AKUAKÜLTÜRDE ANESTEZøNøN KULLANIMI

AKUAKÜLTÜRDE ANESTEZøNøN KULLANIMI
RAMAZAN SEREZLø, øBRAHøM OKUMUù, SÜLEYMAN AKHAN
K.T.Ü.Rize Su Ürünleri Fakültesi, Yetiútiricilik Bölümü, Rize
rserezli@ktu.edu.tr
ÖZET
ølk kez 1840’lı yıllarda tıp alanında kullanılmaya baúlayan anestezikler, günümüzde su ürünleri yetiútiricili÷i alanında
da yaygın olarak kullanılmaktadır. Su ürünleri yetiútiricili÷i sektöründe balıklardan kabuklulara kadar pek çok su ürünü
için üretimin çeúitli aúamalarında anestezik veya sedatiflerin kullanılması kaçınılmaz olabilmektedir. Günümüzde en
yaygın olarak kullanılan anestezikler MS222, benzokain ve 2-fenoksietanoldür. Bu derlemede anestezi ve anestezik
ajanlar ve bunların su ürünleri sektöründe kullanımı üzerinde durularak, günümüzde kullanılan anesteziklerin kullanım
úekilleri irdelenmiútir.
Anahtar Sözcükler: Su ürünleri, Yetiútiricilik, Anestezi, Anestezikler, Sedasyon
ANAESTHETICS IN AQUACULTURE
ABSTRACT
Anesthetics which were applied firstly in medical fields in 1840’s, are also used widely in aquaculture and fisheries
nowadays. In aquaculture, using of anesthetic or sedatives could be unavoidable for different production process of
aquatic organisms from fish to crustacean. MS222, benzocaine and 2-phenoxyethanol are most widely used anesthetics
in aquaculture today. In this paper, anesthesia, anesthetics and their application in aquaculture industries were reviewed
and argued.
Keywords: Aquaculture, Anesthesia, Anesthetics, Sedation
GøRøù
Uyuúturucu maddelerin varlı÷ı ve kullanımı tarih öncesine dayanmaktadır. ùifalı bitkilerle u÷raúan insanlar çeúitli
bitkilerin sakinleútirici ve uyuúturucu etkilerini fark etmiúler ve farklı amaçlar için kullanmıúlardır. Bu bitkilerin baúında
afyon ve kenevir gelmektedir. 1800 yılında azot oksit gazının anesteziye neden oldu÷u belirlenmiútir. Ancak bunun ilk
kullanımının 1944 yılında diúe uygulanmasıyla yapıldı÷ı rapor edilmektedir. Cerrahide ise genel anestezinin ilk
kullanımı ABD’de 1842 yılında eter kullanılarak yapıldı÷ı bilinmektedir (Summerfelt ve Smith, 1990). Tammisto ve
Tammisto, (1999) Finlandiya’da 1847 yılında eterle anestezi yapılarak cerrahi operasyonların yapıldı÷ını
bildirmektedir.
Eter ABD’de balıklarda kullanılan ilk kimyasal anestezik olarak bildirilmektedir. Balıklarda ise anestezi uygulaması ilk
kez Karayukhin, (1964)‘e atfen, 1960 yılında, Rus bilim adamları tarafından, sindirim kanalı ameliyatında uygulandı÷ı
bildirilmektedir (Summerfelt and Smith, 1990).
Su ürünleri sektöründe ise 1940’lı yılların baúında, üretan balıklarda yapılan fizyolojik denemelerde anestezik olarak
kullanılmıútır. Ardından bu anestezik balıklarda a÷ırlık ve boy ölçümü ve yüzgeç kesme iúlemleri sırasında
kullanılabilir anestezik olarak tavsiye edilmiútir. 1940’lı yılların sonunda ABD’deki bir balık üretim tesisinde üretan,
balıkların sa÷ım sırasında ellenmesini kolaylaútırmak amacıyla kullanılmıútır. Ancak üretanın kanserojen oldu÷unun
saptanmasıyla kullanımına son verilmiútir. 1847 yılı baúında genel anestezik olarak ilk kez kullanılan ve solunum
yoluyla etki eden kloroform’da kanserojen oldu÷undan tıbbi kullanımlardan uzaklaútırılmıútır (Considine ve Considine,
1984).
