58 Millî Folklor

bilim dalının incelediği konular için "folklor"
Filozof Michel Foucoult'nun 1966'da ya­
kelimesi kullanılacaktır.
yınladığı "Kelimeler ve Nesneler" adh dene­
Esneklik (ElasticitĞ): P aul Sebillot'nun
m e Fransız Üniversitelerinde folklor, etnog­
deyimiyle "folklor kelimesinin esnekliği" sözü
rafya ve tarih bilim d allan arasındaki bağı
daha da rahatsız edicidir. Esneklik, sınırları
inceleyen bildirimizde *p6kiştirici unsuru oluş­
belirsiz ve benzer amaçlı bilim dallarıyla iliş­
turm aktadır, zira Eurethno çerçevesinde önce
ki içinde bulunan ye ikiyüz yıldır değişim ev­
konuyu anlam ak ve tanım ak Önem taşım ak­
resini yaşayan bir bilim dalı için kullanılmış­
tadır.
O
halde kelimelerle başlayalım ve üç keli­tır. ö y le 'ise üniversite eğitimdeki yerlerini
incelemeye başlam adan önce Fransa'da folk­
menin en önemlisi olan ve çalışmamızın odak
lor araştırm alarının kısa tarihçesini ele a l­
noktasını teşkil eden "folklor"u ele alalım.
mak gerekmektedir.
"Folklor" kelimesinin tanım ı iki nedenle has­
sasiyet arz etmektedir: bir yanda çok anlamI.
FRANSA’DA FOLKLOR
ARAŞTIRMALARI
lığı diğer yanda kullanım esnekliği.
■
GençBir Bilim Dalınıh Gelişimi
Çok anlamlılık <Polya6emie): Fransızca'da
Fransa'da folklor araştırm aları üniversite
"folklor*1 kelimesi aynı anda hem nesneleri
dışında doğmuş ve gelişm iştir. Bu gelişim
hem de nesneler hakkında yapılan araştırm a­
dört döneme aynlır:
■
ları belirtir. "Tr6sor de La Langue FrançaiBirinci Dönem: Sözlü Edebiyat Malzemeleri*
se"deki "Folklore" maddesinde şu anlam lar
nin Derlenmesi
4
verilm iştir
Puymaigre Kontunun Fransa'ya "folklor"
1) Bir ttlkenin, bir bölgenin, bir insan top­
kelimesini getirdiği 1846 i)A bu alanda F ran ­
luluğunun halk gelenek ve sanatlarının ta ­
sızca ilk yayın olan adı geçen kontun "Le
mamı.
Folklore" -Folklor- adlı çalışm asının yayın­
2) H alk gelenek ve sanatlarım inceleme
konusu olarak ele alan bilim dalı.
landığı 1884 yıllan arasında folklor çalışma­
ları esasen şiir, balad, masal, efsane, atasözü,
8 u ikiliğin sadece "folklor" kelimesine öz­
bilmece ve halk şarkıları gibi halk edebiyatı
gü olmadığını belirtmekte fayda vardır. F ran­
malzemelerine yöneliktir. A raştırm alar sıra­
sızca'da "tarih" ve "bilgi" kelimeleri için de
sında yeni bir bilim dalının müjdecisi olarak
aynı ikilik söz konusudur.*
ilginç veriler elde edilmiştir.
1
Bilim dallarıyla ilgili anlam karışıklığını
1) Yaklaşık olarak ulaşılan ortak kaynağı
aydınlatmak amacıyla bu çalışmada bilim da­
sözlü edebiyat oluşturmaktadır.
lını belirtm ek Üzere "folklor araştırm aları",
2) İlgilenilen sosyal alan köylü toplumu* Bu metin 19*24 Eylül 1994'te M acaristan’ın baş­
dur. Folklor kelimesindeki "folk" geniş an ­
kenti Budapeşte'de düzenlenen "Gonnection# of
lamda "millet" veya "halk"ı karşılam akta an­
Folklore w ith European Ethnology and History
cak genel anlam da toplumun geri kalmış alt
İn Higher Education" adlı uluslararası sempoz­
yumda bildiri olarak sunulmuştur.
tabakalarını ifade etmektedir. Bu bağlamda
58
Millî Folklor
F ran sa’nın şehirleşmesi ve. endüstrileşmesi
ile meydana gelen hızlı gelişimin olumsuz et­
kisine uğrayan köylü toplumu araştırm alar­
da ortak sosyal alan olarak değerlendirilmiş­
tir.
1
3) Uygulanan m etot F ran sa’nın bütün
kırsal kesimlerindeki malzemenin derlenme­
sidir. Tarihçilerin arşivlerinin şehirlerde bil­
hassa başkentte yoğunlaştığı bir dönemde kö­
ye ait Önemli m iktarda malzeme elde edilmiş­
tir,
'
4) A raştırm a sahası Fransız Devrimi ve
İm paratorluk döneminde yasal yönetimleri
feshedilen ancak taşrada'hayatiyetlerini de­
vam ettirebilen kiiçük "ülke"lerle sınırlanmış­
tır.
6) Bu ilk dönemde folklor araştırm aları
henüz özerk bir bilim ya da bir ana bilim dalı
oluşturmamıştır- Bununla birlikte bir yanda
ağızlan ve taşra ağzını inceleyerek dilbilimi,
dil-edebiyat, Fransız Dil Târihi alanlarına;
diğer yanda halk inançlan mevzuunda malze­
me toplayarak din incelem elerine önemli
oranda katkıda bulunmuştur. Ne var ki araş?
tırm alann sağladığı katkılardan sonra dahi
folklorun dilbilimi, dil-edebiyat, F ransızD il
tarihi ve din incelemelerine yardımcı bir alan
olup olmadığı da henüz aydınlık kazanm a­
m ıştır. F ransa'da folklor araştırm aları sözü
edilen özerkliği, tehlikeli boyutta bir kelime
karm aşası pahasına da olsa 19. yüzyılın son­
larına doğru elde edecektir.
