cümle (tümce) bilgisi

260
5. Ünite
CÜMLE (TÜMCE)
BİLGİSİ
1. Cümlede Anlam ............................................................................................................ 114
2. Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler ............................................................................. 117
Konu Değerlendirme Testi - 1 ........................................................................... 123
3. Olmumlu- Olumsuz Cümleler ...................................................................................... 124
Konu Değerlendirme Testi - 2 ........................................................................... 128
4. Metinde Kazandıkları Anlamlara Göre Cümleler ....................................................... 129
Konu Değerlendirme Testi - 3 ........................................................................... 135
113
Cümlede Anlam
261 262
Cümlede Anlam›n Oluflmas›
Aşağıdaki sorularla ilgili fikirlerimizi sınıfta arkadaşlarımızla tartışalım.
Sizce kelimeleri arka arkaya dizmek, anlam
oluflturmak için yeterli midir?
 Bu-sorunlar-orta-ç›kt›k-beri-hepimiz-gecegündüz-çal›flmak-zorun-kal.
Bu kelimeleri anlaml› bir cümle hâline getirelim.
Cümleyi oluflturman›z› neler sa€lad›?
Onlar olmadan cümleyi anlam› k›lmak mümkün
müdür?
 “Konuflmay›, ancak yar›s›na kadar dinleyebildim.”
cümlesinden anlad›klar›m›z› arkadafllar›m›zla
konuflal›m.
Bu cümlenin, farkl› ba€lamlarda farkl› anlafl›lmas›
mümkün mü? Nas›l?
Cümleler, bir anlam ifade etmek üzere anlaml› kelime
ve kelime gruplar›n›n bir kurala uygun biçimde düzenlenmesiyle
oluflur.
Her kelime, kelime grubu aras›nda “ ba€daflt›rma ”
ad› verilen bir anlam iliflkisi bulunur. Ancak bir cümlenin anlam› yaln›z bu dil birliklerinin toplam›yla
oluflmaz.
Her cümle bir
iletiflim kanal›d›r
. Bu
cümleyi kullanan
gönderici
;
okuyan ya da
dinleyen al›c›d›r
. ‹flte cümlede anlam›n
oluflumunda bu iki kifli aras›ndaki iliflki de belirleyici
bir rol oynar.
Ayr›ca bir cümlede anlam›n oluflabilmesi için dil birliklerinin dil bilgisi ögeleriyle birleflerek birbirini ta
da gerekir.
mamlamas›
Cümlede anlam›n oluflmas›nda
yüklem
en
önemli ögedir. Anlam›n tamamlanmas›, yani yarg›
de€eri kazanmas› yüklemin
varl›€› ile mümkün olur.
Cümlede yükleme yak›n öge vurgulan›r, anlamca belirgin hâle gelir.
Cümlelerin yüklemleri, haber veya dilek kipinde
çekimlenmifl olmalar›na bak›larak
grupland›r›l›r.
Haber cümleleri
bilgi vermek amac›yla
düzenlenmifltir. Yüklemi isim olan cümleler de vard›r
ve bunlarda da bilgi vermek hedeflenir.
Birkaç hafta sonra gelece€im.
Konuflmam› birkaç kez tekrar ettim.
Burada olaca€›n›z› bilmiyordum.
cümleleri haber cümlelerine örnektir.
Cümlelerini özenle seçmelisin.
Bu kadar merakl› olmay›n.
cümleleriyse dilek cümlelerine örnek olarak verilebilir.
video
114
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
263 264
etkinlik
 “fark etmiştim” yüklemini farklı cümlelerde kullanalım. Yüklem, cümlede anlamın oluşmasında nasıl
rol oynuyor ve bu yüklem cümlelerde farklı bağlamlarda nasıl anlamlar kazanıyor?
1. cümle : Bir terslik olduğunu fark etmiştim ama elimden bir şey gelmiyordu
.
Açıklama: “sezmek” anlamındadır
.
.
2. cümle : Karşıdan gelen aracı çok geç fark etmiştim
Açıklama: “algılamak” anlamındadır
.
.
3. cümle : Değişimini fark etmiştim dikkatli bakınca
Açıklama: “ayrımına varmak” anlamındadır
.
4. cümle : Benim için fark etmez, istersen gideriz
.
Açıklama: "önemli değil, öyle de olur böyle de" anlamındadır
Şimdi Okuma Zamanı
Tümce, Tümce Anlamı
Geleneksel dil bilgisi çal›flmalar›nda tümceyi “Bir
düflünceyi, bir olay› eksiksiz olarak anlatan ba€›ms›z bir
sözcük dizisi” biçiminde tan›mlama e€ilimi Aristoteles’e
kadar uzan›r. Tümce incelemelerinde de bildiri tümcesi, istek tümcesi, ba€›ms›z tümce, temel tümce, yan tümce gibi
türler ve tümcenin ögeleri konular› üzerinde uzun uzad›ya
durulmufltur. Burada flu kadar›n› söyleyelim ki, hiçbir dilde,
yaln›zca, anlam aç›s›ndan ba€›ms›z say›labilecek,
Cumhurbaflkan› yurda döndü.
Yar›n günefl tutulacak.
30 Martta saatler 1 saat ileri al›nacak.
gibi tümceler kullan›lmaz. Tümceyi sadece dilin bir birimi,
biçimsel bir kurulufl olarak görmek, dili tümceye indirgemek eksik bir görüfl ve inceleme yöntemi olmaktad›r. Çünkü bir tümce, içinde yer ald›€› metne; konuflanla “dinleyen” (ya da yazanla okuyan) aras›ndaki iliflkilere, içinde
bulunulan duruma, iletiflimde bulunan kimselerin karfl›l›kl›
olarak sahip olduklar› ruhsal niteliklere ve onlar›n niyetlerine göre de€iflik anlamlar yans›t›r. Örne€in,
Bu projeyi yar›na bitirelim.
gibi bir tümce, ayn› ifl üzerinde çal›flan iki arkadafltan birinin ötekine söylemesi durumunda bir iste€in bildirilifli,
bir öneri niteli€i tafl›r. Ancak ayn› tümce bir yönetici, iflin
bafl›nda bulunan bir kimse taraf›ndan, yönetilen bir kimseye söylendi€inde bir buyruk, bir görevlendirme buyru€u
anlam›n› tafl›r.
Yapt›€›n› be€endin mi?
tümcesi bir resim atölyesinde ö€retmenin ö€rencisine
yöneltti€i, bir durumu ö€renmek için sorulmufl bir soru
olabilir. Ancak ayn› tümce, bir kusuru, kabahati olan bir
kimseyi paylamak için de hiç de€ifltirilmeden kullan›labilir.
Dolay›s›yla dil d›fl› etkenler anlam›n kesinleflmesi
bak›m›ndan her zaman hesaba kat›lmal›d›r. (...)