Su ürünleri yetiútiricilik sektöründe ilk kullanılan anesteziklerin artık günümüzde çok azı kullanılmaktadır. Üretan, eter
ve kloroform gibi bazıları kanserojen oldu÷undan, bazıları ise yavaú etki etmesi ve yeterince faydalı olamaması ve
istenmeyen fizyolojik etkilere neden olmalarından dolayı günümüzde ya hiç kullanılmamakta ya da çok azı sınırlı
oranda kullanılmaktadır. 1986 yılında Amerikan Gıda ve ølaç Örgütü (FDA) FinquelTM ve Tricain-STM isimli ticari bir
markayı onaylamıú ve ABD’de kullanımına izin vermiútir. Finquel ve Tricain-S trikainin (trikain metan sülfanat) bir
türevidir (Bowser 2001). Bu anesteti÷in kullanımına onay verilmesine ra÷men, prospektüsünde uygulanan balıkların
hemen tüketilmesi yasaklanmıútır. Karbon dioksit ve sodyum bikarbonat balık anesteti÷i olarak kullanımı
onaylanmamıú olmasına ra÷men, hala bu amaçla kullanılmaktadır. Bu maddeler insan tüketimine sunulacak balıklarda
kullanıldıktan sonra herhangi bir atılım süreleri olmamasından dolayı onaylanmıútır (Burka et al., 1997).
Balık anestezisi ve çeúitli anestezik maddelerin yapısı bir çok araútırmacı tarafından irdelenerek ortaya konulmuútur
(Thorsteinsson, 2002; Mattson ve Riple, 1989; Burka et al., 1997, Bowser, 2001; Stoskopf, 1993; Brown, 1993). Bunun
yanında ABD’deki Balık ve Vahúi Hayat Servisinin Ulusal Balıkçılık Araútırmaları laboratuarı da bu konuda detaylı
çalıúmalar yürütmüú ve halen yürütmektedir. Ülkemizde ise yetiútiricili÷in ilerlemesine ra÷men anestezi ve anestezikler
hakkında yeterli çalıúma yapılmadı÷ı görülmektedir.
Anestezi, balıkçılıkta deneysel uygulamalarda ve balıkların daha rahat ellenmesi, incelenmesi ve hareketsiz bırakılması
veya hareketlerinin ve tepkilerinin azaltılması gibi birçok amaç için kullanılmaktadır. Balıkların boy ve a÷ırlık
ölçümleri, markalama ve iúaretleme, davranıú ve fizyolojilerini inceleme, ameliyat etme, do÷adan canlı olarak
yakalama, foto÷raflarını çekme, bir yerden baúka bir yere canlı olarak nakletme, elle sa÷ım, aúı ve antibiyotik
enjeksiyonu, kan ve doku alma, deri ve solungaçlardan kazıntı alma gibi uygulamalarda anesteziklerin kullanılması
gerekmektedir.
ANESTEZøK MADDELER VE KULLANIMI
Anestezi Nedir?
Anestezi ve bununla ilgili olaylarda kullanılan birçok terim mevcuttur. Anestezi sinirsel fonksiyonların farmakolojik
olarak baskılanmasına ba÷lı vücudun bir kısmında ya da bütününde duyarlılık kaybı olarak tanımlanmaktadır. Sedasyon
ise bilinç ve denge kaybı oluúmaksızın balı÷ın dıú uyarılara az tepki verdi÷i durumdur. Anestezi ve sedasyon geriye
dönüúü olan bir süreçtir ve kimyasal veya fiziksel (örne÷in elektroúok ve so÷uk gibi) etkenlerce oluúturulur. Anestezik
ve sedatif olarak isimlendirilen bu maddeler, sinir hareketlerinin uyarma ve iletim iúlevlerinin bilinç kaybı oluúturarak
veya oluúturmadan engelleyerek, balıkların sakinleúmesini, hareketlerinin kısmen ya da tamamen durmasına, duyu
kaybına neden olurlar (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith 1990).
Narkoanestezi, narkotizasyon ve narkoz; skopolamin, pethidin, morfin ve di÷er morfin grubu ilaçlarla oluúturulan ve
sersemlik veya uykuya neden olan bir anestezi çeúididir. Morfin (afyonun türevi) ve morfin sülfat alıúkanlık ve
ba÷ımlılı÷a neden olan narkotik anestezikler olarak sınıflandırılmaktadır (Summerfelt ve Smith 1990).
Anestezikler genel, lokal ve bölgesel anestezikler olarak sınıflandırılabilir. Genel anestezi, tüm vücudu etkiler, etkisini
ortaya koyması, hafif sedasyondan, denge, refleks ve bilinç kaybına kadar sürebilir. Genel anestezi balıklarda çok sık
olarak kullanılan bir yöntemdir. ønsan tıbbında genel anestezik olarak en çok kullanılan anestezikler solunum sistemi
yoluyla verilen gaz anestezikler (en çok kullanılanları siklopropan ve halothandır) olmasına ra÷men, balıklarda sadece
gaz olarak karbon dioksit kullanılmaktadır. Suya anestezik katıldı÷ında, tüm balık anestezikleri solungaçlar ve
dolayısıyla solunum sistemi yoluyla alırlar ve böylece anestezik tüm metabolizmaya kan yoluyla yayılır (Summerfelt ve
Smith 1990).
