом 1878-1918, Сарајево, 1960. 424 Шкријел, Реџеп, Мухаџирската Криза и Населувањето на Бошњаците во Македонија (1875-1901), Скопје, 2006. 2.Makale ve Bildiriler Adıyeke, Nuri, “Osmanlı Siyasal Söyleminde Cemaat-ı Millet ve Anadolu Uygulaması, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1999. AkĢin, Sina-Melek Fırat, “Ġki SavaĢ Arası Dönemde Balkanlar”, Balkanlar, Eren Yayınları, Ġstanbul, 1993. Altuğ, Yılmaz, “Balkanlardan Anayurda Yapılan Göçler”, Belleten, S.55, Ankara, 1991. Arıkan, Zeki, “Milli Mücadele‟nin Bir Öncüsü Mustafa Necati”, ÇağdaĢ Türkiye Tarihi AraĢtırmaları Dergisi, I/2, Izmir, 1992. Arı, Kemal, “Yunan iĢgalinden Sonra Ġzmir‟de „Emval-i Metruke ve „Fuzuli ĠĢgal Sorunu”, Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, C.V, S.15, Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1989. ______________, “Cumhuriyet Döneminin Ġlk Yıllarında Türkiye‟de Mübadele, Ġmar ve Ġskan ĠĢleri ve Mustafa Necati”, Mustafa Necati Sempozyumu (Kastamonu, 9-11 Mayıs 1991), Kastamonu Eğitim Yüksekokulu Yayınları, Ankara, 1991. ______________, “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar,” Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, C.VIII, S.23, Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları, Ankara, Mart 1992. ______________, “Cumhuriyet‟in Nüfus Politikası”, Toplumsal Tarih, S.191, 2003. Avdija AvdiĤ, “Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zakljuĦenja Jugoslovensko- 425 turske konvencije (11. jula 1938)”, Novopazarski zbornik, vol. 9, Novi Pazar, 1985. Aydın, Faruk, “1878‟de Osmanlı Devleti‟nde Meydana Gelen Göç Hareketleri ve Göçmenlerin Ġskânı”, Askeri Tarih Bülteni, Yıl 18, S.34, Ankara, 1993. Aydın, Faruk-Hamit Pehlivanlı, “Prof.Dr. Fahir Armaoğlu ile Orta Asya ve Balkanlar Üzerine”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, S.332, Nisan 1992. AzapagiĤ, Mehmet Tevfik, “Risala o Hidţri”, Analı, Gazi Hüsrevbegove biblioteke, knjg.XV-XVI, Sarajevo, 1990. BaliĤ, Smail, “Bosnian Muslims: Historical Background And Present Conflicts”, Balkans, A Mirror Of the New International Order, (Ed.by) Günay Göksu Özdağan-Kemali SayabaĢlı, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1995. Baltacı, Cahit, “Osmanlı Devleti‟nde Eğitim ve Öğretim”, Türkler, C.XI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002. BandţoviĤ, Saffet, “Ġseljavanje Muslimanskog stanovštva iz Srbije i Crne Gore tokom XIX. StoljeĤa”, El Kalem, Sarajevo, 1998. ______________, “Muhadţiri u Sandţaku nakon 1878.godine”, Mak, br.25, Novi Pazar, 1999. Barkan, Ömer Lütfü, “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli Arazi Kanunnamesi”, Tanzimatın Yüzüncü Yıldönümü Münasebetiyle, Ġstanbul, 1940. ______________, “Osmanlı Ġmparatorluğunda Bir Ġskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, Vakıflar Dergisi, C.2, Ankara, 1942. Baydur, Mithat, “Yugoslavya Ekeseninde Bosna-Hersek 1918-1939”, BosnaHersek, TDAV Yayınları, Ġstanbul, 1992. 426 Baykal, Bekir Sıtkı, “ġark Buhranı ve Sabah Gazetesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Dergisi, C. VI, S. 4, Eylül-Ekim 1948. ______________, “93 Harbi Öncesinde Osmanlı Devleti ile Büyük Devletler Arasındaki ĠliĢkiler”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi-Dün/Bugün/Yarın, S.7277, Ocak-Haziran 2003. Baykara, Tuncer, “93 Harbinden Önce ve Sonra Anadolu”, Osmanlılarda Medeniyet Kavramı Ġçinde, Ġzmir, Akademi Kitabevi, 1992. Baysak, Kemal, “Balkanlara Anadolu‟dan Geldik, Balkanlardan Anadolu‟ya Döndük”, UĢtipak‟tan Sevdalinka‟ya BoĢnaklar, Adana Bosna KardeĢlik, YardımlaĢma ve Kültür Derneği, Adana, 2007. Bilge, Mustafa L., “Arnavutluk”, Ġslam Ansiklopedisi, C. III, Diyanet Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1991. BogiĤeviĤ, Vojislav, “Emigracija Muslimana Bosne i Hercegovine u Tursku u doba austro-garske vladavine 1878-1918”, Historijski zbornik, br.1-4, god.III, Zagreb, 1950; ısto: Glasnik, VIS, br. 7-9, Sarajevo, 1951. BojiĤ, Mehmeddalija, “Svrgavanje Turske Vlasti i Odbrambeni Rat Bosne i Hercegovine Protiv Austrougarske Invazije 