' İkinci Dönem: Bölgesel Etnografya Sayesin*
de Gelişme v* Zenginleşme
Fransa'da folklor araştırm alan 19. yüzyı­
lın son çeyreğinde yşni kaynaklarla zenginle­
şir ve yeni alanlarla gelişir. >
Malzemenin'Zenginleşmesi: Sözlü edebi­
yata Saintyves'in "halkın elinden çıkmış eser­
ler” olarak adlandırdığı maddi kültür ürünle­
ri eklenir. Fransız etnografyasının doğuşumu
bu noktada görmek mümkündür. Dikkat edi­
lirse "Fransız Etnografyası" sözü kullanılmış­
tır. Fransızlar tarafından uygulanan bir di­
siplin ya da “Fransız usulü" değil ancak Fransızları araştırm a konusu olarak ele alan bir
disiplin. O -halde 188Q’e doğru "etnografya"
kelimesi denizaşırı, ilkel, F ransa dışında ya­
şayan halkları inceleyen "meraklı" bir disip­
lindi. Etnologlar, soylar, soy lann ortayaçıkışla n ve tasnifiyle ilgilendikleri halde etnograf­
lar uzak diyarlarda yaşayan toplulukların İl­
ginç ye bilinmeyen geleneklerini gözlemek
Millî Folklor
amacını taşırlar ve seyahat dönüşlerinde ser­
gilenmeye lâyık eşya kolleksiyonları getirir­
lerdi.
19.
yüzyılın sonunda bir değişiklik oldu.
"Etnografya" Fransa nüfüsunun bazı katm an­
larına a it gelenek ve maddi k ü ltü r ürünleriy­
le ilgilenen bilimsel ve kültürel bir faaliyeti
tanımlamak üzere kullanıldı, örneğin 1895'te
taşrad a senejİik kongreler düzenleyecek ve
bölgesel etnografya müzeleri (Niort 1986, Saint-Jean de Luz 1897) a ç a c a k s a n La SociĞtö
d’Ethnographie e t d’Art Populaire -Etnograf­
ya vtji Halk Sanatı Birliği- P aris'te kuruldu.
Bu yeni hareket 1878'de İsveç etkisiyle doğ­
m uş izlenimi verir. 1878'de P aris’de İsveç
Stockholm Nordiska Müzesine a it eşya kol­
eksiyonunun takdim edildiği bir uluslararası
sergi açılır. Sergide kolleksiyon parçalan İs­
veç halkının hayatından kesitler sunmak üze­
re hazırlanm ış sahnelere yerleştirilir. 1878
yılının ilk günlerinde P aris Trocad^ro’da bir
etnografya müzesi açıılır. Müze m üdürü kafa­
tası çalışmalarında uzmanlaşmış çok başarılı
bir paleantalog olan E rn est H am y’d ir ve
Fransız yöresel kıyafetleri giydirilmiş bebek­
lerin bulunduğu bir camekan dışında sergile­
nen bütün eşya dönemin etnografya anlayışı­
na uygun olarak "egzotik"dir. Ancak uluslara­
rası sergide İsveç pavyonunda görevli olarak
bulunan İsveç elçiliği mensubu bir gencin E t­
nografya Müzesini ziyareti yeni bir etnograf­
ya anlayışının doğmasını temin edecektir. Armond Landrin Trocadöre’da geleneksel kıya­
fetler giydirilmiş ve ellerinde yine geleneksel
eşya tu tan sekiz mankeni yerleştirdiği küçük
boyutlu (180 m2) bir "Fransız Salonu" düzen­
ler. Bu tarihten itibaren folklor araştırm aları,
ifade yolu ve çalışma alanı açısından hızla ge­
lişerek varlık göstermeye başlar.
Yayınlanan m etinlere, eşyayı tan ıtacak
resim ve çizim; dergi ve k itap lara sergi ve
müzeler eklenir. Dönem folklorculanm n en
verimlisi olan Paul S^billot (1843-1918). bir
oyuncak kolleksiyonu hazırlarken kırkbir cilt­
lik "Littöratures Populaires de Toutes les N a­
trondun -Bütün Milletlerin Halk Edebiyatla­
rı- yayımnâ girişir Ve Fransa'da bölgesel mü­
zelerin kurulması için bir kam panya başlatır.
Dilbilimi ağırlıklı "Komama", edebiyat ağır­
lıklı "Mölusine" dergilerine 1885'te yayın ha­
yatına atılan "La Revue Des.Traditions Popu­
laire" -Hâlk Gelenekleri Dergisi- ve üç yıl
sonra yayınlanmaya başlayan rakip dergi "La
59
Tradition" -Gelenek- gibi daha geniş alanlarla
ilgilenen dergiler eklenir.
Folklor araştırm alarının ilgi ve ivme ka­
zandığı bu dönemde terminolojik karm aşa ve
bilgibilimsel (Ipistâmolojik) belirsizlik günde­
me gelir. Eşanlamlı olarak değerlendirilebile­
cek "Folklor”, "Milli Etnografya” ve "Gelenek"
terim leri arasından iiçüncüaü 19.yüzyıl m so­
nunda tercih edilir. "Gelenek" terimini kulla­
nan ve kendilerini de "Gelenekçiler" olarak
adlandıranlar için bu terim dar anlamda söz­
lü edebiyat, halk edebiyatı ve köy edebiyatını
inceleyen folkloru ve yakın zam anda uzak
mekanda veya uzak zamanda yakın mekanda
yaşayan geri kalm ış toplum iann bilimi olan
etnografyayı içermektedir.