Trikain ve kinaldin gibi çok kullanılan lokal anestezikler sinirsel Na+ kanallarını baskılayarak, sinirsel iletimi engeller
(Burka et al., 1997). Kinaldin ya÷da çözünebilen bir madde oldu÷undan beyinde birikim yapar. Genel anestezi bilinç
kaybı ile veya bilinç kaybı olmadan yüzme yetene÷i kaybına neden olur. Balık için bilinç kaybı anestezinin bir
safhasıdır, her türlü uyarılara karúı tepki vermeme ile aynı anlamdadır. Sert uyarılara karúı tepkisizlik balık için bilinç
kaybı olarak de÷erlendirilmektedir (Summerfelt ve Smith 1990).
Belirli segmentlerdeki algılayıcı sinirlerin son kısımlarının uyuúturulması o bölgenin duyarsız kılınması lokal
anestezidir ve bu durumda balı÷ın bilinci açıktır. Benzokain ve lidokain gibi lokal anestezikler topikal veya
enjeksiyonla uygulanarak, periferal sinir uçlarına olan iletimi bloke ederek etki ederler. Veterinerlik uygulamalarında
oldukça yaygın olarak kullanılan benzokain, balıklarda da genel anestezide oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu
lokal anestezik koku duyusuna ait sinirleri ve yüzmede iúlev gören organları geçici olarak bloke eder (Summerfelt ve
Smith 1990).
Bölgesel anestezi, anestezik ile belirli bir bölgedeki duyunun bloklanmasını sa÷lamak için kullanılır. Lokal anestezikler
enjeksiyon bölgesine uzak yerlere sinirsel iletimin yapılmasını engeller. Örne÷in; bir lokal anestezik olan lidokain
hidroklorit vücudun orta noktasında omurgaya do÷ru enjekte edildi÷inde buradaki damarlarca etkin bir úekilde emilerek
bilinç kaybı oluúmadan kuyruk yüzgeci kaslarının hareketleri engellenir. ønsan tıbbında damar içine lidokain hidroklorit
enjeksiyonu sinir blokajı oluúturarak bölgesel anesteziye neden olur (Summerfelt ve Smith 1990).
Sakinleútirme (sedasyon) ve yatıútırma (analjezi) her ikisi de ilaç kullanımını gerektirmektedir. Bununla birlikte
farmakolojik olarak anestezinin erken safhalarının yatıútırıcı etkisi ve sakinleútiricinin neden oldu÷u davranıú arasında
önemli farklılıklar vardır. Geniú bir ilaç grubundan gelen sakinleútiriciler ki birço÷u fenothiazinden köken alır ve korku,
duygusal stres, nevroz ve psikolojik bozuklukların tedavisinde kullanılmaktadır. Sakinleútirici türü psikiyatrik ilaçlar
do÷al olarak yatıútırıcıdırlar, analjeziye kesinlikle neden olmazlar (Summerfelt ve Smith, 1990).
Brown (1993) ve Stoskopf (1993), anestezi safhalarını 4 grupta incelerken, Summerfelt ve Smith (1990) bu safhaları 6
grupta ele almıútır. Bu safhalar ve balıkta oluúan davranıú Tablo 1’de özetlenmiútir.
Tablo 1. Anestezi safhaları (Brown, 1993 ve Stoskopf,1993’e göre düzenlenmiútir)
Safha
Alt
Anestezi
Balı÷ın Davranıúı
safha
Düzeyi
0
Normal
Balık aktif olarak yüzer, Dıú uyarılara karúı duyarlıdır, Dengesi
normaldir, Kas tonu normaldir.
I
1
Hafif sedasyon
østemli yüzme devam etmektedir, Görsel ve dokunaksal
algılamalarda azalma olur, Solunum normaldir, Dengesi normaldir,
Kas tonu normaldir.
I
2
Derin Sedasyon østemli yüzme durur, Görsel ve dokunaksal algılamalar tamamen
durur, Solunum biraz azalır, Denge normaldir, Kas tonu biraz
azalır, Balık pozisyonunu korumaya devam edebilir.
II
1
Hafif Narkoz
Solunum azalır, Denge kaybı olmaya baúlar, balık dengesini
sa÷layabilmek için çok çaba gösterir, Kastonu iyice azalır, Hafif
pozisyon de÷iúikliklerini düzeltmeye çalıúır.
II
2
Derin Narkoz
Balık artık normal pozisyonunu koruyamaz, Normale göre
solunum iyice azalmıútır, Denge tamamen kaybolmuútur, Artık
balık kendini düzeltemez, Kas tonu iyice azalmıútır, Çok sert
uyarılara çok az da olsa cevap verebilir, Dıú muayeneler için ve
solungaç ve yüzgeç biopsisi için uygun durumdadır.
III
1
Hafif Anestezi
Kas tonu tamamen gitmiútir, Çok sert tepkilere az da olsa cevap
vardır, Solunum oldukça azalmıútır, Ufak çaplı cerrahi
operasyonlar yapılabilir.