1878.Godine,” Posebna Izdanja Knjiga XIII, Odjelenje Društvenih Nauka Knjiga 8, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1979. Bora, Tanıl, “Türk Milli Kimliği, Türk Milliyetçiliği ve Balkan Sorunu”, Bilgi ve Hikmet Dergisi, Yaz 1993. Buz, Sema, “Aile Politikalarına Mülteciler Boyutunda Bir BakıĢ”, Aile ve Toplum Eğitim Kültür ve AraĢtırma Dergisi, Ekim-Aralık 2003, BaĢbakanlık Aile AraĢtırma Kurumu BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2003. CvijiĤ, Jovan, “O iseljavanju bosanskih Muhamedeneca, 1910”, Srpski književni glasnik, knj.24, Beograd, 1910 427 Çelik, Fatih, “Ġç Göçler: Teorik Bir Analiz”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Adana, 2005. Cin, Halil, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Hukuku ve Muhakeme Usulleri”, 150. Yılında Tanzimat, (Ed). Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yayınları, Ankara, 1992. ģuriĤ, Hajruddin, “Uloga pljevalskog muftije ŠemsekadiĤa u otporu protiv austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine godine 1878”, Posebna Izdanja Knjiga XLIII, Odjelenje Društvenih Nauka Knjiga 8, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1979. Darkot, Besim, “Bosna-Saray”, Ġslam Ansiklopedisi, C.2, Ġstanbul, 1979. Deringil, Selim, “19. Yüzyılda Osmanlı Ġmparatorluğu‟na Göç Olgusu Üzerine Bazı DüĢünceler”, ĠÜEF Tarih AraĢtırma Merkezi-Prof. Bekir Kütükoğlu‟na Armağan‟dan ayrı basım, Edebiyat Fakültesi Basımevi, Ġstanbul, 1991. Djcmljeviç, Dimitrije, “Migrations During the 1912-1913 Balkan Wars and World War One”, Mıgrations in Balkan History, Serbian Academy Sciences and Arts, Belgrad, 1989. Djurdev, Branislav, “Bosna Hersek”, Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, Ġstanbul, 1992. Doğanay, Hayati, “DıĢtan Anadolu‟ya Göçün Nüfus ArtıĢı Üzerindeki Etkilerine Genel Bir BakıĢ (1783-1976)”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi AraĢtırma Dergisi, S.12, Erzurum, 1980. Duman, Önder, “Atatürk Döneminde Balkan Göçmenlerinin Ġskân ÇalıĢmaları (1923-1938)”, Atatürk Yolu, S 43, Bahar 2009. Dumont, Paul, “Tanzimat Dönemi (1839–1878)”, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, Cilt. 2, Adam Yayınları, Ġstanbul, 1995. 428 Emgili, Fahriye, “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesinin Mersin‟in SosyoEkonomik Yapısına Etkileri”, Tarih Ġçinde Mersin Kolokyumu II, Eylül 2224 Eylül 2005, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 2005. _______________, “Tarsus‟ta Girit Göçmenleri (1897-1912)”, Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXV, s.39, Ankara, 2006. ______________, “Balkanlar‟dan Cumhuriyet Dönemi‟nde Türkiye‟ye Yönelik Göçler ve Bu Göçlerin Toplumsal, Ekonomik ve Siyasî Yönden Etkileri (1923-1938)”, 9. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C.II, (22-24 Ekim 2003-Ġstanbul), Genlkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt BaĢkanlığı Yayınları, Genel Kurmay Basımevi, Ankara, 2006. ______________, “Osmanlı‟dan Türkiye Cumhuriyeti‟ne Miras: Göç Sorunu ve Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi”, Avrasya Etüdleri, S.31-32, Türk ĠĢbirliği Kalkınma Ġdaresi BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2007. ______________,“Mustafa Kemal‟in YaĢaminda ve Cumhuriyet‟in KuruluĢunda Balkanlar”, Genç Akademisyenlerin Gözüyle Tek Adam Mustafa Kemal Atatürk, 21 Kasım 2008, YayınlanmamıĢ Bildiri, Ankara, 2008. ______________, “Girit‟ten Antalya‟ya Yönelik Göçler”, Son Bin Yılda Antalya Sempozyumu 18-19 Aralık 2003, Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Antalya, 2006. ______________, Kara, Melike, “Girit‟ten Mersin‟e; Kurulan Yeni YaĢamlar”, Tarih Ġçinde Mersin Kolokyumu III, 16-17 Ekim 2008, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 2009. ______________, “Mübadeleden Kurtulma Çabası Olarak: Ġhtidâ”, Ankara Üniversitesi Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXXVIII, S.45, Mart 2009, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2009. 429 Ercan, Yavuz, “Türk-Yunan ĠliĢkilerinde Rum Patrikhanesi‟nin Rolü”, 3. Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Tarih Boyunca Türk Yunan ĠliĢkileri, Genel Kurmay Basımevi, Ankara, 1986. Erdoğdu, Tayfur, “1856 Paris Kongresi ve 1878 Berlin Kongresi Arasında Osmanlı DıĢ politikası”, Haz. Ġsmail Soysal, ÇağdaĢ Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, TTK Yayınları, Ankara, 1999. Ertan, Temuçin Faik, “Lozan GörüĢmeleri Sırasında Türk Heyeti Ġle TBMM Hükümeti Arasındaki ĠliĢkiler”, Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, Sayı 18, C.VI, Temmuz 1990. Geçer, Genç Osman, “ĠĢgal Sonrası Bosna-Hersek‟te Göç Olgusunun Vatan Gazetesine Yansımaları”, TÜBAR, C.XXVIII, Güz, 2010. Gencer, Ali Ġhsan, “Berlin AntlaĢması”, TDVĠA, C.V, Ġstanbul, 1992. Gölen, Zafer, “19. Yüzyılda Bosna-Hersek`in Nüfusu”, Toplumsal Tarih, Mart-Nisan 1995. ______________, “Bosna-Hersek‟in Nüfusu”, Toplumsal Tarih, S.54, Nisan 1998. Gravier, G., “Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine”, Pregled, god.I, br.7-8, Sarajevo, 1911. Gregoire, François, “Son CanlanıĢ (1878–1908)”, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi, C.2, Adam Yayınları, Ġstanbul, 1995. Günay, Selçuk, “Bosna-Hersek‟in Avusturya Tarafından ĠĢgali Üzerine Bosnalılar‟ın Çektiği Telgraflar ve DüĢündürdükleri”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.29, Mayıs 1989. Gündüz, ġinasi, “Hıristiyanlık”, Ġstanbul AraĢtırma Merkezi, Ġstanbul, 2006. 430 Hadzijahic, Muhamed, ”O Nestajanju Crkve Bosanske‟, Pregled, C.LXV, 1975. Ġçduygu, Ahmet-T. Ünalan, “Türkiye‟ de Ġç Göç: Sorunsal Alanları ve AraĢtırma Yöntemleri”, Türkiye‟de Ġç Göç Konferansı Bolu-Gerede 1997, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1998. Ġlic, Slobodan, “Bosna Bogomilleri ve ĠslamlaĢma: Bilimsel Bir yanılgıdan Ulusal Bir Mitosa”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi, Mersin, 1999. Ġnalcık, Halil, “Stefan DuĢan‟dan Osmanlı Ġmparatorluğuna”, Fuat Köprülü Armağanı, Ankara, 1953. Ġnalcık, Halil, “Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, OBĠV yayınları, Ġstanbul, 1993. ______________, “Land Problems in Turkish History”, Muslim World, XLV, July, 1995. Ġpek, Nedim, “Osmanlı-Rus SavaĢı”, Türkler, C.XIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002. JovanoviĤ, Vladan, “Iseljavanje muslimana iz Vardarske banovine: izmeħu stihije i drţavne akcije“, Pisati istoriju Jugoslavije: viĎenje srpskog faktora, Beograd, 2007. JuzbašiĤ, Dzevad, “Pokušaji stvaranja politickog saveza izmedu vodstva srpskog i muslimanskog autonomnog pokreta u Bosni i Hercegovini”, Prilozi 14-15, Sarajevo, 1978. Kalaycıoğlu, Ersin, “Ġki Dünya SavaĢı Arasında Balkanlar‟da Milliyetçilik Akımları‟‟, Murat Sarıca Anısına Sempozyum, Aybay Yayınları, 30-31 Ocak 1993, Ġstanbul, 1993. 431 ______________, “Ġki Dünya SavaĢı Arasında Milliyetçilik Akımları‟‟, Murat Sarıca Anısına Sempozyum, Aybay Yayınları, 30-31 Ocak 1993, Ġstanbul, 1993. Karal, Enver Ziya, “I. MeĢrutiyet ve Ġstibdat Devirleri”, Osmanlı Tarihi, C.VII, TTK Yayınları, Ankara, 1995. Karpat, Kemal H., “The Ottoman Attitude Towards The Resistance Of Bosnıa And Herzegovina To The Austrian Occupation in 1878”, Posebna Izdanja Knjiga XLIII, Odjelenje DruĢtvenih Nauka Knjiga 8, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1979. ______________, “Etnik Kimlik ve Ulus Devletlerin OluĢumu”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999. Kayam, Cevahir, “Lozan BarıĢ AndlaĢmasına Göre Türk- Yunan Nüfus Mübadelesi ve Kanununun TBMMM‟de GörüĢülmesi”, Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, 9, (27), Ankara, Temmuz-Kasım 1993. KeleĢyılmaz, Vahdet, “Atatürk'ün Bulgar Basınındaki Önemli Bir Polemik Hakkındaki Bilgi Ve GörüĢleri Ve Ulusal DıĢ Politika”, Atatürk Yolu, C.5, S.20, Ankara, 1997. Khan, Arshi, “Osmanlı Ġmparatorluğu: Çokkültürlülüğün Doğulu Mimarı”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C.IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999. KlaiĤ, Nada, “Srednjovekovna Bosna: PolitiĤki Poloţaj Bosanskih Vladara do Tvrtkove Krunidbe (1377.g.)