Bu sırada "folklor” kelimesinin konu ve
anlam zenginliğini artıran ve pekiştiren bir
deyim daha ortaya çıkar: "Halk Sanat ve Gelenekleri”ndep bahaed ilmeye başlanır; bura­
da "sanat” kelimesi "estetik" anlamı da bir öl­
çüde korunarak ancak "ortaya koyuş şeklitarzı” olah ilk manası ile ele alınmıştır- Daha
sonra "Le Mus6e National des Arts et Traditions Populaires"in -Millî Halk Sanat ve Gele­
nekleri Müzesi- (Paris 1937) kuruluş çalışma­
larındaki resmi yazılarda da bu eşanlamlılık
onaylanmış ve benimsenmiştir. Müze, kuru­
cuları ve yakın takipçileri tarafından "Â.T.P."
olarak anılmıştır.
"Gelenek" kelimesinin seçimi bir takım
ideolojik ve politik huzursuzluklara, sebep ol­
m a k ta n g eri k alam az: "G elenekçiler"
m uhafazakâr, sıkıntılarla dolu bir geçmişin
özlemi içinde yaşayan tarihi koruyan ve yeni­
den, canlandırm aya çalışan bağnaz insanlar
olarak görüldüler. Bu değerlendirme uğraşı
alanı insan ve insan hayatı olan bir sosyal bi­
limin geleceği için ağır darbeler oluşturmakta
İdi. Dreyfus D avası'ndan(l) Lib6ratipn’a(2)
k adar süren yarım yüzyıllık l?ir dönemde
Fransızlar sağ ve sol kam plara bölünecekler­
di. Belki de basit bir önlem almak için F ran­
sız folklorcular bilimsel araştırm a yaptıkları
alanı belirlemek üzere yeniden "folklor" keli­
mesini kullandılar.
Üçüncü Dönemi Folklorun Altın Çağı
1900'lü yıllardan İkinci Dünya Savaşı'na
k adar "folklor” kelimesi metot kullanımıyla
zenginleşen bir bilimi belirtm ek amacıyla
kullanıldı. Üniversiteler hariçül
Günümüzde baskılan tekrarlanan önemli
kitapların yayını bu döneme rastlar. 1904'te
60
Paul Sâbilliot verimli çalışm alarını binlerce
malzemeyi tasnif ettiği "Folklore de France" Fransız Folkloru- ile taçlandırdı. 1924‘te Arnold Von Gennep "Folklora du Dauphind" Dauphinâ Folkloru*; 1934'te "Folklore de Bourgögne” -Bourgogne F o lk lo ru -;, 1935'de
"Folklore du Flandre" -Flândre Folklore-;
"Folklore d'Auvergne" -Auvergne Folkloruadlanyla yayınladığı büyük monografiler se­
risinin müjdecisi olan "Le Folklordu -Folklorve daha sonra dokuz cildin ilki 1943'de piya­
saya çıkan ünlü "Manuel de Folklore Français Comtemparain" -Çağdaş F ran sa Folkloru
El Kitabı-m yayınladı. Bu eserden bir kaç se­
ne önce Pierre Saintyves 1936'da "Manuel de
Folklore"u- -Folklor El Kitabı- yayınlar.
Fransa'da iki dünya savaşı arasında folk­
lor ara ştırm alan dinam ik bilimlerin kurul­
m asıyla birlikte canlılık kazandı. 1928'de
Andrâ Varagnac, Jam es Frazer’in yardımıyla
bölgesel folklor komitelerinin kurulmasından
sonra faaliyetleri yayılan "La Soci6tâ du Folk­
lore Français"i -Fransız Folklor Birliği- kur»
du. Bölgesel folklor komiteleri, başkanlığını
yeni tarih akımının savunucusu olan Annale
dergisinin kurucusu tarihçi Lucien Febvre'ün
yaptığı Fransız Ansiklopedisi Hazırlama Ko­
mitesi ile çalışan, araştırm a komisyonundan
yardım aldı. 1934'ten 1936'ya kadar binikiyüzden fazla köy monografisinde kullanılan
binlerce soruluk anket hazırlandı.
Fransa tarihinde birbirini takip eden kar­
şıt görüşlü iki dönemden başka hiçbir şey ül­
kenin bilimsel ve kültürel hayatında "folk­
lo ru n sahip olduğu mühim yeri daha iyi gös­
teremez:
1) Le Front Populaire(3): A.T.P.’nin kuru­
luşu ve folklorun yaygınlaşmasını tem in için
program hazırlanması
2) Fransa ve taŞra ruhuna delâlet eden
malzemelerin incelenip envanterlerin hazır­
lanması metoduyla "Fransa'yı yeniden keşfet­
mek” projesini ilke kabul eden Vichy Kejimi(4) ■
1936-1944 döneminde F ran sız folklor
araştırm alan ve dördüncü döneme ilgi azalır.
Günümüzde de bu değer kaybı devam
eder gibi görünm ekte, y asak larla zedelen­
m ektedir ve hâlâ "folklor'1 olgusu üniversite
dünyasına oldukça yabancıdır. ,
H. FOLKLOR: YOKLUK-HİÇLİK
İLİ: Belirlenen Yokluk
Fransız Üniversitelerinde folklor araştır-
Millî Folklor
? ' ■ ■ ■ ■ ■ • ;
'
•
.
.
m alarının yeri yoktur. Edebiyat ve Sosyal Bilim ler F ak ü ltelerin in hiçbirinde ve hiçbir
kürsüde folklora yer ayrılm am ıştır. Tarih,
Sosyoloji ve Etnografya'ya m ukabil folklor
araştırm alan Önlisans, lisans, yüksek lisans
ve doktora eğitimi veren m ünferit bir bilim
dalı değildir. Yüksek öğretim yönetimi ta ra :
fından alınan karar gereğince kurulan ve temel bilim dallarının yanında zoojeografî, din!
ahlâk, ortaçağ san at tarihi, frainco-canadien...
incelemeleri gibi özel başarı belgesi veren
anabilim d&ltannı da kapsayan yüzotuziki
anabilim dalı arasında dahi folklora yer verilmemiştir.