III
2
Derin Anestezi
Tüm hareketler kaybolmuútur, Solunum ve kalp hareketleri
oldukça yavaúlamıútır.
IV
Modüler
Solungaç kapa÷ı hareket etmez, Ardından kalp atıúı duru ve balık
Çökme
ölür.
Anestezide Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
Anestezi kesinlikle dikkat ve tecrübe gerektiren bir iúlem olup, tüm safhalarında takip edilmesi gereken bir
uygulamadır. Anestezi uygulanacak balık ya da balıkların de÷erli olması ve bunların kaybedilmesi durumunda
karúılaúılacak sorunlara göre hassasiyet ayarlanmalıdır. Anestezi kullanılacak anestezik cinsine, uygulama úekline,
uygulanan doza, su sıcaklı÷ına, tuzlulu÷a, suyun çözünmüú oksijen içeri÷ine, canlının anesteziye maruz kaldı÷ı süreye,
balık türü ve biyokütlesine ba÷lıdır. Ayrıca küçük bireyler büyüklerine göre anesteziye daha duyarlı oldukları göz ardı
edilmemelidir (Thorsteinsson, 2002). Uygulanacak anesteti÷in özelli÷i çok iyi bilinmelidir. Örne÷in MS222 pH’ı
düúürür. Dolayısıyla MS222 uygulaması sırasında pH kontrol edilmeli ve gerekiyorsa pH’ı arttırmak amacıyla sodyum
karbonat ilave edilmelidir (Bowser, 2001; Stoskopf, 1993; Summerfelt ve Smith 1990; Thorsteinsson, 2002). Anestezik
madde suya ilave edildikten sonra çok fazla balık anestezi edilmesi gerekiyorsa, önce az bir miktar balıkta uygulama
yapılmalıdır.
Anestezi süresince balıklar çok iyi gözlemlenmelidir. Gerek anestezi sırasında anesteti÷e verilen tepki ve gerekse
iyileúme sürecindeki davranıúlar yakından izlenmelidir. Özellikle solunum olup olmadı÷ı izlenmelidir. Bunun en basit
yolu solungaç kapaklarının hareketlerinin gözlemlenmesidir. E÷er solungaç kapakları hareket etmiyorsa bu solunumun
durması anlamına gelir. Bu durumda derhal müdahale edilmeli, balık temiz ve bol oksijenli suya alınmalıdır. Böylece
suyun a÷ızdan girip solungaçlardan çıkması sa÷lanacak uygulama yapılmalıdır (Stoskopf, 1993; Summerfelt ve Smith,
1990).
Anestezik uygulanan su ve iyileútirme yapılacak su balı÷ın bulundu÷u ortamdakiyle aynı özelliklerde olmalıdır.
Anestezi süresince içinde temiz su bulunan iyileútirme tankı hazır bulunmalı, balıkların iyileútirilmesi ve eski sa÷lı÷ına
kavuúmasını sa÷layıncaya kadar burada gözlemlenmelidir. Hem anestezi hem de iyileútirme tankı sürekli
havalandırılmalıdır (Bowser, 2001).
Anestezi süresi mümkün oldu÷unca kısa tutulmalı ve yapılacak iúlemler süratle yapılmalıdır. Balı÷ın sudan uzun süre
çıkması gerekti÷i durumlarda (örne÷in ameliyat sırasında) solungaçların ıslatılması gerekti÷inden, uygun bir düzenek
kurulmalıdır. Anestezik uygulaması, balık açken yapılmalıdır. Bunun için balıklar en az 12 saat öncesinden aç
bırakılmalıdır (Burka et al., 1997).
Uygulama ve iyileútirme süresi düúük sıcaklıklarda artar ve güvenlik sınırlarıda böylece geniúetilmiú olur. Düúük
sıcaklıklarda veya sıcaklık düúürülerek daha düúük dozda anestezi sa÷lanabilir (Burka et al., 1997).
Hangi anestezik kullanılacak olursa olsun, balık anestezi edilmeden önce balı÷a strese sokabilecek her türlü
davranıútansakınılmalıdır. Strese karúı verilen cevaplar anesteziye olan direnci arttırır ve dolayısıyla dozun arttırılmasını
gerektirir. Buda güvenlik sınırlarını daraltır (Brown, 1993).
ødeal Bir Anestezikte Aranacak Özellikler ve Anestezik Seçimi
Balıklar için seçilen anestezik toksisitesi, etkinli÷i, maliyeti, kullanımındaki kısıtlamalar gibi özellikler göz önünde
bulundurularak seçilmelidir. Marking ve Meyer (1985) ideal bir anestezikte aranan özellikleri aúa÷ıdaki gibi
özetlemiútir.
1- Uygulama süresi 3 ile 15 dakika arasında olmalıdır. Yani 3 dakika içinde anestezik balı÷ı etkilemeli ve bu úekilde 15
dakika balık bekletilebilmelidir.