“, (der.) Jusuf Ţiga, Savremeno Bosansko Društvo-Hrestomatija, Bosanski Kulturni Centar, Sarajevo, 2000. Kocacık, Faruk, “Balkanlar‟dan Anadolu‟ya yönelik göçler (1878-1890)”, Osmanlı AraĢtırmaları, S.I, Ġstanbul, 1980. Koloğlu, Orhan, “Arap Milliyetçiliğin SunuluĢundaki ÇeliĢkiye Örnek 1876-78 Yıllarında Ġstanbul‟daki Faaliyetleri”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih 432 Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1999. Koloğlu, Orhan, “Osmanlı Döneminde Balkanlar”, Balkanlar, OBĠV Yayınları, Ġstanbul, 1993. ______________, “Türk‟ün Çözemediği bir Taktik Propaganda Aracı Olarak ġiddet (1890 Armenie Örneği)”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri Bildiriler, Ġstanbul, 1996. KovaĦeviĤ, Boţidar, “O takozvanim Bogomilima”, Separat iz Naše Prošlosti, C. IV-V, 1971. KraljaĦiĤ, T., “Stav srpske vlade, prea iseljavanju Muslimana iz Bosne i Hercegovine u posljednjoj deceniji XIX vijeka“, Godišnjak Društva istoričara BIH, god.XXXIX, Sarajevo, 1988. RedzebagiĤ, B., “Bošnjaci Makedoniji“, Vakat, god. I, brj.3, Mart 1994. LaviĤ, Osman, “Iseljavanje Bošnjaka Muslimana iz Bih za vrijeme Austrougarske vladavine ı Risala Mehmeda Tevfika AzapagiĤa“, Analı, Gazi Hüsrevbegove biblioteke, knjg.XVII-XVIII, Sarajevo, 1996. LovrenoviĤ, Dubravko, “Od Slavenskog Naseljavanja do Bana Kulina (VIIXII stoljeçe)”, Dubravko, 1998. MilojkoviĤ, Jelana -DjuriĤ, “Benjamin von Kallay‟s Role in Bosne i Hercegovina 1882-1903: Habsburg‟s Policies in an Occupied Territory”, Journal of the North American Sciety for Serbian Studies, Vol.14/2, 2000. Nabi, YaĢar, “Nüfus Meselesi KarĢısında Türkiye”, Ülkü, C.14, S.79, Eylül 1939. Nametak, Alija, “Statisticki podaci o broju stanovnišva u bosni i hercegovini u poslednjih stotinu godina s ossobiti obzirom na muslimane”, Galsnik VĠS-a, S.IX, Sarajevo, 1958. 433 Okiç, Tayyib, “Balkanlarda Bogomilizm Hareketi ve Bunun Bir AraĢtırıcısı, Aleksandar VasiljeviĤ-Solovjev”, Ġslami Tetkikler Enstitüsü Dergisi, V/1-4. Öksüz, Hikmet, “Osmanlı Devleti‟nin Birinci Dünya SavaĢı Öncesi Balkanlar‟da YaĢamıĢ Olduğu Siyasal Süreç”, Osmanlı, C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999. ______________, “Ġkili ĠliĢkiler Çerçevesinde Balkan Ülkelerinden Türkiye‟ye Göçler ve Göç Sonrası Ġskân Meselesi (1923-1938)”, Atatürk Dergisi, C.III, S.1, 2000. Ömer Lüti Barkan, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nada Bir Ġskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, ĠFM, C.XV, S.1-4, Ġstanbul, 1954. Ortaylı, Ġlber, “Osmanlı Kadısı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C: XXX, S.1-4, 1975. ______________, “Osmanlı Kadısının TaĢra Yönetimindeki Rolü Üzerine”, Amme Ġdaresi Dergisi, C.9, S.1, Ankara, 1976. ______________, “Klasik Osmanlı Düzeninde Kadı ve Mahkeme”, Hayat Tarih Mecmuası, S. VI, Haziran 1977; S.VII, Temmuz 1977. ______________, “Balkanlar‟da Milliyetçilik,” Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Türk Ansiklopedisi, C.IV, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1986. ______________, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Millet”, Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Türkiye Ansiklopedisi, ĠletiĢim Yayınları, C.4, Ġstanbul, 1985. ______________, “Balkan Milliyetçiliği”, Türkiye Günlüğü, S.36, EylülEkim 1995. Özcan, Yusuf Ziya, “Ġç Göçün Tanımı ve Verileri Ġle Ġlgili Bazı Sorunlar”, Türkiye‟de Ġç Göç Konferansı (Bolu-Gerede, 6-8 Haizran 1997), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1998. 