S ayılan binikiyüz civannda bulunan ve
kendi aralan n d a önemli anlayış farkı gösteren, üniversitelere bağlı sosyal bilimler araştırm a merkezlerinde de durum ehemmiyetini
korumakta ve bu alanda önemli bir boşluk görülm ektedir. "Le Centre National de la Recherce Scientiflque”in -Bilimsel A raştırm alar
Millî Merkebi- yayınladığı "Repertoire" adlı
fihrist ve okunmasma yardımcı olan iki alfabetik indeks dikkatle incelendiğinde birincisi
onyedi bilim alanı ve bunlara bağlı toplam
yüzotuzbeş alt-alanm belirlenmiş olduğu görülür. Bunların arasında "folklor" bulunmadığı gibi okuyucuyu beşyüzotuz anahtar kelime
ile en d ar kapsamlı alanlara gönderen ikinci
indekste de "fblklor"a yer verilmemiştir(...)
Antropoloji ve etnoloji gibi bilim dalları için
hazırlanan sayfalarda da "folklor" kelimesine
rastlanmıyor. Sonuç hep aynı: HİÇ-HİÇLÎK-'
YOKLUK!!!'
n.2: Yokluğun Açıklanması
Fransız Yüksek Eğitiminde folklor araştırm alannın bu talihsizliği olumsuz etkileri
üstüste gelen birkaç unsura bağlıdır. Bazılann ı kısaca inceleyelim:
. 1} Sosyal Düzen (Esnaf Sınıfı): Fransız
folklorculan, en ünlü olanlar dahi fakülte öğrstim görevlilerinin oluşturduğu en tanınm ış
gruplara bile yabancıydılar. Büyük bir çoğunluğu bilimsel eğitim almamış amatörlerdi ve
öyle kaldılar ya da hizmet ettikleri bilim dalına çok uzak bir alanda eğitim görm üşlerdi s
Ernest Hamy tıp tahsili yapmıştı; Arnold Van
Gennep Doğu Dilleri Okulu’nda Arapça öğrenmişti; Paul Söbilliot Güzel Sanatlar Akademisi’nde okumuştu. Folklor araştırm alannın babası sayılan Kont Th6odore Joseph de
Puymaigre gibi aileden kaynaklanan gelire
sahip olamayanlar ise "Pierre Saintyves" tak-
Mİllı Folklor
• .
'
1
.
.
- v
ma adıyla çalışan Parisli ünlü editör Emile
Nourry gibi folklorcu kimlikleriyle araştırm a
yapm aya m ani teşkil etmeyecek m uhtelif
mesleklerle uğraşıyorlardı,
Üniversitelerin bünyesi fakültelere folklorculann dolayısıyla folklorun girmesini engellemektedir. Sosyolog ve psikologlar böyle
bir engel tanım ıyorlar zira felsefe ve tıp gibi
iki eski bilim dalı onların üniversiteye geçmelerine basam ak o lu ştu rm ak tad ır. Folklor
araştırm alarının kendine mahsus sın ın yüksek eğitimde bir takım sıkıntıya neden olabilecek özellik arzetmektedir. Fransız Yüksek
eğitiminde yer alabilen birkaç folklorcu da
uğraş alan lan n a uzak dallardadır. Kelt Dili
ve Tarihi ile uğraşan, şarkı derlemeeisi Henri
Gaıdoz ve Ecole du Louvre'da geçici dersler
veren Andrö Varagnac gibi '
2) Bilgibilimsel (episttimolojik) düzen:
Folklor araştırm alan birbirine zıt aynm lardan daima olumsuz yönde etkilenm iştir. Arnold Von Gennep ve AndrĞ Varagnac'm ortaklıklan ne İdi? Birincisi Fransız Köy Folkioru'nu yaşayan çağdaş formlannm yorulmaz
derleyicisi, diğeri kültür tarihçisi yaklaşımıyla olaylan değerlendiren bir araştırmacı. Bazı
folklorcular tüm ilgilerini gelenekler üzerinde
yoğunlaştırırken bazılan kelimeyi ve olguyu
reddetm ektir. Bu durum F ran sa'd a folklor
araştırm aların ın içinde yaşam ak zorunda
kaldığı önemli bir kelimeler savaşını gündeme getirm ekte ve folklor ara ştırm alan güçlükle ulaştığı değeri günden güne kaybetmektedir. Bizâtihi "folklor" kelimesi dahi bu karmaşadan sıyrılamamıştır. Bütün sözlüklerde
kelimenin makalenin girişinde bahsedilen ilk
iki anlamına bir de kelimeyi kötüleyen ve değerini azaltan, küçümseyici bir tanım eklenmektedir: "Folklor": basit çekiciliği olan ve
ciddilikten yoksun,
3) Eğitim Düzeni: Folklor çalışm alan de­
rin araştırm a, dikkatli sah a soruşturm ası
(anket), doğru derleme ve ustaca kuralına uy­
gun olarak hazırlanm ış bilimsel rapor gerektirir. "Modern Eğitim Biîiminnm varlığı fakülte öğretim görevlileri tarafından uzun zaman
farkediimemiş ve önemsenmemiştir. Fransız
Yüksek eğitimine etnolojinin girişi bu modern
■pedagojinin uygulanmasına imkan sağlamıştır ctanek doğru olacaktır,
. r 4) Politik düzen: Diğer bütün sosyal bilim
d allan gibi folklor araştırm aları da Fransa'yı
daima kavgalarla bölen politik güçlerin mü-
61
dahalesinden kurtulam am ıştır, 19.yüzyılın
sonunda "Gelenekçiler'' sağcı olarak değerlen*
dirilm iş, im paratorluk yanlısı milliyetçiler,
katolik kilisesinin savunucuları şeklinde nite*
lendirilmişlerdir. Sol grup ise eski rejimin papaz egemenliği taraftarlığı *le döricalisme-na
,k a rşı savaşm aktadır, S onuçlan itibarıyla
1936*1948 yıllan arasında bölünıieye neden
.olan Le Front Populaire -Halk Cephesi* folk*
lorculan bir vâsi gibi korum uştur; 1937'de
Paris’te Halk Sanat ve Gelenekleri Millî Mü*
zesi kurulmuş açık hava müzelerinin sayılannın artırılm ası ve düzenli aralıklarla sergiler
düzenlenmesi öngörülmüştür.
