Gulnara KANBAROVA1 Bariş AYDIN 2 NAHÇIVANIN DİNİ

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600
Gulnara KANBAROVA1
Bariş AYDIN 2
NAHÇIVANIN DİNİ MİMARLIK ANITLARI, CAMİİ VE CUMA
MESCİDİ
Özet
Dinin biçimlendiği dönemlerden başlayarak, her bir yeni oluşan dine ait ibadet
yerleri örneğini, gök cisimlerine inanıldığı, tetomizim, animizim gibi ilgili
tapınaklar, ateşperestlik dini ile ilgili Ateşgâhlar, Hıristiyan dini ile alakalı kiliseler
inşa edildiği gibi, İslam dininin de özellikleriyle ilgili ibadethaneleri de
bulunmaktadır. Işlevlerine ve değerine göre İslam ibadethaneleri, dört gruba
ayrılmaktadır. Bunlar Camii, Cuma Mescidi ve en basitini ise, mahalle ve köy
camileri oluşturmaktadır. İslam ülkelerinde camiler, sadece ibadet etme, dini
törenler yapmak için inşa edilmemişlerdir. Camii çok fonksiyonlu binalardır.
Onun kapsamında düzenlenen etkinlikler, müslümanlar arasında iletişimi, birliği
güçlendirmeye hizmet etmektedir. İslam dininin bir avantajı da, tek dini esastan
gelen ve genellikle birlik içerisinde hiç bir halk ayrımı yapılmamaktadır.
Türk dehası mimari binalarının inşası, gelişimi, evrimi sürecinde sözünü söylemiş
ve bu süreçte, kendini döneminin dini yapılarında da göstermektedir. Bu yapıların
içerisine, Nahçıvan’ın Camii, Mescid, tekke ve pirlerini de dahil edebiliriz.
Anahtar Kelimeler: İbadethane, Islam dini, Cami, Mescid, Namaz.
A NAHÇIVAN THE RELIGIOUS ARCHITECTURE MONUMENTSMOSQUE AND CUMA MESJİD
Summary
Starting from the period in which religion formed, each newly formed religion of
places of worship, for example, it is believed the heavenly bodies, bodies, like
tetomiz temple on, Ateshgah of related ateşperestlik religion and churches as builtDoç. Dr. Nahcıvan Devlet Universitesi Mimarlık Bölümü, Öğretim Üyesi,
gulnare_qenberova65@yahoo.com
2
Ek.Öğr.Elm. Atatürk Üniversitesi, G.S.Fak, (Nahcivan Devlet Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Doktora
Öğrencisi,) barisaydin62@gmail.com
1
Gulnara Kanbarova - Bariş Aydin
594
related Christian religion, there are also places of worship of the properties of the
religion of Islam. According to the functions and values of the Islamic places of
worship, are divided into four groups. These Mosque, the Cuma Masjid, and the
simplest, constitute the neighborhood and village mosques. Mosques in Muslim
countries, just to worship, religious ceremonies were not built to do. Mosques are
multifunctional building. Its activities are organized within the scope of
communication between Muslims, serves to strengthen the union. An advantage of
the Islamic religion too, from one religious principles and are usually made no
distinction between a people in unity.
The construction architecture building of the Turkish genius, development, it has
said the evolution of the process and in the process also shows itself in the era of
religious buildings. we can also include these structures into, Nakhchivan's
Mosque, Masjid, the lodge and pyrene
Keywords: worship, religion Islam, Mosque, Masjid, Prayer.
GIRIŞ
Doğu’da İslam nüfusunun uğrak yerlerinden, sosyo-politik ve ideoloji merkezlerinin
önemli yerlerinden birisini de, camiler oluşturmaktadır. Bu yapıların esasını oluşturan ve
İslam’ın ilk yıllarında konuçlandırılan camiler, müslümanların ibadet, namaz kılmak için
ihtiyaçlarını karşılayan yer gibi oluşmuştur. Buralarda ibadet edilmekte, namaz kılınmakta, dua
ve hutbe okunmaktadır. Ancak zaman geçtikçe camiler, bu misyonlarını koruyarak diğer
özellikler de taşımış ve Ortaçağ Döneminde, nüfusun en çok uğradığı bir yer olduğu, sosyalsiyasi ve ideolojik merkezlerden biri haline gelmiştir.