2- Kullanıldıktan sonra iyileúme süresi 5 dakika veya daha kısa olmalı. Balık iyileútirme tankına alındıktan 1,2 dakika
içinde hareket etmeli ve 5 dakika içinde yüzmeye baúlamalıdır.
3- Balıklar için toksik olmamalı, geniú bir güvenli÷e sahip olmalıdır.
4- Normal kullanımlarda elle ellendi÷inde kullanıcıya zararlı olmamalıdır.
5- Balık fizyolojisi ve davranıúında kalıcı etki bırakmamalıdır.
6- Çok çabuk metabolize olabilmeli, kalıntı bırakmamalı, herhangi bir atılım süresi olmamalıdır. Ancak yine insan
tüketimine sunulacak balıklarda en az 21 gün bekletilme úartı uygulanmalıdır.
7- Tekrarlanan kullanımlarda kümülatif etki yapmamalı. Tekrarlanan uygulamalarda balık aynı ortamda ve aynı dozda
aynı sürede anestezi olmalıdır.
8- Kullanılacak anestezik pahalı olmamalı.
Anestezik ya da sakinleútiricilerin seçimi en az uygulama kadar dikkat edilmesi gereken bir unsurdur. Öncelikle amaca
göre anestezik ve uygulama yöntemi seçilmelidir. Anestezik madde seçiminde anestezinin düzeyi, anestezi uygulanacak
türün bu anesteti÷e karúı davranıúı iyi bilinmelidir (Brown, 1993). So÷uk su balıkları ile tropikal balıklarda uygulanacak
anestezikler farklıdır. Örne÷in kinaldin so÷uk su balıkları için tavsiye edilmemektedir. Yine MS222 ve benzokain ise
tropikal balıklarda tavsiye edilmezler. Ayrıca temin edilebilme ve rezidü gibi sorunlarda göz ardı edilmemelidir.
Anestezik uygulanmadan önce hem çevresel hem de balık türü, yaúı, içinde bulundu÷u dönem (örne÷in, yavru, yetiúkin,
anaç vs) gibi biyolojik durum asla ihmal edilmemelidir (Burka et al., 1997).
Su Ürünleri Sektöründe Kullanılan Anestezikler
Su ürünleri sektöründe en çok kullanılan barbutirat grubu anestezikler: MS222, benzocaine, kinaldin, 2-fenoksietanol,
karanfil ya÷ı, klorbütanol, metomideyt, propanidit, etomideyt tir. Bunların yanısırada ketamin, saffan, halaton, kloral
hidrat, diazepam ve benzeri maddeler anestezik ve sedatif olarak kullanılmakta, fakat di÷erlerine göre nispeten daha az
kullanıldı÷ından pek tanınmamaktadırlar (Brown, 1993). Bunlar içinden sadece MS222 (Tricain-S) FDA (Amerikan
ulusal ilaç yönetimi) tarafından kullanılmasına yasal olarak izin verilen anesteziktir (Bowser, 2001). Yine Bowser
(2001) ve Burka et al., (1997) Yeni Zelenda’da Aqui-S ismiyle yeni bir anestezik ajanın su ürünleri sektörüne girdi÷ini
ve kullanımının giderek yaygınlaútı÷ını bildirmektedir.
MS222 (C10H15NO5S; Molekül a÷ırlı÷ı 261.31 g): Kimyasal ismi etil p-amino benzoat metan sülfanat olan bu
anestezik trikain metan sülfanat, trikain veya MS222 olarak bilinmekte ve aqukültürde oldukça sık kullanılmaktadır.
Ticari olarak Finquel ve Tricain-S ismiyle satılmaktadır (Brown, 1993). Balıklarda ilk kullanımı 1967 yılında baúlamıú
ve halen devam etmektedir (Burka et al., 1997). Kristal bir toz olan bu madde suda kolayca çözünebilir. Kullanılmadan
önce stok çözelti hazırlanması uygun dozajın ayarlanamsında oldukça faydalıdır. 10 g MS222 1 litre suda çözülerek
stok oluúturulur. Anestezi için önerilen dozu, balık türü ve su sıcaklı÷ına ba÷lı olarak, 15-330 mg/l (Bowser, 2001)
olarak önerilmektedir. Brown (1993) 1:10.000 dozun cerrahi müdehale kullanıldı÷ını, 1:20.000 ve 1:30.000 dozun ise
taúımada kullanılır oldu÷unu, MS222’nin asidik oldu÷undan uygulandı÷ı suyun pH’ını düúürdü÷ünü, bu nedenle bazı
durumlarda suyun tamponlanması gerekebilece÷ini bildirmektedir. Bu amaçla sodyum karbonat (NaHCO3) kullanımı
oldukça yaygındır ve anestezi süresince pH’ın 7-7.5 civarında tutulması tavsiye edilmektedir (Brown, 1993; Summerfelt
ve Smith, 1990; Bowser, 2001).