434 Özden, NeĢe, “A Few Remarks on the History of Bosnia”, OTAM, C.21, (Bahar 2007), Ankara, 2009. Özergin, M. Kemal, “Yugoslavya‟da YaĢayan Türkler”, Türk Kültürü, S.11, Eylül 1963. Özkaya, Yücel, “1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı Öncesi ve Sırasında Kafkaslar‟ın Durumu”, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001) Ġstanbul, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 2003. Öztuna, Yılmaz, “Büyük Türkiye Tarihi”, C.10, Ötüken Yayınevi, Istanbul, 1977. ______________, “Klasik Osmanlı Düzeninde Kadı ve Mahkeme”, Hayat Tarih Mecmuası, S. V, Mayıs 1977. _______________, “Kadılar”, Tarih ve Medeniyet, S: XI, Ocak 1995. PetroviĤ, Rade, “Pokret otpora protiv okupacije 1878.godine u Bosni i Hercegovini”, Posebna Izdanja Knjiga XLIII, Odjelenje Društvenih Nauka Knjiga 8, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1979. Poulton, Hugh, “Minorities in Southeast Europe: Inclusion and Exclusion”, Minority Rights Group International Report, London, 1998. Ravenstein, E. G., “The Laws of Migration”, Journal of the Statistical Society of London, Vol. 48, No. 2., Jun, 1885. RizviĤ, Muhsin, “Bosna i njen jezik u izvanbsanskim znanstvenim djelima i knjızevnohistorijskim izvorima”, Bosna i Bošnjaštvo, Sarajevo, 1990. Rothschild, Joseph, “East Central Europe Between the Two World Wars”, C.IX, (ed.by) Peter F. ve Sugar Donald Treadgold W., A History of East Central Europe, Universty of Washington Press, 1974. 435 ŠantiĤ, Aleksa, “Ostajte Ovdje”, Bosansko-hercegovački glasnik, br.3, god.1, Sarajevo, 1906. Saraç, Erdoğan, “Makedonya”, Yeni Türkiye Dergisi, S.3, Mart-Nisan 1995. Schmitt, Bernardotte E., “Thee Bosnien Annexation Crisis”, Slavonic East Europen Review, Vol.9, No. 27, Mart 1931. Šehiç, Nusret, “PolitiĤki Razvitak Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini (1878-1909), Prilozi za istoriju Bosne i Heregovine, ANU, Sarajevo, 1987. ġimĢir, Bilal N., “Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu”, Bulgaristan‟da Türk Varlığı, Ankara, 1985. Slobodan, Ġlic, “Bosna Bogomilleri ve ĠslamlaĢma: Bilimsel Bir yanılgıdan Ulusal Bir Mitosa”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1999. Sofuoğlu, Adnan, “Osmanlı Devleti‟nde Ortaya Çıkan Göç Problemleri ve Türk Göçlerinin Bir Safhası; 1903-1904 (Rumi:1319) Yılında Meydana Gelen Göçler”, Türk Kültürü, Ankara, 1995. Somel, Selçuk AkĢin, “Arnavut Milliyetçiliği, Bab-ı Ali ve Ġstanbul Ekümenik Patrikhanesi”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1999. Stavrianos, L.S., “Antecedents to the Balkan Revolutions of the Nineteenth Century”, Journal of Modern Hislory, Vol.29, 1957. Suceska, Avdo, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bosna”, Prilozi, Orijentalnu Filologiju Vol. 30, Orijentalni Ġnstitut u Sarajevu, Sarajevo, 1991. 436 Sürgevil, Sabri, “ÇağdaĢlaĢma Sürecinde Milliyetçilik Kıskacında Balkanlar”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1999. TaĢkın, Ünal, “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”, Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar Dergisi The Journal Of International Social Research, Volume 1/3, Spring, 2008. Tekeli, Ġlhan, “Osmanlı Ġmparatorluğundan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer DeğiĢtirmesi ve Ġskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, S.50, 1990. Tokay, Gül, “Ayestefanos‟tan Berlin AndlaĢmasına Doğu Sorunu (MartTemmuz 1878)”, ÇağdaĢ Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan tebliğler, TTK Yayınları, Ankara, 1999. Turan, Sibel, “Ulusçuluk IĢığı Altında Balkanlar‟da Akan Duran Zaman”, Tarih ve Milliyetçilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mayıs 1997, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1999. Türbedar, Erhan, “BoĢnakların Tarih Ġçinde Uğradığı Mezalimler”, Uluslararası Suçlar ve Tarih 1, ASAM, Ankara, 2006. Üçok, CoĢkun, “Osmanlı Ġmparatorluğu ve Rum Ortodoks Kilisesi”, 3. Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Tarih Boyunca Türk Yunan ĠliĢkileri, Ankara, Genel Kurmay Basımevi, 1986. Ülken, H. Ziya, “Türkiye‟de BatılaĢma Hareketi”, AÜĠF Dergisi, Cilt VIII, 1960‟tan ayrı basım, TTK Yayınları, Ankara, 1961. Ülman, Haluk, “Tanzimattan Cumhuriyete DıĢ Politika ve Doğu Sorunu”, Tanzimattan Cumhuriyet‟e Türkiye Ansiklopedisi, C.I, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1985. Ulvija MušoviĤ, “Osamdeset Godina od ZloĦina Nad Muslimanima u ŠahoviĤima”, Danas, 23 Kasım 2004. 437 Vucinich, Wayne S. “Nationalism and Communism”, Contemporary Yugoslavia, Los Angeles, 1969. Yaman, Ahmet E., “KurtuluĢ SavaĢı Ekonomisi ve Maliyesi”, Atatürk Yolu, C.3, S.12, Ankara, 1993. Zaim, Sabahaddin, “Son Yugoslav Muhacirleri Hakkında Rapor”, Ġ.