İslam dininin gelişip yayıldığı ülkelerin hepsinde olduğu gibi, Nahçıvan Özerk
Cumhuriyeti’nde de, çok küçük ve büyük camiler inşa edilmiştirr. İslam dini VIII. yüzyılın
başlarında Nahçıvan’da tek din olarak, hakim dine çevrilse de, İslamlığın ilk dönemlerine ülke
topraklarında, özellikle Selçuklu Türklerinin Azerbaycan’a gelmiş olduğu döneme ait, cami
örnekleri günümüze kadar ulaşamıştır. Bugün elimizde Nahcivan Özerk Devleti arşivlerinde
bulunan kayıtlardan, “Nahçıvan Sancağının Ayrıntılı Defteri” eserinde, XVI-XVIII. yüzyıllarda,
Nahçıvan tipik bir İslam şehri, askeri-idari, ticari, sanaat merkezi olarak gösterilmektedir.3
Nahcivan’nın bu döneminde, üç camii, Cameyi-Alp Arslan, Cameyi-Muhammed Kendkuda,
Cameyi- Şerif ve on adet mescid, Ağa Mescid, Hacı Halil Mescid, Keçeci mescid, Molla Ahmet
Mahallesi’nin Mescidi, Sultan Mahmud Mescidi, Hacı Sani Mescidi, Etmelik Mescidi,
İsmayilan Mescidleri faaliyet göstermektedir.4
XVII. yüzyılda Evliya Çelebi, Nahçıvan’da bulunan anıtlarla ilgili yazılarında konuya,
“Buradaki mevcut 10200 örtülü büyük toprak ev, 70 Camii, ibadethaneler özellikle şehre
güzellik vermektedir. Kentte 40 mahalle mescidi, 20 otel, 7 güzel hamam, yaklaşık 1000 dükkan
bulunmaktadır. Pek çok kişi bulunan garip Cuma Camileri vardır ki, onların her biri bir cennet
bahçesi, behişdir. Bunlardan Cenâb Ahmet Paşa, Ferhad Paşa, Güzel Ali Paşa, Çığal oğlu,
militan Cafer Paşa Cuma Camilerini belirtebiliriz. Bu Cuma Camileri sulu, çinili, renkli
camlarla süslenmiş, bir kaçının yarım daire şeklinde varılmış tavan günbezleri sulu tuğlalarla
3
4
Nahçıvan sancağının ayrıntılı defter, Sabah, İstanbul, 1997, s. 123
Fahreddin Seferli, Nahçıvanda Sosyal-Siyasi ve İdeolojik Merkezler, BİLİM, Bakü, 2003, s. 262
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600
595
Nahçivanin Dini Mimarlik Anitlari, Camii ve Cuma Mescidi
kaplanmıştır. İstanbul mimarisi tarzında 33 minaresi vardır."5 ifadeleriyle, o günlere ait
bilgileri vermektedir.
Kiyasi, Azerbaycan topraklarındaki dini mimari anıtları araştırırken, Nizami Döneminde
ayakta kalan dini mimari anıtların çok az olduğunu ve günümüze ulaşan harabe durumundaki
cami örnekleri, XI-XIII. yüzyıllara ait olanlarının, Azerbaycan mimarisinde en dayanıklı ve
gelişmiş mimari tipolojinin gruplarından biri olduğu sonucuna varmıştır.6
Salamzade ve Memmedzade, camilerin, şehir mimari çehresinde önemli yer tutuğunu ve
Nahçıvan’ın merkezi mimari anlayışına dahil olması ile kendi varlığını kabul ettirmiş olduğunu
belirtmektedir.7
Ortaçağ Döneminde Nahçıvan şehri, küçük meydanlarında, inşa edilmiş Mahalle
Mescidlerinde, dükkanlar bulunmakta ve bu küçük mahalle merkezleri, şehir meydanlarına dar
sokaklarla birleşmektedir. Atabey-Eldenizler zamanında “Büyük Kale” arazisinde inşa edilen
cami de, şehrin kale etrafında biçimlenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Halk mahalle
camilerine günde beş kez namaz kılmak için yönlendirilmesiyle, camiye cuma günleri cuma
namazı kılmak için toplaanmaktadır. Hepsi kalenin doğu tarafında inşa edilen Rasta ve Çarşı
pazarda ticaretle uğraşan insanlar da, günlük bu camiyi namaz kılmak için kullanmıştır.
Hükümdarlar, çoğu zaman halk ile yapılacak toplantılarını da, bu camilerde yapmaktadır. Bu
bakımdan camiler, şehir merkezinde konuşlandırılmakla beraber, hükümdarlar da halk üzerinde
kontrolünü sağlamaktadır.