Vichy, rejimi sırasında, toprağa geri dönüş
ve mitlerle kıymetlenen köy hayatı faziletleri
desteklenerek folklor bir millî propaganda vasıtası olarak kullanılmıştır.
IH. FRANSA'DA FOLKLOR
ARAŞTIRMALARI: ETNOLOJİ VE TARİH
BİLİMLERİ İLE ARASINDAKİ BAĞLAR
Fransız üniversitelerinde folklor a r a ş tır - .
m alarının görülmemesi ''folklor" kelimesini
kullanmadan etnografya ve tarih bilim dallan n d a benzer amaç ve metotla, araştırm aların
yapılmasına bağlı olamaz mı?
m .l) Etnoloji ve Folklor Çalışmaları: Amaç
birliğinin sınırlan
F ransız üniversitelerinde etnoloji ve folk*
lor ârasm daki muhtemel amaç birliğini incelemeden Önce iki konuyu aydınlatmak gerek*
lidir:
Terimler: Bugün "etnoloji", "etnografya"
kelimesinin yerine kullanılm akta daha doğrusu "etnografyamı kapsam aktadır, Etnog*
rafya anketi derlemeyi ve monografilerin ya*
zımını, etnoloji karşılaştırm a, Bentez ve' etnografik verilerin açıklayıcı yorumunu belirtir.
•
Günümüzde çok ilgi gören "arttropoloji"
ise1daha ziyade araştırm ada bir üçüncü etap
ile birleştirilebilir: genelleştirme ve kuramlaştırm a. "Antropoloji" kelimesinin Fransızca
anlamı "dünya inşam’’ -homme planâtaire- ile
ilgilenen bir bilim dalını, anımsatırken folklor
ve etnoloji nev'i şahsına m ünhasır -kendine
özgü-ve birbirinden farklı insan grüplannı
konu edinir.
Üniversiteler: Fransız Yüksek Eğitiminde
yetti ve sınırlı bir etnoloji eğitimi mevcuttur.
1942’de ilk etnoloji kürsüsü olan ve başkanlığını Afrika araştırm alan uzm anı Marcel Griaule'un yaptığı Genel Etnoloji kürsüsü kurul?-
62
du. 1960'a kadar bazı taşra Üniversitelerinde
birkaç etnoloji kürsüsü daha açıldı,
Fransa'da sosyal bilimler açısından yük»
sek eğitim in yapısının belirlenmesi gerek*
mektedir. Fransa'da üç ay n yerde yüksek eğitim programı açıktın ' »
1) 1968’den sonra üniversite olan sosyal
bilimler fakülteleri lise sonrası olgunluk sına*
vım almış tüm öğrencilere açıktır. Önlisans,
lisans, yüksek lisans, uzm anlık ve doktora
derecelerinde eğitim vermektedir. Sadece altı
üniversitede tam bir etnoloji eğitimi programı
mevcuttür.
2) 16.yüzyılda k u ru lan Le Collöge de
France herkese açık dersler düzenler ve diploma vermez. 1960'dan sonra Claude L4vi
S trauss'un kurduğu b ir sosyal antropoloji
kürsüsü vardır.
3) L'Ecole Des Hautes Etudes en Sciennes
Social -Sosyal Bilimler Yüksek A raştırm a
Okulu- (EHESS) 1867'de k u ru lan L'Ecole
Pratiçue des Hautes Etudes »Yüksek A raştır­
m a Uygulama Okulu*den Alman üniversitelerinin baskısından kturtülmak için 1976'te VI.
b ö lü m ü n a y r ılm a s ıy la k u r u lm u ş tu ,
EHESS’de eğitim Öğrencilerin araştırm a metotlannı öğrendikleri seminerler halinde ya*
pılmaktadır. öğrenciler kendi araştırm alannı
onaylayan bir diploma alırlar. EHESS'i oluştu ran altmışyedi merkezin hiçbirinde "folklor" kelimesi ad olarak kullanılm am akta, e t­
nolojiye de rastlanmamaktadu*. Buna muka*
bil yedi merkez sadece antropoloji ile ilğilenmektedir,
Anlaşılacağı gibi incelemelerimizi bilhassa folklor araştırm alarını ihtivaya elverişli,
etnoloji eğitimi veren ender üniversiteler üze*
rinde yoğunlaştırmamız gerekmektedir,
Bilimler arasında am aç birliği mevcut
mu?
BügibiUmsel (Epitâmolojik) Amaç Birliği
, Söbiüiot, SaintyVes, Van Gennep ve Varagnac'm yaptıklan gibi biz da folklor bilimi. ni tanımlamak üzere daha önce ortaya kpyduğumuz dört ölçüte başvurursak kısm î benzerlikler belirecektir.