Herhangi bir konuflmada ya da metinde geçen
1. Öyle oldu€unu o da biliyor.
2. O ne oyunlar oynad›.
3. Do€ru olmas›na do€ru da, gel de bunu uygula bakal›m!
gibi tümceler bir bildiriyi yaln›z bafllar›na, eksiksiz olarak
aktarabilecek nitelikte de€ildir.
➥
115
265 266
Şimdi Okuma Zamanı
Çünkü bir tümce ya da sözce
a. ‹çinde yer ald›€› metne,
b. Üzerinde durulan konuya,
c. Konuflan ve dinleyen (ya da yazan ve okuyan) kimselerin
içinde bulunduklar› durum ve koflullara,
ç. Konuflan ve dinleyen (ya da yazan ve okuyan) kimselerin dünya bilgileri ve birikimlerine ba€l› olarak, iletilmek
istenen bildiriyi eksiksiz bir biçimde aktarabilir. Örne€in,
yukar›daki 1. tümcede öyle ve o gönderimleri, metni, konuyu, içinde bulunulan durumu bilmeyen kimselere hiçbir
fley anlatmayacakt›r. 3. tümcedeki uygulamak kavram›
da belli bir kültür düzeyine eriflmemifl bir kimse için aç›k,
ayd›nl›k ve kavram olmayacakt›r.
Burada, tümce anlambilimiyle ilgili, önemli bir konuyu belirlemek istiyoruz: ‹nsan zihninde baflkalar› taraf›ndan söylenen ya da herhangi bir yaz›da okunan tümceleri çözümleyici, alg›lamay› sa€layan bir anlam çözme yetene€inin
bulundu€u, kuflku götürmez bir gerçektir. Bu yetenek,
insan›n yer alan bildirinin eksiksiz olarak alg›lanmas›n›
sa€lar. Kendi anadilini konuflan -kimi zaman, bir yabanc›
dili çok iyi bilen -kimse, bu sayede, karfl›laflt›€› tümceler-
de eksiklikler de olsa onlar› tamamlayarak bu tümceleri
alg›layabilir. Burada bir örnek üzerinde dural›m: Bir taksinin arka penceresinde yap›flt›r›lm›fl bir bantta
Sevdim, vermiyorlar.
yaz›s› bulunuyordu. Bu sözce (s›ral› tümce) benim için
hiç de anlafl›lmas›, alg›lanmas› güç bir tümce de€ildi. ‹lk
bak›flta kimin neyi sevdi€i, kimin neyi alamad›€› belli olmad›€› hâlde ben zihnimde, yukar›da sözünü etti€imiz
birikimlerin de yard›m›yla (bunlar›n içinde ülkemin kültürüne iliflkin bilgiler de vard›r) bu tümceyi tamamlayabiliyorum. Taksinin genç floförü bir erkek oldu€una göre, sevilen
bir k›zd›r; vermek eylemi, bir k›z›n sevilmifl olmas› nedeniyle ve k›z, Türk gelenekleri uyar›nca, ailesinin r›zas›yla
evlenebilece€i için evlenme konusundad›r. fioför böylece, istedi€i k›z› alamaman›n verdi€i ac›y› paylaflmaktad›r.
Ayr›ca, sürücülerin bu türlü yaz›lara e€ilimini de biliriz.
Burada hemen belirtelim ki, Türkçeyi çok iyi bilen bir
yabanc›n›n e€er, Türk kültürü üzerinde yeterli bir bilgisi
yoksa, bir baflka deyiflle, dil bilgisi, dünya bilgisi ve birikimleriyle bütünleflmemiflse bu bildiriyi yeterli bir biçimde
alg›lamas› olana€› yoktur.
➥
etkinlik
 Bu parçadan anladıklarımızdan hareketle cümleyi kendi kelimelerimizle tanımlayalım.
Öğrenci cevapları geçerli
 Parçaya göre, bir cümle hangi koşullarda eksiksiz bir biçimde anlaşılabilir?
a. İçinde yer aldığı metin,
b. Konuşanla dinleyen arasındaki ilişki,
c. İçinde bulunulan durum,
ç. Kuran ve dinleyenin niyeti tam olarak bilindiğinde anlaşılabilir.
 Yazar, bir taksinin arka penceresindeki “Sevdim, vermiyorlar.” cümlesini anlamakla ilgili olarak neler
üzerinde durmuştur, sınıfta tartışalım.
116
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
Bildirdikleri Kiplere
Göre Cümleler
Haber Cümleleri
Türkçede fiiller, haber ve dilek flart (tasarlama) kipleriyle çekimlenebiliyor. Kipleri flöyle gösterebiliriz:
Haber kipleri ile çekimlenmifl fiillerle kurulan
cümlelere haber cümlesi; dilek-flart kipi
ile kurulanlara da dilek-istek cümlesi deniyor.
Haber Kipleri
Şimdiki Zaman (-yor)
Haber cümlelerinde, bilgi ve haber aktar›l›r. Bu
bak›mdan, dil göndergesel iflleviyle kullan›lm›flt›r.
Çeflitli kavramlar, eflyalar, kifliler, olaylar ya da
görünüfller cümlenin göndergesidir. Bu cümlelerde
verilen bilginin do€ru veya yanl›fl olmas› mümkündür. Haber cümleleri, bir eylemin gerçekleflece€ini
bildirir
.
Geniş Zaman (-r)
Gelecek Zaman (-ecek)
Fiil Kipleri
267 269
Görülen Geçmiş Zaman (-di)
Duyulan Geçmiş Zaman (-miş)
Haber cümlelerinde, kelime ve kelime gruplar›
yaln›zca göndergesel ifllevde kullan›ld›€›nda cümlenin anlam› nesneldir. Göndergesel ifllev, heyecana
ba€l› ifllevle zenginlefltirilebilir ve böylelikle nesnel
olan, kiflisel (öznel) de€erlerle anlat›labilir
.
Dilek-Şart Kipleri
Şart Kipi (-se)
Gereklilik Kipi (-meli)
Haber cümleleri bilgi ve haber aktarma amaçl›
düzenlenmifltir, al›c› durumunda kiflinin verilen haber
ve bilgi karfl›s›ndaki tavr›na göre cümlede baz› düzenlemelere ihtiyaç duyulabilir. Haberin inand›r›c›l›€›
için haberi pekifltiren sözler ve söz gruplar› kullan›l›r.
İstek Kipi (-e)
Emir Kipi (-)
etkinlik
 Aşağıdaki fiilleri, belirtilen kip ve kişi ekiyle çekimleyerek tabloda “çekimli fiil” yerine yazalım.
Mastar fiil
Haber kipi
Dilek kipi
Kişi
Çekimli fiil
koşmak
şimdiki zaman
x
1. tekil
koşuyorum
sormak
gelecek zaman
x
3. tekil
soracak
görmek
x
istek kipi
1. çoğul
görelim
özlemek
görülen geçmiş zaman
x
2. çoğul
özlediniz
seyretmek
duyulan geçmiş zaman
x
3. çoğul
seyretmişler
tanımak
x
şart kipi
2. tekil
tanısan
açıklamak
x
gereklilik kipi
2. çoğul
açıklamalısınız
söylemek
geniş zaman
x
1. tekil
söylerim
beklemek
x
emir kipi
3. tekil
beklesin
ek bilgi
117
270 271
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerde olayın zamanını (dün-önceden gerçekleşmiş, bugün-şimdi gerçekleşiyor, gelecekte gerçekleşecek, her zaman gerçekleşiyor şeklinde) belirtelim.