Ü. Ġktisat Fakültesi Mecmuası, C.19, Sayı 1-4‟den Ayrı Basım. _______________, “Türk Dünyasında Balkanlardan Hatıralar”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı, S.16, 1997. 6. MUHACĠRLERLE SÖZLÜ GÖRÜġMELER Ankara Fevziye Köyü‟nde BoĢnaklar ile GörüĢmeler ve Gözlemler, Ankara, 15 ġubat 2009. Alattin Tatlı ile Sözlü GörüĢme, Adana, 6 Aralık 2009. Fehmi Arazlı ile Sözlü görüĢme, Adana, 6 Aralık 2009. Hatice Özdemir ile Sözlü görüĢme, Ankara (Fevziye Köy), 15 ġubat 2009. Ġnegöl (Merkez)‟de BoĢnaklar ile GörüĢmeler ve Gözlemler, 15 ġubat 2008. Ġffet Gültekin ile Sözlü görüĢme, Adana, 6 Aralık 2009. Necmi Ocak ile Sözlü görüĢme, Ankara, 17 Aralık 2010. Osman Tanoviç ile Sözlü GörüĢme, Ankara, 24 Haziran 2008. Yunus Özdemir ile Sözlü GörüĢme, Ankara (Fevziye Köy), 15 ġubat 2009. Kazancı Köyü(ġükraniye)‟nde BoĢnaklar ile GörüĢmeler ve Gözlemler, Ġnegöl, 16 ġubat 2008. Semih Kızılkaya ile Sözlü GörüĢme, Ankara, 6 Aralık 2010. 438 7. DĠĞER Hasan Babayiğit‟in Göç Anlatısı, Göç Hikayeleri Belgeseli, 2. Bölüm, 27 ġubat 2007‟de TRT 2‟de gösterilen belgesel, http://www.balkanskidom.com/showthread.php?t=1859. Göç Hikayeleri Belgeseli, 2. Bölüm, 27 ġubat 2007‟de TRT 2‟de gösterilen belgesel, http://www.youtube.com/watch?v=idgDQnhyYKI. Yusuf Özkan‟ın Göç Anlatısı, Göç Hikayeleri Belgeseli, 3. Bölüm, 27 ġubat 2007‟de TRT 2‟de gösterilen belgesel, http://www.balkanskidom.com/showthread.php?t=1859. www.Bosnasancak.Net. www.zemljabosna.com. http://www.youtube.com/watch?v=eD_SxSK0edo. http://wn.com/Safet_Isovic__Put_putuje_Latif-aga. http://lyricstranslate.com/sr/Safet-Isovic-Put-putuje-Latif-aga-lyrics.html. 439 ÖZET EMGĠLĠ, Fahriye, Bosna-Hersek‟ten Türkiye‟ye Göç (1878-1934), Doktora Tezi DanıĢmanı: Prof. Dr. Ġzzet ÖZTOPRAK. Bu çalıĢmada, 19. ve 20.yüzyıllarda yaĢanan Balkanlaşma göçleri ve özellikle Bosna-Hersek‟ten Türkiye‟ye olan göçler ve bu göçlerle birlikte doğan meselelerin biçimleniĢi, Osmanlı‟nın ve Türkiye Cumhuriyeti‟nin bu meselelere karĢı aldığı tedbirler ve bulduğu çözümler ortaya konmuĢtur. 1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‟ndan sonra toplanan Berlin Kongresi‟nin kararları gereğince Balkanlar‟daki çoğu toprağını kaybeden Osmanlı Devleti, halkının çoğu Müslüman olan Bosna-Hersek‟i de Avusturya-Macaristan Devleti‟nin iĢgâline teslim etmek zorunda kalmıĢtır. Bu olay da BoĢnakların Türkiye‟ye kaçmalarına sebep olmuĢtur. Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek‟te, tüm milletleri kapsayan bir Bosnalı kimliğini oluĢturmaya çalıĢmıĢtır. Bosna-Hersekli Müslümanlar ise, bir yandan yeni Ģartlar karĢısında siyasî kimliklerini kazanmaya çalıĢmıĢ, bir yandan da çeĢitli sebeplerle ülkelerini terk etmek zorunda kalarak, Anadolu‟yu, Makedonya‟yı yurt edinmiĢlerdir. Osmanlı Devleti de, Anadolu‟ya gelen muhacirleri çeĢitli Ģehirlere yerleĢtirerek, onların iskân sorunları ile uğraĢmıĢtır. Muhacirlerin iskân süreciyle ilgili olarak, geçici iskân bölgeleri ve yapılan konut, sağlık ve arazi yardımları incelenmiĢ, sürekli iskân esnasında dikkat edilen hususlar, kurulan veya kurulmaya çalıĢılan muhacir köyleri araĢtırılmıĢtır. Tezde, Avusturya‟nın, SHS Krallığı‟nın ve Yugoslavya‟nın siyasî yapısı ve hayatı ele alınmıĢ, bu yönetimlerin altıdaki Bosna‟nın durumu ve özellikle Bosnalı Müslüman halkın göçlerine yol açan siyasî, sosyal ve iktisadî meseleler incelenerek, BoĢnakların Türkiye‟ye göçleri ve iskân süreçleri ele alınmıĢtır. Müslüman ve Türk kültürüne mensup olan BoĢnak muhacirlerin göçü, yerli ve yabancı kaynaklardan yararlanılarak incelenmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Bosna-Hersek, BoĢnaklar, Avusturya-Macaristan, Ġlhak, ĠĢgâl, Göç, BoĢnak muhacirler, Ġskân, Osmanlı Devleti‟nin Ġskân Siyaseti, Balkanlar, Makedonya, Yugoslavya, Türkiye Cumhuriyeti. 