1) Sahaya bağlı ölçüt: Folklorcular Fran*
sa’daki derlemelerini taşrada yaparlar, etnoloğlar denizaşın, uzak ülkelere giderler;
2) Sosyal ölçüt: Fransız folklorcular, aslen
kırsal hayat ve çiftçilerle (toprak çahşanlan)
ilgilenmişler, etnologlar hiç şüphesiz kırsal
alandaki toplumla ilgilenmiş ancak onlann
Millî Folklor
etnik kökenleri ve sosyal ilişkilerinin yapısını '
Beslenme,, giyim, ta n m işleri gibi m addi
ortaya koymaya çalışmıştır.
" hayatın bilhassa' doğum ve ölüm gibi biyolojik
3) Metodolojik ölçüt: Sahada sözlü ankete devirlere bağlı olarak gelişen törenler, tıp, didayandığı ipin folklorcular ye etnologlar tara* ni inançlar ye büyüyle ilgili uygulamalar, mi*
ftndan kullanılan metot aynıdır: a) Önceliklö toloji, sözlü edebiyat gibi manevi hayatın bazı
etnologlar bir yorumcunun yardım ını almak unsurlarına duyulan ilgi benzer nitelikte,
durum undadırlar, b) Folklorculardan ayrı
Benzer konulara yaklaşım farklılık arzet*
olarak Fransız etnologlar Sorbonne’da 1926’ten m ektedir Folklorcular betimleyid ve bütüncü
beri hizmet veren ve profesyonel etnologlar iken etnologlar, yorumlayıcı olmayı ve malze*
y etiştirm ekle yüküm lü Etnoloji E nstitü - meyi bir merkezde toplamayı tercih etm ekte
sü'nden metodolojik eğitim alabilirler. Eüsti- ve folklorcuların daima ihmal ettikleri akratüdeki eğitimi veren kişi daha sonra 1947’de balık bağlarına ilişkin sosyal ve kültürel örünlü Manuel d'Ethnographie'yi -Etnografı El gütlere, yapılara dikkat sarfetmektedirler.
Kitabı- yayınlayan Marcel Griaule idi.
'
Farkları daha iyi anlamak için evlilik örBu alanda benzerlikler baskındır. Van neğini e^e alalım: Folklorcular törenleri ve bir
Gennep'in Savoie’da ve binlerce bölgesel ama- geçiş dönemi olan düğün gününün uygulama*
tör folklorcunun yaptığı gibi, folklorcular sa- lan n ı en ince ayrıntısına kadar tanım larken
hada çalışırken direkt anketleri uygularlar. etnologlar evlilikleri, aile içi ve dışı evlilik,
Bazılan araştırm a sahalarını gitgide genişle- tek eşlilik, çok eşlilik, tercih edilen evlilik, tek
tir; bir bölge, bir çok bölge, Fransa. Bu du- evlilik, çok evlilik gibi evlilik tiplerine göre ele
rum da gönüllü ye tanınm ayan folklorculara alırlar. Çeyizi incelerken folklorcular -Seignolulaştırdıkiarı hassasiyetle hazırlanmış yazılı le ve Jelby* gelinin çeyiz bohçasını ve içinde*
soru listelerini uygularlar. Seyyah, misyoner, kileri ta rif ederler halbuki etnologlar bunu
sömürge, yönetiminde görevli olan tüm etnö* düğünün geleneğe uygun gelişmesini temin
loğlar da Fransa dışında anket yaptıklarında eden gerekli bir unsuru şeklinde kabul eder*
aynı metodu uygularlar.
1er Örneğin, M artine Sâgalen çeyiz bohçasını
4) Tematik {konuya bağlı) ölçüt: çalışılan ve çeyizi "özellikle yeni evliliğin korunmasını
alanlardaki konular aynı mı? Benzer mi?
sağlayan b ir yazılı belge ile sabitleştirilen
Bu önemli soruyu yanıtlamak'için her iki maddi unsurlar" çerçevesine yerleştirmiştir,
bilim dalında örnek çalışmaları karşılaştıröyle ise M artine Sâgalen olayı bir etnolog
dik. îki etnoloji çalışması:
gözü ile değerlendirm iştir. Ancak bilhassa
1) Je a n P oirier ta ra fın d an yönetilen köy hayatıyla ilgilendiği ve çalışmasının başEncyclopĞdie de La Pleiade (Mitoloji Ansİklo* lıca döküm anlannı A.T.P.’nin fotoğraf ve der?
pedisi) da yayınlanan "Ethnologie Gânârale" - leme metinler kolleksiyonuna kattığı için ayGenel Etnoloji- adındaki ortak eser (1972-78)
nı zam anda folklorcu vasıflarını da barındı*
2) A.T.P.’ye bağlı F ransa Etnoloji Merkezi n r. H atta üzerinde durduğu konunun tam amüdiresi M artine S6galen'in 1961'de yayınla* mıyla geçmişe ait olduğu (19.y.y. ve 20.y.y.m
nan "Amours et M ariages dans L'Ancienne ilk y a rısı) gözönüne a lın ırsa M a rtin e
France -Eski F ransa'da Aşk ve Evlilik- adlı Slgale'in tarih çalışması yaptığı söylenemez
eseri.
mi?
^Fransa Taşra Folklor ürünleri kolleksiyoBu etno-folklorist ara ştırm aların Van
nundan iki eser:
Gennep'in kurulm asını arzu ettiği ve AvT.P.