Bu saatte sokaklar boş kalır.
Her zaman

Zamanı çok iyi değerlendirdik.
Dün - önceden

Birkaç gün içinde geleceğiz.
Gelecekte

Gelecek yılın işlerini planlıyoruz.
Bugün - şimdi

Sora sora bulduk aradığımız yeri.
Dün - önceden

Hiçbir işini ertelemez benim babam.
Her zaman

Yorgunluktan uyuyakalmışım.
Dün - önceden

Eşyalarımızı topluyoruz yavaş yavaş.
Bugün - şimdi
 Bu cümlelerde zaman belirten kelimeler kullanılmadığı hâlde eylemin gerçekleşme zamanını anlayabiliyoruz. Nasıl, açıklayalım.
Fiillerin aldığı kip ekleri var, bunlar sayesinde anlayabiliyoruz. Kip ekleri (haber kipleri), fiile zaman anlamı katar
.
etkinlik
 Siz de bir olayı, yukarıdaki cümlelerde olduğu gibi zaman kelimeleri kulllanmadan dört farklı zamanda anlatmayı deneyin.
dün: Bir saat yürüdüm
.
bugün: Bir saattir yürüyorum
.
yarın: Bir saat yürüyeceğim
.
.
her zaman: Bir saat yürürüm
 Aşağıdaki cümlelerden haber cümlesi özelliği gösterenleri “✔“ işaretiyle belirleyerek fiilin hangi kipte
çekimlendiğini yazalım.
✔ Kapı, gıcırtıyla açıldı gece yarısı.
görülen geçmiş zaman
✔ İşimi sevdiğimi biliyorsunuz.
şimdiki zaman
Ayrıntılı bir plan yapmalıyız birlikte.
✔ Sözleriyle herkesi güldürmüş.
duyulan geçmiş zaman
✔ Çok dakiktir, randevularına geç kalmaz.
geniş zaman
Bu konuda bir açıklama yapmalarını isteyelim.
Bu yol boyunca sapmadan ilerleyin.
Tarlaya bu yıl farklı bir ürün eksek.
etkinlik
118
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
272 273
Dilek-‹stek, Soru, Ünlem Cümleleri
a. Emir Kipi
1. Dilek-İstek Cümleleri
Emir kipinin eki yoktur; fiillere flah›s eki getirilerek
çekim yap›l›r. Ayr›ca 1. tekil ve
ço€ul flah›s çekimleri
de bulunmaz.
Yaflad›klar›n›z› bizlerle paylaflmal›s›n›z.
Bu coflkuyu biz de yaflayal›m.
Bunlar› arkadafllar›n›za anlatsan›z.
‹nsanlar› bu bilgiden yoksun b›rakmay›n.
1. tekil → (–)
1. ço€ul → (–)
2. tekil → aç
2. ço€ul → aç-ın
3. tekil → aç - sın
3. ço€ul → aç-sınlar
Hemen dikkatini toplamalısın!
Zaman ver de düşüneyim biraz.
b. ‹stek Kipi
Bizden destek beklemesin.
Bu cümleler bir zaman› anlatm›yor; dilek-istek,
gereklilik
bildiriyor. ‹stenen, tasarlanan
bir eylemi, eylemler hakk›nda bir niyet ve duyguyu
ifade eden
cümlelere
dilek-istek cümleleri denir.
‹stek kipinin eki “ -a / -e ” dir. Fiile bu ek ile birlikte
flah›s eki getirilerek çekim yap›l›r.
1. tekil → soray›m
1. ço€ul → soral›m
2. tekil → soras›n
2. ço€ul → soras›n›z
3. tekil → sora
3. ço€ul → soralar
fiimdi, bu kipleri biraz daha ayr›nt›l› ö€renelim.
c. Gereklilik Kipi
-meli / -mal›
yap›l›r.
ekine, flah›s eki getirilerek çekim
1. tekil → ö€renmeliyim
2. tekil → ö€renmelisin
Bu anlamlara örnekler verelim:
3. tekil → ö€renmeli
 Bu konuda karars›z kalm›fl olmal›.
1. ço€ul → ö€renmeliyiz
(‹htimal)
 Sen de baz› yemekleri yapmay› ö€rensen. (Öneri)
2. ço€ul → ö€renmelisiniz
3. ço€ul → ö€renmeliler
 Kap›y› kilitlemeyi unutma. (Uyar›)
 Evlatlar›m, yolumuz aç›k ola! (Dua)
 Bir de eflyalar›n› toplay›p gitmesin mi! (fiaflk›nl›k)
d. fiart Kipi
-se / -sa
Dilek-istek (tasarlama) bu kiplerle çekimlenmifl fiiller
cümleye, ba€lama uygun olarak birçok anlam katabiliyor.
ekine, flah›s eki getirilerek çekim yap›l›r.
1. tekil → gitsem
1. ço€ul → gitsek
2. tekil → gitsen
2. ço€ul → gitseniz
3. tekil → gitse
3. ço€ul → gitseler
 Bu fikirlerini mutlaka yazmalısın.
(Öneri)
 Bundan sonra böyle geç gelmeyesin. (Yasaklama)
etkinlik
119
274 275
Haber cümleleri ile dilek-istek cümlelerinin özelliklerini aşağıdaki şemada gösterelim.
Zaman anlamı vardır.
Kip; nesnel bir anlam katar,
kesindir ve ispatlanabilir.
Bir olay, iş, oluş, hareket
anlatır.
Haber Cümleleri
Dilek-İstek Cümleleri
Kip öznel bir anlam
katar, kesin değildir ve
ispatlanamaz.
Dilek, istek, emir, gereklilik
vb. anlamları taşır.
Zaman anlamı yoktur.
etkinlik
2. Soru Cümleleri
Nas›l geldin buraya kadar? / Eylemi belirtiyor,

zarf.
Soru cümleleri, birkaç yolla oluflturulabiliyor:
Soru edat› mi ile, soru kelimeleri kullan›larak ya da
vurguyla.
D›flar›dan bir fley istemiyor musun? (“mi” ile)
Niçin bu kadar k›zg›ns›n? (soru kelimesi ile)
Hem de bu saate kadar? (vurguyla)
Soru kelimeleri, cümlede,
s›fat ,
zamir
ve
zarf
görevindedir. Bu görevleri yüklenirken
di€er kelimelerle ayn› flekilde hareket ederler. Yani,
s›fat olmak için ismi belirtmeleri, zamir olmak için ismin yerini soru yoluyla tutmalar› ve zarf olmak için de
fiilleri, fiilimsileri belirtmeleri gerekir.
Baz› soru kelimeleri vard›r ki üç görevde bulunabilir:
Siz ne tür resimler yap›yorsunuz? / ‹smi belirtiyor,

s›fat.
Nas›l bir elbise alsam?

/ ‹smi belirtiyor, s›fat.
Kahvenin nas›l›n› seversin? / ‹smin yerini tutuyor

zamir.
Hangi eflyalar size ait? 
Eflyalar›n hangisi size ait?

/ ‹smi belirtiyor, s›fat.
/ ‹smini yerini tutu
yor, zamir.
Al›flveriflte ne kadar para harcad›n?

Dün akflam orada ne kadar kald›n›z?

Kumafl›n ne kadar›n› kullanal›m?

Civcivlerin kaç› yumurtadan ç›km›fl?

Kaç y›ld›r bu ifli yap›yorsun? 
Kaçta gelmesini istersiniz? 
/ S›fat.
/ Zarf.
/ Zamir.
/ Zamir.
/ S›fat.
/ Zarf.
Ne ikide bir bizi rahats›z ediyorsunuz? / Sebep