440 ABSTRACT EMGĠLĠ, Fahriye, Migration from the Bosnia-Herzegovina to Turkey (18781934), PhD Thesis, Supervisor: Asist.Prof. Dr. Ġzzet ÖZTOPRAK. The aim if this thesis is to provide an insight into the issues which have arosen with the migration from Bosnia-Herzegovina to Anatolia during the 19th and the 20th centuries. The precautions and solutions taken by the Ottoman Empire and The Republic of Türkiye have been examined and dicussed. The Ottoman Empire had lost the most of its lands in the Balkans by virtue of the decisions undertaken at the Congress of Berlin. Ottoman Empire was forced to render Bosnia and Herzegovina for occupation by the Austrio-Hungarian Empire. This event meant a new beginning for Bosnia-Herzegovina and the Ottoman State for sure. In order to sooth some of the displeasure and disgust of BosniaHerzegovinian people, Austria-Hungary tried to implement some positive measures and to prevent divergent movements. She also tired to create a particular Bosnian identity which would serve to her ends. As for the Bosnian Muslims, while some of them tired to gain a political identity of their own, some of them left their land and migrated to Anatolia. Both the Ottoman Empire and the Turkish Republic, spent serious and sincere efforts to settle the migrants and secure their provisions by using then existing meager means. Housing, land or shop provisions, daily nourishment, health care, financial aid were the main issues. This study also analised political life and social structure of the Kingdom of SHS and Yugoslavia, especially in regard of the Bosnian Muslim population Key Words: Bosnia-Herzegovina, Bosniaks, Austria-Hungary, Annexation, Occupation, Immigration, Settlement, Immigrant, Bosnian Immigrants, Settlement, Settlement Policy of the Ottoman Empire, the Balkans, Macedonia, Yugoslavia, Republic of Turkey. 441 EKLER LĠSTESĠ 1.Belgeler Belge 1: 1914 Yılında Türkiye‟ye Göç Etmek Ġçin Ġzin BaĢvurusunda Bulunan Bir Muhacirin Dilekçesi Belge 2: KiĢisel Bilgileri Gösterir Belge Belge 3: Muhacir Ġzin Belgesi Belge 4: Kimlik Belgesi Belge 5: Mürur Tezkiresi Örneği Belge 6: 1912 Yılında Türkiye‟ye Göç Eden Hamid Derviçoviç‟e Ait Yolculuk Belge 7: Sulyo Aganliç‟in Vergi Borcu ve Suçu Olmadığını Gösterir Belge Belge 8: Bosna-Hersek Re‟îsü‟l-ûlemâsı Mehmed Cemaluddin ÇauĢeviç'in 1926 Yılında Türkiye Cumhuriyeti'ne Gönderdiği Mektup: Sırpların Müslümanlara Yönelik Baskı ve SırplaĢtırma Faaliyeti Hakkında Belge 9: Sırp Belgelerinde Bosna‟nın Ġlhakı Meselesi Belge 10: Bosna‟dan ĠĢgâl Sonrası Hırvatistan‟a Kaçanlar Belge 11: Makedonya‟da BoĢnak Muhacirlerin Ġskânı Belge 12: Ġnegöl‟e YerleĢtirilen BoĢnak Muhacirlerin Ġskânı Hakkında Bilgi Belge 13: Türk Hükûmeti‟nin Bosna-Hersek‟te ve TaĢlıca‟da Sırpların üslümanlar‟a Yoğun Baskıda Bulunduğuna Dair Ġfadesi Belge 14 : Bosna-Hersek GradiĢka Muhacirlerinin Ġskânı Belge 15: 1914‟de, Bosna-Hesek‟te Avusturya Veliahtı Ferdinad‟ın Öldürülmesi Belge 16: Yugoslavya‟daki Müslümanların Sorunları Ġle Ġlgili Bir Habere ĠliĢkin Glasnik Gazetesi Örneği 442 2. Fotoğraflar Fotoğraf 1: Muhacirlerin Çileli Göç Yolculuğundan Bir Kesit Fotoğraf 2: Göç Yolculuğu Fotoğraf 3: 1993 SavaĢı Sırasında Kaçan BoĢnaklar Fotoğraf 4: 1993 SavaĢı Sırasında Göç Eden BoĢnaklar Fotoğraf 5: Avusturya-Macaristan Ordusunun Bosna-Hersek‟i ĠĢgali ve 19 Ağustos 1878‟de Ali PaĢa Camisinin Çevresindeki VuruĢmalar Fotoğraf 6: ĠĢgâl Sonrası, Avusturya-Macaristan Dönemi Saraybosna‟da BaĢçarĢı Fotoğraf 7: Saraybosna‟da Avusturya Döneminde Yapılan Milli Kütüphane Fotoğraf 8: Saraybosna‟da Ġnat Evi ve Milli Kütüphane Fotoğraf 9: BaĢçarĢı‟nın Simgesi Sebil Fotoğraf 10: Mostar ġehri ve Mostar Köprüsü Fotoğraf 11: Saraybosna‟da BaĢçarĢı Etkinlikleri ve BoĢnak Halk Oyunları Fotoğraf 12: Yerel BoĢnak Kıyafetleri Fotoğraf 13: Ankara Fevziye Köyü‟nde BoĢnak Muhacirler Ġle (16 ġubat 2009) Fotğraf 14: Ankara‟da: BoĢnak Muhacirlerin 1900‟lerde YerleĢtirildiği Fevziye Köy Fotoğraf 15: Adana‟da BoĢnak Muhacirlerle (6 Aralık 2009) Fotoğraf 16: BoĢnak Muhacir Alattin Tatlı Ġle GörüĢme (6 Aralık 2009) Fotoğraf 17: BoĢnak Mutfak Kültürü Fotoğraf 18: Ġnegöl‟de BoĢnak Köyü : Kazancı (16 ġubat 2008) Fotoğraf 19: Ġnegöl‟de BoĢnak Muhacirler Teferrüç‟te (15 ġubat 2008) Fotoğraf 