Benzokain (C9H11NO2; Molekül a÷ırlı÷ı 165.2 g): Kimyasal ismi etil p amino benzoattır. Kimyasal olarak MS222 ye
oldukça yakındır. Ancak suda MS222’ye nazaran 250 kez daha az çözünür (Burka et al., 1997). Beyaz kristal yapıda
olan bu madde suda kolayca çözünmez, dolayısıyla kullanılmadan önce aseton, etil alkol gibi alkoloid maddelerde
çözündürülerek stok solüsyonunun hazırlanması gerekir. Bunun için 100 g benzokain önce bir miktar asetonda çözülür
ve ardında 1 litreye yine asetonla tamamlanır, böylece %10 luk stok çözelti hazırlanmıú olur koyu renk siúede ve serin
bir ortamda saklanmalıdır. Bu çözeltinin 1 ml’si 100 mg benzokain içerir ve 25 mg/l doz birçok balı÷ı anestezi
edebilmektedir (Ross ve Ross, 1984; Burka et al., 1997; Thorsteinsson, 2002).2-fenoksietanol (C8H10O2 molekül
a÷ırlı÷ı 138.16 g) : Dar güvenlik sınırlarında kullanılmakta olup 0,1-0,5 ml/l dozda kullanılmaktadır. Birçok
anestezikten daha ucuz olmasına ra÷men, uzun süren uygulama zamanı ve düzensiz yüzme davranıúına neden olması
gibi yan etkilere sahiptir. Karaci÷er ve böbrek hasarına neden oldu÷u söylenmektedir. Atılım süresi net olarak ortaya
konulmadı÷ından kullanımına dikkat edilmesi gerekmektedir (Burka et al., 1997).
Kinaldin (C10H9N; molekül a÷ırlı÷ı 143.18 g): Ya÷sı özellikte olan bu madde aseton veya etanolde seyreltildikten
sonra suda da÷ılabilir hale gelir. Trikain gibi pH’ı de÷iútirdi÷inden tamponlanması gerekebilir. Hızlı uygulanabilir
olması ve iyileúme süresinin kısa oluúu gibi avantajının yanında, balı÷ın deri ve solungacına zarar verdi÷i bilinmektedir
ve özellikle solungaç tahribatı yaptı÷ı bildirilmektedir. Bu anestezik anestezi uygulanan balıkta denge kaybı olmasına
yol açsa da balıkta refleks tepkisi tamamen kaybolmaz (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith, 1990).
Karanfil Ya÷ı : Karanfil ya÷ı içinde %85-95 eugenol, geri kalan %5-15 de ise izo eugenol ve metil eugenol olmak
üzere 3 madde bulunur (FDA servisi). Bu maddenin gökkuúa÷ı alabalı÷ında en az MS222 kadar kullanıúlı oldu÷u
Anderson et al. (1997) tarafından bildirilmektedir. Karanfil ya÷ı suda çözünmez dolayısıyla etanol veya etil alkolde
çözündürülmesi gerekir. Hazırlanacak stok çözelti benzokaindeki gibi (%10) hazırlanır. Litreye 0,4-1,0 ml olacak
úekilde anestezi tankına ilave edildi÷inde 25-100 mg/l konsantrasyon sa÷lanmıú olur (Bowser, 2001). Gökkuúa÷ı
alabalı÷ında 20-40 mg/l doz hafif anestezi sa÷larken, 100-120 mg/l doz ise derin anestezi oluúturur (Anderson et al.,
1997).
Metomideyt (C13H14N2O2 HCl ; Molekül a÷ırlı÷ı: 266.73 g): Etomideyt’in analo÷u olan bu madde Bu anestezik suda
çözünebilen özellikte olup, genellikle sakinleútirici olarak kullanılmaktadır. Mattson ve Riple (1989) ve Brown et al.,
1986 5 mg/l dozun gökkuúa÷ı alabalı÷ı ve kanal kedi balıklarının taúınmasında kullanılabilir oldu÷unu bildirmiútir.
Gilderhus ve Marking (1987) gökkuúa÷ı alabalı÷ında bu anesteti÷i denemiútir.
Etomideyt (C14H16N2O2 H2SO4 ; Molekül a÷ırlı÷ı: 342.4 g) : Bu anestezik etomideyt baz ve etomideyt sülfat olarak
bulunmaktadır. Etomideyt sülfat insan tıbbında da kullanılmakta olup, 140 mg etomideyt sülfat 100 mg etomideyt baza
eúde÷erdir. Suda, alkolde, metil alkolde ve propilen glikolde kolayca çözünebilir. Yetiútiricilikte sedasyon amacıyla
balı÷ın taúınmasında kullanılmaktadır ve 0.1 mg/l çizgili levrekte sedasyonu sa÷lar (Davis et al., 1982).