“Nereye” ve “kim” kelimeleri, yaln›zca “ zamir ”
görevinde kullan›labiliyor. (Farkl› ekler alsalar da…)
Çantan›zda ne tafl›yorsunuz? / ‹smin yerini tutu
“Niçin, niye, neden” (sebep soran kelimeler) kelimeleriyse sadece “
zarf
” olabiliyor.
soruyor, zarf.
yor, zamir.
120
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
276 277
3. Ünlem Cümleleri
Coflku ve heyecan ifade eden cümleler, ünlem cümleleridir.
Ünlem niteli€indeki bütün kelimelerle ünlem cümlesi düzenlenebilir. Bu cümlelerde birçok farkl› anlam
vard›r.
(be€eni)
Eyvah, geç kald›m!
(endifle)
Ne kadar bencilsin!
(k›zg›nl›k)
(k›zg›nl›k)
Bu kadarc›k m› elindekiler!
(küçümseme)
Ne olur beni yaln›z b›rakmay›n! (yalvarma)
Ah, nerede o eski günler!
(özlem)
Bu cümlelerde renkli yaz›lm›fl kelimelerin türü ünlemdir, öteki cümlelerde ünlem türünden kelime bulunmuyor.
Afla€›daki örnekleri inceleyelim.
Hah, flimdi oldu!
Sizi yaramazlar sizi!
Demek oluyor ki cümlede ünlem anlamı, ünlem türünde kelime kullanılmadan da sağlanabiliyor.
Çabuk buradan uzaklafl›n!(uyar›)
Örneğin,
Zavall›, gerçe€i bimiyor ki!(ac›ma)
Ne kadar da alıngansın!
Aman Allah’›m, bu sensin!
(flaflk›nl›k)
Koşun, koşun! Kaçalım buradan.
Tüh, keflke gelmeseydim!
(piflmanl›k)
cümlelerinde, ünlem türünden kelime olmasa da ünlem anlamı
vardır.
Sak›n, çocuklar› uyand›rma!(uyar›)
ek bilgi
etkinlik
 Aşağıdaki kelimeleri, belirtilen kip ve kişi ekleriyle çekimleyelim.
Mastar fiil
Tasarlama kipi
Kişi
Çekimli fiil
görmek
gereklilik kipi
2. çoğul
görmelisiniz
fark etmek
emir kipi
2. tekil
fark et
gezmek
şart kipi
3. tekil
gezse
eleştirmek
gereklilik kipi
3. çoğul
eleştirmeliler
öğretmek
istek kipi
1. tekil
öğrenelim
yazmak
emir kipi
2. tekil
yaz
beklemek
şart kipi
1. çoğul
beklesek
okumak
istek kipi
1. tekil
okuyayım
121
278 279
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerin soru anlamını sağlayan kelimenin türünü yazalım.
1. Elindekinin ne olduğunu kim bilecek acaba?
/
zamir
2. Eve ne zaman taşındınız?
/
zarf
3. Yarın nereye gideceksiniz?
/
zamir
4. Böyle telaşla neyi arıyorsunuz?
/
zamir
5. Size nasıl yardımcı olabilirim?
/
zarf
6. Hangi amaçla burdasınız?
/
sıfat
7. Niye beni bu konuda uyarmadın?
/
zarf
8. Her gün ne kadar kitap okuyorsun?
/
sıfat
9. Arkadaşın kaçıncı katta oturuyor?
/
sıfat
10. Bu kalemlerden hangisi senin?
/
zamir
etkinlik
 Aşağıdaki ünlem cümlelerinde hangi anlamın vurgulandığını yazalım.
1. Hemen burayı terk et!
/
emir
2. Eee, sonra ne oldu!
/
merak
3. Aaa, kimler gelmiş böyle!
/
sevinç
4. Anahtarları almayı unutmayın!
/
uyarı
5. Bilseydim bilet almazdım!
/
pişmanlık
6. Geceleri dışarı çıkmayın sakın!
/
uyarı
7. Lütfen bana zaman tanıyın!
/
rica
8. Bunu mu buldun, bula bula!
/
beğenmeme
9. Tüh, yine bankalar kapanmış!
/
yakınma
10. Aman Allah’ım! Ne kadar da şıksın?
/
hayranlık
122
280
285
Konu Değerlendirme Testi - 1
1. Aşağıdakilerin hangisinin yüklemi geniş zaman,
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
4. Afla€›daki dizelerin hangisinde hem haber hem
2. tekil kişi ile çekimlenmiştir?
dilek kipiyle çekimlenmifl fiiller vard›r?
A) Biraz daha kalın, akşama doğru gidersiniz.
A) Kalbimde gizlerim muhabbetini
Koyamam yabanc›y› sen vars›n orada
B) Bu toplantıyı birkaç saat de olsa erteleyebilir
miyiz acaba?
B) Saklar›m gözümde güzelli€ini
Her neye baksam sen vars›n orada
C)Tek başına, onca işin üstesinden gelemezsin
bence.
C) ‹yiden iyiye ayd›nland› ortal›k
Bir günefl parças› düfltü soframa
D) Her zaman bu saatte evden çıkıp aynı vapura
mı biniyorsun?
D) Sevinçli ç›kt›m kap›dan
Yeni bir gün bafll›yor d›flar›da
E) Bir şekilde, süreyi biraz uzatmalarını sağlarız,
sen merak etme.
2.
I. Seni ayın altında unuttular, günlerin
II. Eksik bıraktığını ay tamamlıyor şimdi
E) Kam›fl kalemlerini sevgiye bat›r›p
‹çirdiler mühürlenmifl ka€›tlara
5. Afla€›dakilerin hangisi haber cümlesi de€ildir?
III. Sözleriyle hicran kuyusuna kapattı beni
A) Haz›rl›klar› zaman›nda bitirsin.
IV. Ay nice batsa da meğer insanlar kadar
B) Biraz sonra gidersin.
V. Karanlıkta bırakmazmış kimseyi
C) Evde mi beklemifller bizi?
Numaralanmış dizelerin hangisinde tasarlama
kipiyle çekimli bir fiil vardır?
D) Ben bu iflten hiç anlamam.
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) Her ortamda kitap okuyabiliyor.
E) V.
6. Afla€›dakilerin hangisi bir haber cümlesidir?
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, eylem kipinde
zaman anlamı yoktur?
A)Söylediklerimi iflitmemifl görünerek sorumluluklarından kaçamazsın.
A) Biz söylemeden paketleri buraya getirmeyin.
B) Yafll›lara karfl›dan karfl›ya geçifllerinde yard›m
etmelisiniz.
B) Çok yağlı yemekler, sağlık sorunları yaratır.
C) Bir türlü, birlikte hareket etmeyi başaramıyoruz.
C) Ah flu buluflma günü bir gelse.
D) Geçen zamana rağmen hiç değişmemişsin.
D) Sen b›rak, o paketleri ben tafl›yay›m.
E) Ben, bu konuda farklı düşündüğümü söyledim
sana.
E) Daha çok erken, çocuklar› uyand›rma.
123
Olumlu - Olumsuz Cümleler
286 287
Şimdi Okuma Zamanı
Aysel Git Başımdan
aysel git bafl›mdan ben sana göre de€ilim
sevindi€im anda sen üzülürsün.
ölümüm birden olacak seziyorum.
sonbahar u€ultusu duymam›fls›n ki
hem kötüyüm karanl›€›m biraz çirkinim
içinden bir gemi kalk›p gitmemifl,
aysel git bafl›mdan istemiyorum.
uzak yaln›zl›k limanlar›na.
benim ya€murumda gezinemezsin üflürsün
ayk›r› bir yolcuyum dünya genifl,
da€›t›r gecelerim sar›fl›nl›€›n›
büyük bir kulak ç›nl›yor içimdeki.
uykular›m› uyusan nas›l korkars›n,
çetrefil yolculu€um kesinleflmifl.
hiçbir dakikam› yaflayamazs›n.
sak›n baflka bir fley getirme akl›na.
aysel git bafl›mdan ben sana göre de€ilim.
aysel git bafl›mdan ben sana göre de€ilim,
benim için kirletme ayd›nl›€›n›,
ölümüm birden olacak seziyorum,
hem kötüyüm karanl›€›m biraz çirkinim
hem kötüyüm karanl›€›m biraz çirkinim.
(…)
aysel git bafl›mdan seni seviyorum...
Attila ‹LHAN
etkinlik
 “Aysel Git Başımdan” adlı şiirdeki anlamca olumlu ve olumsuz cümleleri belirlemeye çalışalım. Üçer
örnek seçip yazalım.
Olumlu
Olumsuz
1. git başımdan
1. sana göre değilim
2. seziyorum
2. yağmurumda gezinemezsin
3. biraz çirkinim
3. hiçbir dakikamı yaşayamazsın
 Olumsuz cümlelerde, bu anlam neyle, nasıl sağlanmıştır?
“-me” olumsuzluk eki ve “değil” kelimesi ile sağlanmıştır.
124
➥
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
288 289
Şimdi, olumlu cümle, olumsuz cümle nedir, öğrenelim.
Treni kaç›rd›k.
cümleleri olumludur; bunlar›
cümlesi anlamca da biçimce de
olumludur
.
Eylem gerçekleflmifltir ve cümlede olumsuzluk anlam›
veren “-ma / -me
, -siz / -siz
” eklerinden
biri ya da “de€il
, yok
” gibi olumsuzluk bildiren kelimeler yoktur. Oysa,
Eflyalar›n yerlerini de€ifltirmedim.
Kardeflim konuflkan biri de€ildir.
cümlesi hem anlamca hem biçimce
olumsuzdur .
Anlamca olumsuzdur çünkü “etkilenme” eylemi gerçekleflmemifltir
.
Eflyalar›n yerlerini de€ifltirdim.
Kardeflim, konuflkan biridir.
fleklinde olumsuz yapabiliriz.
Olumsuzluk anlam›, bazen
bir ekle
sa€lan›r.
bir kelime
bazen
Filmden etkilenmedim.
Biçimce olumsuzdur çünkü
luk eki vard›r
.
fiilde “-me” olumsuz-
Bir cümlenin olumluluk - olumsuzluk niteli€i iki
aç›dan de€erlendirilir: Anlamca olumsuzluk, eylemin
gerçekleflmifl olmamas›n›, cümlede söylenen özelli€in
bulunmamas›n›
anlat›r. Biçimce olumsuzluk ise cümlenin olumsuzluk
bildiren bir kelime ya da ek tafl›mas›n›
ifade eder.
etkinlik
Anlattıklarımızı özetleyelim.
Bir terslik oldu€unu anlam›yor de€ildim.
Anlamca - biçimce olumlu
cümlesi ise “de€il” olumsuz kelimesini içerdi€inden
biçimce olumsuzdur
.
Kitabı okudum.
Ancak cümledeki yarg›n›n “anl›yordum” oldu€u
aç›kt›r. Asl›nda anlat›lan eylem gerçekleflmifltir. Böyle
cümlelere biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler
denir.
Anlamca - biçimce olumsuz
Kitabı okumadım.
Cümleler
Bazı eksiklerimiz yok değil
cümleleri de böyledir.
Anlamca olumlu - biçimce olumsuz
Kitabı okumadım değil.
‹nsan böyle söyler mi!
Bu cümlede herhangi bir olumsuz kelime veya ek yok.
Yani cümle, görünüşü, biçimi itibarıyla olumlu. Ancak
cümlenin anlam› nedir, bir düflünelim. Cümleyi söyleyen: “
‹nsan böyle söylemez!
” demek