Cami
Ortaçağa Dönemine ait olan bu mimari anıtı, Acemi Ebubekir oğlu Nahçıvani tarafından
oluşturulan Atabeyler mimari kompleksinin anıtsal yapılarındandır. XIX. yüzyılın sonlarına
kadar mevcut olan caminin, günümüze sadece fotoğrafı ve çizimi ulaşabilmiştir. Ortaçağ
kaynakları ve üzerindeki kitabelerden bu cami, Nahçıvan bölgesinde belli olan en eski cami
tiplerinden birisidir. Cami azameti ve güzelliği ile ortaçağ gezgin ve tarihçilerinin dikkatini
çekmiş, Fransız gezgin Taverniye Nahçıvan şehrindeki camilerden, “Nahçıvan çok büyük
şehirlerden biri olmuştur. Orada çok sayıda cami kalıntıları görünüyor. Bu, Camiler Asya’nın
en iyi ve güzel camilerindendir.”8sözleriyle bahsetmektedir (Fotograf 1).
Evliye Çelebi, Seyahatname (Azerbaycan Tarihine Dair Seçmeler), Azerneşr, Bakü, 1997, s.58
Cefer Kıyasi, Nizami Dönemi Mimari Anıtlar, Işık, Bakü, 1991, s. 49-53
7
E. Salamzade & K. Memmet Zade, Azerbaycan mimarisinin Nahçıvan Okulu Anıtları, BİLİM, Bakü,
5
6
1985, s.128
Fahreddin Seferli, Nahçıvan-Cuma Mescidi, Azarbaycan MBA’nın Nahçıvan Bölümü, Bilimsel Eserler
12, Nahçıvan, 2004, s.70
8
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600
Gulnara Kanbarova - Bariş Aydin
596
Foto 1. Nahcivan Cuma Mescidi, (XIX. yüzyılda Alman Mimarı E. Yakobstal’ın fotoğrafı)
Araştırmacı yazar Engelgardt XIX. yüzyılın ortalarında Cuma Mescidi hakkında, “Türk
Camisi yontma taştan kemerli olan dev bir yapıdır. Onun içinde güzel yontma izleri hala
durmaktadır. Binanın bir bölümü yıkılmış, kalan kısmı ise sürekli yıkılma tehlikesi altındadır.”
9
sözleriyle yapı hakkında bizlere bilgiler vermektedir.
XIX. yüzyılın sonlarına doğru Nahçıvan’da araştırma ve incelemelerde bulunan Alman
mimarı E. Yakobstalın çektiği fotoğrafa dayanarak, cami hakkında belirli fikir yürütmek
mümkün olmuştur10 (Çizim 1). XX. yüzyılın 60-70’li yıllarında Nahçıvan mimarlık anıtları
üzerinde araştırma yapan bir çok bilim adamları, XIX. yüzyılın sonlarında Nahçıvan’da bulunan
Alman mimarı Yakobstal’ın çekmiş olduğu fotoğrafa ve Dyelafua tarafından çizilen çizimden
(Çizim 2) yola çıkılarak, cami hakkında belli bir fikire sahip olmuşlardır. Bu kaynaklara
dayanan yazar Salamzade, caminin mimari yapısı hakkında bazı sonuçlara ulaşmıştır.
Çizimdeki hacimli yapı, mimari kompleksin merkez parçası konumunda ortaya konulmuştur.
Bu hacimli yapı, kare planlı olarak tasarlanmış ve üzeri kubbe ile kaplanmıştır. Dört duvarında
da çift kemerler yer almaktadır. Salonun, açık kemer biçiminde olan yan duvarlarının yapısı,
caminin merkez bölümü, bir yandan odalar ve geçidlerle çevrelenmiş olduğunu göstermektedir.