Karbon Dioksit (CO2, molekül a÷ırlı÷ı; 44.01) : Reksiz, kokusuz ve havadan 1.5 kat daha a÷ır olan bu gaz suda asidik
etki yapar. Etkili bir anestezik olan bu gaz genellikle sedasyon amacıyla kullanılmaktadır Sıvılaútırılmıú çelik tüplerde
muhafaza edilebilir yada sodyum karbonat, karbondioksit kayna÷ı olarak kullanılabilir (Summerfelt ve Smith, 1990;
Brown, 1993). Genellikle taúımada balı÷ı sedate etmek amacıyla kullanılır (Bowser, 2001).
Aqui-s : Yeni Zelenda da geliútirilen ve karanfil ya÷ı bazlı (%50 (540 g/1) izoeugenol (2-methoxy-4-propenylphenol)
ve %50 polisorbat 80 içerir) bu anestezik (Iversen et al., 2003), son zamanlarda yaygın olarak kullanılmaya
baúlanmıútır. Özellikle düúük sıcaklıklarda benzokain ve MS222’ye nazaran daha etkin oldu÷u (Stehly ve Gingerich,
1999) ve herhangi bir atılım süresi olmadı÷ı bildirilmektedir (Stehly ve Gingerich, 1999; Velisek et al., 2005). Ayrıca
bu anestezik herhangi bir çözücü ve tamponlama gerektirmeden kolaylıkla kullanılabilir (Bowser, 2001)
SONUÇ VE ÖNERøLER
Insano÷lunun varlı÷ından beri anestezi, narkoz ve uyuúukluk hissi veren maddelerin varlı÷ı bilinmesine ra÷men, insan
tıbbında anesteziklerin 1800’lü yılların sonlarında kullanılmaya baúladı÷ı bilinmektedir. Yine 1850 yıllarından sonra
kontrollü úartlarda balık üretimi baúlamıútır ve salmonid grubu balıkların yetiútiricili÷i üzerinde durulmuútur.
Anesteziklerin yetiútiricilik sektöründe kullanılmaya baúlaması ancak 1940’lı yıllarda balıkların ellenmesi sırasında
sakinleútiricilerin kullanılmasıyla olmuútur. Öncelikle insanlarda kullanılan anestezik maddeler balıklarda denenmiútir.
Ancak o zamanlar kullanılan anesteziklerin birço÷u artık günümüzde kullanılmammaktadır.
Günümüzde yetiútiricili÷in birçok aúamasında anestezik ve sedatiflerin kullanılmasının gereklili÷i ve sa÷ladı÷ı
avantajlar anestettik kullanımının kaçınılmaz kılmaktadır. Ancak anestezik kullanımı tecrübe ve titizlik gerektiren bir
uygulamadır. Anesteti÷in amaca göre seçilmesi ve kullanılması yanında, insan sa÷lı÷ı açısından da etkileri çok iyi
bilinmelidir. Halen günümüzde FDA tarafından onaylanmıú bir tek anestezik mevcuttur. Bu da MS222 dir. Son
zamanlarda ise aqui-s adlı bir anestezik FDA’nın onayını almıútır ve bir çok ülkede serbestçe kullanılmaktadır. Bunun
yanında insan tıbbında da lokal anestezik olarak kullanılan benzokain özellikle alabalıkları anestezi ve sedasyonunda
güvenle kullanılabilecek bir anesteziktir. Ancak anestezik kullanımını takiben 21 gün sonra bu balıkların insan
tüketimine sunulması unutulmaması gereken bir unsurdur. Literatür ıúı÷ında gökkuúa÷ı alabalı÷ında kullanılabilecek
bazı anesteziklerin anestezi oluúturabiúlecek dozları Tablo 2’de verilmiútir.
Tablo 2 Gökkuúa÷ı alabalı÷ında kullanılan bazı anesteziklerin anestezi dozları
Anestezik
Doza
Literatür
FDAb ONAYI
(mg/l)
MS 222
25-60
Evet, 21 gün atılım süresi Thorsteinsson, 2002
60
beklenmeli
Gilderhus ve Marking, 1987
30-80
Alpharma, 2001
60
Wagner et al., 2003
50-200
Borski ve Hodson, 2003
Benzokain
50
(Summerfelt ve Smith, 1990
Hayır
25-200
Borski ve Hodson, 2003
Kinaldin
5-30
Hayır
Borski ve Hodson, 2003
Aqui-s
10-80
Evet, Herhangi bir atılım süresi yok Bozeman, M.