istemiyor mu?
O hâlde cümle, anlamca olumsuz, biçimce olumludur .
125
Anlamca olumsuz - biçimce olumlu
Kitabı okur muyum hiç!
etkinlik
290 291
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerin özelliklerini örnekteki gibi belirtelim.
Örnek: Bizler senin başarılı olmanı istemez miyiz?
Haber cümlesi / Biçimce olumsuz, anlamca olumlu / Sözde soru cümlesi
1. Bu işin arkasında kimlerin olduğunu bilmediğimizi sanmayın!
Dilek cümlesi / Biçimce olumsuz, anlamca olumlu / Ünlem cümlesi
2. Eleştirilerinizi dikkate alacağımıza kuşkunuz mu var?
İsim cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu / Soru cümlesi
3. Ne kadar çaba harcadığını görmüyor değilim.
Haber cümlesi / Anlamca olumlu, biçimce olumsuz
4. Bu eşyaların bir kısmını yanınıza almasanız.
Dilek cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz
5. Ne olur, ısrar etmekten vazgeç anneciğim!
Dilek cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu / Ünlem cümlesi
6. Burası sandığımız kadar gürültülü değilmiş.
İsim cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz
etkinlik
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerin özelliklerini yazalım.
1. Tek başına hareket etmeyi göze alamaz ki!
Haber cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz / Ünlem cümlesi
2. Senin böyle kokulara alerjin olduğunu nereden bilebilirdim?
Haber cümlesi / Anlamca olumsuz, biçimce olumlu / Sözde soru cümlesi
3. Yarışmada birinci olmak tek hedefimiz olmalı.
Dilek cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu
4. İyi de, seninle böyle yapmaman gerektiğini konuşmamış mıydık!
Haber cümlesi / Anlamca olumlu, biçimce olumsuz / Ünlem cümlesi
5. Filmin sonunu merak ettiğim söylenemez!
Haber cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz / Ünlem cümlesi
6. Elimizdeki personel, bu iş için yetersiz kalır.
Haber cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu
126
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
292 293
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin doğru olanlarını D, yanlış olanlarını Y ile gösterelim.
1.
Türkçede cümleler tek kelimeden oluşamaz. Y
2. Beş haber kipi, dört dilek-şart kipi vardır.
D
3.
İstek kipinin eki "-se / -sa" dır. Y
4. Kip eklerinden birini almış fiil, çekimli fiil olarak adlandırılır.
D
5. Haber kipleri cümleye zaman anlamı katar.
D
6. "İki saat içinde yola çıkmalısın." cümlesinin yüklemi, haber kipiyle çekimlidir.
Y
7. Emir kipinin 1. tekil ve çoğul kişilerde çekimi yoktur.
D
8. "Biraz acele etsen." cümlesinin yüklemi, şart kipi ile çekimlense de anlam "istek"tir.
D
9. Cümlede ünlem türünden bir kelime bulunmadıkça ünlem anlamı da bulunmaz.
Y
10. "Nerede"ve "kim" kelimeleri her zaman soru zamiridir.
D
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayalım.
Cümlede, anlamın oluşmasında en önemli öge,
Gelecek zaman kipinin eki
-ecek / acak
yüklemdir.
; şimdiki zaman kipinin eki ise
"Tabi o yıllarda istediğim gibi yazıp çiziyorum." cümlesinde eylem,
"Bak-" fiilinin istek kipi, 1. tekil şahısla çekimlenmiş hâli, "
Soru kelimeleri cümlede
zamir
,
zarf
ve
"Kim böyle bir soruyu bir çırpıda çözebilir ki!" cümlesi anlamca
Dilek-şart kipleri şunlarıdr:
Gereklilik
,
istek
Herhangi bir kip eki almış fiiller çekimli fiil olarak isimlendirilir.
127
geçmişte
bakayım
sıfat
şeklindedir.
yapılmıştır.
" dır.
görevinde bulunabilir.
olumsuz
,
-yor
emir
; biçimce
,
olumludur.
şart
.
Konu Değerlendirme Testi - 2
1. Afla€›dakilerin hangisi sözde soru cümlesidir?
A) Niçin evin temizli€ini yapmad›n?
B) Ben senin böyle üzülmeni ister miyim?
C) Ne diye konuyu uzat›yorsun?
D) Sence hangi ev daha güzeldi?
E) Neler olup bitti€inden haberin yok mu?
294
299
4.
I. Lütfen, sözümü kesmeyin ikide bir!
II. Henüz, hastalığı tam olarak atlattığım söylenemez.
III. Kim istemez böyle bir yerde yaşamayı!
IV. Geç saatlere kadar çalışmak zorundayım.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangileri
anlamca olumludur?
A) I. ve II
B) I. ve III.
D) II. ve III.
C) I. ve IV.
E) III. ve IV.
2. Afla€›dakilerin hangisi anlamca olumlu, biçimce
olumsuz bir cümledir?
5. Edebiyat›m›zdaki temel sorunlar, akademik ince-
A) Gerçekleri kabul etmekte hep direniyorsun.
lemelerin yetersiz olmas›ndan kaynaklan›r.
B) Bu saatte oraya kim gider ki!
C) Bu kadar güzel bir fliiri kim yazabilir ki!
D) Bu konudaki hatas›n› kabul etmiyor.
Bu cümlenin özellikleri afla€›dakilerin hangisinde
verilmifltir?
A) Devrik - isim - olumlu - basit
E) Bu iflin yetiflmeyece€ini bilmiyor de€ilim.
B) Devrik - fiil - olumsuz - basit
C) Kurall› - isim - olumlu - s›ral›
D) Kurall› - fiil - olumlu - birleflik
E) Kurall› - fiil - olumsuz - ba€l›
3. Aşağıdakilerin hangisi anlamca olumsuz, biçimce
olumlu bir cümledir?
6. Aşağıdakilerden hangisi anlamca ve biçimce
A)Başkalarının zarar görebileceğini hiç hesaba
katmıyorsun.
olumsuz haber cümlesidir?
B) Ben, yapılan hataları görmezden geliyor değilim ki...
A) İyi bir oyunda heyecan ögesi hiç azalmamalı.
C) İnsan böyle bir olay karşısında sakin kalabilir
mi?
C)Konuyu, yüzeysel bir biçimde konuşmayalım
artık.
D)İki gün kala, sözlü sınav gerekçe gösterilmeden ertelendi.
D) Güvenimi bir kez daha sarstın benim.
B) Birkaç yıldır işler pek de yolunda değil.
E) Bu sayı, ne yazık ki beklentilerimizi karşılamıyor.
E) Bu zamana dek bir başka yerde yaşamayı hiç
düşünmedim.
128
Metinde Kazandıkları Anlamlara
Göre Cümleler
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
300 301
Şimdi Okuma Zamanı
Özlü Sözler
1. Baflkalar›n›n kusurlar›n› tartarken parma€›yla terazinin kefesine bast›rmayan insan pek enderdir.
Baron Langenfauld
2. Baflkas› düfltü mü “çürük tahtaya basmasayd›” deriz. Kendimiz düflünce, bast›€›m›z tahtan›n çürük
olmas›ndan flikâyet ederiz.
Cenab fiahabettin
3.Baflkas›ndan üstün olmam›z önemli de€ildir.
As›l önemli olan fley, dünkü hâlimizden üstün
olmam›zd›r.
Hint atasözü
5. Bende 1 yumurta var, sende 1 yumurta var. Ben
sana 1 yumurta versem, sen bana bir yumurta versen, bende 1 yumurta sende 1 yumurta olur. Bende
1 bilgi var, sende 1 bilgi var. Ben sana 1 bilgi versem, sen bana 1 bilgi versen, bende 2 bilgi, sende
de 2 bilgi olur.
Konfüçyüs
6. E€itim, meyvenin kendisi de€il, meyve a€ac›ndan
meyve toplamaya yarayan bir merdivendir.
Bernard Shaw
7.‹nsanlar, kötülük karfl›s›nda
hakk›na sahip de€ildirler.
karars›z
4. Hayatta bir gayesi olmayan insanlar, bir nehir üzerinde ak›p giden saman çöplerine benzerler; onlar
gitmezler, ancak suyun ak›fl›na kap›l›rlar.
Maday
Seneca
Exupery
kalmak
9. ‹nsan ancak yüre€iyle bakt›€› zaman gerçe€i görebilir. Gerçe€in mayas› gözle görülmez.
➥
etkinlik
 Yukarıdaki sözlerden anladıklarımızı sırasıyla birer cümleyle anlatalım.
1. İnsanlar başkalarını eleştirirken acımasız olurlar
2. Başkalarının hatalarını kolayca söyleriz ancak kendi hatalarımızı kolay kabullenmeyiz
3. Önemli olan insanın gelişip gelişmediğidir
.
.
.
4. Amaçsızlık insanı kararsız, yörüngesiz yapar
.
5. Bilgi paylaştıkça çoğalır
.
6. Eğitim başarı için araçtır
.
7. Herkes kötülüğe karşı olmalıdır
.
8. Gerçek ancak vicdanla, kalple fark edilebilir
.
video
soru
129
302 303
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerle anlamca çelişen cümleler yazalım.
1. Hataların affedilmesi, insanın onları tekrarlamasına neden olur.
İnsanları bağışlayın ki aynı hataları tekrarlamasınlar
2. Bir yazarın, eserlerinde, neyin anlatıldığından çok nasıl anlatıldığı önemlidir.
Bir eserde önemli olan biçim değil içeriktir
Başarının temelinde yetenek değil, gayret vardır
4. Film o kadar sıkıcıydı ki bir ara uyuyakalmışım.
Çok heycanlı bir filmdi, soluk soluğa izledim
.
.
5. Vaktimiz bol, acele etmemiz gerekmiyor.
Zamanımız yok, çabuk olalım.
.
6. Buranın topraklarında her türlü ürün yetişir.
Burada çoğu ürün yetişmez
.
Cümleler, bir iletidir.
Gönderici, cümleye yükledi€i anlam› belli bir noktaya odaklayabilir. Baz› cümlelerde, karfl›laflt›rma
yap›l›rken baz›lar›nda benzetme baz›lar›nda varsay›m
vb. anlamlar bulunabilir. fiimdi cümleleri yüklendikleri
bu anlamlar bak›m›ndan inceleyelim:
Sebep-sonuç cümlelerinde eylemin ortaya ç›kma,