Ortaçağ Döneminde, Nahçıvan’ın merkezi sayılan Atabeyler11 yapı kompleksinde inşa edilmiş
olan bu cami, “Büyük Kale” mimari grubuna dahil, büyük yapısal formun anıtsallığına ve
azametine göre önemli bir alanı kaplamaktdır.12
Fahreddin Seferli, Naxçıvan-Cumə Mescidi, Azarbaycan MBA’nın Nahçıva Bölümü, Bilimsel eserler
12, Nahçıvan, 2004, s.71
10
E. Jacobstahl, Mittelalterliche Backsteinbaute in Nachtschevan zum Araxe sthale, Berlin, 1899, s. 168
11
Zaman geçtikçe Eceminin ustalığı ile beraber, toplumda kazanmış olduğu mevkinin artmış olduğunun
kanıtını, bunu belli mimari anıtlarda, onun adının yazılış biçimi de açıkça göstermektedir. Aceminin
yaratıcılığı yüzyıllar boyunca Azerbaycan’ın ve diğer ülkelerin birçok mimarları için ilham ve taklit
kaynağı olmuştur. Ecemidan 300 yıl sonra yaşamış Türk mimarı Mimar Sinan’ın eserlerinde de
araştırmacılar,bu deha üstadın etkisinden kalmışlardır. Çağdaş mimarlar, Ecaminn “Biz öleceğiz, bu
anıtlar hatıra olarak kalacak”sözlerinden ilham alacaklardır
12
E. Salamzade, Acemi Ebubekir Oğlu ve Nahçıvan Mimarlık Anıtları, Bakü, 1976, s. 22
9
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600
597
Nahçivanin Dini Mimarlik Anitlari, Camii ve Cuma Mescidi
Çizim 2. Nahçıvan "Büyük kale" üzerinden XIX. Yüzyıla kadar kalmış olan Atabey-Eldenizlerin
Saray Kompleksi (Çizim J. Dyelafua).
Cuma Mescidi
Camii, XVIII. yüzyılın sonlarında Ruslar tarafından yıkıldıkdan sonra, bu caminin 300 metre
kuzey batısında yeniden ve çok büyük olmayan, Cuma Mescidi inşa edilmiştir. Cuma Mescidi
XIX. yüzyılın ikinci yarısında, Nahçıvan’da yaşayan Nahçıvanlı Hacı Muhammed Cafer Oğlu
tarafından yaptırılmış, Cafer Ağa yapının sonraki dönemlerde yaşamasını sağlamak için, camiye
vakıf olarak, iki dükkan bağışlamıştır. Onlardan birinin geliri caminin onarımını, ekipman
alınması gibi masraflarını, ikincisinin gelirleri ise, mücavirlerin geçimi için sarf edilmiştir.
Vakıf, tüm feodal dönemlerde misyonunu sürdürmüş, ancak Azerbaycan’ın Sovyet
yönetimine geçmesiyle varlığını devam ettirememiştir.13
Foto 2. Cuma Mescidi’nin ön cepheden görünümü
13
Fahreddin Seferli, Nahçıvan’da Sosyal-Siyasi ve İdeolojik Merkezler, BİLİM, Bakü, 2003, s. 270
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600
Gulnara Kanbarova - Bariş Aydin
598
Cuma Mescidi, Nahcivan’da eski pazar meydanının batı tarafında, nüfusun en yoğun
olduğu bir yerde inşa edilmiştir. Bu yapı, XIX. yüzyılda Nahçıvan’da mevcut olan Mescidlerin
içerisinde en görkemli olanıdır. Bu nedenle şehirde merkezi cami işlevini yerine getirmekte,
cemaat cuma namazlarını, Cuma Mescidi’nde kılmaktadır. Bu açıdan şehir nüfusu buraya daha
çok toplanmaktadır. Sovyet Döneminde bu mescid, müslümanların toplandığı ve ibadet yaptığı
bir yer olmuştur14 (Fotograf 2).
Nahcivan Bakanlar Kurulu 2007 yılında, Bilimsel Restorasyon İmalat Müdürlüğü
tarafından Cuma Mescidi binası, restoratör mimar Azer Nesirli ve Ziya Aliyev tarafından
yeniden restorasyonu yapılmıştır. 1894 yılında Cuma Mescid binasına restorasyon sırasında
eklenmiş yapılar sökülerek, bina orjinal durumuna yeniden getirilmiştir.