1) Claude Seignolle'un "Le Folklore De koleksiyonunun yöneticisi olan Je an GuiseProvence" -Provence Folklorunier'nin bildirdiği gibi güncel toplumda daima
2) Robert Jalby'nin "le Folklore De Langu- f- canlı bulunan âdetler, san at ve gelenekler
edoc"-Languedoc Folkloru-adlı eseri
üzerine dikkatle eğilecek çağdaş b ir birliğe
Bu dört eserin başlıklarını ve evlilik ko- ait çalışm alar olm adıklarına dikkatlerinizi
nusuna ayrılan sayfalarını karşılaştırdık. So- çekiyoruz.
nuç gayet belirgin: İki bilim dalından her biEğer dünün folklorcularının sabırla bırikrinin kendisine has özellikleri mevcuft folklo* tir dikleri kolleksiyonlar bugün "arşiv malzerik ve etnografık araştırm aları birbirine ka- mesi" olmuşsa hu, malzemelerin güncel hayan ştırm ak imkansız olduğu halde konu bakı* tımızda yok olduklarının bir ifadesi değil mi*
nundan bazı paralellikler kurmak mümkün.
dir? Sorunun cevabı "evet" ise bu malzemeleri
Millî Folklor
63
inceleyen bilttn dalı ya "ölmüş" ya da konu de*
ğiştirm iç olmalıdır. En azından daha' iyimser
bir yaklaşımla folklor araştırm alanm n yenilenme şansından bahsetmek gerekir.
Öğretici(Didaktik) Amaiç Birliği:
Ü niversite eğitim inde etnoloji folklora
yaklaşmış mıdır?
Etnoloji bölümlerinin yüzde doksanının
Avrupa dışı topluluklara bağlı araştırm alara
yöneldiklerini ortaya koymak için önce eğitimin muhtevasını inceleyelim. Geri kalan yüz*
de onluk bir oran metot olarak sözlü anket ve
folklora ait bibliyografyayı kullanarak Fransa
etnolojisine aynlm ıştır. Bu dengesizliğin sebebi ne olabilir? Sebep öğretim elemanlarının
denizaşırı etnoloji anlayışına göre yetiştirilmiş olm alandır. örneği^, Montpellier Üniversitesi'nde etnoloji alanında yedi Öğretim
görevlisi bulunm aktadır. Biri felsefecidir; di*
ğer altı kişi "egzotik etnoloji” eğitimi görmüştür. B u n k n n arasından sadece biri Fransa'da
saha araştırm ası yapm ıştır. Diğerlerinin ilgi
alan lan şamanizm, dini doktrinler, Tibet, Af*
rika, Çingeneler vb.'dir.
Bununla beraber kendi saha araştırm alanyla yetişmiş öğretim görevlileri ve formasyonlan saha araştırm asıyla noktalanacak öğ*
renciler için etnoloji araştırm aya dayanan bir
bilim dah olarak nitelendirilmektedir, öğrencilerden araştırm a istendiğinde takip edilecek
m etot öğretim görevlilerinin onayladığı meto ttu r ve çalışma belirenen bölge ve sınırlar
içinde yapılm aktadır. K ullanılan m etot ve
bölgesellik gözönünde bulundurulduğu takdirde öğrencilerin rahatlıkla folklor araştır*
m alan sahasına gireceklerini önceden belirlemek zor olmayacaktır. Bu durumda folklorcula n n ve araştırm alarının geleceğin etnologla*
n tarafından önemle takip edilmesi ve dik*
katli davranılması gerekmektedir.
F ran sa etnolojisi konusunda uzm anlaşmış az sayıda öğretim görevlisi -Claude Gaignebet hariç- "Ethnologie Française" -Fransa
Etnolojisi* dergisini yayınlayan "Le Centre
d'Ethnologie F rânçaise". *Fransa Etnoloji
Merkezi- ile aynı metot ve,çalışma sahasına
sahiplerdir. Dolayısıyla "Fransız etnologlar
adını koymamış olsalar dahi araştırm alarında folklora ra stla rla r mı?" sorusuna cevap
bulmak için merkezin faaliyetlerine ve dergi*
nin muhtevasına başvurmak doğm olacaktır.
M erkezin 1987-1991 y ıllan arasındaki
araştırm a faaliyetleri incelendiğinde seçilmiş
64
konulana yüzde kırkının halk hekimliği, mü*
zik ve söz sa n a tla rı/b a y ra m la r, p ratik ler;
amblemler vb. gibi folklor araştırm alan saha*
sına ait olduğ^ı gözlenm ektedir.' Konuların
yüzde altm ışı folklor araştırm alarına tama*
mıyla yabancıdır. Konular merkezin programında şu başlıklar altında gruplandırılmış tır:
a) Sosyal ve kültürel yemden oluşum ve değişim (aile yapılan); b) Alanların ve ortak kim*
liklenn belirlenmesi
özetle: folklor araştırm alarına göre F ren­
sız etnolojisi;
1) Araştırma konulannı geliştirmektedir,
2) Avrupa’da karşılaştırm alı etnoloji-gündeme gelirken siyasi ve mikro-bölgeler lehine
taşra suunndan vazgeçmektedir,
3) H âlâ köy hayatıyla ilgilenmekle beraber sınırlan kırsal hayat lehine genişlemekte*
dir.(Merkeze bağlı yayınların yansı kırsal ha*
yat diğer yansı şehir hayatıyla ilgilidir.)
Bu sonuçlara göre folklor* araştırm aları
Fransa etnolojisi çalişm alan arasında ne ay*
n lık ne de kan şım sözkonusudur. Temkinli
davranm ak suretiyle bazı alanlarda birbirle*
rini tamamladıkları düşünülebilir,
‘ 111.2 FOLKLOR ARAŞTIRMALARI VE TA*
RİH
Kısa Karşılaştırma
'F ransız Üniversitelerinde görev alan tarihçiler folklor ile ilgilenmezler” kanaati eleştirici metot, otantik ve hakiki belgelere duy*
duğu derin saygı, efsanelere karşı koyma ar-,
zusu, inşam ve günlük hayatı hor görme gibi
Özellikleriyle tanınan pozitivist tarih anlayışı*
mn altın çağını yaşadığı 1870*1950 yıllan için
geçerliydi. İki bilim dalı arasındaki zıtlık be-,
lirgindi ve üniversitedeki tarihçilerin gücü ve
yukarıda değindiğimiz diğer bir kaç etken un*
sur folklor araştırm alan n a karşı çarpıcı ilgi*
sizliği açıklamaktadır.