gerçekleflme gerekçesi/nedeni belirtilir
.
Sebep ve sonuç yarg›lar› bazen ayn› cümlede, bazen de iki ayr› cümlede verilebilir.
Ben yâri görmedim
Hâlim yaman oldu
dizelerinde, iki ayr› cümle bulunmakta ve ilk dize
sebep bildirmektedir.
Bu bilgi bizim için önemli oldu€undan sizi arad›k.
sebep
“ Çünkü ,
için ,
bu yüzden ” gibi kelimeler sebep-sonuç iliflkisini görmemizde ip ucu
olabilir.
Amaç-sonuç cümleleri, eylemin gerçeklefltirilme

amac›n› belirtmek için kurulmufltur
Bu kitab›, bir eksikli€i gidermek üzere haz›rlad›k.
‹flimizi bitirmek için erken geldik
.
.
cümlelerinde amaç belirtilmifltir.
Koflula ba€l›l›k, “Ya€mur dinerse yola ç›kabiliriz.”

.
3. Başarının temelinde yeteneklerimiz vardır, onlarsız yaptıklarımız havanda su dövmekten öte gitmez.
.
sonuç
cümlesinde ise sebep ve sonuç ifadeleri ayn› cümlede yer almaktad›r.
cümlesinde oldu€u gibi bir durumu, bir baflkas›n›n
gerçekleflmesi flart›na ba€lamay›
ifade eder. Bu cümlede, “yola ç›kmak ya€murun
dinmesine” ba€l›d›r.
Sürekli yazmasam kendimi gelifltiremem.
Malzemeler gelmedikçe bunlar› yapamay›z .
130
cümlelerinde koflula ba€l›l›k vard›r.
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
304 305
Yak›nma cümlelerinde, bir baflkas›ndan, bir eksik
likten, olumsuzluktan flikâyet etme
anlam› söz konusudur.
Bu romanda yenilik ad›na yap›lanlar, roman› s›k›c› olmaktan öte götürememifl.
Hiçbir ifli tam yapm›yor, bizi zor durumda
b›rak›yorsun
Elefltiri, bir eserin ya da kiflinin olumlu veya olum
.
Bu cümleler, yak›nma anlam› tafl›maktad›r.
suz yönlerini ortaya koyma iflidir
.
Edebiyatta önemli bir tür olarak da karfl›m›za
ç›kar.
fiiirleri, bizi buralardan uzak, güzel diyarlara götürüyor.
cümlesinde olumlu elefltiri yap›lm›flt›r. Bu cümle
bir be€eniyi anlatmaktad›r. Be€eni cümlelerine
hofl duygular›m›z› anlatmakta baflvururuz.
Hay›flanma cümlelerinde, bir konuda duyulan

Yazar›n çözümlemeleri son derece yüzeysel.
piflmanl›k, üzüntü
, dile getirilir.
“Keflke” anlam› bu cümlelerde a€›r basar.
Renkli konular› ele almas›, dilindeki kusurlar› .
örtüyor
F›rsat elde iken al›p kaçmad›m
Öldürmeli beni dövmeli de€il
dizelerinde Karaco€lan, piflmanl›k içindedir.
Nerden bilebilirdim böyle sorular sorulaca€›n›!
Bu cümlelerin ilki olumsuz elefltiriyken; ikincisi
hem olumlu hem olumsuz yarg›lar içerir. Bu durumda her iki tarz elefltirinin iç içe oldu€u söylenebilir.
cümlesini söyleyen kifli hay›flanmakta, “keflke bilseydim” demektedir.
Tan›mlamak, bir fleyin ne oldu€unu söylemek, bir

bak›ma “X nedir?” sorusuna cevap vermektir
Benzetme, anlat›m› güçlü k›lar. Benzeterek anlat
.
Hikâye, yaflananlarla yaflanabileceklerin harmanland›€› gerçekçi üründür.
Yaln›zl›k, insan› umutsuzluk ve çaresizlik
içinde b›rakan duygunun ad›d›r
.
cümleleri, “Hikâye nedir?” “Yaln›zl›k nedir?”
sorular›n›n cevab›n› içerir.
Karfl›laflt›rma cümleleri, birden fazla varl›€›n

benzer ve farkl› yönlerini birbirine k›yasla anlat›r.
“Kadar, daha, en” gibi kelimeler bu amaçla
kullan›labilir.
“Sizin kadar ustas›n› görmemifltim.” cümlesindeki
kifli, baflkalar›yla “ustal›k” bak›m›ndan k›yaslanm›flt›r.
fiu cümlelerde de karfl›laflt›rma vard›r:
Roman›n son bölümünü daha fazla be€endim.
Hikâyelerinizi de okudum ama fliirlerinizin
yerini hiçbiri tutmaz
.
131
mak, anlat›lan› somutlaflt›r›r.
Yüre€im, küçük bir serçe kufludur.
Yolcuyum bir kuru yaprak misali
dizelerinde benzetmeler yap›lm›flt›r.
Betimleme cümlelerinde, varl›klar›, çevreyi görü
nür k›lmak, somutlaflt›rmak esast›r
Betimlemelerde s›fatlardan yararlan›l›r.
.
Küçük parmaklar›, kurumufl bir parça simidi s›ms›k› tutuyordu.
cümlesinde anlat›lanları, flekilsel, görsel olarak
tan›yabiliyoruz.
‹nsanlar›n kiflilik özelliklerinin anlat›ld›€› cümleler de betimleme cümleleridir. Betimleme
cümleleri, gözlemleri aktar›r. Çünkü ancak
gözlemledi€imiz fleyleri tan›tabiliriz. Ancak gözlem cümleleri her zaman betimleyici olmayabilir. Örne€in “Soka€›n bafl›nda bir adam belirdi.”
cümlesi gözleme dayal›d›r ama ne adam ne sokak
betimlenmemifltir; bunlar› tarif edemeyiz.
306 307
Tahmin, bir veriden hareketle olabilecekleri be
lirtme iflidir
. Yani
bir duruma bak›larak bir sonraki aflama söylenirse
bir tahminde bulunulmufl olur. Çünkü henüz söylenen gerçekleflmemifl, kesinleflmemifltir
. Örne€in,
Örne€in,
Diyelim ki beklenmedik engeller ç›kt› karfl›m›za.
Bir an için bir baflka kentte yaflad›€›n› düflünsene.
Çok yorgunsun; bunlar› yetifltirmen kolay olmayacak.
Tasar›lar›m›z› anlatt›€›m›z cümleler de kurar›z.
cümlesinde kiflinin “yorgun oldu€u” gerçe€inden
hareketle bir tahminde bulunulmufltur.
Oysa, “Belki yar›n erken geliriz.” cümlesinde ihtimal (olas›l›k)
söz konusudur. Çünkü
erken gelme ve gelmeme durumu bir arada söz
konusudur
.
“Gelecek y›l yine ayn› yerde bulaflaca€›z.” cümlesi bir plan›, tasar›y› anlatmaktad›r. Bu cümlelerin özelli€i, gelece€e dönük olmalar›d›r . Çünkü
tasar›lar, henüz gerçekleflmemifl planlard›r
.
Daha dikkatli olsayd›n›z bu kaza olmayabilirdi.
Sezgi cümleleri, duygu ve düflüncelerimizle fark