Cuma Mescidi’nin toplam alanı 390 metrekare olup, son restorasyon çalışmaları sırasında
mescidin bahçe bölümüne, cenaze törenlerinin yapılması için yardımcı binalar da inşa
edilmiştir (Çizim 3, 4, 6, 7 ). Eyvantipli Camiler grubuna dahil olan bu mescid plan olarak, düz
planlı biçimde ele alınıp tasarlanmıştır (Çizim 5). Bir katlı ve bir minareli olarak, pişmiş tuğla
ile inşa edilmiş olan Cuma Mescidi binası, plan olarak dairesel biçimli kubbe bulunan büyük bir
salon ve onun yanında, kadınların namaz kılması için tasarlanmış dar bir salondan ve birkaç
odadan oluşmaktadır. Cuma Mescidi’nin kubbesinin çapı 7.20 m olmak üzere, enli duvarlar
(0.80 m’den-1.20 m kadar) üzerine oturtulmuştur. Mescidin minaresi aşağıda düz planlı olmakla
beraber, yukarı doğru geldikçe dairesel form biçimi almakta ve tuğladan inşa edilmiş eyvanla
tamamlanmaktadır. Minarenin üst katında yapılmış “Ezan okunması” için açık balkona,
mescidin fasadında bulunan balkondan açılmış dar bir geçitle geçilmektedir. 2007 yılında
yapılan restorasyon çalışmaları sırasında, mescidin tavanı ve kubbesi sökülerek yenilenmiş,
basit formda olan pencere ve kapıları değiştirilerek renkli vitray pencere ve kapılarla ele
alınmıştır.15
Çizim 3. Cuma Mescidi’nin ön cepheden görünümü
Fahreddin Seferli, Nahçıvan’da Sosyal-Siyasi ve İdeolojik Merkezler, BİLİM, Bakü, 2003, s. 270
Gulnara Kanbarova. Nahçıvan Şehir Camilerinin Mimarisi. // Bilim ve Hayat- 4 (449), Bakü, 2011,
s.102-104 ; Gulnare Kanbarova. XII-XX. yüzyıllar Nahçıvan Şehrinin Dini Mimari Anıtları. // ŞÖBMA.
Mimarlık, Şehircilik Tarihi ve Restorasyonu Topluluğu 1 (2), Bakü, 2012, s. 32-43
14
15
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600
599
Nahçivanin Dini Mimarlik Anitlari, Camii ve Cuma Mescidi
Plan 4. Cuma Mescidi’nin genel planı
Plan 5. Cuma Mescidi’nin planı
Çizim 6. Mescidin yardımcı binalarının fasadı
Plan 7. Yardımcı binaların planı
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600
Gulnara Kanbarova - Bariş Aydin
600
Ortaçağ Dönemi sırasında Nahçıvan topraklarında faaliyet gösteren, sosyal-siyasi ve ideolojik
merkezlerden biri olan Camiler, Ortaçağ Azerbaycan feodal toplumun hayatında, önemli yere
sahip olmuştur. Nüfusun önemli bir çoğunluğunun toplantı, ibadet ve zikir yeri olan bu
merkezlerde, dönemin bir takım sosyal, siyasi, askeri, diplomatik, aile, ev gibi önemli
konularına çözüm üretilmiştir. Bu açıdan büyük yapılı mescidler dahil olmak üzere, Ecemi
yaratıcılığı olan bu camilerin, Nahçıvan şehirinde her zaman özel yeri olmuştur.16
KAYNAKLAR
Nahçıvan sancağının ayrıntılı defteri, Sabah, İstanbul,1997, s. 336
ÇELEBİ Evliye, Seyahatname (Azerbaycan tarihine dair seçmeler), Bakü, Azerneşr,
1997, s. 80
KIYASİ Cefer, Nizami Dönemi Mimari Anıtlar, Işık, Bakü, 1991, s. 264
SALAMZADE E., Acemi Ebubekir oğlu ve Nahçıvan memarlık Anıtları. Bakü, 1976, s.
83
SALAMZADE E., & MEMMET-ZADE K., Azerbaycan Mimarlığının Nahçıvan okulu
Anıtları, BİLİM, Bakü, 1985, s. 266
JACOPSTAHL E., Mittelalterliche Backsteinbaute in Nachtschevan zum Araxe sthale,
Berlin, 1899, p. 168
SEFERLİ Fahreddin, Nahçıvanda Sosyal-Siyasi ve İdeolojik Merkezler, BİLİM, Bakü,
2003, s. 392
SEFERLİ Fahreddin, Nahçıvan-Cuma Camii. Azerbaycan MEA-nın Nahçıvan Bölmesi,
Bilimsel Eserler 12, Nahçıvan, 2004, s. 70
KANBEROVA Gulnara, Nahçıvan Şehirinin Camii Mimarisi. // Bilim ve Hayat- 4 (449),
Bakü, 2011, s.102-104
KANBEROVA Gulnara, XII-XX. Yüzyıllar Nahçıvan Şehrinin Dini Mimari Anıtları. //
ŞÖBMA. Mimarlık, Şehircilik Tarihi ve Restorasyonu. Toplu-1 (2), Bakü, 2012,
s. 236
16
Fahreddin Seferli, Nahcıvan’da Sosyal-Siyasi ve İdeolojik Merkezler. BİLİM, Bakü, 2003, s.310
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 593-600