Hayır
Karanfil ya÷ı
30
Velisek et al., 2005
40-60
Keene et al., 1998
50-150
Borski ve Hodson, 2003
2-fenoksietanol 0,08-0,5 Hayır
Borski ve Hodson, 2003
Karbon Dioksit 300-400 Evet, Herhangi bir atılım süresi yok
Etkin doz balık büyüklü÷üne ba÷lıdır
b
Amerikan Ulusal ølaç Örgütü
Borski ve Hodson, 2003
a
Bu makalede anestezi, sedasyon ve anestezik ve sedatifler üzerinde durularak anestezik kullanımı, uygulama öncesinde
ve sonrasında dikkat edilecek unsurlar irdelenmiútir. Böylece ülkemizde gelilmekte olan su ürünleri yetiútiricili÷i
sektöründe üretcilere faydalı olunmaya çalıúılmıútır.
KAYNAKLAR
Anderson, W.G., McKinley, R.S., Colavecchia, M., 1997. The use of clove oil as an anaesthetic for rainbow trout and
its effects on swimming performance. NAJFM 17: 301-307.
Bowser,
P.R.,
2001.
Anesthetic
options
for
fish.
http://www.ivis.org/advances/Anesthesia_Gleed/
bowser/chapter_frm.asp?LA=1. August 19 2001.
Bozeman, M., 2002. Aqui-s as an Anesthetic Clinical Field Trials; Fish Anesthetic in Field Efficacy Trials Report on
the Use of Aqui-s. Annual Summary, 25 p.
Brown L.A. 1993. Anesthesia and Restraint. In: Fish Medicine M.K. Stoskopf ed. Philadelphia: WB Saunders
Company,; 79-90.
Brown, L.A. 1993. Anesthesia and Restraint. Fish Medicine (Eds. Stoskopf, M.K.; Saunders, W.B.) pp. 79-90.
Burka, J.F., Hammel, K.L., Horsberg, T.E., Johnson, G.R., Rainnie, D.J., Spears, D.J., 1997. Drugs in salmonid
aquaculture-A review. J. Vet. Pharmacol. Ther. 20, 333–349.
Burka, J.F., Hammell K.L., Horsberg, T.E., Johnson, G.R., Rainnie, D.J., Speare, D.J., 1997. Drugs in salmonid
aquaculture--a review. J Vet Pharmacol Ther., 20(5):333-349.
Considine, D.M., Considine, G.D., 1983. Van Nostrand Reinhold Encyclopedia of Chemistry, 4th ed., Van Nostrand
Reinhold Company: New York,1856 p.
Iversen, M., Finstad, B., McKinley, R.S., Eliassen, R.A., 2003. The efficacy of metomidate, clove oil, Aqui-S™ and
Benzoak® as anaesthetics in Atlantic salmon (Salmo salar L.) smolts, and their potential stress-reducing capacity.
Aquaculture 221: 549–566.
Keene, J.L., Noakes, D.L.G., Moccia, R.D.ve Soto, C.G., 1998. The efficacy of clove oil as an anaesthetic for rainbow
trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum). Aquaculture Research 29: 89-101
Marking, L.L. ve Mayer, P.P., 1985. Are better anesthetics needed in fisheries?. Fisheries 10, 2 – 5.
Mattson, N.S. & Riple, T.H., 1989. Methomidate, a better anaesthetic for cod (Gadus morhua) in comparison with
Benzocaine, MS-222, chlorobutanol, and phenoxyethanol. Aquaculture 83: 89-94.
Ross, L.G. ve Ross, B., 1999. Anesthetic and sedative techniques for fish. Blacwell Publishing Ltd., Oxford, UK, 176 p.
Stehly, G.R., Gingerich, W.H., 1999. Evaluation of AQUI-STM (efficacy and minimum toxic concentration) as a fish
anaesthetic/sedative for public aquaculture in the United States. Aquacult. Res. 30 (5), 365– 372.
Stoskopf, M.K., 1993. Anaesthesia. In: Aquaculture for Veterinarians: fish husbandry and medicine. L. Brown (eds),
pp. 161-167. Pergamon, Oxford.
Summerfelt R.C. ve Smith L.S.1990. Anesthesia, surgery, and related techniques. In: Schreck CB, Moyle PB, eds.
Methods for Fishery Biology. Bethesda, Maryland: American Fisheries Society, pp. 213-272.
Tammisto, T. ve Tammisto, C.H. 1999. Finland’s first anaesthesia revealed by newspapers. Acta Anaesthesiol Scand;
43: 97–99.
Thorsteinsson, V., 2002. Tagging Methods for Stock Assessment and Research in Fisheries. Report of Concerted
Action FAIR CT.96.1394 (CATAG). Reykjavik. Marine Research Institute Technical Report (79), pp 179.
Velisek J., Z. Svobodova, V. Piackova: Effects of Clove Oil Anaesthesia on Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss).
Acta Vet. Brno 2005, 74: 139-146.
Wagner,G.N., Singer, T.D. ve McKinley, R.S., 2003. The ability of clove oil and MS-222 to minimize handling stress
in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum). Aquaculture Research 34:13, 1139-1146.