1950’den sonra pek çok şey değişti; ancak
amaç birliği adına aşılan bir adım atılmadı,
Annales dergisi ile L'ecole Des H autes Etudes
E n Sciences Sociales -Sosyal Bilimler Yüksek
Anıştırma Okulu- etrafında yeni tarih akımınıtı (La Novvelle Histoire) 1929'da doğması ve
gelişmesi tarihçileri folklor sahasıyla ilgilenmeye şevketti. Ortaçağ; uzm anı Jacqu.ee Le
GofTun Ortaçağın efoanevi yılan kadm "Melusin le ilgilenmesi ve Emmanuel Le Roy Laduri'nin Rom anların K arnavalına hasredilen
eseri önemli örneklerdir. M odem devrin
Fransız hayatıyla ilgilenen tarihçiler kendile*
MillS Folklor
rintten önce "Eski Fransa'mın köy hayatının,
doğumları, evlilikleri ve bayramlarıyla ilgile»
nen folklorculara yaklaşmışlar mıdır?
1970'lerin başından, "Hltao-fcarih" (Ethnohistoire) gücümüzde ise "tarihi antropoloji"
(antropologie hietoire) adı altında ritüeller,
dini törenler, uzun zamanda oluşan gelenek*
ler, yaş grupları, beslenme, ekonomi, inanç ve
mitlerle ilgilenen bir başka tarih anlayışı da­
h a gelişm ektedir. 6 u kıymetli gelişmenin
folklor araştırm alarından ziyade etnolojinin
katkısıyla meydana geldiği oldukça belirgin.
Sahaya a it bu yaklaşım Le Roy Ladurie'nin deyimiyle "bilgibilimsel amaç birliği
ile kanştmlm amalıdır".
Yüksek eğitimde kullanılan tarih kitapla*
n bibliyografyasının analizi öğrencilerin folk»
lor araştırm aları konusundaki bilgisizlikleri­
ni açıkça ortaya koyar. Bu bilgisizliğin öğre»
tim görevlileri için de geçerli olduğunu söyle»
mek yanlış değildir.
Görevliler folklor araştırm alarına üstün
körü ve ender olarak başvurmaktadırlar. On»
ların zam an anlayışları, gerçeği algılamaları,
folklorculardan oldukça farklıdır. Folklor
araştırm alarına en yakın Fransız tarihçisi
olan Emmanuel Le Roy Ladurie 1579-1580
karnavalı hakkında bir çalışma yaparken onu
bir kutlam a olarak değil tarihi olay boyutuyla
ele almıştır. Diakroni ve olaya yaklaşım açı­
sından çalışmayı yapanın bir folklorcu değil
bir toplum tarihçisi olduğu anlaşılır.
Bütün analizlerin genişletilmesi ve derin»
leştirilmesi gereklidir.
Daha önce sorduğumuz soruyu doğru ve
anlaşılır şekilde yanıtlam ak mümkün mü?
Sonuç olarak bugün F ran sa'd a folklor
kürsü lerin in bulunm ayışı ü niversitelerde
folklor-etnoloji, folklor-tarih ilişkilerinin ince­
lenmesini ve belirlenmesini engellemektedir.
Etnoloji ve folklor araştırm alan konu ve
; metod açısından birbirini tamamlayıcı özellik
gösterirken tarih ve folklor araştırm alan ara*
sındaki ilişkilerde etnoloji aracı bilim dalı ko­
numundadır.
NOTLAR
1} Dreyfu* Davan: Alfred Dreyfü» (1889-1938) Adil bir hata
sonucu muhbirlikle »uçlanan, 12894’t* cezalandırılan,
1899'da affedilen bir Pranns «ubay. 1897*1899 yıllan
arasında sürdürülen torlu, siyasi ve dini çalkantılarla şe­
killenen "yeniden tetkik ve tahlil" kampanyası sonucun»
da I906'da elinden alınan haklan iade edildi. Droyfuı'un
hasından "Patrie Françolse*de yandaşlan "İnsan Haklan
Birliğinde" yer aldılar. Dava Fransa'yı sa t ve sol olmak
üzere iki karşıt kampa boldü. (Dictionaire Eneyclopedique Pour Tou* -Novvssu Petit Larousse "Dreyfu*"
p,1302)
2) La Liberation: 1940'ta General De öaule tarafından II.
Dünya Savaşı'nda Fransa'nın kurtuluşunda işbirliği ya­
panlar lehine hazırlanan kanun. (Yukanda adı geçen
kaynak. "La Liberation p.1479)
3) Le Front Fopulaire: 1936-da L4on Blum başkanlığında
oluşturulan ve sosyal reformlar gerçekleştiren Fransız
sol partiler koalisyonu (p.1886)
4) Govvernement örf Vichy -Vichy Hükümeti- 1940-1944 yıl­
lan arasında Mareşal Petain tarafından yönetilen, ve
Vichy kentinde ikamet eden Transı* Devleti Hükttmeti
(p. 1766)
ÖLSEM DE ÛAM YEMEM
Ökem de gam yemem beni>u dünyada
Kuru ekmeğimi suya doğrasam
!Mengiline eri$Hmnt köHeti
■ Derdim sona erer i
Takiit taksit öldürseler gani yerhem
BMiibeytih di)
Çimene çevimm şu bozkırları
'■? ;
sahfadiğwwrla0 , -
Benim için ogiln&ir
Millî Folklor
65