cümlesinde de benzer bir anlam vard›r.
Varsay›m cümleleri, birçok kez ihtimal, tahmin

cümleleriyle kar›flt›r›l›r. Oysa bu cümlelerde “varsaymak” yani “olmad›€› hâlde olmufl gibi kabul
etmek” söz konusudur.
Kayg›, “

endifle
” kelimesiyle efl anlaml›d›r.
Korkar›m, sa€l›€›n›n düzelmesi zaman al›r.
Bafl›na bir fley gelmifl olmas›n!
cümlelerinde anlat›lanlar ortaya ç›kmam›fl, sadece “hayali” flekilde anlat›lm›flt›r.
cümlelerinde kayg›lar dile getirilmifltir.
Kiflilefltirme kavram›, do€adaki varl›klara insan

özelli€i aktarma sanat›n›
ifade
eder.
A€açlar bahara kavuflman›n sevincini yafl›yor.
cümlesinde a€açlara, insana özgü “sevinmek”
özelli€i yüklenmifltir. Afla€›daki cümlelerde de
kiflilefltirme vard›r.
Sokak lambalar›, atefl böceklerine anne flefkati gösteriyordu.
Küçük sardunyam yaflama s›ms›k› tutundu, umudunu hep korudu
.
etti€imiz durumlar› anlat›r
Bunlarda bir terslik oldu€unu düflünüyorum.
Çok yak›nda iyi günlerimiz olacak
.
.
cümleleri sezgileri anlatmaktad›r.
Nesnellik,

kiflisellik , yorum , yan tutma
kavramlar›n›n karfl›t› olarak düflünülebilir. Nesnel
anlat›ml› cümlelerde, söyleyenin görüflü bulunmaz. Nitekim,
Bu bölgede her türlü meyve yetifltirilir.
cümlesi araflt›rma ile kan›tlanabilir, ispat› mümkün bir durumu anlatmaktad›r.
Kitab›nda sanatl› söyleyifllere yer veriyor.
cümlesi de nesneldir, yorum içermez. Ayn› cümleyi,
Kitab›nda sanatlar› ustaca kullan›yor
.
fleklinde ifade edersek cümleye kiflisellik katm›fl
oluruz ki böyle cümlelere
öznel
cümleler
denir.
fiu örnekleri de inceleyelim.
Elbiselerini hep ayn› ma€azadan al›r. / Nesnel
Giydiklerini kendine yak›flt›rmay› bilir. / Öznel
etkinlik
132
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
308 309
etkinlik
 Aşağıdaki cümleleri istenen anlam özelliği ile tamamlayalım.
Sebep - Sonuç
1. Gerçeklerle yüz yüze gelmek acı verir insana bu yüzden insan gerçeklerden kaçmayı tercih eder çoğu zaman
2. Kendimi tekrarlamaktan korktuğum
bir tarz deniyorum.
için her eserimde ötekinde olmayan Amaç - Sonuç
1. Fazla kilolarımdan kurtulmak için her gün
2. Anlaşma şartlarını belirlemek üzere gelecek hafta tekrar görüşelim
iskeleye kadar koşuyorum.
.
Koşul (Şart)
1. Gereken önlemler alınmazsa
.
ürünlerimiz büyük zarar görür.
2. Açık bir dükkân bulursan yiyecek bir şeyler al
.
etkinlik
 Aşağıda belirtilen anlam özelliklerini taşıyan cümleler yazalım.
Eleştiri: Kitapta, gereksiz birçok ayrıntıya yer verilmiş.
Küçümseme: Yine mi hata yaptın, hiç şaşırmadım!
Varsayım: Diyelim ki üç kişiyiz, bu işin üstesinden gelebilir miyiz?
Olasılık: Sabah saatlerinde yoğun olabilirim.
Yakınma: Neden masamı temiz bırakmaz ki!
Gözlem: Sardunyalarım top top çiçekler açtı.
Öneri: Dosyayı yeniden incelemelisin bence.
Tasarı: Akşama sinemeya gitmeyi düşünüyoruz.
Karşılaştırma: Daha önce böyle heyecanlı bir maç seyretmedim.
Betimleme: Duvardaki resimde iki genç yan yana duruyordu.
Kişileştirme: Ormanın çaresizliğini, acı çektiğini hissediyorum.
Nesnellik: Kitabın ilk on beş sayfası tanıtıma ayrılmış.
Öznellik: Kitabın ilk on beş sayfası çok sıkıcıydı.
etkinlik
133
310
etkinlik
311
 Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayalım.
Karşılaştırma
cümleleri, en az iki varlığın, durumun benzer veya farklı yönlerini ortaya koyar.
1.
2. Bir eserin ya da kişinin olumlu ve olumsuz yanlarını anlatan cümleler
3. Eylemin gerçekleşme, yargının ortaya çıkma gerekçesinin belirtildiği cümlelerde
anlamı vardır.
4.
5. İnsan dışındaki varlıkların, insana özgü niteliklerle anlatıldığı cümlelerde
6. “...nedir?” sorusunun cevabı bir
7.
Tasarı
8.
Varsayım
Şart
eleştiri
cümlesidir.
sebep-sonuç
cümleleri birçok kez şart kipi (-se/-sa) kullanılarak oluşturulur.
tanım
kişileştirme
yapılmıştır.
cümlesidir.
cümleleri, geleceğe yönelik planlamaları anlatır.
cümlelerinde ortaya çıkmamış ancak öyle farz edilmiş bir durum söz konusudur.
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerin anlam özelliklerini yazalım.

Herkes kolayca anlayabilsin diye böyle bir dil kullandım.
Amaç - sonuç

Eğitimde uzun süreli planlar yapılmalıdır.
Öneri

Eseriniz, öncekileri aratmayacak güzellikte.
Beğeni / Karşılaştırma

Nereye gideceğini bilmiyorsan hiçbir rüzgâr işine yaramaz.
Koşula bağlılık

Yaşamak, buğulanmış pencereye karanlığa rağmen güneşi çizebilmektir.

Senin için yapılanların değerini hiçbir zaman anlamadın.