20: Geleneksel Kıyafeti Ġle BoĢnak Muhacirler 443 3.Haritalar Harita 1: Balkanlara Genel BakıĢ Harita 2: Günümüz Bosna-Hersek‟i Harita 3: Avusturya-Macaristan‟ın Bosna‟yı ĠĢgalinin Ardından BoĢnakların Göç Yolları Harita 4: Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı Dönemi Yugoslavya‟dan Türkiye‟ye BoĢnakların Göç Yolları Harita 5: 1929 Yılında Yugoslavya Krallığı Harita 6: BoĢnak Muhacirlerin Anadolu‟da Sevk Edildikleri Güzergâh Harita 7: BoĢnak Muhacirlerin Anadolu‟da Ġskân Alanları 444 Belge 1 : 1914 Yılında Türkiye’ye Göç Etmek İçin İzin Başvurusunda Bulunan Bir Muhacirin Dilekçesi (ABİH, ZVS, 1914). 445 Belge 2 : Muhacirlerin Kişisel Bilgileri Gösterir Belge (ABİH, ZVS, 1901, Ktj.Brj.50). 446 Belge 3 : Muhaceret İzin Belgesi (ABİH, ZVS, 1914) 447 Belge 4 : Kimlik Belgesi (ABİH, ZVS, 1911, K.Brj.82) 448 Belge 5 : Mürur Tezkiresi Örneği (AGS, 1858-1916) 449 Belge 6 : 1912 Yılında Türkiye’ye Göç Eden Hamid Derviçoviç’e Ait Yolculuk Belgesi Belgesi (ABİH, ZVS, 1912, Ktj.brj.72 ). 450 Belge 7: Sulyo Aganliç’in Vergi Borcu ve Suçu Olmadığını Gösterir Belge (ABİH, ZVS, 1900, 10-273). 451 Belge 8: Bosna-Hersek Re’îsü’l-ûlemâsı Mehmed Cemaluddin Çauşeviç'in 1926 Yılında Türkiye Cumhuriyeti'ne Gönderdiği Mektup: Sırpların Müslümanlara Yönelik Baskı ve Sırplaştırma Faaliyeti Hakkında (BCA, 272.00.12/51.114.28) 452 453 Belge 9: Sırp Belgelerinde Bosna’nın İlhakı Meselesi (Arhiv Sırbija, Brj.140, (K.P.34/80-83), (17 Ц PEG 7-1909), 21 Mart 1909). 454 Belge 10: Yusuf Neziç ve Aile Üyelerine ait Bilgiler (ABİH, ZVS, 1911, KBrj. 82) 455 Belge 11: İnegöl’e Yerleştirilen Boşnak Muhacirlerin İskânı Hakkında Bilgi (BOA, YPRK.UM, 32/116) Belge 12 : Makedonya’da Boşnak Muhacirlerin İskânı (DARM, F.875/3/89/90) 457 Belge 13: Bosna-Hersek’te ve Taşlıca’da Sırplar’ın Müslümanlar’a Yoğun Baskıda Bulunduğuna Türk Hükûmeti’nin Dair İfadesi (BCA, T.İ.G.M, 272.00.12/51.114.28) 458 Belge 14 : Bosna-Hersek Gradişka Muhacirlerinin İskânı (BOA, HH.THR. Nr.468, 8 Mart 1208). 459 459 Belge 15: 1914’de, Bosna-Hesek’te Avusturya Veliahtı Ferdinad’ın Öldürülmesi (Sarajevski List, 29 Haziran 1914) 460 Belge 16: Yugoslavya’daki Müslümanlar’ın Sorunları İle İlgili Bir Habere İlişkin Glasnik Gazetesi Örneği 461 Belge 17: Şaban Yuliç adına, 21 Mart 1911’de Saraybosna Belediyesi’nde Düzenlenmiş Tutanak (ABİH, ZVS 1911, K.BRJ.81). 461 Belge 18 : Bosna’dan İşgâl Sonrası Hırvatistan’a Kaçanlar (Državen Arhıv Hrvatska u Zagreb, Ktj.brj. 460, Blg. Nr.21099) 462 Fotoğraf 1: Muhacirlerin Çileli Göç Yolculuğundan Bir Kesit (Servet-i Fünûn, nr.1120, s.45) Fotoğraf 2 : Göç Yolculuğu (www.rumeliturk.net) 463 Fotoğraf 3: 1993 Savaşı Sırasında Kaçan Boşnaklar Fotoğraf 4: 1993 Savaşı Sırasında Göç Eden Boşnaklar 464 465 Fotoğraf 7: Saraybosna’da Avusturya Döneminde Yapılan Milli Kütüphane Fotoğraf 8: Saraybosna’da İnat Evi ve Milli Kütüphane 466 Fotoğraf 9: Başçarşı’nın Simgesi Sebil Fotoğraf 10: Mostar Şehri ve Mostar Köprüsü 467 Fotoğraf 11: Saraybosna’da Başçarşı Etkinlikleri ve Boşnak Halk Oyunları Fotoğraf 12: Yerel Boşnak Kıyafetleri ile Boşnaklardan Bir Görüntü 468 Fotoğraf 13: Ankara Fevziye Köyü’nde Boşnak Muhacirler İle (16 Şubat 2009) Fotğraf 14: Ankara’da: Boşnak Muhacirlerin 1900’lerde Yerleştirildiği Fevziye Köy (16 Şubat 2009) 469 Fotoğraf 15: Adana’da Boşnak Muhacirlerle Fotoğraf 16 : Boşnak Muhacir Alattin Tatlı İle Görüşme 470 Fotoğraf 17: Boşnak Mutfak Kültürü 471 Fotoğraf 18: İnegöl’de Boşnak Köyü : Kazancı (16 Şubat 2008) Fotoğraf 19: İnegöl’de Boşnak Muhacirler Teferrüç’te (15 Şubat 2008) 472 Fotoğraf 20 : Geleneksel Kıyafeti İle Boşnak Muhacir Harita 1: Balkanlara Genel Bir Bakış 473 474 Harita 2: Balkanlara Genel Bakış 475 Harita 3: Avusturya-Macaristan’ın Bosna’yı İşgalinin Ardından Boşnakların Göç Güzergahı 476 Harita 4: Sırp-Hırvat-Sloven Kırallığı Dönemi Yugoslavya’dan Türkiye’ye Boşnakların Göç Yolları 477 Harita 5: 1929’da Yugoslavya Krallığı 478 Harita 6: Anadolu’da Boşnak Muhacirlerin Sevk Edildikleri Vilâyetler Harita 7: Boşnak Muhacirlerin Anadolu’da İskân Alanları