Dilindeki kusurlar, öykünün güzelliklerini derinden yaralıyor.
Eleştiri

Bilseydim bu kadar sıkıldığını daha önce arardım.
Hayıflanma

Şöyle güzel, sessiz bir kasabada iki hafta tatil yaptığımızı bir düşün.
134
Tanım
Yakınma
Varsayım
312
323
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
Konu Değerlendirme Testi - 3
1. Afla€›daki cümlelerin hangisinde bir “amaç” söz
4. (I) Bu gece hava çok s›cak, bir türlü uyuyamad›m.
konusudur?
(II) Portatif karyolam› s›rtlad›€›m gibi çad›rdan
ç›kt›m. (III) Kampa üç befl dakikal›k mesafede bir
tepe var. (IV) Tepe diyorum ama yukar›dan mesela uçakla seyredersen havuz san›rs›n. (V) Topra€›
sararm›fl c›l›z otlarla, kuru dikenler ve küçük
tafllarla dolu.
A) Öykü yazar›y›m diye ortaya ç›kan kiflilerin dönüp dönüp okumas› gereken bir kitap bu.
B)
Kitap, Cumhuriyet Dönemi Türk edebiyat›ndaki klasik dönem esintilerini getiriyor.
C)Soluksuz okunacak kadar sürükleyici oldu€u
için kitap baflar›l› olmufl.
D)
Öykülerdeki kiflilerin ne kadar gerçekçi
betimlendi€ini görmek için bu kitab› mutlaka
okuyun.
Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hangisinde
bir gözlem söz konusudur?
A) I. ve II.
B) II. ve III.
D) III. ve IV.
C) II. ve V.
E) IV. ve V.
E) Bu öyküler, yazar›n öykü çizgisindeki değişimlerle ilgili ipuçlar› veriyor.
2. (I) Asl›nda bir çöl efsanesi olan Leyla ve Mecnun
hikâyesi, Arap edebiyat›nda göçebe geleneklerini
yans›tan bir geliflme çizgisi izler. (II) Bu ac›l› aflk serüveni Arap edebiyat›ndan daha çok Türk ve ‹ran
edebiyatlar›nda hayat bulmufltur. (III) Fuzulî’nin
Leyla ve Mecnun’u bu çöl efsanesini tasavvufun
duygular› coflturan aç›l›mlar› ile yo€urup bir lirizm
ça€layan› hâline getirmifltir. (IV) Fuzulînin eseri
insan› özü korumadaki baflar›s› ve insan› derinden etkileyen dili ile ünlenmifltir. (V) Yaz›ld›€› dönemin sosyal, kültürel ve dinî hayat›n› yans›tmas›
da bu eseri baflar›l› k›lm›flt›r.
5. (I) Üç dört sene içinde mektebin en korkunç talebesi olmufltum. (II) Eskiden u€rad›€›m hakaretlerin hesab›n› sormak zaman› gelmiflti. (III) Vaktiyle
bana sataflanlar› mimlemifltim. (IV) Gizli gizli
pefllerinde dolafl›yor, f›rsat buldu€um zaman çaylak gibi tepelerine iniyordum. (V) Bu intikamlar›n
içerisinde bir tanesi var ki hiç unutamam.
Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hangisinde
benzetme vard›r?
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
Yukar›daki numaralanm›fl cümlelerin hangisinde
karfl›laflt›rma yap›lm›flt›r?
A) I. B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
3. Afla€›daki efllefltirmelerden hangisi yanl›flt›r?
6. (I) Hayat›m›z boyunca ba€land›€›m›z insanlar
vard›r. (II) Hayatta hiç karfl›laflmad›€›m›z hâlde,
bu insanlar bize k›rk y›ll›k tan›d›klar›m›zdan daha
yak›nd›rlar. (III) Onlarla olan gönül dostlu€umuz
bir ömür devam eder. (IV) Bakars›n›z bir gün
sessizce öbür dünyaya göçerler; h›çk›r›klar
bo€az›n›za dü€ümlenir, gözlerinizden yavaflça
bir damla yafl süzülür. (V) Aran›zdaki ba€lar daha da kuvvetlenir; geride kalan an›lar›, fliirleri,
hikâyeleri hayat›n›z›n ›fl›€› olur.
A)
Polyannac›l›k, yaflama devam edebilmek
için gerekti€inde s›k›nt›larla bafl edebilme
sanat›d›r. – Tan›m cümlesi
B) Tehlikeler karfl›s›nda önlem almak söz konusu
oldu€unda bazen olumsuz düflünmek gerekebilir. – Olas›l›k cümlesi
C) Bir olaya verdi€imiz de€er, yar›na kalma ihtimalimizi art›racaksa önemlidir. – fiart cümlesi
D)Asla, keflke söylemeseydim, dedirtecek sözler
söylemeyin. – Ön yarg› cümlesi
E)‹yimser, yaran›n üstündeki kabu€u, kötümser ise kabu€un alt›ndaki yaray› görür. –
Karfl›laflt›rma cümlesi
Bu parçadaki numaralanm›fl cümlelerden hangileri anlamca birbirine en yak›nd›r?
A) I. ve II.
135
B) I. ve III.
D) III. ve V.
C) II. ve IV.
E) IV. ve V.
7. (I) Tiyatro, geniş halk kitlelerinin sanatı olama-
10. I. Şiirleri, kılçıksız balık, çöpsüz üzüm yeme ko-
mıştır. (II) Oysa geleneksel Türk tiyatrosu, tam
tersi biçimde halka yönelik, onun gidip seyrettiği
gösterilerdir. (III) Halk, kendine yakın hisseder
tiyatroyu; konuşulan kendi dilidir, konuya hiç
de yabancı değildir. (IV) Modern tiyatro, aynasıdır; üstten bakar ve seyircisini seçer. (V) Zaten
Batı'dan gelmiş, o kültürünün değerleri ile temellenmiştir. (VI) Bu değerleri de bir üstten bakışla
kitlelere dikte etme eğilimi göstermiştir.
laylığında okunabiliyor.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisi
kendisinden önceki yargının sebebi olabilir?
A) II.
B) III.
C) IV.
D) V.
II. Yazarın son kitabının üslubundaki dağınıklık
okurlarının dikkatinden kaçmadı.
III. Yer yer basitleşen olay örgüsü, okurun romanı, sona vardırmasına yardım ediyor.
IV. Bu, tarihî bir roman değil aksine düşsel bir roman.
V. Hikâyedeki sığlık, hikâye oluşundan değil yazarın yaklaşımından kaynaklanıyor.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangilerinde olumsuz eleştiri yapılmıştır?
E) VI.
A) I. ve IV.
B) I. ve III.
D) III. ve IV.
C) II. ve V.
E) IV. ve V.
11. (I) Sinema, teknolojinin imkânlarını, edebiyatın
biçimi ile birleştirerek büyülü bir hâlde izleyiciye
sunan görsel sanat, yirminci yüzyılın şımarık çocuğu. (II) Doğduğu günden beri hep baş üstünde
taşındı, tiyatrodan fazla sevildi. (III) En başarısız
eserlerini seyretmek için bile binler salonlara
koştu. (IV) Yapımcılar, sponsorlar inanılmaz bütçelerle dersteklediler onu. (V) Elbette bu şımarık
çocuk, onların beklentilerine her anlamda en iyi
cevabı verdi, böylelikle yerini sağlamlaştırdı.
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisi kanıtlanabilirlik bakımından ötekilerden farklıdır?
A)Yazılarında gözlemlerinden nesnel biçimde
yararlanıyor.
B) İkinci kitabını geçtiğimiz ay yayımlayan yazarla bir röportaj yaptım.
C)Tiyatro sanatçıları, engelli çocuklara destek
olacak bir proje başlattı.
D) Hikâyelerindeki karmaşık yapı ve ağır dil onları sıkıcı hâle getiriyor.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıdakilerin hangisi söylenemez?
A) I. cümlede, tanım yapılmıştır.
E) Şiirlerinde kullandığı dil, günlük konuşma dilinden kitabî bir dil.
B) II. cümlede, karşılaştırma vardır.
C)III. cümlede, amaç-sonuç ilişkisi görülmektedir.
D) IV. cümlede, koşula bağlılık söz konusudur.
E) V. cümlede, sebep-sonuç ilişkisi kurulmuştur.
9. Aşağıdakilerin hangisinde koşula bağlılık söz
konusudur?
12.Aşağıdakilerin hangisinde varsayım anlamı vardır?
A) Yarışmayı biz kazanalım istiyoruz elbette ama
rakiplerimiz çok güçlü.
A)Yazıyı beğendin diyelim, hemen yayımlar mısın?
B) Kazanmak ve kürsüye çıkmak için çok çalıştık,
ne gerekiyorsa yaptık.
B) Dilersen başka kimseyi grubumuza almayız.
C)Sporun doğasında centilmenlik olduğunu
gençlere öğretmek, anlatmak gerek.
C) Bir ilaç dikkatli kullanılmadığında karaciğere
zarar verebilir.
D)Bir sporcu her zaman düzenli yaşamak, hayatını kontrolde tutmak zorundadır.
D) Eskiden ama çok eskiden astranot olmayı düşlerdim.
E)Sporcumuz dopingli çıkarsa madalyasını ve
unvanını kaybedecek.
E) Şarkı söylemeye başlamasaydım onunla tanışmayacaktım.
136